start / einde
Van der Werfpark
lengte
6 km
horeca
openbaar vervoer
Theeschenkerij Van der
Vanaf Leiden Centraal NS is
Werfpark;
het 15 minuten wandelen
Grandcafé De Vriend; Café-restaurant Babbels
6
6
Van der Werfpark pad Leiden en Van der Werf al eeuwen een twee-eenheid
van der werfpark pad
102 | 103
Eén van de ingrijpendste gebeurtenissen in de geschiedenis van Leiden is ongetwijfeld de buskruitramp van 1807 geweest. De ontploffing van het buskruitschip, gelegen aan de Steenschuur, veroorzaakte een catastrofe van ongekende omvang.
Geen gedenknaald voor buskruitramp Het schip – op weg van de kruitfabriek in
30.000 gulden uit eigen vermogen.
het huidige Ouderkerk aan de Amstel naar
De stad was voor een tijdvak van tien jaar
het munitiedepot in Delft – was geladen
niet langer belastingplichtig; van heinde
met 369 vaten buskruit. De zonen van
en verre werd hulp geboden, al dan niet
schipper Van Schie, die zelf niet aan boord
verplicht. Zo werden de bakkers van Delft
was, meerden aan in het water van de
lange tijd verplicht brood te bakken voor
Steenschuur om hun zuster op te zoeken
de inwoners van Leiden. Het braakliggende
die aan de Garenmarkt woonde.
terrein aan de noordzijde van de Steen-
Hoe de ontploffing op die 12de januari om
schuur is het eerst, en relatief snel, her-
kwart over vier ’s middags is ontstaan, is
bouwd. Het gebied aan de zuidzijde van de
niet bekend; beweerd wordt dat de ontplof-
gracht kreeg pas aan het einde van de 18de
fing door onvoorzichtigheid bij het koken
eeuw een nieuwe bestemming en functie:
uiteindelijk in het door de buskruitramp
In 1573 werd Van der Werf benoemd tot één
is ontstaan. De knal was enorm, zelfs tot in
het Van der Werfpark.
verwoeste gebied aan de zuidzijde van de
van de ‘burgemeesters’ van Leiden. Tijdens
Den Haag te horen. Bij de ramp vielen 151
Het was destijds de vurige wens van Lode-
Steenschuur.
het langdurige beleg van de stad ontpopte
doden en meer dan 2.000 inwoners raakten
wijk Napoleon om, ook te zijner ere, een
Pieter Adriaansz van der Werf is Leidenaar
hij zich steeds meer als verdediger van de
gewond. Meer dan 220 huizen werden com-
gedenknaald op te richten nabij de plek
van geboorte (1529) en is ook in zijn geboor-
in steeds groter nood verkerende burgerij
pleet verwoest. In één klap was een gebied
waar het buskruitschip de lucht was inge-
testad, in 1604, gestorven. Van der Werf
tegenover Jan van der Does als de fana-
van vele tientallen vierkante kilometers
vlogen. Het fundament voor de naald is nog
heette eigenlijk Vermeer, maar hij werd
tieke militaire aanvoerder die, ondanks
praktisch onbewoonbaar geworden.
wel gemetseld, maar het gedenkteken is er
als Van der Werf bekend vanwege de werf
de hongersnood, niet van overgave wilde
Koning Lodewijk Napoleon, broer van kei-
nooit gekomen. Vanwege diepe ressenti-
achter zijn woning waar hij zijn beroep van
weten.
zer Napoleon I en namens de Franse keizer
menten jegens de Fransen bepaalde Koning
zeemtouwer (fabrikant van dun en zacht
In september 1574, toen het nog slechts
gezant in de noordelijke Nederlanden,
Willem I in 1837 dat het gedenkteken er
leer) uitoefende. De handel in huiden en
ging om brood of overgave, zou Van der
kwam nog dezelfde dag naar Leiden om
niet zou komen.
bont bracht hem uiteindelijk de nodige
Werf de legendarische zinnen hebben
welvaart.
uitgesproken: “Als gij door mijn dood gehol-
poolshoogte te nemen. Daarmee kweekte de Franse koning bijzonder veel goodwill;
Wel een standbeeld voor Van der Werf
Als 21-jarige – inmiddels bekeerd tot het
pen zijt, slaat de handen aan dit lichaam,
zijn moeizame pogingen tot dan toe om
‘t Is merkwaardig, maar niet eerder dan
calvinisme – wist hij aan arrestatie door de
snijdt het in stukken en deel het uit. Ik zal
in te burgeren waren op slag vergeten en
in 1884 kreeg de ‘redder ‘van Leiden zijn
hertog van Alva te ontkomen. Op verzoek
dan getroost zijn”.
vergeven.
standbeeld, ruim 300 jaar na het ontzet van
van Prins Willem van Oranje, met wie hij
Zijn woorden maakten zoveel indruk dat de
Lodewijk Napoleon haalde zijn soldaten
de stad. De plannen voor een monument
toen al een bijzondere relatie had opge-
opstandige inwoners zich opnieuw achter
van het strand – daar gelegerd om de ver-
waren overigens niet veel eerder, slechts
bouwd, ondernam hij vanuit het Duitse
hem schaarden. Nog geen maand later was
wachte Engelse invasie te weerstaan – om
tien jaar eerder ontstaan. Zijn eeuwige
Emden, naar welke plaats hij was uitge-
Leiden ontzet. Van der Werf nam kort daar-
puin te ruimen en te helpen bij de eerste,
plaats kreeg Van der Werf niet bij één van
weken, diverse tochten naar Holland om
na ontslag als burgemeester, maar bleef,
moeizame wederopbouw. Een door hem
de vele plekken in het stadscentrum van
de opstand tegen de Spanjaarden voor te
op uitdrukkelijk verzoek van de Prins van
ingesteld rampenfonds vulde hij met het
waaruit hij zijn verzet tegen de Spaanse
bereiden.
Oranje, wel deel uitmaken van de vroed-
voor die tijd astronomische bedrag van
belegeraar gezicht had gegeven, maar
6
van der werfpark pad
schap van de stad.
104 | 105
Leiden
• De oud-burgemeester blijft
aan de Steenschuur afge-
getransformeerd tot wat
er onverstoorbaar onder. Hij
meerde kruitschip veroor-
eerst een exercitieterrein
heeft iedereen aan zijn voe-
zaakte een gigantische kaal-
werd van de Leidse Schutte-
ten, of het nu de historisch
slag in dit al van oudsher
rij en decennia later als een
geïnteresseerden zijn, de
bewoonde gebied. Het heeft
park werd ingericht.
parkwachters of de drugs-
meer dan 30 jaar geduurd,
• De wandeling van vandaag
en drankverslaafden. Hij
voordat de puinhoop was
begint midden in het park1,
beziet het dagelijks tafereel
opgeruimd en een groot
het Van der Werfpark, want
met dezelfde blik als toen
deel van het lege gebied
het is oud-burgemeester Pie-
hij in 1884 op zijn voetstuk
– de ‘Grote Ruïne’ – was
ter Adriaansz van der Werf,
oktober wordt hem door vele
nadat het door vernieling en
pen Rijnland, Delfland en
Leidenaren een eresaluut
slecht onderhoud in verval
Schieland. Het is in deze drie
gebracht in de vorm van
was geraakt. Het mozaïek
waterschapsgebieden dat de
koraalmuziek.
beeldt het wapen van Leiden
strijd rond Leiden zich heeft
Het mozaïek van planten aan
als Sleutelstad uit.
voltrokken. De vier bronzen
zijn voeten dateert van 1898.
De wapenschilden op drie
reliëfs vertellen het verhaal
In 1986 werd het bed van
zijden van het voetstuk ver-
van het ontzet van Leiden.
planten en bloemen hersteld,
wijzen naar de waterschap-
werd geplaatst, daar in het midden van het park, IN DE
gelegen tussen Doezastraat, Raamsteeg, Garenmarkt
RA ND TS
14
13
RE MB
DE NO OR
TR .
RIJ N- EN
IN GA CL EV ER PL AATS
en het water van de Steenschuur.
SC HI EK
• De ramp in 1807 met het
AD E
PATE RSTR AATJE
Theeschenkerij van der Werfpark
4
UU R
6
12
5
BIO SO
W S INIT T E GEL
TK AD E
7
1
2
VAN DER WERFPARK
1
ADO EZ ST R.
11
3
NGA RE T MA RK
TE W ITG E L SI N
STE EN SCH
Café-restaurant Babbels
8 9
10
S
Van der Werfpark
RAAMSTEEG
De eerste plannen voor
JAN VAN HOUTKADE
een park – ontwikkeld door
ZOETERWW OUDSESING EL
JA
N
VA
N
GO
Y
K EN
AD
Gran dca fé De Vrie nd
E
de landschapsarchitecten Zocher en Schaap – dateren
19
15
al van de jaren ’30 van de
SC LAM HA M NS EN WE G
NS RE HE
TREKVL IET
19de eeuw, maar de feitelijke inrichting werd pas 50 jaar
T
16 TR
LE EU S CA N D H O R IE TK S AD E
18
.
AA
TR W KE NS
later voltooid. Toen ook kreeg Van der Werf
ZOETE RWOU DSEW
in de vorm van een standbeeld eeuwige roem voor
EG
17
VE
IL IN
GK
AD
E
Leiden Lammenschans
zijn heldhaftig optreden in zijn verzet tegen de Spaanse belegeraars. Elk jaar in de vroege ochtend van de derde
B BRAHMSLAAN
6
van der werfpark pad
106 | 107
de leidsman van het col-
wijkskerk2 en het gebouw
Werf naar het aangren-
gelegenheid van het vertrek
op de plek waar het kruit-
standpunt links van de
lectief van schepenen dat in
Kamerlingh Onnes – het
zende water van de Steen-
destijds van oud-burge-
schip heeft gelegen.
Langebrug, verrees tussen
1574 de Spanjaarden uitein-
gebied dat als de ‘Kleine
schuur3. Bescheidener en
meester Goekoop.
• Aan de noordzijde van de
1856 en 1859 op de plek van
delijk buiten de poorten van
Ruïne‘ te boek staat – heeft
van meer tijdelijke aard
Met het beeld in de rug gaan
Steenschuur, vanuit ons
de ramp het gebouw Kamer-
Leiden wist te houden, die
in meer dan één opzicht een
dan het eerbetoon aan Van
we naar links. Ter hoogte
ons vanuit de hoogte beziet.
rijke historie.
der Werf is de in november
van de Langebrug, de naam
• De Steenschuur met aan
• We lopen weg van het
1998 geplante moerascypres
van de straat die op de
de overzijde de Sint Lode-
standbeeld van Van der
(taxodium distichum) ter
Steenschuur uitmondt, zien we dat in de kademuur een steen is gemetseld, vrijwel
2
3
was zelfs de helft van de Leidse bevolking armlastig. Dat was aanleiding voor de oprichting in 1817 van de Leidse Maatschappij van Weldadigheid, één van de eerste sociale instellingen in ons land.
Sint Lodewijkskerk
schuilkerk aan de Nieuwe
Steenschuur
Rijn was namelijk wel geheel
De Steenschuur is een gracht
Het kerkgebouw werd in
verwoest.
die in het verlengde van het
1567 stedelijk eigendom. Het
De nieuwe kerk werd in 1809
Rapenburg ligt. Beide grach-
complex aan de Steenschuur
ingewijd; de nieuwe patroon-
ten, die Oude Rijn en Nieuwe
werd een graanpakhuis en
heilige werd de Heilige Lode-
Rijn ‘onderlangs’ met elkaar
een zogeheten saaihal. Hier
wijk, de schutspatroon van
verbinden, zijn in de 13de
werd het in die tijd populaire
de koning. Het helderwitte,
eeuw gegraven en dienden
Op de plaats van de huidige
Lodewijkskerk. Het waren de
vaste voet aan de grond had-
saai, een lichte wollen stof,
neoclassicistische interieur
als vestinggracht langs
Sint Lodewijkskerk stond
inwoners van Leiden die in
den gekregen, niet vanzelf-
verkocht nadat het er was ge-
van de kerk is een ontwerp
het zuidelijk deel van de
al in 1477 een kapel van het
armoede en gebrek leefden
sprekend was dat de armen
keurd. De kennis van de stof
van de beroemde Italiaanse
toen nog kleine Leidse bin-
toenmalige St. Jacobsgast-
en die niet openlijk bedelden,
die de nieuwe leer niet volg-
en de productie ervan waren
architect Giovanni (Jan)
nenstad. De Steenschuur is
huis. Kerk en naastgelegen
voor wie de Huiszittenmees-
den, ook moesten worden
uit het Belgische Brugge
Giudici, die zich in 1770 in
vermoedelijk vernoemd naar
gebouwen zijn in de 16de
ters zorgden. De naast de
verzorgd.
geïmporteerd.
Rotterdam vestigde en na-
een stenen schuur die hier
eeuw decennialang bezit
Lodewijkskerk gesitueerde
Vanwege de misstanden
Als gevolg van de buskruit-
dien vele vaderlandse kerken,
ooit moet hebben gestaan.
geweest van de Huiszitten-
panden waren de opslag-
en het toenemend aantal
ramp in 1807 werd de saaihal
admiraliteitsgebouwen, het
Nadat de stad zich in de 14de
meesters van de St. Pieters-
plaatsen voor goederen die
behoeftige inwoners besloot
zwaar beschadigd, maar de
huidige Stedelijk Museum
en 15de eeuw in zuidelijke
parochie.
werden uitgedeeld.
de Vroedschap van Leiden in
toren van de vroegere kerk
van Schiedam en beursge-
richting uitbreidde, tot aan
De Reformatie, grofweg in
1577 tot een krachtige bunde-
stond nog fier overeind. Door
bouwen ontwierp.
de Witte Singel, werden de
Iedere parochiekerk had zijn
het begin van de 16de eeuw
ling van de armenzorg. Als
toedoen van koning Lodewijk
beide binnensingels, aanvan-
eigen Huiszittenmeesters.
ontstaan, veroorzaakte aan-
gevolg van de economische
Napoleon werd het voorma-
kelijk eerst Rapenburg, maar
Die van de St. Pieterspa-
vankelijk veel misstanden
malaise in 17de eeuw werd
lige kerkgebouw weer als
spoedig daarna ook Steen-
rochie verzorgden de zelf-
in de armenzorg, omdat het
het aantal armen in Leiden
zodanig opgebouwd om de
schuur, de vestigingsplaat-
standig wonende armen, de
voor de volgelingen van
overigens steeds groter. Aan
katholieke Leidenaren onder-
sen van de gegoede burgerij
Huiszittenarmen, rond de
Luther en Calvijn, nadat zij
het begin van de 19de eeuw
dak te bieden; hun
van Leiden.
6
van der werfpark pad
108 | 109
lingh Onnes, het vroegere
gebouwd na de stadsuitbrei-
Aan onze zijde van de straat
geschiedenis van de land-
• Naast het hofje aan de
selfmade-architect Schaap
natuurkundig laboratorium
ding van 1920, met het oude
is er in het eerste gebouw
meetkunde een punt door
Doezastraat staat het
in 1851 was gebouwd.
van de Leidse universiteit4.
centrum. De Doezastraat is
een in gevelsteen vervat
‘achterwaartse insnijding’.
majestueuze bedrijfspand
Eveneens aan de rechter-
• Voor het vervolg van de
één van de oudste winkel-
eerbetoon aan de oervader
Ter verduidelijking aan u
van uitgever Sijthoff. Het
kant van de Doezastraat,
wandeling gaan we naar
straten van Leiden5.
van de landmeters, Wille-
en ons wordt zijn vinding
gebouw, geënt op de Ween-
gelet op onze looprichting,
de uitgang van het Van
• Aan beide zijden van de
brord Snel van Royen (Snel-
op de gevelplaat geschetst.
se Jugendstil, dateert van
ligt even verder het St.
der Werfpark aan de Doe-
Doezastraat is nog veel
lius). Hij bepaalde op deze
Aan de overzijde, op de hoek
1908. Eerder stond op dezelf-
Jacobshofje7.
zastraat, om daar linksaf te
historie bewaard gebleven.
plek in 1615 als eerste in de
van Doezastraat en Rapen-
de plek de eerste uitgeverij
slaan. De Doezastraat ver-
burg, is het Hof van Cornelis
van de Leidse uitgeefpionier
bindt de wijk Tuinstadwijk,
Sprongh6.
dat naar een ontwerp van
4
5
6
7
Doezastraat De Doezastraat is van
Van der Does was vervolgens
oorsprong een gracht; dat
intensief betrokken bij de
verklaart ook het brede
stichting van de Universiteit
profiel van de straat. De
van Leiden in 1575. Tot aan
Leidse rechtenfaculteit
Koepoortsgracht, zoals de
zijn dood in 1604 maakte hij
Cornelis Sprongh van Hoogmade
In 1908 kreeg het gebouw
naam toen luidde, werd in
deel uit van het driekoppige
Oorspronkelijk stond het hof
dat het ‘Huis met de Heilige
wereldfaam, toen de Gro-
1861 gedempt en omgedoopt
college van curatoren. In
aan de Breestraat, naast een
Geest’ een woonhuis moest
Sint Jacobshofje
ningse natuurkundige Heike
tot Doezastraat. De straat is
1585 werd hij ook benoemd
eerder door Cornelis Sprongh
worden voor welgeteld zeven
Zoals het op een gevelsteen
Kamerlingh Onnes er als
vernoemd naar Janus Dousa,
tot eerste bibliothecaris van
in 1670 geërfd woonhuis op
oudere vrouwen.
staat vermeld is het ‘Ste
eerste in slaagde om helium
de gelatiniseerde naam van
de universiteit.
de hoek van de Vrouwen-
Nadat Sprongh van Hoog-
Jacobs Hoff gestight door
bij een temperatuur van -269
Jan van der Does, bijgenaamd
Zijn debuut als Latijns dich-
steeg, in hartje centrum. In
made in 1706 was overleden,
de heer Commarus van
C vloeibaar te maken, slechts
Pater (Vader).
ter had Van der Does toen al
1692 kocht Sprongh de heer-
trokken de vrouwen in zijn
Kraeyenbosch in ’t Jaar 1681’.
één graad boven het absolu-
Bij het tweede beleg van
gemaakt. In 1569 verscheen
lijkheid Hoogmade, wat de
huis.
Krayenbosch wilde een
te minimum. Enige jaren lang
Leiden was Van der Does
de dichtbundel Epigram-
toevoeging verklaart van die
Omdat het pand in 1850 door
rooms-katholiek hof stich-
was de Steenschuur de koud-
militair bevelhebber, die
mata. Na het Leids ontzet
plaatsnaam vanaf dat mo-
slecht onderhoud finaal was
ten, maar dat was sinds de
ste plek op aarde. In 1913
daarbij herhaaldelijk in con-
kwam Van der Does (Dousa)
ment aan zijn geboortenaam.
vervallen, werd besloten een
Reformatie verboden. Het is
kreeg Kamerlingh Onnes de
flict kwam met de meer op
met zijn belangrijkste bun-
De top van de voorgevel van
nieuw hofje te bouwen op de
om die reden dat de stichter
Nobelprijs voor natuurkunde.
de burgerij ingestelde Pieter
del: Nova Poemata (Nieuwe
dat huis was bekroond met
hoek van Koepoortsgracht en
katholieke regenten aan-
Na zijn dood in 1926 kreeg
van der Werf. Het is overigens
Gedichten). Ook in 1585 werd
een beeldhouwwerk dat de
Rapenburg. In de poort van
stelde die ervoor moesten
het gebouw zijn naam. Nu is
mede door Van der Does’
hij benoemd tot geschied-
Heilige Geest in de vorm van
het hofje herinnert een ste-
zorgen dat de bewoners van
er de Leidse rechtenfaculteit
vastberadenheid dat de stad
schrijver van de Staten van
een duif voorstelt. In zijn
nen duif aan het vroegere op-
zijn hof toch rooms-katholiek
in gehuisvest.
uiteindelijk na maanden kon
Holland.
testament liet Sprongh van
vanghuis aan de Breestraat.
zouden zijn. Het hof is in 1863
worden ontzet.
6
van der werfpark pad
Hoogmade vastleggen
aanzienlijk uitgebreid.
110 | 111
• Nu u er toch bent, loop
van de initiatiefnemer om
grand café-restaurant De 9
rige Oorlog die er in slaagde
de Witte Singel10.
het water van de singel in
even binnen bij het al even
dit hof te stichten is ponti-
Vriend .
een allesbeslissende bres te
• We lopen vervolgens op de
het verlengde van de Boisot-
fraaie Samuel de Zee-hofje,
ficaal boven de toegangs-
• De Boisotkade is het ver-
slaan in de Spaanse linies
Boisotkade langs het Regi-
kade (nog) niet mogelijk is.
schuin tegenover het St.
poort bevestigd8.
volg van de route. De kade is
die Leiden in oktober 1574
onaal Archief Leiden, voor-
We laten straten met histo-
Jacobshofje. De prachtige
• We lopen de Doezastraat
vernoemd naar de held van
belegerden.
heen gemeentearchief11.
rische namen als Hugo de
gevelsteen waarin wordt
verder af tot de kruising met
het ontzet van Leiden, Lode-
• Vrij snel nadat we de
• Bij Babbels op de krui-
verzocht ‘God de eer te
de Jan van Houtkade en de
wijk van Boisot, admiraal
Boisotkade zijn ingeslagen
sing met de Kaiserstraat
geven’ voor het voornemen
Boisotkade, die we rechts
van de Zeeuwse geuzen-
is er aan de overkant de
zijn we verplicht de Witte
inlopen. Op de hoek ligt
vloot tijdens de Tachtigja-
Neksluisbrug, waaronder de
Singel te overbruggen,
Vliet toegang krijgt tot
omdat een vervolg langs
78
9
10
11
Regionaal Archief Leiden ‘Wie zoekt wat zich hier laat vinden, zal blijven’, de bemoedigende tekst voor de deur van het Regionaal Archief is van mr. dr. J.C. Overvoorde, die van 1901 tot 1930 gemeentelijk archivaris was. Overvoorde is de oprichter van de vereniging Oud Leiden. Het Regionaal Archief Leiden beheert inmiddels zo’n 8
Samuel de Zee-hofje
kilometer aan archieven van
Samuel de Zee, geboren als
De Vriend
Samuel le Maire, stichtte zijn
Bij menig Leidenaar staat
laat op gang kwam, heeft
Leiden, want het instituut
hofje in 1723 voor ‘goede
De Vriend beter bekend
Pardoeza een eminente rol
beschikt ook over stukken
dog niet rijke neeven en de
als café-restaurant ‘Royal’,
gespeeld. De vaste, weke-
uit Leiderdorp, Rijnsburg,
nigten’. Nog bij leven kocht
maar wellicht nog meer als
lijkse dansavond voor homo-
Zoeterwoude, Noordwijk en
de grondlegger van het hofje
Pardoeza. Het hoekpand was
paren was al snel een begrip
Teylingen.
een kaatsbaan met enkele
in vroeger tijden eigendom
tot in de verre omgeving
huisjes aan de Koepoorts-
van de Vrijmetselaarsloge.
en datzelfde gold voor de
Neksluis
gracht. In 1743 werden er nog
In 1932 begon exploitant De
openlijk aangekondigde en
De Neksluis of Naakte Sluis
Het was bij de Neksluis dat
archieven beheerd van ker-
elf huisjes en een regenten-
Haas er zijn café-restaurant
voor iedereen toegankelijke
dateert oorspronkelijk al van
admiraal Boisot in 1574 met
ken, verenigingen, bedrijven,
kamer aan toegevoegd, zodat
‘Royal’. In later jaren kreeg
‘integratiefeesten’.
1389, maar is in 1610 aange-
zijn geuzen Leiden binnen-
personen en families. Het RAL
er twee binnenpleintjes
het etablissement de naam
Pardoeza komt ook promi-
past. Feitelijk is de sluis te
drong.
wordt door velen beschouwd
ontstonden. De regentenka-
Pardoeza.
nent voor in de roman De
beschouwen als een gat in de
als historisch centrum voor
mer is later nog als school
In de emancipatie van de
kroongetuige van Maarten ’t
muur die tot 1896 Leiden van
onderzoek naar en informa-
gebruikt. Het hofje onderging
Leidse homobeweging, die
Hart, waarvan de eerste druk
Zoeterwoude scheidde, want
tie over de geschiedenis van
een grondige restauratie in
overigens in vergelijking met
in januari 1983 verscheen.
het gebied achter de sluis
de regio.
1982.
andere (studenten)steden
6
van der werfpark pad
meer gemeenten dan alleen
Naast overheidsarchieven worden ook particuliere
behoorde tot die gemeente.
112 | 113
Groot en Gerard Dou links
• De Sterrenwacht aan de
singelparcours hebben
voor de associatie met
Bakker. Het faculteitsge-
aangekomen lopen we
liggen en datzelfde doen we
overzijde van de Witte Sin-
genomen en de Groenhoven-
studenten. Het zijn dan ook
bouw is een ontwerp van
linksaf de Arsenaalstraat in,
met de Witte Rozenstraat.
gel is een wetenschappelijk
straat zijn gepasseerd, gaan
de letterenfaculteit en de
architect J. van Stigt, de
gaan de brug van de Groen-
Soms staan we even stil
en historisch fenomeen12.
we naar rechts, overbruggen
universiteitsbibliotheek die
universiteitsbibliotheek is
hazengracht over (prachtig
bij dat bijzondere Leidse
In het verlengde van de
het water van de singel en
hier zijn gevestigd.
ontworpen door architect B.
stukje oud-Leiden) en komen
fenomeen: gedichten op
Sterrenwacht is aan de
lopen via het Paterstraatje
Het eigenzinnige, modernis-
van Kasteel.
als vanzelf in de Rem-
gevels, vaak bekend, want
overzijde van de Witte
linksaf naar de Cleveringa-
tische centraal faciliteiten-
Menig oudere Leidenaar
brandtstraat die ons langs
van vaderlandse makelij,
Singel de Hortus Botanicus
plaats.
gebouw, dat in z’n ontwerp
associeert deze plek nog
de moskee Al Hijra naar het
maar soms ook in een onuit-
gesitueerd. De ingang is aan
• De bebouwing aan de
aansluiting zoekt bij de
altijd met het Diacones-
Noordeinde brengt. Hier
sprekelijke taal met een
het Rapenburg; een bezoek
Witte Singel, tegenover het
kassen van de Hortus aan
senhuis. Het ziekenhuis is
gaan we naar links.
even onuitsprekelijke tekst
bewaren we voor een vol-
bruggetje, is van het begin
de overzijde van de singel,
gesloopt nadat de nieuw-
van niet altijd even bekende
gende gelegenheid.
van de jaren ’80. Honderden
is van de architecten H.P.
bouw aan de Houtlaan
De Weddesteeg - schuin
dichters.
Nadat we de bocht in het
gestalde fietsen zorgen
Ahrens, E. Kleijer en A.H.
bij de Leidse Hout was
rechts aan de overkant van
betrokken. Het Diacones-
het Noordeinde - vormt de
senhuis – het hospitaal van
doorgang naar de Rem-
de menselijke maat, zoals
brandtplaats, vernoemd naar
het ziekenhuis nog altijd te
de beroemdste inwoner die
boek staat – stond hier van
Leiden ooit heeft gehad. Het
1901 tot aan het eind van de
pleintje is op een bijzondere
jaren ’50.
wijze ingericht naar een ont-
• Bij de Cleveringaplaats
werp van de Duitse kunste-
In de noordkoepel staat een
In 1974 verhuisde de Ster-
10-duimskijker, bij oplevering
renwacht naar het nieuwe
één van de grootste van
universiteitsgebied in het
Europa, die in 1885 door de
noordwesten van Leiden en
Amerikaanse lenzenslijper
is sinds 1997 gehuisvest in
Alvan Clark is geslepen. In de
het J.H. Oortgebouw aan de
zuidkoepel, aan de kant van
Niels Bohrweg.
de Witte Singel, staat een
Het oude gebouw van de
6-duimskijker die eerder op
Sterrenwacht, decennia
het dak van het academiege-
terug al tot rijksmonument
bouw heeft gestaan. De lens
verheven, kreeg in 2008 een
van deze kijker is geslepen
miljoenenbijdrage voor een
die trillingsvrij en los van
door de beroemde lenzenslij-
grootscheepse opknapbeurt.
12 1
Leidse Sterrenwacht De Leidse Sterrenwacht is in
academiegebouw aan het
De Pulkuva-sterrenwacht in
het gebouw staat.Vanwege
per Merz.
De Sterrenwacht is op gere-
1633 als observatorium bij de
Rapenburg, vooral een instru-
St. Petersburg stond destijds
de slappe ondergrond zijn
Van 1859 tot 1919 is de Leidse
gelde tijden voor het publiek
Universiteit opgericht en is
ment voor onderwijs.
model. Het gebouw is naar
voor de bouw van de Sterren-
sterrenwacht verantwoor-
open. De telescopen van de
hiermee het oudste univer-
Op initiatief van directeur
een ontwerp van architect H.
wacht destijds 1500 heipalen
delijk geweest voor de juiste
sterrenwacht functioneren
siteitsobservatorium van de
Frederik Kaiser kwam er in
Camp in classicistische stijl
gebruikt. Alleen al de meridi-
tijd in ons land. De klokken
nog altijd naar behoren.
wereld. Meer dan 200 jaar
1861 een nieuw observato-
gebouwd. De Sterrenwacht
aankijker, ook daterend uit
werden toen geijkt aan de
was de Sterrenwacht, gehuis-
rium op een deel van het ter-
is oost-west georiënteerd;
1861, wordt door 100 heipa-
hand van de precieze positie
vest op het dak van het
rein van de Hortus Botanicus.
elke kijker staat op een zuil
len ondersteund.
van de sterren.
6
van der werfpark pad
114 | 115
naar Stephan Balkenhol als
gevelsteen aan Rembrandt’s
is geweest13. In het erachter
• Na de passage van de brug-
laatst overgebleven krant
al begonnen met de bouw
een hommage aan de jonge
geboortehuis.
gelegen gebouwencomplex
gen over de Witte Singel en
van Leiden,
van de eerste woningen bui-
Rembrandt. Het pleintje is,
De Rembrandtbrug over het
is het architectencollectief
de Trekvliet gaan we naar
het Leidsch Dagblad14.
ten de singels, bestemd voor
ofschoon even buiten de rou-
Galgewater koppelt deze
van VVKH gevestigd - ont-
links: Rijn en Schiekade.
• De Rijn en Schiekade voert
de Leidse welgestelden.
te, een fraai rustpunt in deze
wandeling als het ware aan
werpers van de nieuwbouw
Het is ook de buurt waar
ons in vrijwel kaarsrechte
Waar we zojuist de Rijn en
wandeling.
een andere route die in deze
van de Achmea Holding
Rembrandt ooit veelvuldig
lijn over een afstand van
Schiekade zijn opgelopen,
uitgave is beschreven, name-
aan de Dellaertweg nabij
heeft vertoefd. Niet voor
ruim een kilometer zuid-
was in de 18de eeuw het
Rembrandt werd op 15 juli
lijk de wandeling die het park
station Leiden-Centraal (zie
niets staat zijn buste - naar
waarts naar één van de
Leidse eindstation van
1606 in de Weddesteeg
Kweeklust als begin- en eind-
wandeling Kweeklust).
een ontwerp van de Neder-
eerste uitbreidingswijken
de trekschuiten uit Delft.
geboren. Hij heeft er tot
punt heeft.
• Een tiental meters nadat
lands-Belgische kunstenaar
van de stad: Vreewijk, het
De kade van de Trekvliet,
we vanuit de Rembrandt-
Toon Dupuis, geplaatst in
woongebiedje dat aan de
het water langs de Rijn en
1631 gewoond. In het begin van de 20ste eeuw werd het
• Vrijwel recht tegenover
straat linksaf zijn gegaan, is
1906 - hier aan de Witte
andere zijde door de Witte
Schiekade dat de Vliet met
geboortehuis van de schilder
de uitmonding van de
er links de Boerhaavepoort,
Singel.
Singel wordt omsloten.
de binnenstad verbindt, was
afgebroken voor de uitbrei-
Rembrandtstraat op het
onderdeel van het uit 1868
• Op de brug over de singel
Kort voordat de eerste grote
toentertijd het jaagpad voor
ding van een drukkerij. In de
Noordeinde zijn de pilaren
daterende Boerhaavecol-
was ons al het markante
gebiedsuitbreiding van
de trekschuiten.
nieuwbouw van de jaren ’80
zichtbaar van de restanten
lege. Achter de poort wordt
gebouw opgevallen waarin
Leiden in 1896 een feit was,
Veel van de woningen langs
herinnert een ingemetselde
van wat ooit de Witte Poort
ons een schitterend door-
nu het kantongerecht is
was rond de buitenplaats
de Rijn en Schiekade date-
kijkje gegund op de Witte
gevestigd, maar dat vroeger
Vreewijk op het toen nog
ren uit het eind van de 19de
Singel. Terug onder de poort
de thuisbasis was van de
Zoeterwoudse grondgebied
en het begin van de 20ste
door gaan we weer naar links. 14
13
Leidsch Dagblad Het gebouw is een ontwerp van de architect en stedenbouwkundige Willem Marinus Dudok. Het Leidsch Dagblad – vanaf de oprichting in 1860 gehuisvest in
Witte Poort
het gebouw van uitgever en
Van de vroegere Witte Poort
opdracht kreeg een aantal
grondlegger Albertus Willem
of Haagpoort, zoals de oude
nieuwe stadspoorten te
Sijthoff aan de Doezastraat –
stadspoort ook wel werd
bouwen en enkele bestaande
was de eerste gebruiker van
Leidse Courant. De Nieuwe
blad uitkwam, werd in 1992
Haarlems Dagblad en het
aangeduid, is op twee muur-
poorten te vervangen, was
het pand aan de Witte Singel
Leidsche Courant, die in 1920
opgeheven, toen de krant
Zaanse dagblad De Typhoon,
pilaren niets meer terug te
er op de plek van de middel-
dat in 1917 in gebruik werd
voor de eerste maal was ver-
door de Haagse krant Het
was gefuseerd. In 1992 werd
vinden. De poort dateerde
eeuwse binnenport van de
genomen.
schenen, verdween in 1980
Binnenhof werd overgeno-
de drukkerij van het Leidsch
van 1419; zowel de binnen-
Witte Poort al een gebouw
definitief uit de markt, nadat
men. Deze krant bestaat
Dagblad gesloten. Sindsdien
poort als de buitenpoort van
neergezet. Dat gebouw was
In 1980 telde Leiden nog drie
het vier jaar eerder al een
inmiddels ook al niet meer.
was de krant op een aantal
de Witte Poort werd in de
ontworpen door Arent van ’s
dagbladen. Naast het Leidsch
kopblad was geworden van
Het Leidsch Dagblad is nu
plaatsen in de stad gehuis-
jaren ’60 van de 19de eeuw
Gravensande die van 1638 tot
Dagblad verschenen toen
het, eveneens christelijke,
onderdeel van het Telegraaf-
vest. Het is nu nog slechts
gesloopt.
1655 als stedenbouwkundige
ook het protestantse dagblad
dagblad Trouw.
concern, nadat de krant in
een kleine stadsredactie die
Tien jaar voordat stadsbouw-
bij de gemeente Leiden in
Nieuwe Leidsche Courant en
De Leidse Courant, die in
1980 al met de Damiate Pers
vanuit Leiden opereert.
meester Van der Helm in 1659
dienst was.
de katholiek georiënteerde
1909 voor het eerst als dag-
in Haarlem, uitgever van
6
van der werfpark pad
116 | 117
eeuw. De nieuwbouw aan de
gemeentelijke plannen voor
overzijde staat aan de Jan
voor de spoorbaan Leiden-
vooral begin 20ste eeuw.
• De Leeuwkenstraat komt
overkant is de achterzijde
een doorgaande verkeers-
van Goyenkade een opmer-
Alphen het smalle water van
Het zijn vooral de Staal-
uit op de Andries Schotkade
van de eerder vermelde let-
weg. Na massale protesten
kelijk, in rode baksteen
de Trekvliet. We lopen recht-
wijkstraat – tweede straat
die we even naar links oplo-
terenfaculteit van de Leidse
is de vaarverbinding in 1986
opgetrokken ´kasteeltje´15.
door de Leuvenstraat in om
rechts van de Leuvenstraat
pen naar de spoorovergang
universiteit en de universi-
weer hersteld.
Via een kwakelbrug kunnen
in de achterliggende straten
– en direct daarna weer
in de Herenstraat. Na de
teitsbibliotheek.
• Bij de kruising met de Tel-
we het van dichtbij aan-
te genieten van wat nog
naar rechts de Leeuwken-
spoorpassage nemen we de
Weet dat de Trekvliet tus-
derskade blijven we onze
schouwen.
over is van de magnifieke
straat, waar fraaie staaltjes
tweede weg links: de Zoe-
sen 1971 en 1986 gedempt
weg via de Rijn en Schieka-
• Terug op de Rijn en Schie-
woningbouw uit het eind
van woningarchitectuur te
terwoudseweg om die na
is geweest in verband met
de vervolgen. Links aan de
kade overbruggen we vlak
van de 19de eeuw, maar
bewonderen zijn16.
een kleine honderd meter,
16
15
Leeuwkenstraat De woningen zijn in opdracht van de Leidse Bouwvereniging gebouwd naar een ontwerp van architect B. Buurman, die leefde van 1883 tot 1951. De bouw dateert uit de periode 1925 tot 1935. Buurman is net als zijn tijdgenoten Dudok en Berlage sterk beïnvloed door de ‘Chicagostijl’ van de Amerikaanse architect Sullivan en diens leerling Frank Lloyd Wright. Buurman’s Zakelijk Expressionisme – als overgang naar de latere architectuur van De Stijl – komt wat de woning-
‘Kasteeltje’
tiental meters verder links in
De beroemde gasten van
bouw in Leiden betreft ner-
Het gebouw dateert van
de Witte Rozenstraat is het
Ehrenfest schreven hun
gens beter tot z’n recht dan
1911 en is een ontwerp van
Ehrenfesthuis, het vroegere
namen op de muur in de
hier. De Leidse Bouwvereni-
bewoonster Margaretha
domicilie van Paul Ehrenfest,
gastenkamer in plaats van
ging, opgericht in 1873, had
Nieuwenhuis, baronnesse
hoogleraar natuurkunde als
in een gastenboek. Eén van
een sociale en een zakelijke
Von Uexküll Guldenband,
opvolger van Nobelprijswin-
hen was Albert Einstein die
doelstelling. In sociaal op-
een geboren Litouwse die
naar Hendrik Lorentz, en zijn
geregeld bij Ehrenfest te gast
zicht was er de opdracht om
een belangrijke rol heeft
vrouw Tatiana Afanassjewa.
is geweest. Einstein was ook
vooral arbeiderswoningen te
gespeeld in de beweging van
Een gevelsteen accentueert
vaak in het gezelschap van
bouwen, zakelijk werd toch
het vrouwenkiesrecht en
haar betekenis: ‘Tatiana Afa-
de baronesse, met wie hij
ook gelet op het rendement
actief is geweest in het vluch-
nassjewa – haar tijd ver voor-
in het Zwitserse Zürich had
van de investeringen. In 1972
telingenwerk.
uit – maakte dit huis open
gestudeerd.
werd de Bouwvereniging op-
Het witte huis erachter, een
voor mensen en ideeën’.
geheven en werd al het bezit verkocht aan particulieren.
6
van der werfpark pad
118 | 119
direct na de brug, weer
slaan we linksaf. We gaan
kloostermoppen gelijkende
fraai gestileerde Koningin-
gloednieuwe wijk Tuinstad-
naar links te verlaten. Via
onder het spoor door om bij
Ouderzorgsteen, waardoor
nelaan af tot aan de Heren-
wijk19.
een passage komen we op
de kruising met de Konin-
het gebouw als het ware
straat, die we naar rechts
• Via de brug over de Zoeter-
de Veilingkade. We zijn nu
ginnelaan weer linksaf te
een middeleeuws karakter
ingaan. De Herenstraat
woudsesingel komen we in
in het wijkje Cronestein17,
gaan. Maar eerst lopen we
heeft18.
werd in de beginjaren van
de Doezastraat die ons weer
gebouwd in de eerste jaren
naar de overkant van de
• Voor het slot van de wan-
de vorige eeuw aangelegd
terugbrengt naar het Van
na WO II. De Veilingkade
Lammenschansweg om de
deling lopen we de brede,
als hoofdstraat in de toen
der Werfpark.
brengt ons naar de Lam-
Sint-Petruskerk van dicht-
menschansweg.
bij te bekijken. De kerk is
• Bij de Lammenschansweg
geheel opgetrokken uit op 18
17
19
Sint-Petruskerk
Veilingkade
De Sint-Petruskerk dateert
kerk gesitueerd, in de stijl
De Petruskerk en het woon-
van het midden van de jaren
van de Delftse School. Kerk
complex eromheen zijn
’30 van de vorige eeuw. Op de
en omgeving zijn sinds en-
typerend voor de stijl en
Cronestein bestaat uit vrijwel
in de noordelijke driehoek.
bouwplaats van toen stond
kele jaren rijksmonument. De
werkwijze van de Amster-
twee identieke driehoeken
De Vliet in oude tijden en de
niet eerder een kerk, want de
kerk is eerder kort en breed
damse architect Kropholler.
die van elkaar worden
spoorlijn in modernere tijden
in 1933 volledig afgebrande
dan lang en smal, zoals de
Ofschoon ook Van Oerle als
gescheiden door de Lam-
zorgden voor een gemakke-
Petruskerk was aan de Lange-
meeste rooms-katholieke ker-
architect van de kerk wordt
menschansweg, één van de
lijke aanvoer. De veiling werd
brug gevestigd, in het in 1807
ken. De Petruskerk is slechts
genoemd, is de Petruskerk
Tuinstadwijk
belangrijkste uitvalswegen
in 1929 op deze locatie in
door de buskruitramp ver-
60 meter lang, maar wel 36
onmiskenbaar een Krophol-
Met de bouw van de wonin-
van de stad. De ene driehoek
gebruik genomen.
woeste gebied. Na de brand
meter breed.
lerkerk.
gen in dit stadsdeel werd
heeft woningen en een klein
Voordien was de groentevei-
werd besloten de nieuwe
De in de oorlog verdwenen
In de lijn van Berlage, van wie
na de stadsuitbreiding aan
bedrijventerrein, de andere
ling op de Apothekersdijk
Petruskerk in de zuidelijke
torenklokken zijn in 1947
Kropholler een leerling was,
het einde van de 19de eeuw
bestaat vooral uit diverse
in het binnensingelgebied
stadsuitbreiding te bouwen
door vijf nieuwe vervangen.
zijn z’n ontwerpen sober en
begonnen. Tuinstadwijk
onderwijsinstellingen en
gevestigd. In 1988 werd de
die toen in uitvoering was.
Het nieuwe kruis op de toren
zakelijk en is zijn stijl ook ta-
vertoont een sterke steden-
dienstverlenende bedrijven,
veiling gesloten. Van de
De architecten Kropholler,
dateert van 1998, waarmee
melijk traditionalistisch van
bouwkundige eenheid, ook
gelegen nabij het NS-station
veiling is niets meer terug te
die in 1908 op 27-jarige leef-
een uitgebreid onderhouds-
aard. Wat dat betreft volgde
op architectonisch vlak. Het
Leiden-Lammenschans.
vinden; slechts de straten in
tijd overtuigd katholiek werd,
project werd afgesloten. De
Kropholler als het ware de
wijkgebouw Staalwijk op
De voormalige groente- en
Cronestein herinneren met
en Van Oerle ontwierpen niet
toren is ruim 70 meter hoog
Delftse School, waarin na-
de hoek van de Herenstraat
fruitveiling was gevestigd op
hun namen aan de groot-
alleen de kerk, maar ook de
en heeft een imponerend
drukkelijk werd teruggegre-
en de Drie Octoberstraat uit
de hoek van de Veilingkade
schalige aanvoer destijds van
bijbehorende pastorie én een
grondvlak van tien bij tien
pen op het rationalisme van
1905 is een voorbeeld van de
en de Lammenschansweg,
groente en fruit.
zestigtal huizen, rondom de
meter.
Berlage.
fraaie bouwstijl van weleer.
6
van der werfpark pad
120 | 121
