Inhoudsopgave Algemene inleiding.........................................................................................................................................3 Deel 1: Het Medium........................................................................................................................................5 1. Inleiding................................................................................................................................................5 2. Geschiedenis van de nieuwe media.......................................................................................................6 2.1 Evolutie van nieuwe media...........................................................................................................6 2.1.1 Opslag, distributie en communicatie..........................................................................................6 2.1.2 Versnelling in tijd ......................................................................................................................7 2.1.3 Versnelling in acceptatie............................................................................................................8 2.1.4 De tijd vooruit.............................................................................................................................8 2.2 Geschiedenis internet in vogelvlucht.............................................................................................9 3. Digitale nieuwe media.........................................................................................................................13 3.1 Multimedialiteit...........................................................................................................................13 3.2 Globaliteit....................................................................................................................................14 3.3 Interactiviteit................................................................................................................................15 4. Het internet in toepassingen voor communicatie ...............................................................................17 4.1 World Wide Web.........................................................................................................................17 4.2 Chat..............................................................................................................................................17 4.3 MUD en MOO.............................................................................................................................18 4.4 Bulletin Board Systems...............................................................................................................19 4.5 E-mail..........................................................................................................................................19 5. Profiel van de Belgische internetgebruiker.........................................................................................20 6. Is het medium de boodschap?.............................................................................................................21 7. Een communicatiemodel.....................................................................................................................23 7.1 Geïmpliceerde lezer en geïmpliceerde schrijver.........................................................................24 7.2 Welke doelen?.............................................................................................................................27 7.3 Tijd en ruimte..............................................................................................................................28 7.4 Coderen/decoderen......................................................................................................................29 Deel 2: Conversatiegedrag............................................................................................................................30 1. Inleiding..............................................................................................................................................30 2. Anders lezen en anders schrijven........................................................................................................31 2.1 Information overload...................................................................................................................35 2.2 Het publiek..................................................................................................................................35 3.3 Het profiel van een beeldschermlezer.........................................................................................36 3. Netspeak..............................................................................................................................................37 3.1 Culturele verschillen ...................................................................................................................37 3.2 Verschillen naargelang communicatietechnologieën..................................................................39 3.2.1 MUD, MOO en IRC.................................................................................................................44 3.2.2 E-mail.......................................................................................................................................46 3.2.3 Nieuwsgroepen.........................................................................................................................47 3.2.4 WWW.......................................................................................................................................48 3.3. Houding ten opzichte van een nieuwe taalvariëteit....................................................................48 4. Written speech?...................................................................................................................................50 4.1 Verschillen met spreektaal...........................................................................................................54 Tabel 2.3 Overzicht smileys........................................................................................................56 4.2 Verschillen met schrijftaal...........................................................................................................58 4.3 Conclusie.....................................................................................................................................60 5. Een Engelstalig medium?....................................................................................................................61 5.1 Technologische factoren..............................................................................................................61 5.1.1 Basisprotocollen.......................................................................................................................62 5.1.2 E-mail.......................................................................................................................................63 5.1.3 Nieuwsgroepen.........................................................................................................................64 5.1.4 World Wide Web......................................................................................................................64 5.1.5 HTML.......................................................................................................................................65 5.2 Socio-economische factoren .......................................................................................................66
1
6. Ethiek in cyberspace...........................................................................................................................68 6.1 Spoofing......................................................................................................................................68 6.2 Trolling........................................................................................................................................71 6.3 Lurking........................................................................................................................................72 6.4 Spamming....................................................................................................................................73 7. Conversatie-analyse............................................................................................................................75 7.1 Het Beurtwisselingssysteem........................................................................................................76 7.2 Het online beurtwisselingssysteem..............................................................................................79 8. Sociaal: identiteit en community.........................................................................................................87 9. Besluit..................................................................................................................................................94 Deel 3: Onderzoek........................................................................................................................................96 1. Inleiding..............................................................................................................................................96 2. Methode...............................................................................................................................................96 3. Onderzoek...........................................................................................................................................98 4. Resultaten..........................................................................................................................................101 Algemeen besluit........................................................................................................................................107 Referentielijst..............................................................................................................................................110
2
Algemene inleiding
Internet, het world wide web, e-mail: de laatste tien jaar zijn deze woorden overgegaan van magische toekomstvoorspellingen naar alledaagse realiteit. Meer nog, het internet is een ongelooflijk populair medium geworden. De voorbije drie jaar is er een enorme stijging geweest van het aantal Belgische internetgebruikers van 602236 in 1999 tot 2523751 in 2002 (Lowette & Van Dorsselae, januari 2002). En dat aantal groeit! In de Verenigde Staten beschikken reeds 60% van de huishoudens over een internetaansluiting en als het van Bill Gates, oprichter van softwaregigant Microsoft, afhangt, beschikken binnenkort maar liefst 70% van de gezinnen in de Verenigde Staten en Europa over internet (GVG, 2003, p.130).
Het net kan men het best vergelijken met een enorme databank. Er wordt voortdurend via allerlei programma's informatie uitgewisseld. We willen in deze verhandeling nagaan hoe het staat met het taalgebruik op deze 'information superhighway'. We onderzoeken of er de laatste jaren zich een eigen taal heeft ontwikkeld op internet. Daarbij gaan we na of er wel sprake is van dé internettaal of dat we verschillende internettalen terugvinden. Er wordt wel eens gesteld dat het internet het medium van de onbegrensde mogelijkheden is. Dit veronderstelt een belangrijke rol van de participanten. Maar is dit wel een reële visie? Via een literatuurstudie zullen we proberen te achterhalen wat de rol van het medium en de rol van de gebruikers is en in welke mate deze een in vloed uitoefenen op het taalgebruik. Eveneens zullen we vanuit historisch perspectief proberen na te gaan of er verschillen zijn tussen het internet en andere media en hoe het taalgebruik zich aan de verschillende mediasituaties heeft aangepast.
3
Naast technologische verschillen, denken we dat ook culturele verschillen in vloed zullen hebben op de gebruikte taal. De globaliteit van het medium zou wel eens kunnen leiden tot culturele misinterpretaties. Ook lijkt het ons interessant om een na te gaan hoe de gebruikers omspringen met het feit dat de zender en ontvanger mekaar meestal niet te zien krijgen. We denken hierbij bijvoorbeeld aan chatsituaties of websites. Hierdoor wordt de mogelijkheid tot anonimiteit geschapen wat weer allerlei identiteit- en taalspelletjes tot gevolg kan hebben. Jacques Chirac, president van Frankrijk, waarschuwt voor nadelige gevolgen voor het Frans door de dominantie van het Engels op internet (Crystal, 2001, p.2). Is het Engels wel de dominante taal op het net en waarom is dat zo? In indien het Engels zo dominant aanwezig is als Chirac postuleert, kunnen we dan spreken van een lingua franca? De hamvraag is natuurlijk of deze eventuele invloed van het Engels eerder het Nederlands zal schaden of het zal verrijken.
We onderzoeken eveneens of het internet louter een technologisch medium is voor de verspreiding van informatie of dat we ook van een sociaal medium kunnen spreken. We veronderstellen dat sommige internettoepassingen meer sociaal zullen zijn dan anderen, wat zal doorschemeren in een aangepast taalgebruik. Ook wordt onderzocht of op internet de taalnormen blijven gelden, of zo verworpen worden en of er misschien nieuwe regels en normen ontstaan.
Tenslotte willen we graag nagaan of taalkundig gedrag dat we tegengekomen zijn in onze literatuurstudie ook van toepassing is voor Nederlandstalige chats. We controleren of de Vlaamse internetgebruikers begrippen, woorden en zinspelingen overgenomen hebben van de internationale situaties. Misschien hebben ze wel enkele aanpassingen gemaakt of een eigen internettaal gecreëerd.
4
Deel 1: Het Medium
1. Inleiding
Dit hoofdstuk gaat dieper in op het medium internet. We vertrekken algemeen van enkele karakteristieken die de geschiedenis van alle nieuwe media kenmerken, zoals een verbetering in opslag en distributie. Daardoor ontstaat er dan ook een steeds betere communicatie. Ook merken we een versnelling van de uitvinding van nieuwe media en een versnelling in acceptatie van deze nieuwe media. Vervolgens gaan we verder in op de geschiedenis van internet zelf. We zullen zien dat het een voornamelijk Amerikaanse uitvinding is. Bovendien blijkt dat de roots van het internet reeds terug gaan tot de jaren zestig met de oprichting van het Advanced Research Projects Agency (ARPA). Dit maar om aan te tonen hoe relatief de term nieuwe media eigenlijk wel is.
We zien ook dat het internet zich onderscheidt van andere media doordat het digitaal is. Dit digitale maakt multimedialiteit en interactiviteit mogelijk via de elektronische superhighway. We behandelen ook enkele toepassingen voor communicatie op het internet, zoals e-mail en het world wide web. Aangezien het een thesis is over het taalgebruik van het internet zullen deze toepassingen een centrale rol krijgen in dit wetenschappelijk werk. Na een korte beschrijving gegeven te hebben van het profiel van de Vlaamse internetgebruiker, gaan we ons meer verdiepen in de mediatheorie. Het lang gehanteerde broadcastmodel blijkt onhoudbaar bij de mogelijkheden die het internet ons biedt. We gaan op zoek naar een model dat de nieuw verworven rol die de participanten gekregen hebben benadrukt. Ze krijgen de informatie immers niet gewoon meer in de schoot geworpen, zoals bij televisie, maar kunnen ook zelf interactief op zoek gaan naar die informatie die ze willen
5
verkrijgen. Dit model mag echter zeker niet de mogelijkheden en beperkingen van het medium over het hoofd ziet.
Aan de hand van het voorbeeld van de website van de Katholieke Universiteit Leuven stellen we het communicatiemodel van Van Driel voor op basis van het klassieke communicatiemodel van Lasswell. Belangrijke kenmerken van dit model zijn de notie van de geïmpliceerde lezer en geïmpliceerde schrijver. Daarnaast zullen we zien dat er altijd een ruimtelijke breuk is tussen schrijver en lezer en in enkele gevallen, bijvoorbeeld bij websites, ook een breuk in tijd. Er volgt ook een bespreking van de communicatieve doelen. We stellen vast dat er culturele normen worden gehanteerd. Het niet kennen van deze codes kan leiden tot vergissingen bij de communicatie.
2. Geschiedenis van de nieuwe media
2.1 Evolutie van nieuwe media
Dit hoofdstukje behandelt het ontstaan en de evolutie van nieuwe media. Van Driel (1999) stelt dat er vier begrippen centraal staan bij de geschiedenis van nieuwe media: a) opslag, distributie en communicatie, b) versnelling in tijd, c) versnelling in acceptatie, d) de tijd vooruit.
2.1.1 Opslag, distributie en communicatie
Doorheen de geschiedenis van de media heeft een grotere opslag en een snelere distributie geleid tot een steeds betere en snellere communicatie. Waar men vroeger afhing van mondelinge overlevering, zorgde de uitvinding van het schrift in 3000 voor Christus en zeker die van de boekdrukkunst in de 15e eeuw voor een immens geheugen aan geschreven materiaal. Technologische 6
vernieuwingen op het einde van de 19e eeuw maakten het mogelijk om nu ook auditieve en visuele informatie vast te leggen. De distributie verloopt ook steeds makkelijker, zeker wanneer er geen fysiek transport meer noodzakelijk is, zoals bij radio en televisie. De digitalisering heeft uiteindelijk de transporttijd van vrijwel alle informatie (audio, video, geschreven taal) onafhankelijk gemaakt van de afstand.
De tijd dat er
postduiven gebruikt moesten worden om over lange afstand een briefwisseling te organiseren is gelukkig reeds lang voorbij. Tegenwoordig moeten we maar een e-mailtje typen en dan is het nog maar een kwestie van seconden vooraleer het bij de geadresseerde aankomt. Nieuwe media als het schrift en de film zorgden ervoor dat we ons geheugen zijn gaan externaliseren: de bibliotheek, het archief en het World Wide Web functioneren als het geheugen van onze samenleving. Uitvindingen als de boekdrukkunst en het internet optimaliseerden de verspreidingsmogelijkheden, waardoor nieuwe communicatievormen ontstonden naast de mondelinge (Van Driel, 1999, p.12).
2.1.2 Versnelling in tijd
Alle media zijn ooit wel eens nieuwe media geweest. Wanneer we de geschiedenis van verschillende nieuwe media bekijken, nemen we volgens Moschovitis e.a. (1999) een enorme versnelling in de achtereenvolgende introducties van nieuwe media waar (Moschovitis e.a., 1999, p.8).
7
Ongeveer 3000 voor Christus: uitvinding van het schrift (Van Driel, 1999, p.12) 1438
Uitvinding boekdrukkunst door Gutenberg (Wablieft, 26/6/2002)
1833
Kranten worden een populair nieuw massacommunicatiemiddel
1838
Fotografie wordt populair
1844
De eerste telegraafboodschap
1876
Uitvinding van de telefoon
1891
Uitvinding van de eerste camera voor bewegende beelden
1901
Het eerste transatlantische radiocontact
1907
In Rusland wordt de televisietheorie ontwikkeld
1914
Het eerste transatlantische telefoongesprek
1927
De eerste 'pratende' film
1939
De televisie wordt voorgesteld op een Wereldtentoonstelling
1950
Start van televisie-uitzendingen in kleur (Moschovitis e.a., 1999, p.8).
2.1.3 Versnelling in acceptatie
De massale acceptatie van een nieuw medium verloopt volgens Van Driel (1999) opmerkelijk sneller naarmate we dichter bij de 21ste eeuw komen (Van Driel, 1999, p.14). Waar de uitvinding van de boekdrukkunst lange tijd door de Kerk als ‘des duivels’ werd gezien, hebben de GSM en het internet de wereld stormenderhand veroverd.
2.1.4 De tijd vooruit
Media kunnen verdwijnen. Denk maar aan de grammofoon of de telegraaf. Maar meestal blijven de vertrouwde media toch hun rol spelen. Bij sommige media is het volgens Van Driel (1999) zelfs gebleken dat ze hun tijd vooruit waren. Waar er in de jaren tachtig amper aandacht of geloof was in de toekomstmogelijkheden van beeldtelefonie en interactieve televisie, komen
8
deze nu weer onder de aandacht door de digitalisering en het internet (Van Driel, 1999, p.14). Denk maar aan het E-platform van de VRT voor interactieve televisie.
2.2 Geschiedenis internet in vogelvlucht1
De lancering van de Sputnik in 1957 markeerde een vernieuwde interesse van de Verenigde Staten in wetenschappen. De Verenigde Staten konden het immers niet laten gebeuren dat de Sovjets zulk een grote voorsprong hadden wanneer het neerkwam op ruimtetechnologie. Deze vernieuwde interesse in wetenschap leidde tot het ontstaan van het Advanced Research Projects Agency (ARPA). Even later werd ook de NASA opgericht, die zich verder ging verdiepen in ruimteonderzoek. ARPA concentreerde zich nu vooral nog op experimenteel onderzoek. Al vlug
1
Enkele belangrijke uitvindingen voor het ontstaan van het internet:
1957
Lancering Sputnik en oprichting ARPA
1958
Bell Labs bouwt de eerste modem (modulator/demodulator). Deze modem zorgt er eerst voor dat de digitale computerinformatie over analoge telefoonlijnen kan verspreid worden en zorgt er dan voor dat deze analoge informatie weer in digitale informatie wordt omgezet.
1971
Roy Tomlinson schrijft het eerste e-mailprogramma en introduceert het @-symbool.
1973
Uitvinding van Ethernet en LAN. Aan de universiteit van Illinois wordt Plato Notes ontwikkeld, dat sterk te vergelijken is met het huidige Bulletin Board System.
1974
Uitvinding TCP/IP protocollen.
1975
Uitvinding van de eerste pc, de Altair 8800.
1986
ARPAnet wordt verder ontwikkeld door NSF.
1989
ARPAnet houdt op te bestaan. Tim Berners Lee ontwikkeld het World Wide Web.
1997
Internet 2 wordt opgericht aan enkele Amerikaanse universiteiten.
(Moschovitis e.a., 1999, pp. 33-150). 9
begonnen ze met het onderzoeken van de mogelijkheden van computers en informatieverwerking (Bannink, 1995, pp. ix-x).
In deze context begonnen ze ook met het oprichten van netwerken. In 1965 slaagde computerdeskundige Larry Roberts er in met een andere computer te communiceren over een telefoonlijn. Uiteindelijk was het niet de Koude Oorlog, maar waren het de schaarse en nog zeer dure computerbronnen die hebben geleid tot het ontstaan van computernetwerken. Het zogenaamde Cold War Doomsday Scenario, waarbij het computernetwerk zelfs een atoomoorlog moest kunnen weerstaan, is een eigenschap die er volgens Moschovitis e.a. (1999) slechts later is bijgekomen. Computerdeskundige Bob Taylor was het beu om steeds meer nieuwe computers te moeten kopen en stelde voor om de computers van zijn universiteit aan te sluiten op computers van andere wetenschappelijke instellingen doorheen het land. Dit markeerde het begin van het ARPAnet, de voorvader van het internet. In 1969 bestond het slechts uit 4 computerbronnen, maar de volgende 2 jaren werd het netwerk reeds uitgebreid tot een twintigtal computerbronnen (Moschovitis, 1999, pp. 33-54).
In 1963 schreef de toenmalige directeur van ARPA en visionair Joseph C.R. Licklider de memo The Intergalactic Computer Network. Hierin beschreef hij de creatie van wat later het internet zou worden. "A network that would link people together across geographical distances and allow them to communicate through their computers" ( Moschovitis e.a., 1999, p.37).
Wanneer in 1969 de universiteiten zich aansloten op ARPAnet, werd ARPA volgens
Moschovitis
e.a.
(1999)
voorgoed
getransformeerd
door
de
tegencultuur van de studenten. 68 studenten die zich de Network Group noemden, bediscussiëerden protocollen (protocollen moeten het mogelijk maken dat de verschillende computers elkaar verstaan, ongeacht hun besturingssysteem). Ze deden dit op basis van het request for commentprincipe. Iemand deed met andere woorden een voorstel en iedereen mocht dit 10
trachten te verbeteren. Deze open, non-hiërarchische stijl gaf het gevoel dat "ARPAnet was going to be ‘a kind of open club, that all were invited to join’"(Moschovitis e.a., 1999, p.60). Dit open gevoel heerst tot op vandaag nog op internet.
In de jaren zeventig worden drie reeds bestaande netwerken met elkaar verbonden: ARPAnet, ALOHAnet (dit netwerk linkte computers aan elkaar door middel van radioconnecties) en SATnet (dit netwerk linkte computers aan elkaar door middel van satellieten). Maar de belangrijkste uitvinding moest nog gedaan worden: de uitvinding van de personal computer (pc). Die werd pas uitgevonden in 1975. Nu kon echt iedereen zich in theorie aansluiten op het net. Om het in de woorden van Tim Berners-Lee, de uitvinder van het world wide web, te zeggen: "When you actually look at the spread of the Web... it needed ubiquitous computing, which means personal computers" (Moschovitis e.a., 1999, p.66).
Ondanks de groeiende populariteit van het ARPAnet bij wetenschappers, mochten enkel sites die militair onderzoek deden ermee verbinding maken. En zelfs voor diegenen die er toch gebruik van mochten maken was de netwerktoegang nog zeer duur en beperkt. Enkele computerstudenten richtten daarom zelf een netwerk op: USENET. Ze maakten een verbinding tussen de Duke University en de University of North Carolina. Oorspronkelijk was USENET volgens Hauben & Hauben (1997) een middel voor onderzoekers om informatie te delen. Maar al snel werd het een zeer populair netwerk (Hauben & Hauben, 1997, pp. 9-14). Met USENET zien we de start van Nieuwsgroepen en MUDs (Multi-User Dungeons). Nieuwsgroepen worden gebruikt om ideeën en informatie te delen. Ze staan gecategoriseerd per thema en men kan de informatie die daar staat lezen en er zelf extra informatie aan toevoegen. Bij MUDs maakt men gebruik van de netwerktechnologie om online rollenspellen te spelen. De gebruikers nemen hierbij alternatieve identiteiten aan. Dit kunnen
11
tovenaars, trollen, feeën, ... zijn. MUDs zijn gebaseerd op het boek The Lord of the Rings van J.R.R. Tolkien (Moschovitis e.a., 1997, pp.95-103).
Om een boodschap van het ene netwerk naar het andere te kunnen versturen, werd in 1974 het TCP/IP protocol ontwikkeld. IP staat voor Internet Protocol. Alle computers aangesloten op het internet hebben een eigen IP-nummer. Een eigen adres als het ware, van waaruit pakketten kunnen gestuurd worden of waarnaar pakketten gestuurd kunnen worden. TCP staat voor 'Transmission Control Protocol' en controleert of eventueel verstuurde pakketten wel goed zijn aangekomen. Voortaan worden alle netwerken die gebruik maken van het TCP/IP protocol internet genoemd (De Grooff, 2001, s.p.).
Aangezien de universiteiten steeds meer interesse begonnen te vertonen in het ARPAnet werd in 1986 het ARPAnet verder ontwikkeld door de National Science Foundation (NSF) tot een "algemeen en internationaal netwerk voor wetenschappelijke instellingen en laboratoria van ondernemingen, NSFNET genaamd" (De Grooff, 2001, s.p.). Dit netwerk vormt nog steeds een deel van de ruggengraat van het huidige internet. Op het einde van de jaren tachtig waren de meeste gebruikers nog gelieerd aan universiteiten en militaire instellingen. Nu echter gingen ook meer en meer hobbyisten en burgers online (Moschovitis, 1999, pp. 121-150).
De vraag vanuit de bedrijfswereld om deel uit te maken van dit groeiende netwerk werd steeds groter en groter. Om aan die vraag te voldoen werd in 1991 door het Commercial Internet Exchange consortium een parallel net ontwikkeld, waar er nu ook commerciële informatie op kon verspreid worden. Dit markeert het ontstaan van het internet zoals we dat vandaag kennen (De Grooff, 2001, s.p.).
12
Aangezien er steeds meer gebruikers op het internet kwamen, werd de bestaande ruggengraat onvoldoende voor wetenschappelijke doeleinden. Daarom werd er in 1997 een nieuw internet ontwikkeld
aan Amerikaanse
universiteiten: internet 2 (De Grooff, 2001, s.p.).
3. Digitale nieuwe media
Bij digitalisering worden woord, beeld en geluid omgezet in binaire code, dus in combinaties van 1 en 0. Dit is noodzakelijk omdat de informatie over internet langs elektronische weg wordt vervoerd. De karakteristieken van het internet en toepassingen zoals e-mail en het world wide web zijn, naast het feit dat de informatie elektronisch verspreid wordt, mulimedialiteit, globaliteit,
en
interactiviteit.
3.1 Multimedialiteit
We kennen reeds langer apparaten die beelden kunnen afspelen (de televisie), die muziek kunnen afspelen (het hifi-apparaat), of waar je tekst op kunt verwerken (een typemachine of een computer met een tekstverwerker). Deze apparaten zijn echter niet multimediaal. Pas wanneer de verschillende media elektronisch met elkaar zijn verbonden en dezelfde digitale code hebben (0 en 1) gebruiken we de term multimedialiteit (Van Driel, 1999, p.38). Multimedia slaat dus op de "combinatie en integratie van verschillende informatievormen (tekst, audio en al of niet bewegende beelden)"(De Grooff, 2001, s.p.). Bij een hedendaagse
computer
worden
bijvoorbeeld
tekst,
geluid
en
beeld
geïntegreerd in één code. Multimedialiteit is dus niet een echt kenmerk van een nieuw digitaal medium, maar eerder een karakterisering. Een CDROM zou bijvoorbeeld alleen woorden kunnen bevatten en het merendeel van het WWW bestond ooit uit tekstpagina's.
13
3.2 Globaliteit
Men kan in theorie overal ter wereld toegang tot internet verkrijgen. Deze toegang is wel nogal relatief, want zoals we in hoofdstuk vijf bij het profiel van de internetgebruiker zullen zien, is internet toch vooral een westerse bezigheid. Niet alle landen hebben immers een goede telecommunicatietoegang en zelfs in het westen zien we onderscheid tussen landen waar het internet al een heel populair medium is en anderen waar het nog begint op te komen.
We kunnen wel zeggen dat het een grensoverschrijdend medium is. Het is een universeel medium. Wanneer je een website bezoekt interesseert het je niet uit welk land deze komt, zolang de site maar de informatie heeft die je nodig hebt. Op eenzelfde chatkanaal kunnen dan weer mensen zitten van zeer uiteenlopende nationaliteiten. Het internet behoort tot niemand, noch een persoon, noch een bedrijf, noch een staat. Dit geeft wel wat problemen rond regelgeving.
Sommigen halen ook de 'the global village' theorie aan wanneer ze het hebben over internet. De notie van global village komt van Marshall McLuhlan die in 1967 in zijn boek The Medium is the Massage global village definiëerde als "Whether it is bombs being dropped upon Baghdad or Italy being defeated in a World Cup, many people around the world can share the same moment" (Moschovitis e.a., 1999, p.55). David Crystal staat nogal kritisch ten opzichte van deze global village theorie:
If there is to be a genuine global village, then we need to ask 'What is its dialect?', 'What are the shared features of language which give the world community of users their sense of identity? And, if we cannot discern any unifying dialect or language, or a trend towards such a unity, we need to ask ourselves if this 'global village' is anything more than a media fiction (Crystal, 2001, p.6).
14
Met andere woorden, indien we op het internet van een global village willen spreken, moet er eenheid zijn in gemeenschap en taal. Er zijn doorheen de jaren verschillende internetwoordenboeken geschreven die zich inzetten om tot een algemeen taalgebruik te komen. Deze spreken elkaar echter vaak tegen. Dit
komt
grotendeels
doordat
er
op
de
verschillende
communicatietechnologieën (chat, virtuele werelden, e-mail, ...) een eigen taalgebruik is ontstaan dat onderling verschillend is (Crystal, 2001, pp. 70-81). De verschillende chatgemeenschappen hebben bijvoorbeeld hun eigen taalgebruik ontwikkeld dat verschilt van gemeenschap tot gemeenschap en dat terug te vinden is in de faq's (frequently asked questions, de meest gestelde vragen) en in de eigen netiquette (de etiquette op het internet) (Hutchby, 2001, pp.173-178).
Van een global village, in de termen van Crystal, kan men
momenteel dus nog niet spreken.
3.3 Interactiviteit
Laten we hierbij eerst beginnen bij een interactieve situatie die iedereen kent: mondelinge
communicatie.
Bij
mondeling
communicatie
bepalen
de
gesprekspartners zelf in sterke mate de inhoud van het gesprek. De keuze van de inhoud is wel niet geheel vrij. Dit hangt af van de gesprekspartners en de ruimte waarin men zich bevindt.
Vaak wordt bij nieuwe media met interactiviteit bedoelt dat men zelf kan bepalen in welke volgorde de gebruiker informatie aangeboden krijgt. Veelal betekent dit dat een gebruiker een eigen route kan kiezen, bijvoorbeeld op websites met hyperlinks (Van Driel, 1999, p.38).
Wanneer we nu teruggaan naar ons voorbeeld van mondelinge communicatie blijkt dat het bij interactiviteit ook noodzakelijk is dat de gebruiker mee de
15
inhoud van de communicatie kan bepalen. Deze mogelijkheid om de inhoud mee te bepalen is natuurlijk begrensd door de mogelijkheden vastgelegd door de programmeurs.
Rafaeli definieert interactiviteit als "an expression of the extent that in a given series of communication exchanges, any third (or later) transmission (or message) is related to the degree to which precious exchanges referred to even earlier transmissions" (Rafaeli, 1988, p.111). De interactiviteit hangt dus af van de samenhang van de eerdere berichten. Volgens deze definitie is een persconferentie bijvoorbeeld niet interactief, want de gestelde vragen vertonen meestal geen samenhang met de voorgaande vragen en antwoorden. Bij interactiviteit speelt de feedback ook een belangrijke rol. Clark & Schaefer (1989) stellen dat "feedback is critical for interactivity, since feedback enables speakers to recognize when their message has been understood or when a repair is needed, aiding in further recipient-design" (Cherny, 1999, p.150).
Andrew Cameron (1995) geeft er de voorkeur aan om interactiviteit alleen te gebruiken wanneer de gebruiker op een betekenisvolle wijze kan ingrijpen in de interactie. De beïnvloeding van de gebruiker kan marginaal zijn, zoals bijvoorbeeld van televisiekanaal veranderen, maar kan ook fundamenteel zijn, bijvoorbeeld in een computerspel (Cameron, 1995, p.33-47).
Bij multimedia is volgens Van Driel (1999) zelfs wederzijdse beïnvloeding mogelijk. Medium en gebruiker reageren op elkaar, waarbij reacties mogelijk zijn binnen het stramien dat de programmeur heeft gecreëerd. Wanneer je bijvoorbeeld MSWord afsluit zonder op te slaan, zal je computer eerst even vragen of je wel zeker bent dat je niet wilt opslaan (Van Driel, 1999, p.38-51).
16
4. Het internet in toepassingen voor communicatie
Zoals we reeds gezien hebben is internet een netwerk dat gebruik maakt van het TCP/IP-protocol (De Grooff, 2001, s.p.). Het WWW, e-mail, MUD's, chatprogramma's, nieuwsgroepen,... zijn toepassingen van het internet. Via deze programma's kan men over het internet communiceren (Crystal, 2001, p.23). In dit hoofdstuk nemen we enkele toepassingen voor communicatie verder onder de loepe.
4.1 World Wide Web
Het World Wide Web is dus niet het internet zoals sommigen denken, maar het is een toepassing ervan. Het WWW maakt het mogelijk dat naast de netwerken die met elkaar verbonden zijn, ook de gegevens op die netwerken met elkaar verbonden zijn.
De gegevens zijn met elkaar verbonden met hyperlinks.
Hyperlinks zijn zichtbare informatie in een document. Dit kan woord of beeld zijn. Deze informatie is verbonden met een adres van de plaats waar de gebruiker naartoe verplaatst wordt wanneer hij deze hyperlink aanklikt. Websites op het WWW worden aangemaakt in een programmeertaal die HTML noemt. Het WWW is dus een informatie-navigatiesysteem.
4.2 Chat
Chatten is eigenlijk babbelen met elkaar over internet. Chat, is in tegenstelling tot nieuwsgroepen een synchroon medium. Men kan met andere woorden in real-time met elkaar praten. Chat verschilt van bijvoorbeeld de telefoon doordat alles tekstueel is en er meerdere participanten tegelijk met elkaar praten. Er zijn 2 mogelijkheden voor te chatten: Webchat en Inter Relay Chat (IRC). Ze verschillen van elkaar in die zin dat je voor IRC een apart programmaatje nodig 17
hebt dat je verbindt met de server en zo met de andere deelnemers. Voor webchat heb je dit niet nodig. Het is voldoende om met je internetbrowser naar een chatsite te gaan en je daar in te loggen. Webchat heeft ook meer grafische mogelijkheden dan IRC, bijvoorbeeld het weergeven van illustraties en foto’s. Bedien kunnen wel kleuren weergeven. Verder verschillen de twee methodes amper van elkaar (Mathei, 2002, p.19).
Bij chat moet men zich eerst inloggen op een chatserver. Daar heb je de keuze tussen verschillende kanalen. Deze kanalen zijn ingedeeld naargelang de interesse. Je kunt kiezen om aan de gesprekken van 1 van deze kanalen deel te nemen of je kunt zelf je eigen kanaal oprichten (Crystal, 2001, p.151).
4.3 MUD en MOO
Bij Multi User Dungeons (MUD) en Multi User Dungeons, Object Oriented (MOO) betreedt men een virtuele wereld. Dit wil zeggen dat men niet alleen nicknames aanneemt, men wordt ook een personage in een virtuele wereld. In deze wereld zijn dan ook allerlei objecten (zwaarden, toverstokken of een heel normale tafel) waar men dan ook gebruik van kan maken. Het zijn rollenspellen, oorspronkelijk gebaseerd op de The Lord of the Ringstrilogie van J.R.R. Tolkien. Deze rollenspellen zijn alle volledige opgetrokken uit ingetypte tekst (Cherny, 1999, p.15).
Het verschil tussen MUD en MOO is dat MUD eerder een spel is, terwijl MOO voor onderwijsdoeleinden gebruikt wordt. Onderwijs op afstand is 1 van de belangrijkste toepassingen van MOO. De werkwijze van MUD en MOO is gelijkaardig aan chatten. Ook hier moet je via een programma inloggen op een server, daar je interessekanaal kiezen en beginnen babbelen (Crystal, 2001, p.23).
18
4.4 Bulletin Board Systems
Bij Bulletin Board Systems (BBS) wordt er eigenlijk ook gechat, maar dan wel asynchroon. Ze dienen in de eerste plaats om informatie uit te wisselen. Nieuwsgroepen zijn thematisch ingedeeld, waardoor je weet waar welke informatie te vinden. Hier kun je eenvoudig informatie aan toevoegen door een bericht te posten. Je bericht wordt dan op de server gezet, zodat iedereen kan lezen wat je te zeggen hebt en daar dan weer informatie aan kan toevoegen (Crystal, 2001, p.23). Voorbeelden van BBS zijn nieuwsgroepen en forums. Voor
nieuwsgroepen
moet
je
meestal
een
programma
(bijvoorbeeld
MSOutlook) gebruiken, alhoewel sommigen ook op internet toegankelijk zijn. Forums vindt je dan weer meestal op websites.
4.5 E-mail
E-mail wil zoveel zeggen als elektronische post. Bij e-mail gebruik je ofwel een speciaal e-mailprogramma of je gebruikt één van de diverse e-mailsites om een elektronische brief te versturen. E-mail is een voorbeeld van one-to-one communication (Grootaers, 1995, p. 20).
E-mail is ongetwijfeld de meest gebruikte toepassing van het internet. Messagingonline meldt dat eind 1999 569 miljoen e-mailadressen wereldwijd door internet service providers verstrekt zijn. Dat is een stijging van 83% ten opzichte van 1998! Geschat wordt dat ondertussen het aantal e-mailadressen gestegen is tot boven het miljard (Online Messaging, s.d.).
19
5. Profiel van de Belgische internetgebruiker
Internet is op een tiental jaren uitgegroeid tot een ongelooflijk populair medium, zowel aan universiteiten, op het werk, als privé. Uit een onderzoek van Digital Age Design naar het gebruik van het internet in België blijkt dat er in 2001 13% van de Belgen online waren. Dat is een stijging met 9% ten opzichte van 1998! Wanneer we kijken naar het aantal domeinnamen per land, blijkt dit voor België nogal tegen te vallen. Slechts 3% van de domeinnamen zijn .be, ten opzichte van bijvoorbeeld 19% Duitse domeinnamen (.de). Dit is natuurlijk te verklaren door het feit dat België een duidelijk kleiner land is dan bijvoorbeeld Duitsland of Groot-Brittannië. Als je ziet dat een groot land als Frankrijk het moet doen met 7%, blijkt het nog wel mee te vallen met België (Digital Age Design, 2001).
De meeste gebruikers blijken volgens datzelfde onderzoek van Digital Age Design vooral thuis van internet gebruik te maken (66%), dan volgt de werkomgeving (23.8%) en dan pas in een academische omgeving (7.2%) (Digital Age Design, 2001). Internet is ook een opvallend mannelijke bezigheid. 67% van de Belgische gebruikers zijn mannen en slechts 33% vrouwen.
Dit mannelijke overwicht
vindt men trouwens terug in heel Europa. Koplopers van de Europese internetmacho's is Nederland met 92% mannelijke gebruikers ten opzichte van slechts 8% vrouwelijke gebruikers (Digital Age Design, 2001)! Wanneer we kijken naar de soorten gebruikers, blijkt dat de studenten het meeste gebruik maken van het WWW (42.2%) en e-mail (53.7%). We kunnen dus gemakkelijk stellen dat ongeveer de helft van de surfers en de verzonden e-mails van studenten afkomstig zijn. Op de tweede plaats volgen bedienden met een webgebruik van 35.5% en een e-mailgebruik van 21.8% (Digital Age Design, 2001).
20
Uit een onderzoek naar het profiel van de Vlaamse internetgebruiker van Lambrechts (1998) blijkt dat de gemiddelde internetgebruiker toch anders is dan het beeld dat door Digital Age Design geschetst wordt. Het profiel van de gemiddelde internetgebruiker kan worden omschreven als "een hoogopgeleide, Westerse man, alleenstaand en om en bij de drieendertig jaar oud. Hij verdient meer dan het gemiddelde in zijn land en heeft reeds gedurende twee jaren Internettoegang" (Lambrechts, 1998, p.79). Er is wereldwijd een enorm onevenwicht waneer het op internetgebruik aankomt. Het net wordt haast enkel gebruikt in de rijkere Westerse landen, waardoor gehele continenten (Afrika, Zuid-Amerika en in mindere mate Azië) uitgesloten worden. Dit komt vooral door technische en financiële verschillen. Er bestaat ook een verschil tussen de Westerse
landen
dat
veroorzaakt
wordt
door
het
verschil
in
telecommunicatiebeleid. In landen waar de telecommarkt vrij is, ligt de internetpenetratie gevoelig hoger dan in die landen waar ze niet vrij is of waar ze slechts onlangs vrijgemaakt is. De Belgische internetgebruiker kan omschreven worden als "een alleenstaande man van om en bij de dertig jaar oud, die in Vlaanderen woont en meer verdient dan de gemiddelde Belg" (Lambrechts, 1998, p.80).
6. Is het medium de boodschap?
Gedurende lange tijd werd volgens Van Driel (1999) het broadcastmodel gehanteerd bij massacommunicatie. Daarbij is de communicatie top-bottom. De massamedia presenteren nieuws en amusement aan alle consumenten die op een bepaald moment een aantal boodschappen krijgen gepresenteerd. Bij een massamediumfenomeen als het internet gaat dit broadcastmodel niet meer op. Iedereen kan nu zelf beelden, woord, geluid plaatsen op internet en je kan voor een groot deel de inhoud van de informatie die je wilt te zien krijgen zelf bepalen (Van Driel, 1999, p. 15).
21
Cassel (s.d.) wijst erop dat het broadcastmodel plaats maakt voor het netwerkmodel. Daarin spelen begrippen als ‘decentraal’, ‘pluriform’ en ‘individueel’ een rol. De videorecorder wordt bijvoorbeeld gezien als het schuchtere begin voor het nemen van eigen beslissingen over wanneer en wat je wilt bekijken. Internet zou dan de voleinding zijn van dit proces van individualisering. Niet meer de mediagigant bepaalt welke informatie op welk moment te zien is. Nee, de gebruiker zelf bepaalt dit (Van Driel, 1999, p.16).
Deze stelling bevat volgens Hutchby (2001) een enorm positieve kijk op de ontwikkelingen van het internet. Zelfs iets te positief. In deze thesis stappen we af van deze constructivistische theorie. Deze sociologische stroming gaat er namelijk van uit dat technologieën alleen bekeken kunnen worden op basis van hoe mensen er gebruik van maken. Hierbij wordt de natuur van de technologie over het hoofd gezien. Mensen gebruiken niet enkel technologie, maar ze worden er ook door beperkt. De constructivisten vergeten dat de communicatie afhangt van hardware- en softwarematige mogelijkheden en beperkingen. Bijvoorbeeld het probleem van 'lag' bij het chatten. Er kan een tijdsverschil ontstaan tussen het verzenden en ontvangen van een boodschap op het scherm afhankelijk van de snelheid van je eigen internetverbinding en de snelheid van de server. Maar hier zullen we later nog verder op in gaan. Belangrijk is dat de constructivisten de invloed van het medium onderschatten (Hutchby, 2001, p.1-12).
Maar volgens Hutchby (2001) mag de invloed van het medium ook niet overschat worden. Marshall McLuhlan argumenteerde in Understanding Media dat 'the medium is the message'. Hij bedoelde daarmee dat de vorm die de communicatie in neemt, het medium dus, identiek is aan zijn betekenis, zijn boodschap. Hierbij wordt de rol van de participanten onderschat (Moschovitis e.a., 1999, p.55). De telefoon werd bijvoorbeeld oorspronkelijk gebruikt voor het zenden van concerten. Het zijn de vrouwen geweest die het tot een lange afstand babbelmedium hebben gemaakt. Wat we hiermee willen zeggen is dat 22
participanten spelen met de mogelijkheden van een medium en dat daardoor de functie kan veranderen (Hutchby, 2001, p. 2).
Technologie functioneert niet onafhankelijk van mensen. Mensen die ermee werken moeten manieren vinden om ze te integreren in hun interacties op basis van de mogelijkheden en beperkingen van het systeem. Tegelijkertijd kunnen de technologische artefacten zelf gezien worden als participanten in de interactie. Hutchby (2001) verwoordde het als volgt:
... technological artefacts themselves can be seen as 'participants' in the interaction... in the sense that their outputs (such as words or pictures on screen) can become oriented to as 'contributions' in which the subject of mutual, active and collaborative sense-making on the part of humans (Hutchby, 2001, p.2).
Het medium heeft dus naast een technologische functie ook een zingevende functie.
7. Een communicatiemodel
Hans Van Driel breidt in zijn boek Digitaal Communiceren het overbekende communicatiemodel van Lasswell uit. De basis blijft het klassieke zender medium - ontvanger schema. De zender maakt een boodschap over aan een ontvanger via een medium.
23
Figuur 1.1 Een communicatiemodel (Van Driel, 1999, p.51)
7.1 Geïmpliceerde lezer en geïmpliceerde schrijver
Opmerkelijk aan het schema van Van Driel, zoals weergegeven is in figuur 1.1 is de aandacht voor de 'geïmpliceerde zender' en de 'geïmpliceerde ontvanger'. Nemen we als voorbeeld de website van de Katholieke Universiteit Leuven: www.kuleuven.ac.be
(zie
figuur
1.2).
Bij
soortgelijke
onpersoonlijke
communicatie zijn de auteur en lezer meestal onbekenden van elkaar. Allereerst is er de fysieke auteur die op een bepaald moment en in een bepaalde ruimte een tekst schrijft. In dit geval is de auteur de Cel Internet Communicatie Management (ICM) van de K.U.Leuven. Via een klik op de link ICM komen we te weten dat ze "instaan voor het beheer van de K.U.Leuven in permanent
overleg
met
de
voorzitter
van
de
werkgroep
CWIS-
Informatieleveranciers en de directeur communicatie" (www.kuleuven.ac.be). Maar meer weten we als lezer niet over de auteur.
24
Figuur
1.2:
De
website
van
de
Katholieke
Universiteit
Leuven
(www.kuleuven.ac.be/kuleuven)
Tijdens het lezen van de website abstraheert de fysieke lezer de fysieke schrijver: hij doet of deze niet bestaat en vervangt hem door een abstractie die met hem communiceert. Dit is de geïmpliceerde auteur. De lezer gaat de geïmpliceerde auteur afleiden aan de hand van zijn gebruikte taal, stijl, voorbeelden, illustraties en onderwerpen. Het is aan de organisatie (de auteur) om dit beeld zo goed mogelijk te beïnvloeden. De uitstraling van een website is zeer belangrijk, want dit zegt reeds veel over de organisatie. Omgekeerd is de geïmpliceerde lezer het geabstraheerd beeld dat de auteur maakt van zijn publiek tijdens het schrijven. Ook dit beeld kan terug gevonden worden aan de hand van de gebruikte taal, stijl, etc.
25
Laten we nu terug gaan naar ons voorbeeld van de website van de K.U.Leuven. Voor we de feitelijke site kunnen bekijken, wordt er ons gevraagd een keuze te maken tussen 2 talen: Nederlands en Engels. Het is duidelijk dat de auteur zich richt tot een internationaal publiek. De site richt zich duidelijk van academici tot academici en studenten. De homepage is strak en neutraal, maar heeft toch enkele elementen die het wat 'jonger', studentikozer maken. Een voorbeeld is de bewegende reclame in het midden: 'er zijn veel pistes naar je toekomst... en hier is er één'. De hoofdkleuren van de site zijn blauw en wit, wat niet verwonderlijk is. Het is immers een katholieke site (Commeet, 1998). Deze kleuren komen zelfs terug in de foto's. De gebruikte taal is in een formele, informatieve stijl, zoals het een wetenschappelijke instelling past. Even klikken op de link digitale huisstijl leert ons dat de website gezien moet worden als een officiële publicatie van de universiteit. Al bij al slaagt de site er in het evenwicht tussen studenten en academici te vinden.
Hetzelfde onderscheid kan gemaakt worden bij mondelinge communicatie. Laten we voor alle duidelijkheid een elektrisch medium voor mondelinge communicatie nemen dat we allemaal kennen: de telefoon. Bij een telefoongesprek hebben we het fenomeen van de geïmpliceerde beller. We voeren steeds een gesprek met iemand die een bepaalde rol vervult: een vriend, een klant, je baas, ... Met een vriend communiceer je vanzelfsprekend anders als met je baas. We hebben geen fysiek beeld van die ander, tenzij we gebruik maken van beeldtelefonie. We construeren een beeld van de andere op basis van wat we in woord ervaren.
Chat is een combinatie van schriftelijke en mondelinge communicatie. Er wordt wel eens over chat gezegd dat je erop moet schrijven zoals je spreekt, 'to write as you speak'. "Writing in the electronic medium, people adopt conventions of oral and written discourse to their own, individual communicative needs" (Davies & Brewer, 1997, p.19). Het verschil met de telefoon is dat er bij chat verschillende participanten tegelijk online met elkaar praten. 26
De rol die de participanten bij chat vervullen wordt afgeleid van het geschreven woord. Dit kan wat ze zeggen zijn, maar men kan hun rol ook afleiden uit de gekozen nickname. De keuze van die nickname wordt gezien als een rituele act, afhankelijk van de cultuur waar men bij wil horen (Crystal, 2001, p.165). Hier kan men dus al het een en ander over de andere chatters afleiden. Ook uit de topic, het onderwerp van het chatkanaal, kan men reeds de interesses van de participanten abstraheren. Dit beeld blijft wel onvolledig. Men zal nooit volledig achterhalen met wie men echt communiceert of wat zijn bedoelingen zijn.
7.2 Welke doelen?
Van Driel (1999) veralgemeent de zesdeling van Roman Jakobson uit 1963 naar drie mogelijke uitingen:
1) het expressieve doel: een uiting kan impliciet of expliciet de gevoelens, meningen en opvattingen van de zender uitdrukken. 2) het appelerende doel: een uiting kan een ontvanger aanzetten om iets te doen of om iets te laten. 3) het referentiële doel: dit is wanneer een uiting verwijst naar bepaalde verschijnselen, feiten of gebeurtenissen (Van Driel, 1999, p.62).
Laten we dit eens toepassen op de website van de K.U.Leuven (figuur 1.2).
1) Uit het expressieve doel kunnen we geïmpliceerde zender construeren op basis van de vormgeving en dergelijke. Onze beoordeling van de site hangt dus voor een groot deel af van ons beeld van de geïmpliceerde zender. Zoals reeds gezegd is de vormgeving zeer strakt en neutraal. Het komt wetenschappelijk over, maar heeft toch enkele elementen die de jongere lezers moet aanspreken. Het is duidelijk dat deze site zich richt tot studenten
27
en academici en dat hij gemaakt is door academici. De zender wou overduidelijk een site voor het onderwijs en onderzoek maken. 2) Bij het appelerende doel geldt evenzo dat het beeld van de geïmpliceerde zender bepalend werkt. De zender wil overduidelijk dat er op deze site naar informatie over onderwijsdoeleinden en onderzoeksdoeleinden gezocht wordt. 3) Bij het referentiële doel moeten de zender zich 4 vragen stellen: 1) Wie wil met mij communiceren? Dat zijn de studenten en academici. 2) Wie wil met mij waarover communiceren? Er wordt door de studenten en academici naar meer informatie rond onderzoek en onderwijs gevraagd. 3) Hoe moet ik de informatie structureren? Zo overzichtelijk mogelijk natuurlijk. 4) Hoe presenteer ik de informatie? Dit heeft vooral met de lay-out te maken. Zoals gezegd, is die neutraal en sober.
7.3 Tijd en ruimte
Communicatieve situaties onderscheiden zich op basis van tijd en ruimte. In de praktijk zijn we drie mogelijke situaties:
1) Eenheid van tijd en ruimte, bijvoorbeeld bij een face-to-face gesprek. 2) Breuk in ruimte en eenheid in tijd, bijvoorbeeld bij chat, telefoon, live televisie. In deze situaties zijn natuurlijke vaardigheden, zoals spreken en luisteren, van belang. Bij chat zijn ook nog eens culturele vaardigheden van belang. Culturele vaardigheden zijn aangeleerde vaardigheden zoals schrijven en lezen. Chat en telefoon functioneren als kanaal via dewelke individuen en groepen elkaar kunnen situeren in co-presence, maar dan een abstracte co-presence, in dewelke plaats en soms ook tijd de participanten scheiden (Hutchby, 2001, p.1).
28
3) Breuk in ruimte en tijd, bijvoorbeeld bij e-mail en websites. Dit is de minst natuurlijke en meest culturele situatie. De rol van de technologie is hierdoor zeer groot. Immers, door de breuk in ruimte en tijd moet de uiting opgeslagen en gedistribueerd worden. Men doet een beroep op elkaars culturele vaardigheden. "Je zou kunnen zeggen dat alle consequenties die bestaan in een situatie van mondelinge communicatie, hier in hun tegendeel veranderen. Vanwege een breuk in ruimte en tijd is de interactie niet voor de hand liggend, kan een onduidelijke passage niet onmiddellijk worden toegelicht, et cetera" (Van Driel, 1999, p.62).
In theorie kan er ook een eenheid zijn in ruimte en een breuk in tijd. Een voorbeeld hiervan is bijvoorbeeld luisteren naar Die kunst der Füge van Bach op de plaats waar hij dat werk geschreven heeft.
7.4 Coderen/decoderen
Bij communicatie wordt er gebruik gemaakt van communicatieve regels. Deze verschillen van samenleving tot samenleving. Bij het coderen is het dus noodzakelijk om er rekening mee te houden dat men zich al dan niet richt tot een internationaal publiek. Omgekeerd is het bij het decoderen ook noodzakelijk dat de lezers rekening houden met de nationaliteit of de status van de auteur. Dit om misinterpretaties te voorkomen.
29
Deel 2: Conversatiegedrag
1. Inleiding
In het eerste deel hebben we reeds aangetoond dat de participanten op het internet inderdaad een belangrijke inbreng hebben, maar dat de invloed van het medium zelf op de communicatie niet te onderschatten valt. De multimediale, interactieve, elektronische en globale kenmerken van internet doen ons geloven in het eventueel ontstaan van een nieuwe taalvariëteit. Net zoals men zich bij de telefoon heeft aangepast aan het niet zien van de persoon waarmee men communiceert, geloven we dat er een soortgelijke aanpassing aan het internet zich heeft voltrokken.
Het net heeft geen feitelijke eigenaar. Door deze nieuwe structuur is het zeer moeilijk
een
passende
wetgeving
te
schrijven.
Internet
overstijgt
de
landsgrenzen en is een globaal medium. De internetwetgeving komt dan ook maar langzaam op gang en verschilt van land tot land (Welling, 2000). Als men bijvoorbeeld een site die illegale software aanbiedt wil oprichten volstaat het een service provider te vinden in een land waar er geen vermelding wordt gemaakt in de wetgeving over de illegale verspreiding van software via internet en de website daar in te schrijven. Voorts is volgens Israeli één van de belangrijkste verwezenlijkingen van het net de mogelijkheid tot anonimiteit (Israeli, s.d.). De factoren van anonimiteit en globaliteit leiden tot een ongezien vrijheid. Met betrekking tot het taalgebruik vermoeden we dat deze vrijheid leidt tot het neerhalen taalstructuren en -normen. De vraag is dan of het afschaffen van deze normen en structuren leiden tot het ontstaan van nieuwe normen en structuren aangepast aan het internet. Hoe zit het bijvoorbeeld met het beurtwisselingssysteem (de beurtrollen in een conversatie)? Dit lijkt ons zeer moeilijk te handhaven in asynchrone situaties zoals bij nieuwsgroepen of e-
30
mail. Maar zijn er ook veranderingen in de synchrone situaties (MUD en IRC) ten opzichte van de ons reeds bekende face-to-face situaties?
IRC, MUD, e-mail en nieuwsgroepen zijn in de eerste plaats enkel opgetrokken uit geschreven tekst. Toch worden ze gebruikt als babbelmedia. Er is dus een vermenging van schrijf- en spreektaal. Logischerwijze zal dit resulteren in implicaties voor het taalgebruik. Internet is, zoals we reeds gezien hebben, hoofdzakelijk een Amerikaanse uitvinding. Welke gevolgen zal dit hebben voor het taalgebruik? Is het Engels bijvoorbeeld de lingua franca op internet en welke gevolgen heeft dit op de andere taalgemeenschappen op het net? Ook vermoeden we dat de elektronische beperkingen van het net zullen leiden tot het spelen met taal om deze beperkingen proberen te omzeilen.
Maar eerst beginnen we met een overzicht van de gevolgen van het gebruik van een computer op het lezen en het schrijven. Een beeldscherm is immers niet hetzelfde als een blad papier en een typemachine is niet hetzelfde als een tekstverwerker of een HTML-programma. Vanzelfsprekend zal dit leiden tot een ander layout- en taalgebruik.
2. Anders lezen en anders schrijven
Van Driel (1999, pp. 100-124) merkte op dat men op internet anders leest en dat men daarom ook anders moet schrijven. Hij concentreerde zijn boek Digitaal Communiceren wel grotendeels op de kenmerken van websites, maar het gros van de regels zijn ook toepasbaar op andere communicatieve internetsituaties.
31
Bij het tekstschrijven op een typemachine was het volgens Van Driel (1999) nog noodzakelijk om eerst een papieren kladversie te schrijven vooraleer aan het echte werk te beginnen. Diegenen die geen papieren kladversie maakten, maakten wel een mentale kladversie. Ze dachten eerst na over wat ze wilden zeggen en hoe ze dat dan wel gingen zeggen. De oorzaak hiervan ligt in de aard van de typemachine. Het was aanvankelijk namelijk moeilijk om onopvallend te corrigeren. Dit veranderde met de komst van de tekstverwerker. Hier lag het reeds in de technologie om eenvoudig correcties aan te brengen. Toch bleef de met de hand geschreven kladversie nog lang gehandhaafd, omdat men niet altijd een onbegrensd geloof had in de technologische mogelijkheden. Inmiddels schrijven we rechtstreeks op het beeldscherm, de tussentekst blijkt voor velen overbodig. Toch blijft het opvallend dat we onze digitaal geproduceerde teksten beter kunnen lezen op papier dan op het beeldscherm. De oorzaak hiervan zit hem in het doel. De geproduceerde tekst is bestemd voor op papier gelezen te worden. De opbouw, stijl, lay-out en inhoud zijn dan ook hieraan aangepast. Websites hebben dan weer tot doel op het beeldscherm zelf gelezen te worden. Om de tekstuele informatie digitaal te presenteren wordt een web-editor gebruikt. Uit de voorgaande evoluties kunnen we concluderen dat we hier anders zullen moeten gaan schrijven, net omdat nu het beeldscherm de beoogde drager is en niet meer het papier. Van Driel (1999, p. 105) stelt dat er momenteel op drie wijzen webpagina's worden aangemaakt:
1. Webmasters die vinden dat converteren voldoende is. Ze beweren dat er geen verschil is tussen digitaal en schriftelijk communiceren. Dit is natuurlijk de eenvoudigste methode. Meestal hebben ze de papieren versie toch al in de vorm van een brochure of iets dergelijks. Het beeldscherm kan echter vergeleken worden met een A4 landscape, een 'omgevallen' A4 dus. De gegevens moeten met andere woorden toch anders gepresenteerd worden op een beeldscherm als op papier. Het
32
resultaat is een meestal niet goed leesbare internettekst, die je het best van al nog afprint. 2. Webmasters die vinden dat reviseren voldoende is. Ze erkennen dat er wel een verschil is, maar vinden dit verschil niet wezenlijk. Ze plaatsen wat extra witregels en tussenkopjes tussen documenten die eigenlijk voor een papiermedium bestemd waren. "Het document is nu formeel meer leesbaar geworden, maar het blijft twijfelachtig hoe sterk de inhoudelijke informatie-overdracht zal zijn" (Van Driel, 1999, p.104). We zien wel dat deze houding ook neerslag heeft in de papiercultuur. Daar gaat men minder en minder inspringen wanneer men een nieuwe alinea begint. Dit inspringen
wordt
vervangen
door
het
gebruik
van
witregels
en
tussenkopjes. 3. Webmasters die vinden dat teksten origineel voor het beeldscherm moeten
geschreven
worden,
wegens
de
eigen
aard
van
het
beeldschermmedium. "Op een website vinden doel van de auteur en behoefte van de websitebezoeker elkaar in de inhoud en presentatie" (Van Driel, 1999, p.105).
Van een computerscherm lezen verschilt volgens Van Driel (1999) van papierlezen in kwaliteit. Op een beeldscherm leest men langzamer en minder efficiënt. De reden hiervoor is de technologische interface, die een intermediair is dat een plaats heeft tussen de lezer en de tekst. Bij websites is deze interface bijvoorbeeld de webbrowser. De webbrowser heeft een aantal functies die het mogelijk maken tekst weer te geven, maar heeft daarnaast ook functies om het internet te verkennen (een forward- en een backward knop, het venster voor de URL in te typen, ...). Deze interface leidt eigenlijk al af. De interface kan het best vergeleken worden met een schil die de communicatie mogelijk maakt met onderliggende toepassingen. Een bijzondere interface is de homepage van een website (meestal de eerste pagina van een site die je te zien krijgt). Deze maakt de informatie op de site zichtbaar en verzorgt links naar de verschillende onderliggende informatie en toepassingen. Lezen van papier daarentegen 33
wordt niet bemiddeld door een technologische intermediair. Hierdoor is men minder vlug afgeleid en kan men zich beter concentreren.
Bij onderzoek naar het verschil tussen papierlezen en beeldschermlezen kwam Van Driel tot de volgende bevindingen: 1. Het leestempo ligt bij beeldschermlezen 20 tot 30% lager dan bij papierlezen. 2. Hoe zorgvuldig men leest is afhankelijk van de taak die men moet uitvoeren. Spellingsfouten traceren is bijvoorbeeld over het algemeen even zorgvuldig als op papier. Visuele (bijvoorbeeld tipfouten opsporen van letters die enorm op elkaar gelijken, zoals de e en de c) en cognitieve taken (informatie opzoeken of syntactische fouten zoeken, zoals 'loop' wanneer er 'lopen' had moeten staat) worden minder zorgvuldig op een beeldscherm uitgevoerd dan op papier. 3. Het begrijpen van de tekst is gelijk op een beeldscherm en papier. 4. Bij het lezen van een beeldscherm heeft men even snel last van vermoeidheidsverschijnselen als bij het lezen van papieren media. 5. De beweging van de ogen is gelijk. Tijdens het lezen glijden in beide gevallen onze ogen niet over de tekst. Ze springen van het ene fixatiepunt naar het andere. Het traject van het ene fixatiepunt naar het andere blijkt ongeveer vijftien karakters te beslaan. Vanzelfsprekend heeft de typografie en de lay-out van een pagina wel invloed op de oogbeweging (Van Driel, 1999, p.106).
34
2.1 Information overload
McLuhlan waarschuwde reeds bij de uiteenzetting van zijn global village theorie voor een information overload. De mensen krijgen via de diverse media en zeker via nieuwe media zoals het internet, zoveel informatie naar hun hoofd gesmeten, dat ze niet meer weten wat te geloven. Men zal dus een keuze moeten leren maken om tussen de gigantische hoeveelheid aan informatie net die informatie te vinden die men nodig heeft (Moschovitis e.a., 1999, p. 55). Van
Cuilenburg
e.a.
constateren
dat
mensen
een
eenvoudige
overlevingsstrategie hebben ontwikkeld ten aanzien van die overvloed aan informatie. Ze kwamen tot de conclusie dat naarmate het media-aanbod toeneemt, de aandacht voor dat aanbod afneemt (Van Cuilenburg e.a., 1999, s.p.).
2.2 Het publiek
Het publiek bestaat ook niet meer. Maatschappelijk en cultureel is er een grote verscheidenheid gegroeid. De Franse socioloog Bourdieu die onderzoek heeft gedaan over de relatie tussen politiek geloof en leesgedrag in Frankrijk, concludeert dat deze relatie alleen nog van belang is voor intellectuelen. Meestal baseert men zijn leesgedrag op andere interesses. Deze kunnen een sportieve, regionale, sensationele of andere aard hebben (Swyngedouw & Martiniello, s.d.).
35
3.3 Het profiel van een beeldschermlezer
De verschillen tussen een beeldschermlezer en een papierlezer zijn aanzienlijk. Deze verschillen hebben vooral te maken met het gedrag van de beeldschermlezer. "Vanwege de beeldschermtechnologie is deze gedwongen om telkens daadwerkelijke handelingen te verrichten om informatie op een beeldscherm te krijgen; vervolgens moet hij scrollen en hyperlinks aanklikken om verder te komen" (Van Driel, 1999, p.109). Beeldschermlezers lijken op ongeduldige, scannende, lange tekst vermijdende, verticaal lezende, visueel ingestelde mensen die op een website actualiteit, maatwerk en interactiviteit verwachten. Wanneer de beeldschermlezer vervolgens aankomt bij informatie die voor hem van belang is, dan is hij wel bereid moeite te doen.
De oorzaken voor deze verschillende profielen zijn volgens Van Driel (1999, p. 109) tweeërlei. Ten eerste moet de beeldschermlezer meer handelend optreden dan de papierlezer. Hij moet eerst de nodige site opzoeken door middel van een zoekmachine en vervolgens moet hij op die site nog eens goed doorklikken om tot de gewenste informatie te komen. Een chatter moet zijn chatprogramma eerst opstarten, dan het juiste kanaal kiezen en dan nog eens zelf een vraag stellen naar informatie. En ga zo maar door. Een tweede oorzaak wat Van Driel (1999) de ‘verstrooidheid van het digitale medium’ noemt. We worden voortdurend afgeleid door alles wat zich op ons scherm bevindt. Naast de gewilde internettekst zien we ook de interface voor de toegang tot het web, de webbrowser, met al zijn knopjes. Daarnaast is er nog de interface van het besturingsprogramma, waar we steeds wel iets van te zien krijgen (Van Driel, 1999, p. 27). Het internet is ook een verstrooid medium, omdat er zoveel informatie te rapen valt. Er wordt op internet enorm veel informatie weergegeven en we moeten daar maar onze weg in zien te vinden (Moschovitis e.a, 1999, p. 55).
36
3. Netspeak
Waar Van Driel het nog eerder heeft over de noodzaak van een andere vormgeving voor op Internet duidelijk te schrijven en de verschillen tussen het beeldschermlezen en het papierlezen aantoont, gaat Crystal (2001) nog verder. Hij heeft het over het ontstaan van een nieuwe taalvariëteit op het net. Cherny haalde dit ook aan. Ze stelde dat bij communicatiesituaties die gemediëerd worden door een technologie, registers of taalvariëteiten kunnen ontstaan die aangepast zijn aan de gebruikte situatie (Cherny, 1999,p.85). Een taalvariëteit wordt gedefinieerd als "a system of linguistic expression whose use is governed by situational factors" (Crystal, 2001, p.6). Bij het internetmedium zijn er overduidelijk enkele situatiefactoren veranderd. Het internet bevat, zoals reeds in deel 1 besproken is geweest, multimediale, interactieve, elektronische en globale kenmerken. David Crystal kwam in zijn boek The Language and the Internet tot de conclusie dat er door het samengaan van deze elementen een internettaal is ontstaan. Hij noemt deze taal Netspeak, naar het onderscheid tussen Oldspeak en Newspeak in de roman 1984 van George Orwell (Crystal, 2001, pp. 1-23).
3.1 Culturele verschillen
Deze Netspeak is verschillend naargelang de communicatietechnologieën op internet die gebruikt worden en naargelang de cultuur van de participanten. Cultureel zijn er natuurlijk bij communicatie enkele opvallende verschillen. Een voorbeeld is het duim-omhoog-gebaar. "Bij ons heeft het duim-omhoog-gebaar twee betekenissen: het wordt algemeen gebruikt door lifters langs de kant van de weg en het is het OK-teken.
In Groot-Brittannië , Australië en Nieuw-
Zeeland wordt de duim, als hij plots priemend omhoog wordt gestoken, ook gebruikt als beledigingsignaal. Het betekent zoiets als 'je kan er in zakken'... De duim wordt ook in combinatie met andere gebaren gebruikt als een machts-
37
en superioriteitssignaal, of in situaties waar mensen proberen ons 'onder de duim' te houden" (Comhair, 1998, p.3).
Dit voorbeeld laat zien dat er een
cultureel misverstanden kunnen ontstaan op het globale medium dat het internet is. We hebben net dit voorbeeld genomen omdat op MSN Messenger, een one-to-one chatprogramma, het duimteken als emoticon (een tekentje dat een emotie weergeeft) wordt gebruikt.
Er is nogal wat onderzoek gedaan naar culturele verschillen op het internet. De meesten spitsten zich toe op hoe culturele verschillen een invloed uitoefenen op het online onderwijs. In een studie van Bannon (1995) bijvoorbeeld, werden universiteitsstudenten
van
Denemarken
en
Amerika
vergeleken
die
samenwerken via e-mail. Hij ondervond dat "the Danish students tended to be rather reserved in terms of social communication, while Americans were more expressive of their thoughts" (Kim & Bonk, oktober 2002). Uit een studie van Livonen e.a. (s.d.) bleek dat Amerikaanse studenten meer boodschappen naar een elektronische discussiegroep stuurden dan Finnen. Ze argumenteerden dat deze resultaten wijzen op de culturele verschillen in verbale en non-verbale communicatie tussen de beide groepen. Finnen zijn eerder stil, terwijl in de Amerikaanse cultuur stilte zeer ongewoon is. Bij onderzoek naar online onderwijs van Kim & Bonk (oktober 2002), opnieuw tussen Finnen en Amerikanen, kwamen ze tot de conclusie dat
Finnish students were more group-focused as well as reflective and, at times, theoretically driven, and U.S. students more action-oriented and pragmatic in seeking results or giving solutions. The U.S. and Finnish students spent much time sharing knowledge and resources and also providing cross-cultural feedback (Kim & Bonk, oktober 2002).
Dit maar om aan te tonen dat er effectief culturele verschillen zijn tussen de verschillende bevolkingsgroepen en dat deze ook online tot uiting komen. Bij online onderwijs, of online communicatie tussen bedrijven is het zeker en vast noodzakelijk deze verschillen te kennen en te begrijpen. Maar ook in gewone
38
privé online situaties kan het tot misverstanden leiden en moet men daar aandacht voor hebben.
3.2 Verschillen naargelang communicatietechnologieën
"Discourse patterns are related to the technical affordances of a system as well as to the context of use" (Cherny, 1999, p.151). Praatpatronen vertonen dus samenhang met zowel de technologische mogelijkheden van een systeem als de context waarin er gepraat wordt. We hebben reeds kort aangehaald dat de communicatie anders zal verlopen door de mogelijkheden en beperkingen van de hardware en software. Je wordt bijvoorbeeld beperkt door je toetsenbord. Op een toetsenbord staan niet alle mogelijke karakters die er wereldwijd gebruikt worden en er zijn verschillende toetsenbordindelingen per land. Ook gewoon het feit dat de informatie ingetypt moet worden, en niet gewoon geschreven of uitgesproken kan worden speelt mee. De configuratie van je scherm bepaalt mee welke informatie ontvangen kan worden. Vanzelfsprekend kan een super vga scherm, dat capabel is miljoenen soorten kleuren weer te geven, meer en andere informatie ontvangen dan een gewoon ouderwets zwart-wit scherm. De vraag is nu hoe een onderscheid te maken tussen de diverse contexten en technologieën.
Daft & Lengel organiseren media naargelang hun 'media richness'. De media worden gekarakteriseerd naargelang de snelheid van de feedback, de kanalen die gebruikt worden, of het gaat om persoonlijke of onpersoonlijke communicatie en welke taaltypes (lichaamstaal, natuurlijke taal of numerieke taal) die gebruikt kunnen worden (Daft & Lengel, 1984, pp.554-571). De telefoon is bijvoorbeeld een rijker kanaal dan de geschreven taal, want je hebt een snellere feedback. Het is een audiokanaal waar aan persoonlijke communicatie wordt gedaan en natuurlijke taal wordt gebruikt. Bij deze indeling zit wel een addertje onder het gras, zoals Heeter reeds naar voren bracht.
39
Heeter toonde aan dat de componenten in de indeling van Daft & Lengel niet onafhankelijk zijn van elkaar. De mogelijkheid tot lichaamstaal hangt bijvoorbeeld samen met en visueel kanaal. Andere componenten variëren binnen
het
medium,
bijvoorbeeld
het
persoonlijke-
of
onpersoonlijke
communicatiekenmerk. Daarbij kan men zich gaan afvragen hoe rijk een formeel telefoongesprek is (Cherny, 1999, p.153).
Rice & Williams (1984, s.p.) houden er dan weer een heel andere beschrijving van mediasystemen op na. Ze beoordelen media op basis van: -
de beperkingen van het kanaal.
-
de overbodigheid van het kanaal (hiermee wordt bedoeld dat voor een bepaalde boodschappen het niet uitmaakt dat het op 1 specifiek kanaal overgebracht wordt).
-
de potentiële interactiviteit.
-
de notie van social presence volgens de beoordelingen van de gebruikers .
-
hoe voelen de gebruikers hun privacy aan?
-
de familiariteit met het systeem volgens de gebruikers.
Zoals men kan zien, spelen de preferenties van de gebruikers hierbij een sleutelrol. Deze indeling is dan ook moeilijk toe te passen zonder gebruik te maken van enquêtes.
Voor een makkelijk toepasbare en toch volledige indeling moeten we bij Clark & Brennan (1991, pp. 127-147) zijn. Die maken hun onderscheid op basis van acht beperkingen die het medium kan hebben op de communicatie tussen twee personen A en B: -
co-presence: A en B delen dezelfde fysieke omgeving.
-
visibility: A en B kunnen elkaar zien.
-
audibility: A en B communiceren auditief, dus door te spreken.
-
co-temporality: B ontvangt het bericht ongeveer rond dezelfde tijd dat A het produceert.
40
-
simultaneity: A en B kunnen tegelijkertijd en simultaan zenden en ontvangen.
-
sequentiality: de goede opeenvolging van A en B's beurten kan door interventies van andere mensen in het gedrang komen.
-
reviewability: B kan de boodschappen van A opnieuw bekijken of beluisteren.
-
revisability: A kan zijn boodschap nog eens nakijken voor het naar B gezonden wordt.
Cherny (1999) merkte op dat sommige eigenschappen overbodig zijn. Ze stelde dat als visibility toch een categorie was, waarom dan nog co-presence als een aparte categorie hebben. Co-presence, volgens haar, kan immers niet zonder het feit dat beide participanten elkaar kunnen zien. Het is geen onderdeel van technologisch
gemediëerde
communicatie,
maar
van
face-to-face
communicatie. Hier zijn wij het niet mee eens. Hutchby toonde immers aan dat er bij telefoon en IRC sprake is van wat hij noemt virtuele co-presence, waarin plaats en soms ook tijd de participanten scheiden. De participanten zijn niet fysiek co-present, maar er wordt wel geïnterageerd op een manier dat zeer dicht bij het real-time beurtwisselingssysteem komt. Er ontstaat daardoor een gevoel van co-presence, alhoewel er een verschil is in de plaats waar de verschillende participanten zich bevinden (Hutchby, 2001, p. 173). Men kan honderden kilometers van elkaar verwijderd zijn, maar toch het gevoel hebben dat men naast elkaar staat. Een ander probleem dat Cherny aankaart met betrekking tot deze indeling, is het feit dat de visibility categorie enkel een visuele afbeelding van een andere spreker toelaat. De communicatie kan immers ook in een virtuele realiteit verlopen. Deze virtuele realiteit is opgebouwd uit tekst of een getekende ruimte. Ook systemen waarin gebruikers vertegenwoordigd worden door getekende figuren, zoals Avatars bij MUD's, vallen hier niet onder. Dit is zeker een tekortkoming van deze indeling (Cherny, 1999, pp. 152-156).
41
Cherny (1999, pp. 152-156) stelt een indeling voor die niet alleen rekening houdt met bovenstaande technologische eigenschappen, maar waarbij de sociale eigenschappen ook een belangrijke rol spelen. Babbelen is in de eerste plaats immers een sociale bezigheid, die zeker en vast ook gemediëerd wordt door de technologie die men gebruikt. Er worden mediakarakteristieken voorgesteld die op zich geen technologische determinanten van gedrag zijn, maar zelf gedeeltelijk bepaald worden door het gedrag van de gebruikers. -
Message granularity ('korreligheid' van de boodschap): dit refereert aan de grootte van de transmissies en hoe real-time een medium is. Een kleine berichtgrootte
is
gewoonlijk
verbonden
met
spontane,
real-time
communicatie die weinig ruimte tot correctie laat. Technisch gezien kan een boodschap per karakter (zoals bij bijvoorbeeld UNIX Talk) verzonden worden of lijn per lijn of een andere grootte. Sociaal gezien gaan gebruikers langere boodschappen sturen wanneer er een lagere kans is dat ze een snel antwoord krijgen. Dan is er wel een lagere interactiviteit, want doorgaans hebben langere boodschappen een kleiner verband met de voorgaande boodschappen. -
Mogelijkheid tot opslaan van de boodschappen: dit hangt af van de synchroniteit van het medium. Een grote granularity gecombineerd met de mogelijkheid tot opslaan van boodschappen (zoals bij bijvoorbeeld newsgroups) vermindert de interactiviteit want er kunnen meerdere topics per boodschap zijn en er zit een groter tijdsverschil tussen de boodschappen. Let wel, opslag resulteert niet noodzakelijk tot niet-real-time communicatie. Je kan bijvoorbeeld de chat waaraan je deelneemt 'loggen' (dit wil zeggen: opslaan in een logbestand op je eigen computer) of er kunnen e-mails gestuurd worden tussen twee personen die tegelijkertijd online zijn.
-
De tijdelijke structuur van de communicatie: we moeten niet enkel rekening houden met de synchroniteit van de communicatie, maar ook met de mogelijkheid van simultane communicatie. Met andere woorden: is er
42
mogelijkheid tot two-way communicatie? Bij two-way communicatie zijn interrupties mogelijk, wat leidt tot meer interactiviteit. "
Messages are sent in their entirety when the message originator presses 'send' or 'return', rather than one keystroke at a time. One-way transmission protocols include interactieve 'chat' systems such as IRC... and MUD's, along with e-mail and all forms of asynchronous computer conferencing... Two-way protocols include split-screen 'talk' systems such as UNIX 'talk' and VAX 'phone' (Carlstrom, 1992).
Vanzelfsprekend is dit alleen mogelijk wanneer er reeds sprake is van realtime communicatie en een lage 'korreligheid'. Toch kan bij een hoge granularity ook overlap ontstaan, maar doorgaans zal dit eerder resulteren in minder overlap en dus minder interactiviteit. -
Aantal beschikbare kanalen.
-
Gerelateerde interface kenmerken: hier breidt Cherny de visibility categorie van Clark & Brennan uit.
De participanten kunnen niet alleen
vertegenwoordigd worden door audio en video, maar ook door andere informatie. Een voorbeeld hiervan zijn de verschillende online spelletjes. Hierbij worden de gebruikers vertegenwoordigd door karakters in het spel. De interface is dus grafisch visueel, maar het visuele kanaal verbindt de gebruikers niet direct. Ze stelt dat hierdoor een gevoel van telepresence kan ontstaan. Dit is een gevoel van in een soort derde wereld te zijn die gecreëerd is door het mediasysteem. Telepresence is dus niet hetzelfde als het eerder vernoemde virtuele co-presence. Virtuele co-presence is eerder een gevoel van nabijheid, alhoewel men ver van elkaar verwijderd kan zijn, terwijl telepresence een gevoel is van een virtuele wereld die gecreëerd wordt
waarin
men
virtueel
co-present
kan
zijn.
Zelfs
simpele
tekstomgevingen kunnen dit genereren. We zien dat bijvoorbeeld bij volledig uit tekst opgebouwde MUD-omgevingen onderscheid wordt gemaakt in kamers waarin men zich kan begeven, voorwerpen die daar aanwezig kunnen zijn, enzovoort (Cherny, 1999, p.152-156).
43
Laten we deze mediakenmerken nu eens toepassen op de communicatieve situaties aangegeven in deel 1.
3.2.1 MUD, MOO en IRC
We plaatsen MUD, MOO en IRC bij elkaar, want zoals we zullen zien komen de meeste sociale en technologische functies overeen.
-
Granularity: Bij de drie kunnen er in principe boodschappen van eender welke grootte verzonden worden. Korte boodschappen krijgen wel de voorkeur, want zo kunnen de participanten vlug inpikken op actuele boodschappen. Ook wordt het gesprek zeer onoverzichtelijk als iedereen zeer lange berichten stuurt. In vele faq's en richtlijnen tot netiquette wordt dan ook aangemaand tot korte berichten. Bij MUD's en MOO's is de gemiddelde berichtgrootte tussen 5 en 13 woorden lang. Onderzoek van Crystal (2002) heeft uitgewezen dat bij IRC over het algemeen eenlijnige zinnen of fragmenten van zinnen gebruikt worden. De woordlengte van de contributies is ook beperkt door het gebruik van afkortingen. Gemiddeld vond hij 4.23 woorden per bericht. 80% van de uitspraken bestaan zelfs uit vijf woorden of minder.
-
De boodschappen worden niet opgeslagen op de centrale server, maar in de locale buffer van de gebruikers die op dat moment ingelogd zijn. Deze opslag is slechts tijdelijk en wordt dan ook verwijderd wanneer de chat of mud afgesloten wordt. Participanten kunnen er wel voor kiezen om de discussies op te slaan op de eigen harddisk, het zogenaamde loggen.
-
IRC en virtuele werelden zijn synchroon indien we daaronder verstaan dat alle participanten tegelijk online zijn op een bepaalt kanaal. Maar wanneer iemand inlogt, logt hij in op een conversatie die reeds bezig is. De gebruiker heeft geen toegang tot alles wat reeds gezegd was voor hij zich aansloot. En natuurlijk, als hij het kanaal weer verlaat, weet hij niet hoe het gesprek
44
verder zal gaan. De interactie is dan weer niet-synchroon in die zin dat er geen overlappende contributies mogelijk zien, zoals in co-presente verbale interactie. Verder is er ook het probleem van de 'lag'. Dit is een tijdsverschil dat er ontstaat wegens tekortkomingen van de technologie tussen de productie van een bericht en de weergave ervan op het scherm. Daarom kunnen we niet echt stellen dat IRC, MUD en MOO volledig synchroon zijn, maar ook niet dat ze volledig niet-synchroon zijn. Ze zijn iets tussen beiden. Ze zijn quasi-synchroon (Hutchby, 2001, p.184).
Een definitie voor two-way communicatie is:
Both parties sharing and reasoning together without a power struggle. Listening with earnest intent to understand. Each knowing the importance of understanding the others' perceptions and feelings before beginning to resolve the problem. Each being patient and allowing the other to talk and think (Magarell, 1999).
Bij een ideale tweewegscommunicatie gaan de participanten proberen elkaars persoonlijke ideeën, gevoelens en intenties te begrijpen. Een machtstrijd is nooit goed, want dit vernietigt de fundamenten waarop een goede relatie is gebaseerd. Op basis van deze definitie kunnen we gerust stellen dat op MUD, MOO en IRC tweewegscommunicatie mogelijk is. Wanneer we nu uitgaan van de definitie van Cherny, die stelt dat tweewegscommunicatie enkel mogelijk is wanneer er een mogelijkheid bestaat tot interrupties, moeten we wel stellen dat dat in dit geval niet zo is. De participanten zien immers niet de tekst die getypt wordt terwijl die getypt wordt (wat wel mogelijk is bij cf. UNIX TALK). Op deze wijze zijn geen interrupties mogelijk en dus ook geen tweewegscommunicatie.
-
Gerelateerde interface kenmerken: IRC, MUD's en MOO's zijn doorgaans enkel uit tekst opgetrokken. Wel moet er gezegd worden dat bij Webchat (chatten via de webbrowser) er ook mogelijkheden bestaan om grafische informatie (tekeningen, iconen en foto's) weer te geven. Ook bestaan er 45
reeds MUD's waarin objecten en virtuele ruimtes grafisch worden voorgesteld (bijvoorbeeld Active Worlds) (De Grooff, 2001, s.p.). Op de gewone IRC en MUD's kan dan weer zonder probleem een foto naar elkaar verzonden worden.
3.2.2 E-mail -
Granularity: Van Driel (1999, pp. 94-100) merkt op dat als men een e-mail schrijft, men best zo weinig mogelijk in de e-mail zelf schrijft en de meeste informatie in een aanhangsel (attachment) bijvoegt. Toch, zegt hij zelf, wordt dit amper gedaan. De meesten schrijven gewoon alle informatie in de elektronische brief. E-mails zijn met een gemiddelde van 90 woorden per email over het algemeen korter als een gewone brief (Yvon, 2002).
-
Voor de opslag bij e-mail kan er gekozen worden tussen IMAP- of POPservers. Bij POP worden de ontvangen mails op de computer gedownload en kunnen daar zo lang bewaard worden als men wil. Bij IMAP blijven de emails op een centrale server staan. Meestal kan men dan maar een beperkt aantal mails bewaren of ze worden automatisch verwijderd.
-
E-mailcommunicatie is niet-synchroon. Het kan natuurlijk wel synchroon zijn als de twee participanten tegelijk online zijn en elkaar voortduren in real-time mailtjes sturen. Maar over het algemeen zit er toch wel enige tijd tussen het zenden en lezen van een e-mail. E-mail is een vorm van one-to-one of oneto-many communicatie. Een elektronische brief kan immers naar ofwel een persoon gestuurd worden ofwel kan een mail onmiddellijk naar een hele lijst van personen gestuurd worden.
-
E-mail is geen vorm van synchrone- of tweewegscommunicatie. Abstracte co-presence of telepresence is dus uitgesloten.
46
3.2.3 Nieuwsgroepen
-
Granularity: De gemiddelde lengte van een nieuwsgroeppost bedraagt 34 lijnen (Patterson, 1996). Dit lijkt zeer hoog, maar ook bij onderzoek naar microsoft.public.excel.* nieuwsgroepen2 kwam men tot een gelijkaardige conclusie
(http://www.tushar-mehta.com/index.html?http://www.tushar-
mehta.com/excel/ngstats/). Gebruikers sturen langere berichten als ze het gevoel hebben dat ze minder snel antwoord zullen krijgen. Hierdoor zijn nieuwsgroepen
minder
interactief
boodschappen
kennen
een
dan
kleiner
pakweg
verband
IRC met
want de
langere
voorgaande
boodschappen. -
Communicatie via nieuwsgroepen is asynchroon. Bij nieuwsgroepen zien we een grote granularity gecombineerd met de mogelijkheid tot opslag van de boodschappen. Hierdoor verminderd de interactiviteit, want er kunnen meerdere topics per boodschap zijn en er is een groter tijdsverschil tussen de boodschappen.
-
Tweewegscommunicatie volgens de definitie van Cherny is niet mogelijk. Aangezien de communicatie asynchroon is, is er logischerwijze geen enkele mogelijkheid meer tot interrupties. De communicatie loopt van one-to-many.
-
Er is geen gevoel van telepresence.
2
de * is computertaal en staat voor eender welk woord, cijfer, getal, letter 47
3.2.4 WWW
-
Het World Wide Web is een beetje een buitenbeentje. Hier worden zeer grote hoeveelheden informatie gecommuniceerd, maar er is amper mogelijkheid tot feedback. Sommige sites maken het wel mogelijk om feedback te geven door de webmaster te e-mailen. Anderen hebben dan weer forums waarin er over de inhoud kan gedebatteerd worden. Maar bij de meesten bestaat die mogelijkheid dus niet.
-
Via het WWW communiceert men niet in real-time. De communicatie is asynchroon en gaat van 1 naar velen. De informatie van het web wordt opgeslagen op webservers en is toegankelijk via een browser.
-
Er is bij het WWW geen gevoel van abstracte co-presence of telepresence aanwezig.
3.3. Houding ten opzichte van een nieuwe taalvariëteit
De linguïsten ondervinden dat Netspeak iets nieuws is. Alhoewel de regels van internettaal doorgaans moralistisch opgesteld zijn (wat hoort en wat hoort niet) in een bijgevoegde netiquette, willen de mensen toch geleid worden in hun avonturen op internet met betrekking tot het taalgebruik. Crystal stelt dat er hier twee benaderingen voorkomen: het prescriptivisme en het descriptivisme.
Prescriptivism is the view that one variety of language has an inherently higher value than others, and that this ought to be imposed on the whole of the speech community. It is an authoritian view... (Crystal, 2001, p.63).
Diegenen die deze zienswijze aanhangen prefereren het Algemeen Nederlands of, internationaler, het standaard Engels op internet. Hierbij negeren ze echter wel de realiteit dat de meeste mensen sowieso geen correct Nederlands of Engels gebruiken in de dagelijks omgang.
48
De descriptieve zienswijze ontkent niet dat de mensen niet altijd strikt volgens de regels schrijven en spreken. "Rather, it describes the variations in usage found within a language, and explains why variant forms exist" (Crystal, 2001, p.63). Nemen we het voorbeeld van encyclopedie in het Engels. In het Amerikaans Engels wordt dit 'encyclopedia' geschreven, maar in het Brits Engels komt daar nog een 'a' bij: 'encyclopaedia'. Volgens Crystal oefent het Amerikaans Engels een dominante invloed uit op het Engels wereldwijd, ook op internet. Hij vind het vanzelfsprekend dat de Britten ook Amerikaanse taalinvloeden overnemen en vice versa. Dit draagt bij tot de taalrijkheid:
To condemn one version as bad grammar is to deny English users the stylistic option of switching styles, when it is appropriate to do so, and thus reduces the versatility and richness of the language (Crystal, 2001, p.65).
In deze descriptieve realiteit moeten we Netspeak situeren. Niet alleen moeten we rekening houden met verschillende versies van het Engels, waaronder ook het soort ‘steenkoolengels’ dat door veel niet-Engelstaligen wordt gesproken. Ook moeten we lokaler de Vlaamse en Nederlandse verschillen waarderen. Toch blijft ook de prescriptieve visie overeind en dit in verschillende handleidingen en woordenboeken over internettaal3. Het grote probleem bij deze woordenboeken is dat ze proberen de volledige netspeak te omvatten. Maar er is niet zoiets als één netspeak. Zoals reeds gesteld verschilt de internettaal naargelang het communicatief medium op internet en naargelang de verschillende communities.
3
Bijvoorbeeld internet.taal van Bannink, www.webopedia.com, www.netlingo.com en www.toxedo.org/~esr/jargon/html. 49
4. Written speech?
We hebben reeds in het hoofdstuk Anders schrijven en anders lezen aangetoond dat op het internet nagedacht moet worden of er niet naar een schrijftaal toegegaan moet worden die het gemakkelijke lezen vanaf een beeldscherm mogelijk maakt.
Ferrara, Brunner en Whittemore maakten de suggestie dat de taal van computer gemediëerde communicatie (CMC) vergeleken kan worden met de geschreven taal die we terugvinden in notities en de gesproken taal van radioen sportcommentatoren:
[CMC,] because it is written, may be related to the note-taking register, but may also show similarities with the mediated IART (amateur radio) and CB registers in that it is more or less interactive. Data on CMC showed similarities to the note-taking register and sports commentary in the kinds of simplifications used. Unstressed pronouns, articles, and finite copulae were omitted. Subject phrases were also regularly dropped (Ferrara, Brunner & Whittemore, 1991, p.8-33).
Doorgaans wordt er gesteld dat er op het internet geschreven wordt zoals men praat.
Zoals in het hoofdstuk Netspeak werd aangehaald zijn er verschillen in de communicatieve situaties op internet. Daar hebben we gezien dat bijvoorbeeld IRC, MUD en MOO's veel interactiever zijn dan bijvoorbeeld websites of emailberichten. Dit zal zeker en vast ook zijn neerslag hebben op het taalgebruik in de verschillende situaties.
Crystal (1995, s.p.) onderscheidt zeven kenmerken van geschreven taal en zeven kenmerken van gesproken taal. Bij gesproken taal is de communicatie:
50
-
tijdsgebonden, dynamisch, deel van een interactie waar beide participanten meestal aanwezig zijn en de spreker een bepaalde ontvanger in gedachten heeft.
-
spontaan.
-
face-to-face.
-
losse structuur: doorgaans een minder formele structuur dan geschreven taal: dialectgebruik, langere zinnen, nonsens woordgebruik,...
-
sociaal
interactief:
small
talk,
ongeplande
alledaagse
conversaties.
Gesproken taal is ideaal voor sociale relaties, persoonlijke opinies en houdingen uit te drukken. En dit dankzij de verschillende nuances die mogelijk zijn bij spreektaal gecombineerd met non-verba -
al gedrag.
onmiddellijk verbeterbaar: men kan zijn standpunten reeds verbeteren terwijl de andere nog aan het luisteren is door bijvoorbeeld opnieuw te beginnen. Wanneer men zijn mening er natuurlijk uitgeflapt heeft, moet men de gevolgen dragen. Interrupties en overlappingen zijn mogelijk.
-
prosodisch rijk: verschillende nuances in intonatie. Ook verschil in luidheid, tempo, ritme, pauze, etcetera kan men in een gesprek inbouwen.
De zeven kenmerken van geschreven taal zijn: -
ruimtegebonden: het is het resultaat van een situatie waarin een schrijver voor een geabstraheerd publiek schrijft. Doorgaans doet die dat op een afstand van de lezer en vaak weet hij niet wie de lezer juist is.
-
‘contrived’ (gekunsteld, onnatuurlijk): er is een tijdsverschil tussen het schrijven en het lezen. Daarom moeten de schrijvers rekening houden met de mogelijke effecten van het geschrevene door hun taalgebruik aan te passen zodanig dat de boodschap niet mis te verstaan is. Een goede zinsstructuur en lay-out kan hierbij helpen.
-
geen visueel contact.
-
nauwgezet gestructureerd.
-
feitelijk communicatief: ideaal om feiten en ideeën te communiceren. Schriftelijke communicatie kan gemakkelijker bewaard worden en via 51
schriftelijke communicatie kan men gemakkelijk geheugen- en leertaken uitvoeren. Tabellen geven bijvoorbeeld op een eenvoudige wijze relaties weer. -
herhaaldelijk corrigeerbaar.
-
grafisch rijk: hoofdletters, spaties, punctuaties, tabellen, grafieken, etcetera maken het geheel grafisch rijk. Soms ook prosodie, bijvoorbeeld cursief, vet, uitroeptekens, etcetera) (Crystal, 1995, s.p.).
Toegepast op onze communicatieve situaties geeft dit4:
WWW Tijdsgebonden Spontaan
Nee Nee
Face-to-face Nee Losse structuur Variabel Sociaal interactiefNee, maar wel met opties tot interactiviteit Onmiddellijk Nee corrigeerbaar Prosodisch rijk Nee
e-mail Ja Variabel
IRC
Virtuele werelden
Ja Ja, maar met beperkingen Nee Ja Ja, maar met beperkingen
Ja Ja, maar met beperkingen Nee Ja Ja, maar met beperkingen
Nee
Nee
Nee
Nee
Nee
nee
Nee Variabel Variabel
Tabel 2.1: Vergelijking gesproken taal met netspeak (Crystal, 2001, p.41)
4
Virtuele werelden staan hier voor MUD en MOO. Chat staat voor zowel synchrone (webchat, irc) als asynchrone (nieuwsgroepen) chat. 52
WWW Ruimtegebonden Ja, met extra opties Contrived Ja
Ja
Visueel contact
Ja, met enige aanpassing Ja
Ja Variabel
Virtuele werelden Ja, maar met Ja, maar met beperkingen beperkingen Nee, met enkele Nee, met enkele aanpassingen aanpassingen Ja Ja, met enige aanpassing Nee Nee
Ja
Ja
Variabel
Ja
Variabel
Nee
Ja, maar op verschillende manieren
Nee
Nee
Nauwgezet gestructureerd Feitelijk communicatief Herhaaldelijk corrigeerbaar Grafisch rijk
e-mail
Variabel
IRC
Ja, met enige aanpassing Nee Ja maar op verschillende manieren
Tabel 2.2: Vergelijking geschreven taal met netspeak (Crystal, 2001, p.42)
We zien in tabel 2.1 en tabel 2.2 duidelijk dat het web eerder functies van schrijven zal gebruiken. Websites bezitten dezelfde soort visuele en grafische kenmerken als andere vormen van schrijftaal. Anderzijds bezit het WWW ook enkele functies waarbij de interactie dichter bij spreektaal ligt (bijvoorbeeld esales). Bij e-mail, chat en virtuele werelden leunt Netspeak dan weer eerder aan bij de spreektaal.
Enkele kenmerken van Netspeak in voorgaande schema's behoeven nog enige uitleg. Eerst en vooral valt het op dat er toch nog een boel verschillen zijn tussen spreektaal en Netspeak, en dit voor een taalvariant die doorgaans gedefinieerd wordt als 'to write as you speak'.
53
4.1 Verschillen met spreektaal
Door de technologie is er volgens Crystal (2001, p. 24) geen mogelijkheid tot simultane feedback. Een bericht kan pas gelezen worden wanneer het verzonden wordt en niet op het moment dat het getypt wordt. De participanten vinden bij IRC en virtuele werelden elkaar in co-presence en weten aan wie ze een bericht willen richten. Berichten op internet worden steeds in hun geheel doorgestuurd, waardoor er geen mogelijkheid is tot onmiddellijke verbetering wanneer reeds een deel gezegd zou zijn. Je kunt natuurlijk wel net zoals bij schrijftaal corrigeren voor je het bericht communiceert, maar niet zoals bij spreektaal, terwijl het gecommuniceerd wordt.
Door het feit dat de informatie ingetypt moet worden is het ritme van de conversatie trager dan bij gesproken taal. Boodschappen kunnen elkaar niet overlappen. Er is steeds een wachtperiode. Hierdoor gaat een deel van de spontaniteit verloren. Ook het tijdsverschil (lag) leidt tot frustratie. Men is immers nooit echt zeker over de lengte van de lag. Hoe meer participanten er zijn, hoe slechter de situatie wordt (bijvoorbeeld bij IRC of virtuele werelden). Bij e-mail kun je de persoon die je wil bereiken eventueel nog opbellen om zeker te zijn. Dit wordt praktisch onmogelijk bij IRC. Lag gaat bij grote groepen ook invloed hebben op het beurtwisselingsysteem, een belangrijk kenmerk van face-to-face communicatie. Normaal wachten mensen hun beurt af bij een conversatie en vermijden om tegelijk te praten of elkaar voortdurend in de rede te vallen. Ze verwachten zogenaamde 'adjacency pairs' (aangrenzende paren). Ze verwachten bijvoorbeeld dat een vraag wordt gevolgd door een antwoord en niet omgekeerd of dat een beklag gevolgd wordt door een excuus. Bij te lange lags kan het gebeuren dat het beurtwisselingsysteem vernietigd wordt. Bijvoorbeeld als er V1 (vraag 1) A1 (antwoord 1) V2 A2 moest weergegeven worden, kan het zijn dat door soft- en hardware problemen V1 A2 A1 V2 op het scherm komt te staan. Een andere eigenschap van face-to-face communicatie
54
dat amper mogelijk is op internet, is de mogelijkheid tot nonverbale feedback (knikje van goed- of afkeuring, hmmm, tsss, etcetera) (Crystal, 2001, pp. 2628).
Wanneer men zou schrijven zoals men spreekt zou er mogelijkheid tot prosodie5 moeten zijn. Er worden pogingen gedaan om dit op het beeldscherm weer te geven. Door een aangepaste spelling (aaaaaaaaaaahhhhhhhhhhh) en overmatig gebruik van leestekens (ah???!!!!!!!!) en hoofdletters (dit wordt gebruikt voor te ROEPEN op internet), maar ook door spaties (L U I D E N D U I D E L I J K) en andere speciale symbolen (*nadruk*) voor nadruk te gebruiken. Minder overdreven nuances kunnen zo niet behandeld worden (Crystal, 2001, p.34). Cherny (1999) haalt aan dat men dit op internet omzeilt door terug te vallen op literaire expressies, zoals <Jake giggles quietly to himself>. Bij MUD's kan er ook gebruik gemaakt worden van commando's die het mogelijk maken om gevoelens tekstueel en eventueel begeleid door geluiden en visuele effecten weer te geven. Dit blijft toch gekunsteld aanvoelen (Cherny, 1999, pp. 149-156).
Crystal (2001, p. 40) stelt dat een groot gebrek bij Netspeak het ontbreken van de mogelijkheid om nonverbale communicatie weer te geven is. Het is zeer moeilijk om schriftelijk gezichtsexpressies en houdingen weer te geven. Om dit euvel op te lossen zijn er zogenaamde emoticons6 ontstaan (dit is een samentrekking van de woorden emotion en icon), ook wel emotes of smileys ('lachertjes') genoemd. In 1979 reeds was Kevin MacKenzie het zo beu dat men op MsgGroup, een van de mailinglijsten van ARPAnet, nooit wist of een boodschap sarcastisch bedoeld was of niet, dat hij emoticons uitvond. Hij stelde voor dat indien iemand sarcasme gebruikte in een post, hij hiervoor een symbool zou gebruiken. Aangezien toen nog niet alle mogelijke lettertekens 5
6
Prosodie betekent: “phonological terms which capture the notion of ‘it ain’t what you say, but the way you say it’ – as expressed through vocal variations in pitch (intonation), loudness (stress), speed, rhytm, pause and tone of voice” (Crystal, 2001, p. 34). Emoticon is een samentrekking van de woorden ‘emotion’ (gevoelen) en ‘icon’ (afbeelding, icoon) (Bannink, 1995, p.171). 55
konden gebruikt worden op internet, werd dit symbool opgebouwd uit ASCIItekst7 (Moschovitis
e.a.,
1999,
p.119).
Emotes
zijn
"lettertekens
om
gemoedstoestanden uit te drukken. In plaats van voluit op te schrijven dat je glimlacht ('smile') om een opmerking van een ander, hoef je slechts :-) te typen en de ander weet genoeg... Om een smiley te interpreteren: draai je hoofd 90 graden naar links en het haakje wordt een 'lachend mondje'" (Bannink, 1995, pp.171-172). :-) is natuurlijk niet het enige emoticon, maar wel het meest bekende. In de netspeakwoordenboeken die er de laatste jaren ontstaan zijn wordt hier uitgebreid aandacht aan besteed. We zullen hieronder de meest voorkomenden geven, maar er zijn er nog veel meer. Vele zijn ook gewoon het resultaat van de persoonlijke creativiteit.
Tabel 2.3 Overzicht smileys Smiley :-) :-D ;-) :-( :-|
Betekenis De basisglimlach, de 'oersmiley' Een vette lach, iemand uitlachen Een glimlach met een knipoog, beetje flirterig Teleurgesteld, een beetje ongelukkig Onverschillig
(Bannink, 1995, s.p.)
Emoticons zijn lang controversieel geweest. Puristen vonden dat echte Netizens8 geen symbolen gebruiken. Ze vonden dat "one's words should be self-explanatory" (Moschovitis e.a., 1999, p.119). Populisten daarentegen vonden dat emoticons het online discours meer helpen dan ze het schaden. Sommigen zien de smiley als een handige, tijdbesparende manier om boodschappen over te brengen en noemen het metacommunicatie. Anderen 7
8
ASCII staat voor American Standard Code for Information Interchange. Dit is de wereldstandaard voor lettertekens bij computers. De basisset bestaat uit 128 tekens en elke computer in de hele wereld kan een bestand dat gemaakt is volgens dit formaat lezen. Symbolen zoals het dollarteken, accentekens, en andere meer ‘exotische’ tekens kunnen niet geproduceerd worden in ASCII (De Grooff, 2001, s.p.). De ‘bevolking’ van het internet. Netizen is een samentrekking van ‘net’ (kort voor internet) en citizen (burger) (Bannink, 1995, pp. 171-172). 56
vinden het een verarming van het taalgebruik. Uit een studie van Witmer en Katzman uit 1997 blijkt dat slechts 13.2% van 3000 posts in de onderzochte nieuwsgroepen emoticons bevatten. Sommige mensen gebruiken ze zelfs helemaal niet. Ze kwamen ook tot het besluit dat het eerder vrouwen zijn die emoticons gebruiken (Witmer & Katzman, maart 1997). De meesten gebruiken slechts een of twee emoticons, gecombineerd met meer formele mogelijkheden (bijvoorbeeld don't be silly:) hi:)) ). Lynn Cherny (1999) meldt dat vooral bij virtuele werelden, maar ook bij IRC, emoties ook uitgedrukt worden door afkortingen, bijvoorbeeld
wat staat voor grin (grijns). Ondanks deze moedige pogingen om emoties uit te drukken, zijn er nog veel interpretaties mogelijk (:-) kan bijvoorbeeld staan voor blijheid, grapje, sympathiek, goed geluimd, geamuseerd, ...). Deze kunnen alleen door referentie naar de context minder ambigue gemaakt worden. Geschreven taal is echter steeds ambigue. Het feit alleen al dat emotes pas uitgevonden zijn bij internetsituaties en niet in vroegere geschreven taal, wijst er op dat Netspeak toch ook dicht bij het spreken komt.
Crystal twijfelt sterk aan de visie waarin Netspeak gezien wordt als 'written speech':
They are brave efforts, but on the whole Netspeak lacks any true ability to signal meaning through kinesic and proxemic features, and this, along with the unavailability of prosodic features, places it at a considerable remove from spoken language (Crystal, 2001, p.39-40).
De afwezigheid van linguïstische eigenschappen die normaal worden toegedicht aan spreektaal maken het moeilijk om van Netspeak te spreken als een echt conversatiemedium. Hij haalt er Miljard bij die stelt dat Netspeak slechts miniem metacommunicatief kan zijn:
Textual cyberspace filters away all qualities of a personal self to save the highly mediated, acutely self-conscious elements that appear in written language. Phatic or metacommunicative cues, the linguistic and paralinguistic signs that
57
maintain cognissance of the social relation between the sender and receiver of a message, are drastically reduced in this medium (Crystal, 2001, p.40).
Omdat de conversatie op internet zo sterk gemediëerd is, stelt Miljard, worden enkele sociale eigenschappen eigen aan spreektaal gereduceerd tot een minimum. Netspeak kan dus duidelijk niet volledig gelijk gesteld worden met gesproken taal (Crystal, 2001, p.40).
4.2 Verschillen met schrijftaal
De tekst op het web kan steeds veranderd worden. Emails kunnen aangepast en gedeletet worden. We kunnen dus niet stellen dat in deze gevallen de tekst op internet statisch en permanent is. Nieuwsgroepen zijn de enige die echt statisch en permanent zijn. Men kan die niet veranderen, en als men ze verwijderd op de eigen computer, blijven ze nog steeds op de server staan. IRC is
zeker
niet
statisch
en
permanent.
Het
is
een
zeer
vluchtig
communiceerkanaal. De conversaties worden maar temporeel op de eigen computer opgeslagen en dan nog maar vanaf men zich aangemeld heeft tot men zich afmeldt. Van wat er daarvoor en daarna gezegd wordt, komt men niets te weten. Tenzij iemand de conversatie 'gelogd' (opgeslagen in een logbestand op de eigen computer) heeft en het aan de andere participanten doorspeelt. Die anderen kunnen dan weer verder inpikken op eerder gezegde tekst. Ze kunnen ook de gecommuniceerde informatie in het logbestand gaan wijzigen (Crystal, 2001, pp. 42-48).
Het web beschikt over het algemeen over dezelfde structurele complexiteit als literatuur zoals te zien is in tabel 2.2. We kunnen dus gerust stellen dat de factoren 'contrived', 'nauwgezet gestructureerd' en 'herhaaldelijk corrigeerbaar' hier van toepassing zijn. Bij e-mail zijn deze kenmerken afhankelijk van het soort mail. Een gelijkaardig onderscheid tussen formeel en informeel zoals bij een gewone brief geldt, is hier ook van toepassing. Toch worden structurele 58
kenmerken van ongeacht welk soort brief zoals datum, naam en adres van afzender en ontvanger hier doorgaans niet vermeld. Het al dan niet nakijken van spellingsfouten hangt af van de zender. Wel wordt gesteld dat spelfouten in een e-mail doorgaans niet zo erg zijn voor de ontvanger als bij een gewone brief. Bij chat of virtuele werelden kan er niet gesproken worden van een gekunstelde of specifieke structuur, alhoewel het gebruik van smileys en andere grafische afspraken gezien kunnen worden als een gekunstelde structuur om emoties weer te geven (Crystal, 2001, pp. 42-48).
Onmiddellijke visuele feedback is volgens Crystal (2001, pp. 42-48) altijd afwezig. Op dit gebied is Netspeak dus gelijk aan geschreven taal. Wel bestaat de mogelijkheid van visuele hulp. Er kunnen immers altijd foto's en dergelijke doorgestuurd worden.
Het internet werd oorspronkelijk opgericht om feitelijk communicatief te zijn. Hedentendage kunnen daar wel enkele kanttekeningen tegen geplaatst worden. Bij het web en e-mails zien we dat ze hoofdzakelijk gebruikt worden om informatie door te spelen. Bij virtuele werelden gaan er ook wel feiten gecommuniceerd worden (zeker bij de MOO's), maar de conversatie gaat toch vooral beïnvloed worden door sociale elementen. Een gelijkaardig onderscheid kan bij chat (nieuwsgroepen en IRC) gemaakt worden. Op wetenschappelijke en informatieve chatgroups zullen vanzelfsprekend meer feiten uitgewisseld worden dan bij de hobbychats (Crystal, 2001, pp. 42-48).
Het WWW bezit volgens Crystal (2001, pp. 42-48) dezelfde grafische mogelijkheden als de geschreven taal en zelfs meer. Op het web kan men immers ook gebruik maken van de multimediale mogelijkheden van het internet. Hierbij moet wel gezegd worden dat niet iedereen even goed weet hoe er mee om te gaan. Overdrijving is natuurlijk nooit goed en men moet een manier vinden om de multimediale mogelijkheden op een relevante manier te incorporeren in de website. Ook met het probleem van 'graphic translatability' 59
dat we reeds in Anders lezen en anders schrijven (punt 2 van deel 1) hebben aangehaald, moet rekening gehouden worden. Het is onmogelijk om geschreven tekst zomaar over te hevelen naar het web zonder verdere grafische en inhoudelijke aanpassing. Dit op gevaar van slechte leesbaarheid op het beeldscherm. Wanneer een webmaster overdreven met grafische mogelijkheden goochelt, bestaat het gevaar van frustratie bij de gebruikers wegens de te lange wachttijden vooraleer een site geladen kan worden. Virtuele werelden zijn op een andere wijze grafisch rijk dan bijvoorbeeld een website. Bij geavanceerde MUD's kunnen de virtuele werelden waarin men vertoeft immers grafisch voorgesteld worden. Ook een grafische voorstelling van de aanwezige personen, in de vorm van 'Avatars', 'Wizards',... wordt daar mogelijk. Bij chat is eventueel nog het gebruik van kleuren of tekeningen mogelijk, maar voor de rest blijven de grafische mogelijkheden toch zeer beperkt.
4.3 Conclusie
Netspeak lijkt wel meer kenmerken weg te hebben van de schrijftaal dan van de spreektaal. De internettaal is noch volledig identiek met schrijftaal, noch volledig identiek met spreektaal. Het neemt kenmerken aan van beiden. "Writing in the electronic medium, people adopt conventions of oral and written discourse to their own, individual communicative needs" (Davis & Brewer, 1997, p.19). Netspeak is met andere woorden een combinatie van spreek- en schrijftaal dat elektronisch gemediëerd is. Marilyn Deegan maakt de eigenheid van netspeak als volgt duidelijk:
they display fluidity, simultaneity (being available on an idefinite number of machines), and nongradability in copying, they transcend the traditional limitations on textual dissemination; and they have permeable boundaries (because of the way one text may be integrated within others or display links to others)" (Crystal, 2001, p.48).
60
Verschillende van deze kenmerken hebben gevolgen voor het taalgebruik en deze gecombineerd met de kenmerken geassocieerd met schijf- en spreektaal maken van Netspeak een origineel medium.
5. Een Engelstalig medium?
Engels is ongetwijfeld de dominerende taal op het internet. Momenteel zijn 35,2% van de gebruikers Engelstalig (Global Reach, 23/01/2003). Veelal wordt gesteld dat omdat het een Amerikaanse uitvinding is en het nog een vrij recent medium is, de hoofdtaal Engels is. Dit ligt wel wat gecompliceerder. De meest gesproken taal momenteel is het Mandarijn-Chinees. Maar toch leren wij niet Chinees spreken, maar wel Engels. We vermoeden dan ook dat wanneer alle Chinezen hun weg naar het internet vinden, we nog steeds niet zullen leren Chinees spreken of lezen, hoewel ze dan de grootste internetpopulatie uitmaken. De oorzaken van de Engelse dominantie liggen in socioeconomische factoren, maar nog meer dan dat in technologische factoren.
5.1 Technologische factoren
Het internet is in wezen een Amerikaanse uitvinding. Dat kan men dan ook terugvinden in zijn design, infrastructuur, protocollen en standaards. Daarbij ontbreekt immers de mogelijkheid om te communiceren in een veelvoud van talen. Ze zijn ontwikkeld om te werken in een Angelsaksische omgeving en aangezien de Engelse taal allesbehalve alle taaltekens die wereldwijd gebruikt worden bevat, komen sommige taalgemeenschappen in de problemen en moeten ze zich maar zien te redden. Bourbonnais & Yergeau (s.d.) gingen in hun artikel Languages on the Internet na hoe internationaal verschillende universele standaards en protocollen al dan niet zijn. We zullen ons in deze thesis beperken tot de belangrijkste.
61
5.1.1 Basisprotocollen
Over het algemeen zijn hier volgens Bourbonnais en Yergeau (s.d.) geen problemen wat de wereldtalen aangaat. Doorgaans dienen ze enkel om de bytes die ze ontvangen te verwerken of door te sturen. Ze zijn dus vrij taalonafhankelijk.
Problemen ontstaan pas wanneer er tekst gebruikt wordt, zoals in het 'Domain Name
System'
(DNS).
"Computers
werken
gemakkelijk
met
cijfertjes
(numerieke IP-adressen), maar mensen niet. Daarom werd een systeem bedacht om computers ook namen te geven..." (De Grooff, 2001, s.p.). Een voorbeeld van een domeinnaam is: http://www.kuleuven.ac.be. Domeinnamen worden enkel uit ASCII-tekst opgebouwd en hier zit het probleem. ASCII staat voor American Standard Code for Information Interchange. Dit is de wereldstandaard voor lettertekens in computers. De basisset bestaat uit 128 tekens en elke computer in de hele wereld kan een bestand dat gemaakt is volgens dit formaat lezen (Bannink, 1995, p.10). De basisset van 128 tekens is voldoende voor Angelsaksers, maar bijvoorbeeld accenttekens zijn onmogelijk wat het moeilijk maakt voor gebruikers van het Romaanse schrift om in hun taal domeinnamen te vormen. Met andere woorden: Fransen kunnen geen accenten gebruiken in hun domeinnamen. Domeinen in andere schrifttekens zoals Aziatische en Arabische zijn helemaal onmogelijk (Bourbonnais & Yergeau, (s.d.)).
62
5.1.2 E-mail
Internet mail is gebaseerd op het Simple Mail Transfer Protocol (SMTP) en op het Request for Comments (RFC) 822 boodschappenformaat. Beide gebruiken het 7-bit ASCII formaat, dat enkele Engelse lettertekens toelaat (Bourbonnais & Yergeau, (s.d.)). Recent is er wel een extensie gekomen voor SMTP, namelijk het ESMTP (extended SMTP), welke ook 8-bit ASCII toelaat. Hierdoor kunnen in principe ook iets exotischere tekens verzonden worden. In de praktijk zien we echter dat in vele gevallen de mailservers de boodschappen in een 7-bit formaat dwingen, door de achtste bit er af te kappen. Daardoor wordt het verzenden van een 8-bit mail onbetrouwbaar (Bourbonnais & Yergeau, (s.d.)).
De meest belovende oplossing, volgens Bourbonnais en Yergeau (s.d.) belooft MIME te zijn. MIME is een extensie van RFC 822. Het "zorgt voor een automatische conversie van ASCII- naar binaire bestanden, maar biedt bovendien nog een aantal interessante voordelen, zoals het gebruik van nietASCII-tekens..., het gebruik van zogenaamde 'richtext' (vet, cursief, onderlijn, e.d.)..." (De Grooff, 2001, s.p.). Enige probleem is dat MIME nog geen universele standaard is. Men kan dus zijn tekst in eender welke taal doorsturen, maar dan nog is het mogelijk dat de ontvanger niet de nodige MIME decoder heeft om het bericht te kunnen lezen.
63
5.1.3 Nieuwsgroepen
Net zoals bij e-mail zijn nieuwsgroepen gebaseerd op het RFC 822 boodschappenformaat. Daardoor zijn ze normaal gesproken beperkt tot 7-bit ASCII. In de praktijk zien we echter dat doorgaans de nieuwsgroepensoftware toch in staat is 8-bit informatie door te sturen. Toch blijft ook de 7-bit software bestaan en men is dus het meest zeker wanneer men boodschappen in de Engelse karakterset verstuurd.
5.1.4 World Wide Web
Het web is gebaseerd op drie standaards die elk een invloed hebben op het taalgebruik: het Hypertext Transfer Protocol (HTTP), het Hypertext Markup Language (HTML) documentenformaat en het Uniform Resource Loader (URL) adressenschema.
HTTP wordt gebruikt voor de communicatie tussen de internetservers en de gebruikers. Het is een 8-bit protocol dat daarenboven gebruik maakt van headers
die
sterk
gelijken
op
MIME.
Hierdoor
kunnen
verschillende
karaktersets geïdentificeerd en ook weergegeven worden. Spijtig genoeg wordt hier amper gebruik van gemaakt. Momenteel is het herkennen van verschillende karaktersets eerder een gok voor het systeem. Dit ligt niet aan het protocol, maar aan een inadequate implementatie en gebruik. Wat wel bestaat, maar nog niet vaak gebruikt wordt, is het publiceren van een document in meerdere talen. Hiervan gebruik makend, kan een gebruiker naast het kiezen van een URL-adres ook uit een lijst kiezen van geprefereerde talen. De server kan dan de meest gepaste taal kiezen voor de gebruiker om het document weer te geven.
64
URL's zijn de adressen van het web. Deze lijden aan hetzelfde probleem als alle hierboven aangekaarte situaties. De enige karakterset die gebruikt kan worden is ASCII. Eigenlijk kunnen ook 8-bit karakters aangewend worden door het gebruik van een speciale encodering. Maar er is geen enkele manier waardoor de computer kan weten aan welke karakterset deze refereren. '%E9' kan bijvoorbeeld zowel refereren naar de Romaanse letter 'é' als naar het Cyrillische 'iou'. Omgekeerd kan men ook bijvoorbeeld niet de 'é' indrukken en dan verwachten dat het systeem deze automatisch zal omzetten in '%E9'. In praktijk blijft de Engelse karakterset toch nog steeds de standaard.
5.1.5 HTML
"HTML is een (markup)taal om webpagina's aan te maken. De HTML (bron) code van een webpagina kan via een browser worden bekeken" (De Grooff, 2001, s.p.). HTML wordt dus verondersteld de lingua franca van het web te zijn. Toch is het gelimiteerd tot de Latin-1 karakterset, wat het gebruik van de meeste Westerse talen mogelijk maakt. De Internet Engeneering Task Force (IETF) heeft Unicode voorgesteld als extensie voor HTML. Dit zou het gebruik van teksten in de meeste talen mogelijk maken, zonder de huidige compatibiliteit van HTML te knagen. Het gebruik van deze taal wordt ook sterk bepleit door de Europese Unie:
The respective bodies in Europe (EWOS, CEN) have proposed as a European solution the BMP of ISO 10 646 [Unicode], but as the number of characters in this standard is huge, subsets were designed and promoted as European standards... Furthermore, network services will be used for a long time to come, using 8-bit coding methods alongside UCS-based [Unicode] services (Borka, 1995).
65
5.2 Socio-economische factoren
Warschauer, Said en Zohry (juli 2002) hebben onderzoek gedaan in Egypte naar het lokale taalgebruik in e-mails en online chat. Ze maakten een onderverdeling naar verschillende karaktersets en verschillende talen die gebruikt worden: Engels, Klassiek Arabisch (Arabisch schrift), Klassiek Arabisch (Romaans schrift), Egyptisch Arabisch (Arabisch schrift) en Egyptisch Arabisch (Romaans schrift). Ze kwamen tot de vaststelling dat vooral Engels en Romaans Egyptisch Arabisch werd gebruikt.
Het feit dat Romaans Egyptisch Arabisch wordt gebruikt is interessant, aangezien het voor de komst van internet vooral in mondelinge communicatie werd gebruikt. De enige geschreven vormen werden teruggevonden in strips en leerboeken, woordenboeken en dergelijke voor buitenlanders die Arabisch leren. Egyptisch Arabisch wordt op internet vooral gebruikt bij uitwisseling van persoonlijke informatie die ze niet goed kunnen uitdrukken in het Engels.
Engels wordt in de onderzochte groep van Warschauer, Said en Zohry (juli, 2002) vooral in formele e-mails gebruikt (in 82.5% van de gevallen!). De dominantie van Engels wordt veroorzaakt door een veelvoud van sociale, economische en technologische factoren die sterk geliëerd zijn met de meer algemene rol van het Engels in de Egyptische maatschappij. De geïnterviewden benadrukten dat het gebruik van Engels bepaald werd door volgende factoren: dominantie van Engels in het professionele milieu, gebrek aan een Arabische softwarestandaard, gebruik van computers en internet geleerd in Engelse omgevingen, de Egyptische gebruikers die er reeds van het begin bij waren zijn geschoold en kunnen goed Engels.
66
We hebben dit voorbeeld maar aangehaald, omdat het de globalisering en lokalisering op internet illustreert. Deze tweedeling is opvallend:
On the one hand, global flows of capital, finance, markets and media increadingly impinge on our lives, weakening traditional pillars of authority such as the nation-state, the permanent job, and the family... On the other hand, this breakdown of traditional authority has caused a reaction as people attempt to defend their cultures and identity from an amorphous globalized control (Warschauer, Said & Zohry, juli 2002).
Dit heeft geleid tot een toegenomen macht van transnationale bedrijven, internationale media en multilaterale instituties zoals de Wereld Handels Organisatie en het Internationale Muntfonds. Maar ook een bloei van fundamentalisme, anarchisme en anti-globaliseringsbewegingen is het gevolg. Hierbij is taal een potentieel medium voor zowel sociale globalisatie en lokale identiteit. Volgens Crystal (1997) leidt economische en sociale globalisatie samen met de snelle verspreiding van het internet tot een sterke drang naar een internationale lingua franca, het Engels.
On the other hand, the same dynamics that gave rise to globalization, and global English, also give rise to a backlash against both, and that gets expressed, in one form, through a strengthened attachment to local dialects and languages (Warschauer, Said & Zohry, juli 2002).
Dit laatste zien we bijvoorbeeld bij de Franse regering die zich zeer verdedigend opstelt. In alle media, dus ook internet, moet de Franse taal een voorname positie blijven innemen. Het internet is niet alleen een medium voor globale interactie in Engels, maar het laat ook nieuwe vormen van communicatie toe en interactie in lokale talen. Marokkanen die in België leven kunnen via internet chatten in hun eigen taal of online kranten lezen in hun eigen taal. De dominantie van het Engels in high class communicatie (in commerciële en academische omgevingen) wordt door sommigen gezien als een bedreiging voor de nationale taal en waarden. Dit kan leiden tot een klasse onderscheid, waarbij de elite eerder Engels zal gebruiken als een prestigetaal,
67
terwijl de lagere-middenklasse zich meer gaat richten op de plaatselijke taal en dialecten (Haeri, 1997, p. 795-805).
6. Ethiek in cyberspace
Volgens Crystal (2001 , p.60) zijn er 4 grondregels bij elke conversatie: 1. Kwaliteit: men moet de waarheid vertellen en geen leugens of iets waar men niet genoeg van af weet. 2. Relevantie:
het
gezegde
moet
relevant
zijn
voor
het
huidige
gespreksonderwerp. 3. Kwantiteit: de participanten moeten de contributies zo informatief maken als nodig is om het doel van de uitwisseling te kunnen bereiken. 4. Beleefdheid: dit slaat doorgaans op een sociaal aanvaarde beleefde manier van handelen. Crystal (2001, p.60) verstaat onder beleefdheid dat men in een conversatie moet proberen op een scherpzinnige en specifieke manier de informatie kort en bondig en op een gestructureerde wijze naar voor te brengen. Bovenal moeten we het obscure en ambigue proberen te vermijden.
We zien dat in sommige situaties van online communicatie bovengenoemde regels met de voeten worden getreden. Bij flaming wordt de regel van de beleefdheid overtreden, terwijl bij spoofing, trolling, lurking en spamming zowel de beleefdheids- als de kwaliteitsregels overtreden wordt.
6.1 Spoofing
Crystal (2001, p. 61) beschouwt een spoof als elke boodschap die onbetrouwbaar is. De participanten weten nooit of dat bepaalde bericht waar of
68
onwaar is. In de Webopedia wordt een zeer technische definitie van spoofing gegeven:
To fool. In networking, the term is used to describe a variety of ways in which hardware and software can be fooled. IP spoofing, for example, involves trickery that makes a message appear as if it came from an authorized IP address. (Internet.com, 2003).
Deze definitie is reeds algemener en wijst op een onderscheid tussen verschillende soorten spoofs naargelang de internetsituatie.
Marvin, die onderzoek gedaan heeft naar spoofing op MUD's, definiëerde spoofs als boodschappen waarbij niet achterhaald kan worden van wie ze kwamen. Bij IRC is het moeilijker om te spoofen, aangezien daar automatisch de nickname wordt voorgezet. Waar bij MUD's spoofen eenvoudig commando (sommige MUD's hebben dit evenwel uitgeschakeld), moet men bij IRC een hele reeks technische veranderingen aanbrengen. Dit is mogelijk, zoals beschreven
staat
http://www.astalavista.com/library/irc/spoofing/ircspoofing.shtml,
op maar
wordt
eerder toegepast door mensen die via IRC illegaal bestanden willen doorzenden. Een voorbeeld van een spoof in een MUD-omgeving is:
a Cockatoo squawks, "I think they removed the Spoof FO." b spoon nods in greeting... c Fork says "Ack... Now I just found a server that offers real-time traffic reports of certain highways in San Diego, Los Angeles, and "Orange country"" d Spoof FO... what Spoof Fo..? e lmarvin blinks... "hey, who spoofed?!" f A thundering voice rumbles through the room and says: "God did!" (Marvin, s.d.).
69
In het bovenstaande voorbeeld komen twee spoofs voor, namelijk in lijn d en lijn f. Al de andere lijnen worden voorafgegaan door een verwijzing naar de persoon die het bericht gestuurd heeft (Cockatoo, spoon, Fork, lmarvin). Spoofs zijn problematisch aangezien ze het normale conversatiepatroon doorbreken. Daarmee worden ook de 'connectives' die Goffman naar voren bracht met de voeten getreden:
... a fundamental feature of experience is that deeds and words come to us connected to their source, and that ordinarily this connection is something we can take for granted, something that the context of action will always provide, something that ensures the anchoring of activity" (Marvin, s.d.).
Participanten moeten sowieso al vertrouwen stellen in computer- en telecommunicatietechnologie. Wanneer nu iemand een boodschap zendt zonder zijn naam erbij te plaatsen, schendt hij dit vertrouwen. Spoofing brengt het attributiepatroon in de war en is daarom een voorbeeld van slecht gedrag. Het kan natuurlijk ook grappig bedoeld zijn, maar dit neemt niet weg dat het verwarrend en frustrerend kan zijn voor de andere conversatiepartners. Daarom wordt doorgaans in de manuals of faq's van netiquette die bij de MUD 's horen , het gebruik van spoofs ontraden:
Some MOOs have no whisper command, some have no spoof command and (because the spoof command is sometimes subject to abuse) will go so far as to remove any player who WRITES a spoof verb. However using the SPOOF command to make it appear that someone else is saying or doing something is absolutely unacceptable. There are commands which reveal who last used the spoof command and if you are caught misusing spoof, you can be kicked off the MOO permanently. So don't even think about it (Mooing 101, s.d.).
Het 'kicken' in voorgaande referentie slaat op het feit dat bij slecht gedrag participanten uit het kanaal of zelfs van de server kunnen gesmeten worden door geautomatiseerde programma's of door participanten die die macht hebben (zie 8. Sociaal: community en identiteit).
70
Niet alleen bij MUD's komt spoofing voor, ook bij e-mails kan er gespoofd worden.
Forging an e-mail header to make it appear as if it came from somewhere or someone other than the actual source. The main protocol that is used when sending e-mail -- SMTP -- does not include a way to authenticate. There is an SMTP service extension (RFC 2554) that allows an SMTP client to negotiate a security level with a mail server. But if this precaution is not taken anyone with the know-how can connect to the server and use it to send spoofed messages by altering the header information (Internet.com, 2003).
Bij e-mail spoofing zendt men dus een elektronische brief uit iemands anders naam. Dit is overduidelijk onethisch gedrag en in sommige jurisdicties is dit zelfs illegaal.
6.2 Trolling
Bij trolling zendt men een bericht puur om de anderen te irriteren.
To deliberately post derogatory or inflammatory comments to a community forum, chat room, newsgroup and/or a blog in order to bait other users into responding" (Internet.com, 2003).
Op IRC en MUD's worden wel zeer domme vragen gesteld bij trolling. De regelmatige gebruikers gaan hier niet meer op in. Het is dus in de eerste plaats een manier om de newbies (de nieuwe gebruikers) er van tussen te halen en een beetje met hen te lachen.
71
6.3 Lurking
In asynchrone communicatie wordt lurking gebruikt voor participanten die publieke discussiegroepen wel lezen, maar zelf hun steentje er niet toe bijdragen.
In
synchrone
internetcommunicatie
staat
lurking
gelijk
met
voyeurisme of zelfs met spionage. Het slaat op iemand die wel naar de discussies luistert, maar zijn aanwezigheid niet kenbaar maakt. Bij IRC is het eenvoudig om zich onzichtbaar te maken, bij MIRC (een populair IRC programma) bijvoorbeeld moet men daarvoor gewoon een extra optie aanvinken. Bij MUD's ligt dit moeilijker. Daarbij moet je reeds een 'spionageprogramma' gaan gebruiken:
Spying -- don't create or use spying devices. If you reset your teleport message, make sure it is set to something, so that you don't teleport silently. Besides having a disorienting effect on people, silent teleportation is a form of spying (Marving, s.d.).
Teleporting is het MUD-woord voor in een ruimte (kanaal) binnen te komen. Lurking wordt als onethisch beschouwd omdat sommige kamers in IRC en MUD private kamers zijn. Wanneer daar iemand binnendringt zonder zich kenbaar te maken wordt dit gezien als een inbreuk op de privacy (Marvin, s.d.).
Gelijkaardig aan lurking is idling. Deze term wordt gebruikt wanneer men niet actief participeert. Dit is niet negatief, aangezien bij idling men niet probeert zijn identiteit te verbergen (Marvin, s.d.). Vaak wordt idling zelfs aangeraden aan newbies. Zo leren ze de taal en gebruiken van de plaatselijke online gemeenschap beter kennen en begaan ze geen calamiteiten wat ergerlijk is voor de habitués. In sommige online woordenboeken, bijvoorbeeld Webopedia, wordt spoofing en idling met elkaar verward.
72
6.4 Spamming
Spamming heeft, net zoals spoofing, meerdere interpretatiemogelijkheden. Oorspronkelijk werd het gebruikt voor een ongewenst bericht (bijvoorbeeld reclame) dat gestuurd wordt naar meerdere personen. Nu wordt het ook gebruikt voor vele ongewenste berichten naar een persoon. Spamming slaat doorgaans op het sturen van grote ongewenste boodschappen (Crystal, 2001, p.61). De Webopedia definiëert spam als:
Electronic junk mail or junk newsgroup postings. Some people define spam even more generally as any unsolicited e-mail. However, if a long-lost brother finds your e-mail address and sends you a message, this could hardly be called spam, even though it's unsolicited. Real spam is generally e-mail advertising for some product sent to a mailing list or newsgroup" (Internet.com, 2003).
Webopedia beperkt zich in zijn definitie tot e-mail en nieuwsgroepen. Marvin (s.d.) breidt in zijn definitie het concept spam uit naar alle synchrone en asynchrone toepassingen.
The expression 'spam' is used throughout the the Internet, on both synchronous and asynchronous forms, for an 'excess of words'. In the MOOs, 'spam' also means words which enter the stream of scrolling conversation too fast to be read" (Marvin, s.d.).
Dit overmatig woordgebruik werkt zeer verwarrend. Het is dus heel vervelend voor de participanten. Alhoewel de ontvangers van spam het fenomeen doorgaans als enorm irritant beschouwen, meent Stivale dat spam niet altijd met dezelfde negatieve intenties wordt verstuurd. Er zijn drie grote categorieën van intenties bij spam: playful, ambiguous and pernicious (Stivale, 1994, p.102). Men gaat met andere woorden de conversatie proberen meer ambigue en verwarrend te maken. Spam kan eveneens wordt verstuurd worden met de bedoeling schade aan te richten bij de ontvanger. Maar naast deze negatieve
73
intenties, kan spam ook speels bedoelt zijn, hoewel dit niet altijd zo overkomt bij de ontvangers.
Niet alleen verspillen mensen hun tijd door spam, het vreet ook aan de bandbreedte van het netwerk, waardoor het vertraagt en er zo een lag kan gecreëerd worden. Daarom zijn er verschillende organisaties ontstaan die spam proberen te bestrijden via verschillende technieken. Bij e-mail zitten bijvoorbeeld tegenwoordig vaak opties die spammails proberen te blokkeren. Maar aangezien het internet een publiek medium is, is er niet zo veel dat echt gedaan kan worden tegen spam, net zoals het zeer moeilijk is in de echte wereld om folders en brochures van allerhande firma's te vermijden.
Er zijn twee mogelijke antwoorden op de vraag waar het woord spam vandaan komt. De eerste, en meest aangenomen, visie is dat het komt van het Spam lied van Monty Python. "Spam spam spam spam, spam spam spam spam, lovely spam, wonderful spam..." Net zoals het liedje is spam een eindeloze herhaling van nonsens tekst. Een andere visie stelt dat het woord uitgevonden is door de studenten van de University of Southern California. Zij gaven junkmail deze naam, aangezien het verschillende overeenkomsten heeft met het voedsel
'spam' (varkensvlees in blik) dat verkrijgbaar was in de
schoolcafetaria: -
niemand wilt het en niemand vraagt ernaar.
-
niemand eet het, het is het eerste dat men van zijn eettablet in de vuilbak kiepert.
-
soms is het zelfs lekker, net zoals men in een minderheid van de gevallen wel een iets tegenkomt bij internet spam dat interessant is voor de ontvangers (Internet.com, 2003).
74
7. Conversatie-analyse
Volgens Hutchby zou communicatie analyse zich in de eerste plaats moeten focussen op talk-in-interactie. Er moet onderzoek gedaan worden naar de normen en conventies die de sprekers tijdens interactie gebruiken om elkaar communicatief te begrijpen:
Put at its most basic, conversation analyse is the study of talk-in-interaction, the systematic analysis of the kinds of talk produced in everyday naturally-occuring situations of social interaction (Hutchby, 2001, p.55).
Natuurlijk voorkomende conversaties komen dan ook het best naar voren in data verzameld in spontane gesprekken. Internet is hier een handig onderzoeksmedium, aangezien we eenvoudigweg een IRC- of MUDconversatie kunnen volgen zoals die in het leven van alledag voorkomen en eventueel zelfs zonder dat de andere participanten er weet van hebben. Zo ook bij websites, nieuwsgroepen en e-mails. De informatie die we hier op terugvinden getuigt van een zekere spontaniteit en is dus een ideale voedingsbodem voor conversatie analyse.
Conversatie analyse richt zich eerder op de gedragszijde van talk-in-interactie. Wat wil dit nu zeggen voor het onderzoek naar Netspeak? Wel, gegeven dat iemand van eenzelfde taalgemeenschap is als die waar wij toe behoren, hebben wij als onderzoeker dezelfde conventies van beurtwissel en dezelfde uitspraakwijzen om het geheel van de conversatie tot een betekenisvolle set van acties te interpreteren (Hutchby, 2001, p.59). Met andere woorden: we zouden
elkaar
goed
moeten
begrijpen
aangezien
we
dezelfde
conversatieconventies aannemen. Deze conventies zijn wel contextafhankelijk:
75
Crucially, however, conversation analysis views such conventions not as independent entities, understandable outside any concrete interactional context, but always as the situated concerns of interactants themselves (Hutchby, 2001, p.59).
Een belangrijk onderzoekselement van conversatie analyse volgen Hutchby, is het onderzoek naar het beurtwisselingssysteem (Hutchby, 2001, p.58). In Digitale media (punt 3 van deel 1) hebben we aangetoond dat er verschillen zijn tussen de eigenschappen van het internet en de andere communicatiemedia. Daarbovenop komt nog eens dat er verschillen zijn tussen de verschillende communicatietoepassingen van internet zelf. Dientengevolge is het logisch dat er ook grondige verschillen zullen zijn tussen het beurtwisselingssysteem in gewone face-to-face communicatie en het beurtwisselingssysteem in een online discours.
7.1 Het Beurtwisselingssysteem
In A simplest systematics for the organization of turn-taking for conversation brachten Sacks, Schegloff en Jefferson de basisprincipes voor beurtwissel naar voren. Het beurtwisselingssysteem omvat volgens hen ‘beurt vorm’, ‘beurt inhoud’ en ‘beurt lengte’. Hiermee wordt de vorm waarin mensen praten, hoe ze praten, wat ze zeggen en de lengte van de beurt waarin ze dat zeggen bedoeld.
Ze postuleerden drie basisfeiten omtrent het beurtwisselingssysteem: 1. Het wisselen van beurten komt voor. 2. Er wordt om de beurten gesproken. 3. Tussen de beurten wordt er zo weinig mogelijk ruimte (gap) gelaten en de beurten mogen zo weinig mogelijk met elkaar overlappen.
76
Dit is het ideaal, en gebeurt dus niet altijd. Het beurtwisselingssysteem heeft twee
componenten:
de
beurtopbouwcomponent
en
de
beurt-
toekenningscomponent. De beurtopbouwcomponent heeft twee eigenschappen, namelijk ‘projectability’ en overdrachtsrelevante plaatsen. Van projectability is er sprake wanneer het mogelijk is voor de participanten om bij de opbouw van een beurt te projecteren waar de beurt waarschijnlijk zal eindigen (Hutchby, 2001, p.65). Dit punt waar de beurt waarschijnlijk zal eindigen wordt de overdrachtsrelevante plaats genoemd (Van Poecke, 1991, p.122). Deze overgangsrelevante plaats legitimeert dus de overgangen tussen de sprekers (Hutchby, 2001, p.65). Met andere woorden: de ontvanger kan op de komende overdrachtsrelevante plaats anticiperen, wat resulteert in een soepel verloop van de beurtwisselingen (Van Poecke, 1991, p.122). Sacks
e.a.
hebben
enkele
regels
opgesteld
over
hoe
de
beurttoekenningscomponent leidt tot overdrachtsrelevante paatsen. Regel 1: a) wanneer de huidige spreker een bepaalde volgende spreker heeft geïdentificeerd of geselecteerd, dan kan die volgende spreker de volgende beurt nemen. (b) wanneer er geen selectie is gemaakt, kan elke volgende spreker op dat moment zelf selecteren om de volgende beurt te doen. Indien deze zelfselectie voorkomt, heeft de eerste spreker recht op de beurt. (c) Als er geen volgende spreker geselecteerd is, dan kan natuurlijk, maar het hoeft niet, de
huidige
spreker
doorgaan
met
praten
met
een
nieuwe
beurt-
opbouwcomponent. Tenzij een andere spreker aan zelfselectie heeft gedaan. In dat geval krijgt die, zoals in punt b reeds gezegd is, het recht op de beurt. Regel 2: Welke optie er ook van regel 1 uitgevoerd moge zijn, opnieuw komen de regels a, b en c in aanmerking voor de volgende overdrachtsrelevante plaats.
Volgens Hutchby (2001) is het belangrijk te weten dat deze regels geen wetmatig karakter hebben. "Rather, the rules are intended as descriptions of the practices which participants display an orientation to in actual local 77
occasions of turn-taking" (Hutchby, 2001, p.62). Tegelijkertijd is het ook niet nodig dat de participanten deze regels kennen: "It is more accurate to say that they are instantiated and therefore reproduced on each concrete occasion of talk-in-interaction" (Hutchby, 2001, p.62). Het beurtwisselingssysteem is een belangrijk gegeven bij conversatie analyse, want:
CA research aims to reveal how the 'technical' aspects of turn-taking represent structured, socially organized resources by which participants perform and coordinate activities through talk-in-interaction (Hutchby, 2001,p.65).
‘Talk’ (het gesprek) wordt hierbij gezien als een middel tot sociale actie en als het belangrijkste middel voor sociale organisatie in persoonlijke interactie. De beurten vertonen een sequentieel patroon. Er worden telkens minimum twee beurten met elkaar verbonden9, namelijk die van de huidige spreker en die van zijn opvolger. Verder moeten de participanten samen zelf het gesprek organiseren (Van Poecke, 1991, p.119). Dit is belangrijk, aangezien participanten in talk-in-interactie in elke uitspraak hun begrip van de vorige beurt weergeven en daarbij ook weergeven welke beurt zal volgen (Hutchby, 2001, p.66). Een vaak aangehaald voorbeeld van het voorgaande zijn de 'adjacency pair sequences'. Adjacency pair sequences zijn "certain categories of utterance [which] make... a circumscribed class of respones [relevant] in the next position" (Crystal, 2001, p.54). Een antwoord volgt op een vraag, informatie wordt gevolgd door aanvaarding of verwerping van de gegeven informatie, een beklag wordt gevolgd door een excuus en ga zo maar door. Wanneer een vraag nu niet gevolgd zou worden door een antwoord, wijst dit op onwetendheid. Indien een vraag zou gevolgd worden door een vraag, moet dit niet gezien worden alsof men het antwoord niet weet, maar als een uitstel van antwoord:
9
Hutchby (2001, p.66) merkt op dat de langste sequentie die ooit bescheven is niet meer dan vijf beurten met elkaar verbond. 78
…the oriented-to relevance of second parts following the production of a first can remain in play across time: it is not limited to cases of literal adjacency" (Hutchby, 2001, p.67).
Dit als voorbeeld om aan te tonen dat de productie en interpretatie van talk-ininteractie gestructureerd is en dat de participanten zich aanpassen naargelang de structuur.
7.2 Het online beurtwisselingssysteem
Bij het doorlopen van de literatuur over computer gemedieerde communicatie stelt Cherny (1999, p.156) vast dat het grote probleem bij gemediëerde interacties het beurtwisselingssysteem is. De strikte visie op een beurtwissel, zoals Sacks e.a. deze voorstellen is onmogelijk bij een online discours en bestaat dus niet. Interrupties zijn niet mogelijk, aangezien men niet ziet welke participanten wat aan het typen zijn. Doordat er verschillende conversatie tegelijkertijd gaande zijn in eenzelfde kamer overlappen de conversaties elkaar (Carlstrom, 1992). Volgens Crystal (2001) resulteren korte boodschappen die snel gedistribueerd worden in ‘participant overlap’. Participant overlap duidt op het feit dat “each exchange is interrupted by messages from the other, destroying any conventional understanding of adjacency pairing” (Crystal, 2001, p.158). Ook is er het probleem van de lag. Herring haalt aan dat er vaak een tijdspanne zit tussen wanneer een bericht wordt verzonden en wanneer er op geantwoord wordt. En dat zeker in asynchrone situaties, waarbij dagen, zelfs weken kunnen voorbijgaan. Bij synchrone situaties zien we snellere beurtwisselingen, maar daar kan er vertraging opgetekend worden door lag veroorzaakt door het systeem. Ze haalt in haar onderzoek ook aan dat meer dan een derde van alle participanten die een boodschap posten geen antwoord krijgen. Dit leidt tot het feit dat sommigen hun boodschap meerdere keren sturen (Herring, juni 1999).
79
Black e.a. (1983) ontdekten dat het tijdsverschil bij e-mail resulteerde in het feit dat verschillende onderwerpen parallel worden behandeld, en niet een per een zoals in een face-to-face situatie. Ook backchanneling is minimaal in e-mail, wat resulteert in conversatie die nooit echt officiëel beëindigd worden (Cherny, 1999, p.157). Met backchanneling wordt die respons bedoelt die geuit wordt terwijl de zender nog spreekt om te laten blijken dat men nog aandachtig en geïnteresseerd luistert. "These responses... are messages (words and gestures) that let the speaker know you're paying attention, for example, nodding in agreement or saying "I see" or "uh-huh"" (Pearson Education, 2003). Grootaers (1995, pp.22-23) noteerde in Cyberspeak een interessante manier om dit probleem van backchanneling op te lossen in e-mailsituaties en nieuwsgroepen. Wanneer iemand een mail stuurt, kan men antwoorden door per puntje dat in de e-mail is aangehaald de eigen reactie bij te schrijven. Een voorbeeld is het volgende:
"Dag Alain,
Even een paar vraagjes:
1. Kan het verslag over de elektronicabeurs in Berlijn dinsdag klaar zijn? 2. Hoe zit het met de adventure special? Staan we daar al wat verder? 3. We hebben normaal volgende week woensdag om 15.00 uur afspraak met Paul Jansen. Kun jij?
vr. gr. Hugo
80
[Het antwoord ziet er dan als volgt uit:]
>Dag Alain,
Ha die Hugo!
>Even een paar vraagjes: >1. Kan het verslag over de elektronicabeurs in Berlijn dinsdag klaar zijn? Ben je gek? Ik kom pas maandagnacht terug! Het zal woensdag worden, slavendrijver!
>2. Hoe zit het met de adventure special? Staan we daar al wat verder? Die indeling is klaar. Ligt morgen op je bureau.
>3. We hebben normaal volgende week woensdag om 15.00 uur afspraak met Paul Jansen. Kun jij? Prima.
>vr.gr.
Ook vr.gr. Alain" (Grootaers, 1995, pp.22-23). De '>' tekens worden doorgaans automatisch door het e-mail programma zelf gegenereerd.
McCarthy e.a. (1993) heeft onderzoek gedaan naar enkel op tekst gebaseerde conversatie-omgevingen
waarbij
de
gebruikers
de
bijdragen
van
de
respectievelijke zenders enkel kunnen zien nadat deze de zendtoets ingedrukt hebben (bijvoorbeeld IRC en MUD). Hierbij is de compositie niet zichtbaar en wordt het ook niet gesignaliseerd wie er berichten aan het typen is. Ook de boodschappen die verstuurd zijn voor men inlogt zijn niet zichtbaar, tenzij men 81
een log opvraagt. Doordat er meerdere participanten tegelijk praten, rollen de boodschappen soms razendsnel over het scherm. Dit kan de participanten storen en soms merken ze dat zelfs op zoals ‘stine’ doet in onderstaand voorbeeld uit een log van #telenet.30 chat op 6 maart 2003:
[12:29] yow Erasmus [12:29] hehe bacchuweg [12:29] oeps [12:29] * stine vind da dat hier ma erg snel gaat
Ten gevolge hiervan missen gebruikers bijdragen of verpillen ze tijd door in te typen wat een andere gebruiker reeds had gezonden. McCarthy e.a. concluderen dat er "message structuring [moet komen] to help with signals of understanding (e.g., back channel response buttons), to establish referents, and to enforce response to queries might be helpful additions to text-based CMC systems" (Cherny, 1999, p.157).
Hutchby (2001, pp.183-184) concludeert in Conversation and technology dat er vier beperkingen zijn die IRC interactie onderscheiden van gewone conversatie: 1. Participanten kunnen enkel een beurt beginnen in een conversatie die bezig is door tekst in een tekstbox in te typen en op ENTER te drukken. 2. Deze beurt kan de anderen op een kanaal pas bereiken, eens dat de ingetypte tekst is aanvaard en gedistribueerd door de server. Hierdoor ontstaat er lag. 3. Er is een verschil tussen het verloop van de productie van een beurt (het intypen) en zijn 'publieke bekendmaking' (zenden). Hierdoor kan het voorvallen dat er reeds andere beurten begonnen worden tussen datgene waarop deze beurt voortbouwt en de beurt zelf. Daardoor gaat de sequentiële relatie met de vorige beurt verloren. Laten we hierbij het voorbeeld van de adjacency pair sequence opnieuw nemen: een vraag wordt gevolgd op een antwoord. Bij IRC kan het voorvallen dat reeds iemand 82
anders een antwoord geeft op een gestelde vraag aan een bepaald iemand. Of het kan ook voorvallen dat voor het antwoord kan komen, reeds iemand anders een andere beurt is begonnen waar dan weer verder op ingepikt wordt. Hierdoor komt het antwoord pas veel later, meestal na een herhaling van de vraag of in het slechtste geval komt het antwoord nooit.
Een voorbeeld hiervan zijn we zelf tegengekomen terwijl we aan het chatten waren: a) 22:05] Frisky zegt: hoe hangt de filosofische bui b) [22:05] d. past the mission zegt: ma met rabi enzo c [22:05] d. past the mission zegt: goed d) [22:05] Frisky zegt: ah, maar niet doorgegaan? e) [22:05] d. past the mission zegt: heb alle inspiratie gekregen die ik wou hebben
In dit voorbeeld zien we dat het antwoord op de vraag in lijn a van Frisky: 'hoe hangt de filosofische bui', pas volgt in lijn c: goed. In lijn b zet d. past the mission nog een oudere beurt voort. In lijn e gaat d. past the mission dan weer voort op het antwoord van lijn c. Frisky is ondertussen maar weer een nieuwe beurt begonnen met een nieuwe vraag in lijn d. Hier lopen duidelijk de beurten door elkaar, maar gelukkig blijft in zekere zin de sequentiële orde bewaard: er komt altijd een antwoord op de vraag, zij het niet onmiddellijk.
83
4. Ondertussen gaat de conversatie maar door op een verderlopend scherm. Dit betekent dat wanneer er veel online verkeer op de server is, de contributie waarop een beurt kan gebaseerd zijn, reeds van het scherm kan gegleden zijn, waardoor het niet altijd duidelijk is op welke bijdrage die nieuwe beurt nu eigenlijk gebaseerd is. Dit werkt zeer verwarrend voor de participanten (Hutchby, 2001, pp.183-184).
Hutchby (2001, p.184) stelt zich de vraag welke volgorde die een beurt zinvol maakt in het publieke discours van IRC interactie (wat op het scherm verschijnt en alle participanten kunnen zien). In face-to-face communicatie is de volgorde van een beurt over het algemeen zijn relatie tot de vorige beurt. Maar IRC is een complexe vorm van conversatie, waar er meerdere participanten tegelijk communiceren. In IRC kan het zijn dat de verschillende participanten over hetzelfde onderwerp praten, maar vaak zien we ook dat er verschillende conversaties door elkaar aan de gang zijn. Volgens Hutchby (2001, p.189) blijft er ondanks bovenstaande problemen toch nog een zinvolle volgorde behouden in synchrone situaties: a) de verschillende sequentiële beurten kunnen in principe dezelfde tijdelijke relatie behouden die ze zouden hebben moesten er maar twee participanten present zijn b) ook in IRC is het mogelijk om zich tot een specifiek iemand te richten door de naam van de geadresseerde eerst in te typen of door iemand privé aan te spreken in een aparte kamer (dit heet paging). Deze nominalisatie is een goede strategie om de ambiguïteit veroorzaakt door de alom geprezen anonimiteit op IRC te omzeilen. Dit wordt spijtig genoeg niet vaak genoeg toegepast. Participanten gebruiken die anonimiteit juist om de normen en conventies van communicatie zoals we deze kenden voor de komst van het internet te doorbreken:
84
It might be the relative anonymity of IRC that affords the possibility for ambiguities to remain unproblematically open. Some writers have argued that due to this anonymity, IRC enables participants to ignore, or avoid observing, normative conventions characteristic of ordinary conversation. The assumption here seems to be that participants in IRC want to evade communicative norms and conventions, and use the affordance for anonymity as a means of doing that" (Hutchby, 2001, p.189).
Toegepast het beurtwisselingssysteem kan dit bijvoorbeeld leiden tot het feit dat persoon a een vraag stelt aan persoon b. Het kan zijn dat persoon b hier nooit op antwoordt, maar een andere persoon c hier verder op in gaat. Hutchby noemt dit 'serendipitous ambiguity' (Hutchby, 2001, p.189).
Herring (juni 1999) haalt, naast de eerder gestelde nominalisatie, nog twee andere mogelijkheden aan om ambiguïteit in een online discours te verminderen, namelijk backchannels en beurtwisselingssignalen. Cherny merkte op dat in MUD's backchanneling zo frequent voorkomt dat er commando's ontstaan zijn die de meeste van hen weergeven: onder andere 'nods', 'giggles', 'hehs', 'grins' en 'smiles' (Cherny, 1999, p.160). Volgens Herring (juni 1999) wordt er ook in asynchrone communicatie aan een vorm van backchanneling gedaan, namelijk dankzij de citeerstrategie. Voor e-mail hebben
we
deze
reeds
eerder
aangehaald
in
Het
online
beurtwisselingssysteem (punt 7.2 van dit deel). Maar Herring merkte dat dit ook voorkomt bij nieuwsgroepen, alhoewel het daar als een inbreuk op de netiquette wordt gezien als er niet genoeg originele inhoud is (Herring, juni 1999). Hierdoor wordt de interactiviteit verhoogt. Participanten kunnen ook signalen afspreken die aanduiden wanneer er een beurtwisseling komt. Herring haalt het voorbeeld aan van een IRC gebruiker die het '%' symbool gebruikte om aan te tonen dat hij nog niet bereid was zijn beurt te beëindigen en dat de anderen moesten wachten tot hij klaar was met praten. Bij one-way CMC waar de norm is dat een bericht een beurt is, reduceert het gebruik van vooraf afgesproken signalen het voorkomen van overlappende
85
gesprekken (Herring, juni 1999). Cherny beschrijft dat in een bepaalde MUD de participanten hun handen opstaken door een bepaald commando te gebruiken. Hierna wees een moderator aan wie mocht praten (Cherny, 1999, p.181).
Carlstrom (1992) erkent dat het beurtwisselingssysteem in online communicatie anders is, maar ze ziet dit niet noodzakelijk als negatief. Er is inderdaad geen mogelijkheid tot interrupties en overlappende conversaties komen vaak voor, maar dit is niet onmiddellijk een probleem, aangezien alle boodschappen keurig op het scherm verschijnen en niet zoals in face-to-face communicatie elkaar overstemmen. "The typed nature of interaction on IRC in its present state has enormous advantages: it guarantees that everyone will be heard" (Israeli, s.d.) Turkle treedt dit bij en bekijkt net multi-party communicatie als een enorm voordeel van het medium. Het maakt dat de participanten aandachtig blijven: "... participation in multiple exchanges maximizes stimulation and minimizes opportunities for boredom; that is, it reduces receiver cost" (Herring, juni 1999) CMC maak zo een intensiever interactie mogelijk. Hiermee bedoelen we dat er meerdere interacties mogelijk zijn binnen het kader van eenzelfde onderwerp zonder dat het stoort. Om dit te begrijpen moet men een IRC conversatie maar eens vergelijken met een face-to-face omgeving zoals een feest waar iedereen door elkaar praat (Herring, juni 1999). Carlstrom vindt de mogelijkheid van het herlezen van een conversatie ook het summum. Zo kan een participant die verward is door een bericht dat hij echt niet kan plaatsen, gewoon naar boven scrollen om te kijken wat er eerder is gezegd. Face-to-face communicatie is nog steeds iets vluchtiger dan internetcommunicatie (Carlstrom, 1992).
Crystal stelt dat conversatie op internet toch succesvol kan zijn, ondanks de disrupties in tijdschaal en beurtwisselingen, omdat men moet uitgaan van de verwachtingen van de participanten. IRC en MUD’s bieden person-to-peron interactie die een overwegend sociaal karakter heeft. Hij beschrijft een IRC sessie als: 86
Participating in the most radical synchronous chatgroups must be like playing in an enormous, never-ending, crazy game, or attending a perpetual linguistic party, where you bring your language, not a bottle” (Crystal, 2001, p.167).
8. Sociaal: identiteit en community
"Welcome to the 21st Century. You are a Netizen (a Net Citizen), and you exist as a citizen of the world thanks to the global connectivity that the Net makes possible" (Hauben & Hauben, 1997, p.3). Zo beginnen Hauben en Hauben aan hun boek Netizens: On the History and Impact of Usenet and the Internet. Hiermee willen ze zeggen dat op het internet een virtuele gemeenschap is ontstaan waarvan alle deelnemers aan communicatie via het internet deel uitmaken. Ze zijn als het ware burgers van het net. Volgens Hutchby vormt computer gemidiëerde communicatie een nieuw soort community met significante implicaties voor interpersonele relaties, sociale identiteit en een kader voor participatie. Taal speelt hier een verbindende rol (Hutchby, 2001, p.173. Cherny merkt op dat bij MUD's elke MUD een eigen geschiedenis heeft waarin de taal een vooraanstaande rol heeft en die terug te vinden is in de bijhorende 'history', 'faq' of 'netiquette'. Weer volgens Hutchby maakt de combinatie van individualiteit en anonimiteit op internet het spelen met sociale identiteit mogelijk (Hutchby, 2001, p.173). Alhoewel er gebroken wordt met de sociale normen zoals we die kennen in alledaagse conversaties, zijn er bij internetcommunicatie specifieke geëvolueerde nieuwe normen van gedrag ontstaan die leiden tot een goede participatie in de community. Een voorbeeld hiervan is dat men zijn e-mails titels geeft, zodanig dat de ontvanger al dan niet kan beslissen of de e-mail interessant is en deze eventueel onmiddellijk kan deleten zonder de mail te moeten openen. Een ander teken van community is het feite dat de netizens bepaalde expressievormen aangenomen hebben, bijvoorbeeld afkortingen of het gebruik van emoticons. De nieuwkomers in de
87
groep worden geïntroduceerd in deze gedrags- en expressievormen door faq's en netiquette (Hutchby, 2001, p.175).
Volgens Baym is de meest belangrijke factor bij het ontstaan van online communities de centraliteit van de taal. Volgens Baym zijn door de technische en regulatieve beperkingen van het medium nieuwe taalstructuren ontstaan die op zich weer hebben bijgedragen tot nieuwe vormen van community: "... it is through the building up of systematic structures in language use within the technical and regulatory constraints of the medium - that is, the physical organization of the Internet and the server administrators themselves - that new forms of community can be said to be coming into existence on the Internet" (Hutchby, 2001, p.176). Reid (1991) geeft een voorbeeld van de regulatieve beperkingen op IRC. Hij kwam tot de bevinding dat de interactie op IRC niet alleen gemediëerd is door de technologie van de internetservers en computer terminals, maar ook door een unieke hiërarchie van statussen. Participanten kunnen een gewone gebruiker zijn ('users'), maar ook channel operators ('chanops') of system operators ('opers'). De laatste twee groepen bezitten extra macht. Channel operators zijn gebruikers die een of meerdere kanalen hebben opgestart en daardoor de macht bezitten om het aantal gebruikers te beperken of gebruikers die zich slecht gedragen van het kanaal te gooien ('kicken'). Een voorbeeld uit de #telenet.30 chat van 6 maart 2003 waarin het blijkbaar niet geduld wordt dat nicknames enkel in hoofdletters geschreven worden:
[12:14] hey elsje xxxxxxxxx [12:14] * Telenet sets mode: +b H-D!*@* [12:14] * H-D was kicked by Telenet (banned: geen nick in HOOFDLETTERS! ) [12:14] * route-66 has quit IRC (Quit: Chat happens! - http://www.chat.be )
88
System operators besturen, zoals de naam zelf zegt, de systemen waarop een IRC loopt. Hierdoor hebben ze bepaalde privileges. Ze kunnen bijvoorbeeld een boodschap naar alle gebruikers sturen (niet in het IRC venster waar de conversatie aan de gang is, dat kan iedereen, maar de boodschap verschijnt dan in een apart venster) of iemand van het gehele IRC netwerk kicken. Chanops en opers hebben volgens Reid normatieve gedragscodes ontwikkeld om hun macht uit te drukken. Bijvoorbeeld, wanneer iemand gekickt wordt, dienen ze de reden hiervoor te geven en deze reden moet gecommuniceerd worden. Bij het bovenstaande voorbeeld is de uitleg voor de kick: ‘geen nick in HOOFDLETTERS!’. Aangezien een chatsessie meestal vrij vlug gaat en boodschappen over het scherm rollen zonder dat men ze echt geconcentreerd kan overschouwen, zullen ze vaak geautomatiseerde systemen gebruiken die de operators waarschuwen bij ongepast gedrag (Hutchby, 2001, p.180).
Reid (1991) stelt dat computer gemediëerde communicatie een vlucht is van de traditionele paradigma's die sociale interactie mogelijk maken. Dit wijt hij aan de mogelijkheid tot formele anonimiteit op internet. Deze anonimiteit leidt tot het vrijer handelen van de gebruikers en een poging tot het neerhalen van de sociale grenzen die normaal bestaan bij interactie met vreemden. Men gaat bijvoorbeeld gemakkelijker
praten
over
uitgesproken
seksuele
thema's
(Hutchby, 2001, p.176). Deze anonimiteit wordt mogelijk gemaakt op IRC, MUD en in nieuwsgroepen door het gebruik van nicknames (bijnamen). Het gebruik van nicknames komt oorspronkelijk uit het hackerswereldje10. Bij hen noemt een nick geen nick, maar een 'handle'. Waarschijnlijk zijn ze ooit met handles begonnen omdat
ze
zich
toch
kenbaar
wouden
maken
binnen
het
hackerswereldje, zonder dat het gerecht hen op het spoor kon komen (Israeli, s.d.). In From Bonehead to Clonehead heeft Haya Bechar-Israeli hier uitgebreid onderzoek naar gedaan. Hij komt tot een paar verassende conclusies. Ten 10
Over de definitie van hackers bestaat nogal wat onenigheid. Doorgaans wordt gesteld dat het computerfanaten zijn die computersystemen en -programma's tot het uiterste drijven om (beveiligings-)fouten te vinden. Veelal worden ze verward met crackers die zichzelf als informatiebevrijders zien en daarom gelicentieerde software gaan kraken om ze vervolgens illegaal te verhandelen of ter beschikking te stellen (Bannink, 1995, p.83). 89
eerste is het heel gemakkelijk om zelfs tijdens een IRC sessie de nick te veranderen, maar dit wordt amper gedaan. Israeli wijt dit aan het feit dat men veelal niet veel meer weet van een persoon dan waarvoor zijn nick staat en wat hij tijdens een sessie schrijft. Wanneer een nick toch veranderd wordt bij een synchrone situatie, wordt dit gemeld, zoals in het voorbeeld hieronder:
[12:30] so enlighten me bien, hoe ziet gij er eigenlijk uit??? [12:30] * mm has quit IRC (Quit: Chat happens! - http://www.chat.be ) [12:30] * bacchuweg is now known as bacchus [12:30] <stine> !slow slain (tis den jasper)
(#telenet.30, 06/03/2003). In de derde regel wordt door het systeem vermeld dat ‘bacchuweg’ zijn naam heeft verandert in ‘bacchus’. Volgens Crystal (2001, p.158) is de keuze van een nickname een rituele daad, afhankelijk van de (sub)cultuur waarbij men wil horen. Net zoals bij elke naamgeving is het zeer complex en ligt het zeer gevoelig. Typisch bij chatnicks is dat ze afhankelijk zijn van de principes opgelegd door het netwerk (Hutchby, 2001, p.176). Israeli treedt dit bij en stelt dat nicks zo belangrijk worden dat ze een deel worden van het elektronische 'self' (naar Mead's onderscheid tussen het I, het Self en het Me). "Just as material possessions are experienced as significant extensions of the self..., so,..., even the most elementary symbolic or intellectual property -- in this case one's nickname -- is experienced as an extension of the self" (Israeli, s.d.). Men raakt gehecht aan zijn nickname omdat ze na verloop van tijd een deel begint uit te maken van iemands persoonlijkheid. Een zelfgekozen bijnaam zal doorgaans een verheerlijking inhouden van iemands zelfbeeld. Aangezien communities zoals wie die vinden bij IRC, MUD of nieuwsgroepen enkel uit tekst opgebouwd zijn, is er geen enkele manier waarop we op het eerste gezicht de meest elementaire informatie (leeftijd, ras, geslacht, uiterlijk) van de persoon waarmee we praten kunnen achterhalen. Tenzij we het vragen, natuurlijk. Maar dan moeten we er reeds mee beginnen praten. Nicknames zijn daarom zeer belangrijk om toch 90
een beetje informatie te geven van de personen die ergens achter hun toetsenbord zitten (Israeli, s.d.). Aangezien de deelnemers gehecht raken aan hun bijnaam is het verschrikkelijk voor hun als ze op een kanaal proberen in te loggen, maar dit niet lukt omdat iemand anders reeds hun nick gebruikt. Daarom proberen ze hun nick zo origineel mogelijk te maken en ziet men weinig nicks die gewone namen voorstellen (zoals bijvoorbeeld Jan) (Crystal, 2001, p.182). Tot voor kort konden ze zich ook inschrijven op Nickserv. Dit is een programma gemaakt om enkel bepaalde nicks toe te laten aan mensen die hun nick ingeschreven en daardoor ook vastgelegd hebben op de Nickserv. Hierdoor rezen wel enkele problemen. Mensen die bijvoorbeeld al jarenlang een bepaalde nick gebruikten, maar niets wisten van het bestaan van Nickserv, kwamen in de kou te staan doordat anderen voor hen hun nick geregistreerd hadden. Nickserv is dan ook een stille dood gestorven in 1994. Om de leegte op te vullen die Nickserv achterliet ontwikkelden zich informele normen onder de participanten. Wanneer ze zien dat iemand anders de nick van een kennis gebruikt, wordt de kennis onmiddellijk op de hoogte gesteld of wordt de persoon vriendelijk verzocht zijn nick te veranderen. Het gebruik van een nick van iemand anders wordt soms zelfs gezien als regelrechte diefstal (Israeli, s.d.).
Ten tweede heerst er op internet een cultuur met een sterke affiniteit met technologie en anonimiteit. De vrijheid die hierdoor gecreëerd wordt leidt tot identiteitsspelletjes door het gebruik van bijnamen. Iedereen kan in deze virtuele wereld zijn identiteit weer van nul opbouwen precies zoals men dat zelf wil. Meer nog, men kan elke dag een totaal andere persoon op internet worden (Israeli, s.d.). Goffman (1959) haalt aan dat tijdens persoonlijke interactie mensen twee soorten van informatie geven: de informatie die een persoon wenst te geven en de informatie die ze ongewild geven (doorgaans door middel van nonverbale communicatie). Het laatste werkt als een controlemechanisme voor het eerste. Bij interactie via de computer wordt enkel de informatie gegeven die een persoon wenst te geven. Of het nu reële of fictieve informatie is, daar hebben de andere participanten geen zekerheid over (Israeli, s.d.). 91
Hierdoor worden identiteitsspelletjes mogelijk. De elektronische media maken het mogelijk van twee walletjes te eten: zichzelf zijn of zich voordoen als iemand anders. Bekende voorbeelden van identiteitsspelletjes zijn de mannen die zich op het internet voordoen als vrouwen en vice versa.
Ten derde leveren bijnamen op het internet, net zoals bijnamen in de echte wereld, informatie over de eigenschappen en trends in de community waarin men verkeert. Referenties naar culturele, etnische en religieuze thema's die collectief gedeeld worden wijzen aan dat het individu tot een bepaalde sociale groep behoort. Israeli geeft een dertiendelige indeling van de verschillende soorten bijnamen:
1. Bijnamen
die
refereren
naar
literatuur,
sprookjes,
filmkarakters,
toneelstukken en televisie. Bijvoorbeeld GIMLI, gOlEm, J.R.. 2. Er zijn ook nicks die gebaseerd zijn op fauna en flora, bijvoorbeeld Katje, froggy. 3. Bekende namen worden ook graag gebruikt. In tegenstelling tot bij fauna en flora gaat men zich hier identificeren met iemand die men graag zou zijn, bijvoorbeeld Presley, BrAtT. 4. Men kan zich ook liëren met objecten, zoals wapen, tuingerei, voedsel. 5. Er zijn ook nicks die expliciet wat over iemands self zeggen: shydude, lieVe. 6. Ook een descriptie van de staat van het self op dat moment is een mogelijkheid: stoned, slaapkopke. 7. Ook het beroep wordt wel eens gebruikt: director, PILOT. 8. Hobbies zijn een onderdeel van het self, en worden dus ook gebruikt als nickname, bijvoorbeeld snOOker. 9. Nicks die refereren naar een affectie voor een bepaalde plek, zoals Dutchguy, El_Ingles. 10.Aangezien de meest elementaire informatie niet aanwezig is op het net, worden in nicks ook al eens gerefereerd naar de leeftijd (oud of jong), bijvoorbeeld cloudkid. 92
11.Ook de relatie met andere personen wordt uitgedrukt in bijnamen, bijvoorbeeld bfiancee. 12.De informatie verloopt via het computermedium, dus nicks gerelateerd met het medium, de technologie, computers, software en IRC commando's zijn opvallend aanwezig. Bijvoorbeeld irc, kickme. 13. Ook
nicks die refereren aan de anonimiteit van het medium komen voor.
Israeli haalt het voorbeeld aan van AZmi, wat hebreeuws is voor 'dit ben ik' of 'wie is het?' (Israeli, s.d.).
Een bijnaam valt niet noodzakelijk enkel onder één categorie. Veelal kan men nicks indelen bij verschillende categorieën. Wat opvalt aan de nicknames gegeven in bovenstaande indelingen is dat er veelal met taal en typografie gespeeld wordt. Nicks geven doorgaans blijk van de taalvirtuositeit van de participanten enerzijds en verachting van de heersende taalregels anderzijds. Voor nicks kunnen woorden met een dubbele betekenis gekozen worden. Ook worden de klinkers of medeklinkers uit een woord vaak weggelaten, maar op zulk een wijze dat het woord doorgaans toch leesbaar blijft. Men kan ook woorden omgekeerd schrijven en sommige nicks zijn volledige zinnen. En ga zo maar door. De creativiteit van de deelnemers lijkt wel eindeloos (Israeli, s.d.,).
Als conclusie kunnen we stellen dat er aspecten van computer gemidiëerde communicatie zijn die de gebruikers aanmoedigen om te spelen met de conventionele grenzen van expressie. Vaak worden ook de grenzen van de sociale etiquette doorbroken. Tegelijkertijd blijken de gebruikers zichzelf te verenigen tot gemeenschappen met verschillende nieuwe gestructureerde gedragsnormen, expressievormen enzovoort. Sociale interactie op internet blijft dus, zij het op een andere manier, normatief gebonden.
93
9. Besluit
We hebben gezien dat er door de eigenschappen van internet een nieuwe taalvariëteit ontstaan is. Deze taalvariëteit, netspeak, wordt gekenmerkt door taalvirtuositeit van de participanten en een vooraanstaande rol van het Engels. Deze netspeak is verschillend naargelang de communicatietoepassing van internet die men gebruikt en naargelang het kanaal waarop men zich bevindt. Men ziet op de verschillende communicatietoepassingen en kanalen eigen gemeenschappen ontstaan die, aangezien het toch hoofdzakelijk tekstmedia zijn, gebonden worden op basis van hun taalgebruik.
De taalvirtuositeit blijkt ontstaan te zijn uit pure noodzaak. Hardware- en softwarebeperkingen zorgen voor lag, waardoor de boodschappen bondig en duidelijk moeten weergegeven worden. Ook is de meeste hard- en software oorspronkelijk voor een Engelstalig publiek ontwikkeld, waardoor niet altijd alle lettertekens mogelijk zijn. Internet wordt gekenmerkt door een enorme vrijheid. Deze vrijheid heeft tot gevolg dat men afstand neemt van de heersende taalnormen en -structuren. Er wordt met typografie, grammatica, vocabulaire en lettertypes geëxperimenteerd. Een goed voorbeeld van de speelsheid en creativiteit van de netizens vinden we terug in de keuze van de nicknames. De nick is het enige dat anderen op het eerste gezicht kennen van iemands identiteit. Blijkbaar raken vele netbewoners gehecht aan hun bijnaam en wordt het zelfs een deel van hun self. Ook het beurtwisselingssysteem blijkt beïnvloed te worden door het medium. We hebben grondige verschillen aangeduid tussen beurtwisseling
in
face-to-face
communicatie
en
het
online
beurtwisselingssysteem. Dit moet niet noodzakelijk al negatief beschouwd worden. Inderdaad, internet heeft zijn beperkingen op het gebied van beurtwissels, maar dit wil niet zeggen dat de beurtwissel slechter is op internet dan in face-to-face communicatie. Het is gewoon anders. Het heeft beperkingen, maar biedt ook nieuwe mogelijkheden, bijvoorbeeld het feit dat
94
ieders boodschap op het scherm verschijnt. Bij face-to-face zouden er veel meer onderbrekingen zijn.
Toch zien we ook het ontstaan van een nieuwe ethiek. Spoofing, spamming, lurking en trolling, alhoewel soms ook speels bedoeld, worden afgeschilderd als irritante en dus onethische vormen van gedrag. Mensen die anderen hun nicks gebruiken worden beschouwd als dieven en worden er op attent gemaakt de nick te veranderen. Factoren van kwaliteit, relevantie, kwantiteit en beleefdheid worden ook gehandhaafd op het internet. We hebben gezien dat er in de verschillende communities eigen gedrags- en expressievormen zich ontwikkeld hebben. Sociale interactie blijft dus ook op internet normatief gebonden.
95
Deel 3: Onderzoek
1. Inleiding
Waar we ons in de twee vorige delen eerder geconcentreerd hebben op de invloed van het medium op de conversaties, gaan we ons in dit deel richten op de toepassing van netspeak in de Vlaamse chats. We halen Engelse (Crystal) en Italiaanse (Paccagnella) literatuur aan om te kijken welke woordcategorieën anderen hebben vastgesteld. Door middel van een kwantitatieve studie bij twee Vlaamse chatkanalen gaan we na of deze categorieën ook in Vlaanderen voorkomen en wat de frequentiegraad is. Het lijkt ons best mogelijk dat sommige categorieën van de Engelstalige varianten zijn overgenomen, terwijl Vlaanderen anderen links naast zich neerlegt. Met andere woorden: hoe gaat Vlaanderen om met Netspeak?
2. Methode
We hebben twee Vlaamse chats gedurende twee dagen onderzocht. We hebben gekozen voor Vlaamse chats eenvoudigweg omdat daar nog niet zo veel onderzoek naar is gedaan. Het onderzoek vond plaats op 6 en 7 maart 2003. Daarbij hebben we ons niet op vaste tijdstippen ingelogd maar veeleer ad random. Dit benadert volgens ons het best een echte chatsituatie. Chatters loggen zich volgens ons ook niet in op vaste tijdstippen, maar veeleer wanneer ze er eens tijd voor hebben. Via www.chat.be konden we achterhalen dat er het meest gechat werd tussen 18.00 en 23.00h (Ophidian, 06/03/2003). Daarom is ons onderzoek dan ook verricht ergens binnen deze tijdzone. De chats zijn telkens gedurende één uur gevolgd. We hebben gekozen voor IRC en niet voor webchat, omdat IRC het loggen eenvoudiger maakt danzij een ingebouwd logprogramma. Ook hebben we uit
96
eigen ervaring gemerkt dat webchats niet het volledige gesprek bijhouden, maar zich beperken tot de inzendingen van de laatste 20 minuten. Bij webchat moet een deel van de website om de paar seconden worden vernieuwd, wat niet zo vlot verloopt als bij IRC, waarbij er een constante verbinding is met een IRC-server. IRC kan wel enkel tekstuele informatie overdragen en participanten kunnen dus bijvoorbeeld niet weergegeven worden door een foto of een prentje. Kleuren kunnen wel gebruikt worden, maar dit is op sommige chatkanalen verboden omdat dat zeer enerverend kan werken.
Via www.chat.be hebben we achterhaald welke de twee populairste chats van het moment waren en deze dan onderzocht. Dit waren #donnachat en #telenet.30 met een gemiddelde van respectievelijk 207 en 103 deelnemers gedurende de observatieperiode. Hierbij moet gezegd worden dat dit de gemiddelden zijn van het aantal bezoekers toen we aan de chatsessie begonnen. Beide chatkanalen bevinden zich voor IRC-toegang op de Kreynetserver. Het zijn Vlaamse kanalen en er wordt dus Nederlands op gesproken. Die kanalen zijn niet enkel gekozen omdat ze zoveel volk trekken, maar ook omdat ze een ander publiek aantrekken. #telenet.30 richt zich, zoals de naam zelf zegt, tot de dertigers. Het wordt gemodereerd door Telenet (een kabel ISP11) medewerkers. Net zoals we reeds gezien hebben in 5. Profiel van de Belgische internetgebruiker (deel1), blijken de dertigers zeer frequent het internet te gebruiken. Getuige daarvan het gemiddelde van 103 deelnemers. #donnachat is de chat van het radiostation Radio Donna. We vermoeden dat de gebruikers van de #donnachat dezelfde zijn als de luisteraars van Radio Donna. Ze maken dus deel uit van dezelfde doelgroep. Radio Donna richt zich tot het meer commerciële publiek van de VRT. Veel sites van televisie- en radiozenders in Vlaanderen beschikken over een chatbox, maar vooral die van Radio Donna wordt veel gebruikt. William Visterin, Internet-coördinator bij de 11
ISP staat voor Internet Service Provider. Dit is een bedrijf dat het internet als een dienst aanbiedt (Grootaers, 1995, p.16). 97
VRT, wijt dat vooral aan het succes van het station zelf, maar ook aan de technische perfectie van de babbelbox. (Lauwerijs, 16/11/1998).
We hebben ons ingelogd als , maar aangezien we een kwantitatieve studie wilden uitvoeren en geen kwalitatieve, hebben we niet actief deelgenomen aan de chatsessies. In het gebruikte IRC programma MIRC was er de optie om ons onzichtbaar te maken (invisible). Daardoor verscheen onze naam niet in de rij aanwezigen rechts van het chatvenster. Zo konden we eventuele aansprekingen in de chat zelf vermijden en konden we vermijden dat iemand ons privé aansprak. Wanneer we ons op het kanaal aanmeldden werd hierdoor ook niets vermeld op het scherm (bijvoorbeeld has logged in). Eigenlijk hebben we zo aan lurking gedaan, maar het kon ons onderzoek alleen maar ten goede komen. Hutchby beweerd immers dat conversatie analyse het best wordt uitgevoerd in spontane gesprekken (Hutchby, 2001, p.54). Wanneer de onderzoeker volledig onbekend blijft en niet participeert, kunnen de gesprekken die overblijven niet anders beschouwd worden als spontaan.
3. Onderzoek
Crystal (2001) stelt dat er woorden en zinnen ontstaan zijn die noodzakelijk zijn om over de tot het internet beperkte situaties, operaties en activiteiten te praten. Dit is een zeer creatief en evoluerend lexicon en kan gaan van termen geassocieerd met de hardware (zoals freeze, lock, crash, client) tot woorden voor de internetgebruiker zelf (netizen, netter, cybersurfer). Populaire methoden om tot deze woorden te komen zijn het gebruik van neologismen (bijvoorbeeld mousepad, shareware), toevoegen van prefixen of suffixen (@home) en zinnen samenvoegen (whois). Wat zeer typisch is voor netspeak is het plaatsen van een punt tussen twee delen of het punt op zijn Engels uitschrijven: 'dot' (bijvoorbeeld net.citizen, dot com organisatie). In deze categorie komen er ook
98
nieuwe spellingsconventies voor, zoals s vervangen door z voor piraatversies (warez, serialz) (Crystal, 2001, pp.127-128).
Verder hebben we reeds gezien dat er gezocht wordt naar manieren om gezichtsexpressies en emoties uit te drukken. Om dit te bewerkstelligen kunnen emotes gebruikt worden of kan men heel eenvoudig een emotie uitschrijven (bijvoorbeeld of korter ). Uit onze literatuurstudie blijkt wel dat emoticons blijkbaar niet zo vaak gebruikt worden. Uit een studie van Witmer en Katzman uit 1997 alweer blijkt dat slechts 13.2% van 3000 posts in de door hen onderzochte newsgroups emoticons bevatten. Sommige mensen gebruiken ze zelfs helemaal niet (Witmer & Katzman, maart 1997). Daarnaast gaan we ook kijken naar uitdrukkingen van handelen. (bijvoorbeeld: giggling, talking quietly to himself). Vaak gebruikte acties kunnen eventueel ook bewerkstelligd worden door het gebruik van geautomatiseerde commando’s, zoals Cherny (1999, p.116) reeds aantoonde. We onderzoek ook wat Paccagnella ‘interjections’ noemt. Interjection wil zoveel zeggen als ‘tussenwerpsel’ of ‘uitroep’. Hieronder vallen
gevulde
pauzes
(bijvoorbeeld
umm,
hmm,
errr)
en
andere
paralinguïstische uitdrukkingen (oh, beh, bweh) (Paccagnella, 1998, p.127). Naast de categorieën ‘internetsituatie’ en ‘gezichtsexpressies’ lijkt het ons ook opportuun om eens na te gaan hoe vaak afkortingen en wat Crystal (2001) initialisms noemt (bijvoorbeeld where R U in plaats van where are you) gebruikt worden in Vlaanderen. Een ander interessant fenomeen dat zich volgens ons zou kunnen voordoen is het vernederlandsen van buitenlandse woorden en uitdrukkingen, bijvoorbeeld 'sie joe' (in plaats van ‘see you’) en 'bij de weg' (in plaats van ‘by the way’).
Paccagnella (1998) stelt nog enkele andere categorieën van taalgebruik voor. Een daarvan is de computertaal (Paccagnella, 1998, p.127). Deze mogen we niet verwarren met de internet specifieke taal. Met computertaal wordt eerder het vocabularium van de computerwetenschappen, programmeertaal en electronicataal bedoelt. Crystal (2001) haalt als voorbeeld van het gebruik van 99
programmeertaal in IRC LISP aan. LISP is een programmeertaal waarbij de letter 'P' gebruikt wordt als aanduiding van een ja/nee vraag. De uitspraak 'caféP' moet dan ook gelezen worden als 'ga je naar het café?'. Hierop kan men antwoorden met T (true, juist) of NIL (nee) (Crystal, 2001, p.81). We verwachten dat dit type taalgebruik niet zo vaak zal voorkomen, aangezien men hier reeds een technische achtergrond moet voor hebben en we meer algemene chatsessies volgen. We beschouwen deze categorie dan ook als een controlecatogorie om na te gaan of we inderdaad wel gepeild hebben naar het chatgedrag van de gewone chatter en niet die van de computernerds.
Verder
verwachten
we dat er
buiten
het taalgebruik
specifiek
voor
internetsituaties ook zinnen en woorden zullen samengetrokken worden tot één woord (bijvoorbeeld istzo?). Ook zullen we de verschillende manieren van nadruk leggen bekijken en zien hoe de Vlamingen hiermee omgaan (bijvoorbeeld *hallo*, halloooooooo). Daarnaast verwachten we ook dat er nogal wat Engelse woorden zullen doordringen in het chatvocabularium. Dit, aangezien op het internet Engels toch nog steeds de hoofdtaal is, zoals we in 5. Een Engelstalig medium? (deel 2) gezien hebben.
100
Samengevat
komen
we
tot
de
volgende
te
onderzoeken
woordenschatcategorieën: -
De tot internetsituaties beperkte woordenschat.
-
Gezichtsexpressies.
-
Emotionele handelingen.
-
Interjections.
-
Afkortingen.
-
Initialisms
-
Vernederlandsing.
-
Computertaal.
-
Samentrekkingen.
-
Nadruk.
-
Engelse woorden.
-
Commando’s.
4. Resultaten
#donna n=2316 #telenet.30 n=2244 Gebruikte taal afkorting commando computertaal gezichtsexpressi e Engels handeling initialism interjection internetsituatie nadruk samentrekking vernederlandsing Totaal
Totaal
364 118 0 414
242 770 0 258
606
148 188 34 136 348 244 84 8 2086 n = het totaal aantal bijdragen
56 186 6 224 142 322 48 0 2254
204
888 0 672
374 40 360 490 566 132 8 4340
Tabel 3.1: Resultaten onderzochte chats 101
Uit tabel 3.1 blijkt dat netspeak zeker en vast gehanteerd wordt in de Vlaamse chats. Op een totaal 4560 berichten zijn er maar liefst
4340 woorden,
uitdrukkingen en schrijfwijzen die overeenkomen met de internettaal. Bij #telenet.30 zijn er zelfs 2254 netspeakuitdrukkingen te vinden op een totaal van 2244 berichten. Dit wijst erop dat in sommige berichten meer dan één netspeakuitdrukking
voorkomt.
Ook
gebruiken
op
#telenet.30
minder
participanten meer netspeak. Wat eveneens opvalt in tabel 3.1 is dat noch in de onderzochte chats van #donna, noch in de onderzochte chats van #telenet.30 iemand computertaal gebruikte. Dit is ideaal, aangezien we de chattaal van de modale internetgebruiker wilden onderzoeken en niet de taal van de computernerds. Een andere opvallende vaststelling die we kunnen maken is het veelvuldig gebruik van commando’s op #telenet.30. Dit maakt maar liefst 34.16% van de totaal aangewende netspeak op dit chatkanaal uit. De reden hiervoor is de grote diversiteit in commando’s eigen aan dit kanaal. Zowat voor alle handelingen en omstandigheden hebben ze op #telenet.30 wel een commando. Enkel van de populairste commando’s zijn:
!kiss Y: X pakt Y ne keer goe vast en kust Y waar het daglicht niet komt ;-))) !draaibinnen Y: X geeft Y zo een lebber da die er nie goed van is en ter stond flauw valt. !potter Y: X steekt een teljoor in z'n broek , diene Y is voor niets te vertrouwen!!! !schop Y: X geeft Y es nen goeie trap onder Y 's kont! !gz Y: X ziet Y heel graag en belooft dat dat nooit zal veranderen !boks Y: X geeft Y nen boks, lap plets boem, 'schoon zicht Y met een blauw oog' !sneeuwbal Y: ccchrrttssjj ccchhrrttsjjj - hhhwwwwoooosssshhh - *PATS* recht op Y 'ssssnoooowwwbbaaaallllffiiiggghht !!!' !pol Y: X geeft ne stevige handdruk aan Y… oppassen dat je niet te hard knijpt he X ;-) 102
!troost Y: Y, veeg uw traantjes maar rap weg, X is nu bij je om je wat te troosten :) (l) Y: Oooh, zo lief, X houdt van Y :-) Houdt Y nu ook van X?? :-) !thx Y: X bedankt Y ‘Tenk joe verie mutsj’
Wat vreemd overkwam op #telenet.30 was dat niet alleen de uiteindelijke weergave van de commando’s op het scherm verscheen, maar ook het commando zelf. Wanneer een gebruiker bijvoorbeeld ‘!troost Y’ intoetste kwam dit op het scherm samen met de zin waarvoor dit commando staat. Op #donna zijn er geen ‘kanaaleigen’ commando’s. Enkel algemene commando’s zoals / whois12 en /me13 kunnen gebruikt worden. Tijdens het onderzoek hebben we zelfs enkel het gebruik van /me tegengekomen. Aangezien de donnachatters amper commando’s gebruiken is het logisch te veronderstellen dat ze dan hun handelingen
eerder
op
hun
eigen
wijze
zullen
beschrijven.
Deze
veronderstelling blijkt, zoals in tabel 3.1 aangetoond wordt, niet correct. Met 9.01% op #donna en 8.25% op #telenet.30 is er geen significant verschil. Deze handelingen berusten trouwens in 254 van de 374 gevallen op kussen door middel van een of meerdere ‘x’-en te schrijven zoals in tabel 3.2 te zien is. Aangezien commando’s ook vaak gebruikt worden om handelingen uit te drukken kunnen we besluiten dat er op #telenet.30 meer acties worden ondernomen dan op #donna.
lachen kussen andere Totaal handelingen
#donna #telenet.30 32 46 120 134 36 6 188 186
Totaal 78 254 42 374
Tabel 3.2: Verschillende soorten handelingen 12
Het /whois commando wordt gebruikt om meer informatie, meestal het e-mailadres over een individu op te vragen. 13 Het /me commando wordt vaak gebruikt om een actie of een toestand weer te geven. Door het gebruik van het commando vallen bij het zenden de haakjes rond de nick weg. Bijvoorbeeld ‘ /me gaat eten’ verschijnt op het scherm als ‘herRr iDi gaat eten’. 103
Wanneer we naar het totaalpercentage smileys kijken, constateren we dat onze resultaten dicht bij die van Witmer en Katzman (maart 1997) liggen. Op een totaal van 4560 berichten worden er 672 emoticons aangewend. Dit is 14,74%, wat slechts een klein verschil is met de 13.2% waarop Witmer en Katzman uitkwamen. Wat wel frappant is, is dat het merendeel van die smileys, namelijk 414 van de 672, uit de donnachat komen. Daar ligt het percentage zelfs op 17.88%, wat gevoelig hoger is dan de resultaten van Witmer en Katzman. Wat de oorzaken hier van zijn, is ons niet duidelijk. Misschien omdat op #donna een jonger publiek zit (aan de hand van de ‘asl’14-vragen op het kanaal hebben we geconstateerd dat de gemiddelde leeftijd rond de 20 schommelt), en die wel meer familiair zijn met emotes? Of misschien wil men op #donna ten alle tijden onduidelijkheid vermijden en gebruikt men daarom liever een keertje te veel een emoticon in plaats van een keertje te weinig. Hoe het ook zij, wat zeker is, is dat dit resultaat, samen met het resultaat van het gebruik van commando’s, perfecte illustraties zijn van het verschil in chatgedrag per community.
Wat we vermoeden dat wel samengaat met de leeftijd van de participanten is het gebruik van het Engels. Van den Braak (2002) maakt immers gewag van een ‘straattaal’ bij jongeren, waarbij er een grote invloed is van het Engels. Op de donnachat wordt er overduidelijk meer Engels gebruikt dan op #telenet.30. Het Engels bij #donna maakt maar liefst 6.39% van het totaal aantal berichten uit, terwijl dit op #telenet.30 slechts 2.48% is. Het gebruik van het Engels komt ook terug in de afkortingen, zoals te zien is in tabel 3.3. Engelse afkortingen worden gevoelig meer gebruikt dan Nederlandse afkortingen: in 54.9% van de gevallen bij #donna en in 52.89% van de gevallen bij #telenet.30. Al bij al ontbreekt het de participanten hier wel aan creativiteit. Niet minder dan 78 van de 200 Engelse afkortingen op de donnachat en 66 van de 128 Engelse afkortingen op #telenet.30 zijn ‘LOL’. ‘LOL’ staat voor ‘laughing out loud’ (luid 14
asl is een afkorting voor age-sex-location. Chatters gebruiken dit om te achterhalen welke leeftijd de persoon waarmee men communiceer heeft, van welk geslacht de persoon waarmee men communiceert is en uit welk land de persoon waarmee men communiceert komt (Bannink, 1995, p.2). 104
lachen). De Nederlandse afkortingen daarentegen zijn gevarieerder. Het gaat van algemeen bekende afkortingen als ‘aub’ voor alstublieft en ‘ps’ voor ‘postscriptum’ tot meer exotische afkortingen als ‘t’ voor ‘het’ en ‘ms’ voor ‘misschien’. We hadden verwacht dat de initialisms vooral overgenomen zouden worden uit het Engels. Dit blijkt niet zo te zijn. Niet alleen wordt er bijzonder weinig initialisms gebruikt (34 bij #donna en 6 bij #telenet), ook blijken ze alle van een Nederlands woord afgeleid te zijn. Vooral ‘ff’, wat staat voor ‘effe’, en ‘w8’, wat staat voor ‘wacht’, worden aangewend. Het vernederlandsen van Engelse woorden of uitdrukkingen wordt niet of amper gedaan. Blijkbaar wendt de Vlaamse chatter liever de originele Engelse woorden aan.
Nederlands Engels Totaal afkortingen
#donna #telenet 164 114 200 128 364 242
totaal 278 328 606
Tabel 3.3: Talen van de afkortingen
Waar men wel variatie in brengt is bij het nadruk leggen. Grosso modo kunnen we de categorie ‘nadruk’ nog eens onderverdelen in drie categorieën: ‘hoofdletters’, ‘herhalingen’ en ‘! voor een zin’ zoals in tabel 3.4 wordt aangeduid. Nadruk leggen door een woord tussen sterretjes te plaatsen, zoals Crystal (2001, p.31) beschreef wordt niet gedaan. Tijdens het onderzoek zijn we zelfs maar één keer een woord tussen sterretjes tegengekomen, namelijk *bloos*, en dit was dan nog om een actie uit te drukken. Wat wel zeer populair blijkt te zijn in de onderzochte Vlaamse chats zijn herhalingen, welke maar liefst 484 keer voorkwamen op een totaal van 566 uitdrukkingen van nadruk. Bij die herhalingen wordt het herhalen van letters (bijvoorbeeld ‘heeeeeeeeyyyyyyyy’, ‘waaaaaaaatttttttt’) het meest frequent aangewend. Dit wordt waarschijnlijk niet alleen gebruikt om nadruk te leggen maar ook om aandacht te trekken. Hoofdletters worden hoogst waarschijnlijk niet vaak gebruikt aangezien op de beide kanalen gebruikers die berichten enkel in hoofdletters schrijven er af
105
gegooid worden. In hoofdletters schrijven wordt gelijk gesteld met roepen en dat is tegen de netiquette van zowel #donna als #telenet.30.
Nadruk hoofdletters herhalingen letters leestekens woorden ! voor een zin Totaal
#donna #telenet.30 34 22 198 286 70 184 56 66 72 36 12 14 244 322
Totaal 56 484 254 122 108 26 566
Tabel 3.4: Verschillende manieren om nadruk te leggen
Samentrekkingen komen niet zo vaak voor (we hebben er slechts 132 geregistreerd) en zijn vaak het gevolg van het dialectgebruik van de participanten. ‘Dat ik’ wordt bijvoorbeeld ‘dak’ en ‘als ik’ wordt ‘ak’. Interjections worden vaker gebruikt. Dit is ook logisch, aangezien we reeds in hebben aangetoond dat netspeak ook kenmerken van spreektaal bevat. Wat ook logischerwijze
vrij
vaak
gebruikt
wordt
zijn
woorden
eigen
aan
de
internetsituatie. Deze blijven blijkbaar wel beperkt tot de internetsituatie waarin men zich bevindt. Enkel de woorden ‘chat’ en ‘irc’ hebben we geregistreerd in ons onderzoek.
Het belangrijkste resultaat dat uit ons onderzoek naar voor komt is dat er op de onderzochte Vlaamse chats daadwerkelijk netspeak wordt gebruikt. Toch zijn er duidelijke verschillen in internettaal tussen #donna en #telenet.30, wat aantoont dat we met twee verschillende communities te maken hebben. Het ontbrak ons aan vergelijkende cijfers op Engelstalige chats. We kunnen dus niet aantonen of het normaal is dat bepaalde onderzochte categorieën zo laag scoren en anderen zo hoog. Verder was onze onderzochte groep niet groot genoeg om representatief te zijn voor heel Vlaanderen. Verder onderzoek dringt zich op.
106
Algemeen besluit
Er is veel verandert sinds 1963, toen Licklider de memo The Intergalactic Computer Network schreef. Zijn voorspellingen van een netwerk “...that would link people together across geographical distances and allow them to communicate through their computers” (Moschovitis e.a., 1999, p.37) is uitgekomen. Dat netwerk heeft de naam 'internet' meegekregen en heeft geleid tot het ontstaan van de nieuwe taalvariëteit netspeak. We hebben een model voorgesteld dat zowel rekening houdt met een sterke rol van de participanten en een sterke rol van het medium. Algemeen kunnen we namelijk stellen dat netspeak beïnvloed wordt door twee factoren, namelijk technologische (rol medium) en socio-culturele factoren (rol participanten). Deze factoren staan niet los van elkaar.
Ten eerste betekende internet een revolutie in de opslag en distributie van data, wat geleid heeft tot een betere communicatie. We hebben het internet vergeleken met een papieren medium en zijn tot de conclusie gekomen dat er duidelijke verschillen zijn in schrijf- en leesgedrag. De stelling dat het taalgebruik op het internet gedefinieerd kan worden als 'written speech' hebben we naast ons neergelegd. Netspeak bezit inderdaad kenmerken van zowel spreek- als schrijftaal, maar beschikt daarnaast nog over medium-specifieke eigenschappen. Het net is een globaal digitaal medium, dat interactiviteit en multimedialiteit mogelijk maakt. Hierdoor kunnen we stellen dat het internet het meest complete medium van het moment is, wat waarschijnlijk één van de verklaringen is voor zijn groeiende populariteit. Uit ons literatuuronderzoek is gebleken dat er verschillende communicatietoepassingen (MUD, MOO, IRC, WWW, nieuwsgroepen) zijn met elk hun eigen niveau van 'media richness'. Dit verschil in mediarijkheid heeft geleid tot een ander taalgebruik bij elk van deze toepassingen. Niet alleen de kenmerken van het medium, maar ook de beperkingen ervan hebben impact op de gebruikte taal. De gebruikers hebben deze restricties niet zomaar naast zich neergelegd, maar proberen ze via 107
taalvirtuositeit en creativiteit te omzeilen. Het beurtwisselingssysteem in strikte zin kan bijvoorbeeld niet worden toegepast op internet, wegens de technologische beperkingen van de onderzochte communicatietoepassingen. Maar de gebruikers hebben hier oplossingen voor gezocht, bijvoorbeeld virtueel handen opsteken om het woord te vragen of signalen afspreken om de beurtwisseling aan te kondigen. Men moet internetsituaties niet steeds vergelijken met face-to-face communicatie. Netspeak is een door de computer gemediëerde taalvariëteit en de conversaties verlopen daar nu eenmaal anders. Hiermee willen we niet gezegd hebben dat de gesprekken beter of slechter verlopen, maar wel anders.
Een tweede factor die een rol speelt bij de vorming van netspeak zijn de socioculturele verschillen. Globaal dient er rekening mee gehouden te worden dat participanten uit de verschillende uithoeken van de wereld kunnen komen en dat er dientengevolge verschillende interpretaties bestaan van bepaalde handelingen. Lokaal zien we dat er naargelang de communicatietoepassing en naargelang het -kanaal verschillende communities zijn ontstaan. Aangezien de informatie-uitwisseling bij deze toepassingen vooral is opgetrokken uit tekst, kunnen we stellen dat de taal een belangrijke rol speelt in het tot stand komen van
deze
communities.
Tussen
de
computergemeenschappen
is
er
onderscheid in taalgebruik, wat we ook aangetoond hebben in ons onderzoek naar de twee Vlaamse chatkanalen. Vaak hebben ze dan ook een eigen taalgeschiedenis die beschreven wordt in de netiquette of faq's. Door de beperkingen van het medium kunnen zender en ontvanger mekaar niet zien. Dit heeft positieve gevolgen, zoals de mogelijkheid tot anonimiteit en een enorme vrijheid, wat bijvoorbeeld kan resulteren in identiteitsspelletjes. Maar voor die vrijheid moet men wel aanvaarden dat men de essentiële informatie over de participanten, zoals uiterlijk en geslacht, niet op het eerste gezicht kan vaststellen. De enige houvast die men heeft zijn de nicknames van de participanten. We hebben gezien dat de keuze van de nickname een rituele daad is. Gebruikers raken gehecht aan hun nick en dit wordt zelfs een deel van 108
hun virtuele self. Aangezien nicks een groot deel van hun online identiteit uitmaken, wil men vermijden dat andere gebruikers dezelfde nick zouden gebruiken. Originaliteit is dus de leuze. Door de anonimiteit hebben de gebruikers de kans gekregen om de de bestaande sociale en linguïstische regels en normen van het gesprek af te tasten en soms zelfs te doorbreken. We hebben wel gemerkt dat er nieuwe normen en conventies in de plaats zijn gekomen die beschreven worden in de netiquette. Voorbeelden van onethisch taalgebruik zijn spamming, spoofing en lukring. Inbreuk tegen deze normen en regels wordt bestraft.
We kunnen dus overduidelijk niet spreken van dé netspeak, aangezien ze verschillend is naargelang de technologische en socio-culturele factoren. Deze twee factoren, samen met de historische achtergrond, hebben er ook toe geleid dat het Engels de internettaal domineert. Engels is wel niet de lingua franca van het internet, dat is netspeak. Of beter gezegd: de netspeak variant op het Engels. Net zoals er, zoals uit ons onderzoek is duidelijk geworden, in Vlaanderen een netspeak variant op het Nederlands en Engels bestaat.
109
Referentielijst Bannink, M. (1995). internet.taal. Schoonhoven: Academic Service. Borka, J.B. (1995). Europe and the International Character Sets: Strategy of Implementation and Development
of
the
Networked
Services
[WWW].
Internet
Society:
http://www.isoc.org/inet96/proceedings/d1/d1_1.htm [04/03/2003]. Bourbonnais, J. & Yergeau, F. (s.d.). Languages on the Internet [WWW]. Internet Society: http://www.isoc.org/inet96/proceedings/a5/a5_3.htm [04/03/2003]. Cameron, A. (1995). Dissimilations: The Illusion of Interactivity. Millenium Film Journal, vol. 28, s.p.. Carlstrom, E.L. (15/05/1992). Better Living Through Language: The Communicative Implications of a TextOnly Virtual Environment or, Welcome to LambdaMOO! [WWW]. Grinnel College: http://www.math.grin.edu/~rebelsky/Courses/Tutorial/99F/Copies/carlstrom.html [04/03/2003]. Cherny, L. (1999). Conversation and community: chat in a virtual world. Stanford : CSLI. Clark, H.H. & Schaefer, E. (1989). Contributing to Discourse. In Cognitive Science, vol. 13, pp.259294). Clark, H.H. & Brennan, S.E. (1991). Grounding in communication. In Resnick, L.B., Levine, J.H. & Teasly, S.D. (Reds.), Perspectives on socially shared cognition, pp.127-147. Crystal, D. (2001). Language and the Internet. New York: Cambridge University Press. Crystal, D. (1995). The Cambridge Encyclopedia of Language. Cambridge: Cambridge
University
Press. Daft, R.L. & Lengel, R.H. (1984). Organizational information requirements, media richness, structural determinants. Management Science, vol. 32, pp.554-571. Davis, B.H. & Brewer, J. P. (1997). Electronic discourse: linguistic individuals in virtual space. Albany, NY: State University of New York Press. De Groof, D. (2001). Communicatietechnologie [Cursus]. [Geen paginering]. z.u.. Drew, P. (1989). Recalling someone from the past. In Roger, D. & Bull, P. (Reds.), Conversation Analysis, pp. 154-173. Cambridge: Cambridge University Press. Grootaers, A. (1995). Cyberspeak. Antwerpen: Standaard Uitgeverij. Ferrara, K., Brunner, H. & Whittemore, G. (1991). Interactive Written Discourse as an Emergent Register. Written Communications ,vol. 8 (1), pp. 8-34. Global Internet Statistics by Language (30/09/2002). [WWW]. Global Reach: http://www.glreach.com/globstats/index.php3 [23/01/2003]. Hauben, M. & Hauben, R. (1997). Netizens: On the History and Impact of Usenet and the Internet. Brussel: IEEE Computer Society Press. Herring, S. (juni 1999). Interactional Coherence in CMC. Journal for Computer Mediated Science vol. 4 (4) [WWW]. University of Southern California: http://www.ascusc.org/jcmc/vol4/issue4/herring.html [04/03/2003].
How Many Online? (09/11/2002). [WWW]. Nua Internet Services : www.nua.ie/surveys/how_many_online [04/03/2003]. Hutchby, I. (2001). Conversation and technology: from the telephone to the internet. Cambridge: Polity Press. Internet.com (2003). Webopedia [WWW]. Jupitermedia Corporation: http://www.webopedia.com [04/03/2003]. Israeli, H.B. (s.d.). From to : Nicknames, Play, and Identity on Internet Relay Chat. In Journal for Computer Mediated Communication vol. 1 (2) [WWW]. University of Southern California: http://www.ascusc.org/jcmc/vol1/issue2/bechar.html [04/03/2003]. Kyong-Jee, K. & Bonk, C.J. (oktober 2002). Cross-Cultural Comparisons of Online Collaboration. Journal for Computer Mediated Communication 8(1) [WWW]. University of Southern California: http://www.ascusc.org/jcmc/vol8/issue1/kimandbonk.html [04/03/2003]. Lambrechts, P. (1998). Het profiel van de Vlaamse Internetgebruiker [Licentiaatsthesis]. Leuven: KULeuven. Lauwerijs, S. (16/11/1998). Dichter bij de luisteraar [WWW]. Media Marketing: URL http://213.193.164.200//nl/dossiers/MM43dosflemishradio.htm [04/03/2003]. Lowette, T. & Van Dorsselae, L. (januari 2002). Aantal internetgebruikers - Breedbandgebruik - Gratis toegang in beweging [WWW]. Grid: URL http://www.grid.be/nl/svz/nr15.htm [04/03/2003]. Magarrell, R. (1999). Skill 5: Two-Way Communication [WWW]. Brigham Young University: http://fhss.byu.edu/mfhd/internships/rmdocs/contents/Lesson10/skill5.htm [04/03/2003]. Marvin, L.E. (s.d.). Spoof, Spam, Lurk and Lag: the Aesthetics of Text-based Virtual Realities. Journal for Computer Mediated Communication, vol. 1 (2) [WWW]. University of Southern California: http://www.ascusc.org/jcmc/vol1/issue2/marvin.html [03/04/2003]. Mathei, I. (2001). Ethiek en communicatie via het Internet: onderzoek naar online communicatie en interactie [Licentiaatsthesis]. Leuven: KULeuven. Mehta, T. (28/05/2002). Statistics on postings to the more popular Excel newsgroups [WWW]. TusharMehta.com: URL http://www.tushar-mehta.com/index.html?http://www.tushar-mehta.com/excel/ngstats/ Mooing 101 (s.d.). [WWW]. s.u.: http://tamson.net/bluefrog/tutorials/moo101.htm [04/03/2003]. Moschovitis, C. J. P., Poole, & H., Schuyler, T. (1999). History of the Internet: a chronology, 1843 to the present. Santa Barbara: ABC-CLIO. Netwatch 2.1: Keeping an Eye on the Internet in Belgium and in Europe (2001). [WWW]. Digital Design: www.dad.be [04/03/2003]. Online Messaging (s.d.). [WWW]. s.u.: www.messagingonline.com [31/05/2002]. Ophidian (06/03/2003). #telenet.30 stats [WWW]. Chat.be: URL http://www.chat.be/chat/stats/index.php?kanaal=telenet.30 Paccagnella, L. (1998). Language, Network Centrality, and Response to Crisis: A Case Study in the – Italian Cyberpunk Computer Conference. Information Society vol. 14(2), pp.117-137.
Age
Patterson, H. (1996). Holly’s Dissertation [WWW]. AGM.NET: http://www.agm.net/holly/holly_stats1.html [04/03/2003]. Pearson Education (2003). Techniques for Learning Textbook [WWW]. Longman Publishers: URL http://wps.ablongman.com/long_mcwhorter_efr_6/0,6863,47543-,00.html [04/03/2003]. Rafaeli (1988). Interactivity: From New Media to Communication. Advancing Communications Science: Merging Mass and Interpersonal Processes vol. 16, pp. 110-113. Rice, R.E. & Williams, F. (1984). Theories old and new: The study of new media. In Rice, R.E. e.a. (Reds.), The new media: Communication, research and technology (pp. 55-80) . Beverly Hills: Sage. Sielstra, T. (1999). Internet Gids. Den Haag: Sdu Uitgevers. Van Cuilenburg e.a. (1999). Trends in communicatie: Media in overvloed. Amsterdam: Amsterdam University Press. Van den Braak, J. (2001). Straattaal in Amsterdam [WWW]. Meertens Instituut: URL http://www.meertens.knaw.nl/vdw/2002/jv.html [04/03/2003]. Van den Hooff, B. (1997). Incorporating Electronic Mail: Adoption, use and effects of electronic mail in organizations. Amsterdam: Otto Cramwinkel. Van Driel, H. (2001). Digitaal communiceren. Amsterdam: Boom. Van Driel, H. (1999). Internet & Communicatie. Rotterdam: Media Business Press. Van Poecke, L. (1991). Verbale Communicatie. Leuven: Garant. Vierkiezingskleuren (1998). [WWW]. Commeet: http://www.commeet.com/maart.html Wablieft (26/6/2002). Schrijven en boeken: De eerste boeken [WWW]. Brussels OnderwijsPunt: http://www.bop.vgc.be/tijdschriften/wablieft/wab430/Wa30verh.txt [04/03/2003]. Warschauer, M., El Said, G.R., Zohry, A. (juli 2002). Language Choice Online: Globalization and Identity in Egypt. Journal for Computer Mediated Communication vol. 7(4) [WWW]. University of Southern California: http://www.ascusc.org/jcmc/vol7/issue4/warschauer.html [04/03/2003]. Welling, G. (2000). Geschiedenis van het internet [WWW]. Rijksuniversiteit Groningen: http://odur.let.rug.nl/~welling/nascholing/int02.htm [04/03/2003]. Williams, F. (1984). The communication revolution. London: Sage Publications. Witmer, D.F. & Katzman, S.L. (maart 1997). On-Line Smiles: Does Gender Make a Difference in the Use of Graphic Accents? [WWW]. University of Southern California: URL http://www.ascusc.org/jcmc/vol2/issue4/witmer1.html [04/03/2003]
