5. Europa Regina: de Europese expansie

Dia 1

5. Europa Regina: de Europese expansie JAAP DEN HOLLANDER

EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Dia 2

Opzet Inleiding

1. Het ontstaan van de wereldmaatschappij: 16e en 17e eeuw 2. Verlichting en cultuurrelativisme: 18e eeuw 3. Imperialisme en Natiestaat: 19e eeuw


Dia 3

Inleiding


Dia 4

Doel •Nagaan hoe het Europese zelfbeeld is veranderd in het contact met de niet-Europese wereld • Algemeen uitgangspunt is dat een besef van culturele identiteit pas tot stand komt door het vaststellen van cultuurverschillen • Reiservaring: door de ontmoeting met andere culturen krijg je pas oog voor de eigenaardigheden van je eigen cultuur


Dia 5

Eurocentrisme: een vorm van etnocentrisme • Mensen

zijn van nature geneigd hun eigen kijk op de werkelijkheid centraal te stellen. In de cultuurwetenschap heet dat etnocentrisme.

• Eurocentrisme is een etnocentrische kijk op de geschiedenis, waarbij de niet-Europese wereld een passieve rol krijgt toebedeeld

• Zelfs critici van het Europese imperialisme redeneren nog vaak eurocentrisch. Wie beweert dat alle ellende in de wereld aan ‘ons’ te wijten is, kent Europa namelijk wel erg veel macht toe en houdt zodoende onbewust het superioriteitsgevoel in stand.


Dia 6

Op weg naar een wereldmaatschappij • Aanvankelijk kende de wereld nog meerdere maatschappijen, die geen weet hadden van elkaars bestaan. Deze communicatieve enclaves verdwenen geleidelijk door toenemend cultuurcontact, een proces dat Pierre Chaunu aanduidde als désenclavement planétaire (ontschotting van de planeet). • Tegenwoordig is er nog maar één, mondiale maatschappij, die het totale bereik van de menselijke communicatie omvat. Het mensbegrip is uitgebreid naar alle ongevederde tweevoeters. Daardoor zijn culturen vergelijkbaar en krijgen culturele verschillen pas betekenis.


Dia 7

1. Het ontstaan van de wereldmaatschappij: 16e en 17e eeuw


Dia 8

Aanloop: Europa richt de blik oostwaarts •In de 11e eeuw waren voor West-Europeanen de relevante verschillen: • het kerkelijke schisma tussen west en oost van 1054 • de strijd van het christendom tegen de islam

• De strijd tegen de islam begon in Spanje (Reconquista) en Zuid-Italie (Normandiers), maar werd urgent door de slag bij Manzikert in 1071. De Seltsjoekse Turken versloegen hier de Byzantijnen en kregen zo toegang tot het Midden-Oosten. • Het antwoord kwam in 1096 in de vorm van de Eerste Kruistocht


Dia 9


Dia 10

Discussie over de kruistochten • Motieven voor de Kruistochten waren o.a.: • Jeruzalem bevrijden • Seltsjoeken terugdringen • oost-west schisma van 1054 herstellen • avontuurzucht en landhonger van ‘Frankische’ edelen.

• De (linkse) publieke opinie helt over naar de politiek correcte idee dat ‘het allemaal onze schuld’ is. Vergelijk Karen Armstrong: ‘I now believe that the Crusades were one of the direct causes of the conflict in the Middle East today.’ EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Dia 11


Tijdens de Vierde Kruistocht veroverden de Kruisvaarders Constantinopel. De strijd ging dus niet alleen tegen de islam maar ook tegen het oostelijke, Byzantijnse christendom. Het Byzantijnse Keizerrijk wist de stad in 1261 terug te veroveren, maar zijn macht keerde nooit volledig terug en het rijk viel uiteindelijk in 1453 in handen van de Ottomanen. In de steek gelaten door het Westen, konden de ridderorden de christelijke enclaves op den duur niet langer handhaven tegen de steeds toenemende druk van de islam

Dia 12


De kaart geeft de situatie in 1580 weer, kort na de grote zeeslag bij Lepanto (golf van Korinthe) in 1571 waar de Christelijk-Europese vloot onder het opperbevel van Don Juan van Oostenrijk, de halfbroer van Filips II, de Islamitisch-Ottomaanse vloot wist te verslaan. Deze slag kan als een voortzetting van de kruistochten worden gezien. Hoewel hij een ommekeer in de machtsverhoudingen aankondigde, leidde hij niet direct tot een inperking van de Ottomaanse macht. In 1683 werd Wenen bv nog bedreigd door een Ottomaans leger van 140.000 man. Een gecombineerd Pools-Duits-Oostenrijks leger o.l.v. de Poolse koning Jan Sobieski wist inname van de stad te verijdelen.

Dia 13


Marco Polo was niet de eerste die naar Azie reisde, maar hij publiceerde wel als eerste een verslag dat werd opgetekend door Rustichello van Pisa in Il Milione (1298). Het oorspronkelijke manuscript is verloren gegaan, maar het boek is veelvuldig gekopieerd in de late middeleeuwen. Dit boek had grote invloed op het Europese beeld van het oosten. Marco Polo beschreef de pracht en luister van China en het Mongoolse Rijk en vermeldde vele in Europa onbekende zaken zoals het gebruik van papiergeld, steenkool, het bestaan van Japan, etc. De door Marco Polo opgedane geografische kennis werd gebruikt door gerenommeerde cartografen en stimuleerde, aan de vooravond van het tijdperk van de grote ontdekkingen, ontdekkingsreizigers als Christoffel Columbus.

Dia 14


In de 14e eeuw leidde het verval van het Mongoolse Rijk tot een verlies van de Europese reismogelijkheden in Azië, en werd het bereisde gebied ingeperkt tot Europa en het Middellandse Zeegebied. Begin 15e eeuw begon een nieuwe fase in de ontdekkingsgeschiedenis met de reizen van Hendrik de Zeevaarder. Deze Portugese vorst zond schepen zuidwaarts langs de kust van Afrika. Ook na Hendriks dood gingen de Portugese ontdekkingsreizen door. In 1488 rondde Bartolomeu Dias Kaap de Goede Hoop, en in 1498 voltooide Vasco da Gama de reis rond Afrika met de eerste zeereis van Europa naar India. Ook andere landen werden tegen het einde van de eeuw actief: De Genuees Christoffel Columbus ontdekte in 1492 in dienst van Spanje Amerika (meer precies het Caraïbisch gebied), en de Venetiaan Giovanni Caboto in Engelse dienst Noord-Amerika (waarschijnlijk Newfoundland). De Portugezen vestigden een handelsrijk in Azië. Vanuit India werden de Molukken, China en Japan bereikt, en door handelaren en missionarissen aangedaan. Ook Spanje wenste een deel van de rijkdommen van het Verre Oosten, wat leidde tot de eerste reis rond de wereld, in Spaanse dienst uitgevoerd door de Portugees Ferdinand Magellaan. Het door de paus voorgestelde verdrag van Tordesillas uit 1494 regelde de opdeling van de niet-Europese wereld tussen Castilië en Portugal, Alles ten westen van een bepaalde lijn (1770 km van de archipel Kaapverdië) behoorde aan Castilië, en alles ten oosten aan Portugal. Hierdoor viel Brazilie nog net binnen de Portugese invloed.

Dia 15

John Vanderlyn, Landing of Columbus (1842-1847) U.S. Capitol Rotunda, Washington, D.C.


De landing van Columbus in San Salvador, West-Indie in 1492. Hier een negentiende-eeuwse verbeelding door de Amerikaanse neoclassicistische schilder John Vanderlyn (1775-1852), die in 1836 een opdracht kreeg van het Congress om een Landing of Columbus te schilderen voor de Rotunda van het Capitool. Columbus houdt de koninklijke banier omhoog en eist het eiland op voor zijn Spaanse opdrachtgevers. Hij is bloothoofds om de ernst van de situatie te onderstrepen. Achter hem de kapiteins van de Niña en Pinta met de vlaggen van Ferdinand van Aragon en Isabella van Castilie. De bemanning spreidt uiteenlopende emoties ten toon; sommigen zoeken al goud in het zand. De inboorlingen kijken vanachter de bomen toe.

Dia 16

Spaanse wreedheden Ets van Theodor de Bry in: Bartolomé de las Casas, Brevísima relación de la destrucción de las Indias (1552)


Dia 17

Het Valladolid debat 1550-1551 Twee reacties op de Spaanse veroveringen in Zuid-Amerika.

1) Indianen zijn geen volwaardige mensen en mogen daarom als slaaf worden behandeld (Sepulveda) 2) Indianen zijn redelijk en behoren zonder dwang te worden bekeerd (Las Casas) EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

In dit theologische debat stonden twee reacties op het eerste cultuurcontact met de bewoners van Zuid-Amerika tegenover elkaar. Sepulveda vertegenwoordigde de traditionele, aristotelische visie dat barbaren geen volwaardige mensen zijn en daarom als slaaf gehouden mogen worden. Las Casas beschouwde de Indianen als volwaardige mensen, die in het bezit van de rede waren, en vond daarom dat zij menswaardig moesten worden behandeld. Las Casas vond gehoor bij het Hof van Karel V en had invloed op de totstandkoming van de Nieuwe Wetten van 1542, die de positie van de Indianen beter regelden. Per saldo verbeterde positie van de inheemse bevolking echter weinig.

Dia 18

De Republiek: eerst tegen, later voor • In de begintijd van de Nederlandse Republiek bestond nog verzet tegen slavenhandel, die met Spanje en Portugal werd geassocieerd. Willem Usselincx, initiatiefnemer van de WIC, was bv tegen. •Hugo de Groot rechtvaardigde de slavenhandel op basis van ‘rechtvaardige oorlogen’ in Afrika zelf. Die oorlogen leverden slaven op en de overwinnaars hadden het recht hen als oorlogsbuit te verkopen aan de Europeanen. •Godfried Corneliszoon Udemans, een dominee uit Zierikzee, bepleitte in Geestelijk roer van ’t coopmans schip uit 1640, dat ‘heidenen’ die in ‘rechtvaardige oorlogen’ gevangen waren genomen als slaaf verkocht mochten worden. EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Over de Nederlandse slavenhandel zie: P. C. Emmer, De Nederlandse slavenhandel 15001850, Uitgeverij De Arbeiderspers Amsterdam 2011. Emmer relativeert allerlei mythes over de slavenhandel en keert zich in de pers uitdrukkelijk tegen de neiging om het slavernijverleden als verklaring of excuus voor maatschappelijke achterstand te gebruiken. Zie bv. http://www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/article/detail/3466960/2013/06/29/Slavernij-isgeen-excuus.dhtml

Dia 19

2. Verlichting en cultuurrelativisme: 18e eeuw


Dia 20

Van Las Casas naar Raynal • De kritiek op het Europese optreden in de overzeese gebieden nam in de 18e eeuw fors toe. • Een hoogtepunt was de Histoire des deux Indes van Abbé Raynal, die in 1770 anoniem te Amsterdam verscheen en 30 herdrukken zou beleven in de volgende 20 jaar. • Het was dé grote bestseller van de radicale Verlichting. Zeer kritisch, niet alleen over de koloniale politiek maar ook over de eigen maatschappij. Diderot schreef de beste onderdelen.


Dia 21

Guillaume-Thomas Raynal, Histoire des deux Indes (Geneve, 1783). De editie toont Raynal voor het eerst als auteur.


Dia 22

Cultuurkritiek • Cultuur betekent oorspronkelijk cultiveren of bebouwen van een akker (cultura agri) en werd metaforisch gebruikt voor de geest (cultura animi) • Volgens de aristotelische traditie is cultuur (logos, rede) een definiërende eigenschap van ‘de mens’ (lees: ons soort mensen). Wezens die deze cultuur missen (c.q. een andere ‘cultuur’ hebben) zijn dus geen (volwaardige) mensen. • In de moderne tijd werd het criterium omgekeerd: het begrip ‘mens’ werd voorwaarde om vast te stellen wat cultuur is. Als Indianen en Afrikanen van nature gelijk zijn aan ons, rijst de vraag waarin zij cultureel verschillen. Cultuur wordt een comparatief begrip waarmee men groepen mensen kan vergelijken.


Dia 23

Het dubbele gezicht van de Verlichting • Enerzijds leidde de Verlichting tot de gedachte van de natuurlijke gelijkheid van alle mensen. Dit was een belangrijke voorwaarde voor de erkenning van culturele verscheidenheid. • Anderzijds bleef de traditionele waardering van hoog en laag nog aanwezig in het vooruitgangsdenken, dat onderscheid maakte tussen ‘primitieve’ en ‘beschaafde’ volkeren.


Dia 24

Scala Naturae (Ladder der Natuur)

Houtsnede uit de 16e eeuwse uitgave van Raymond Lull, Liber de ascendu et descensu intellectus (1512).


Het idee dat cultuur een definierende eigenschap is van de mens komt voort uit de traditionele ontologie, die een hierarchisch beeld van het zijn ontwierp. Dit beeld is hier symbolisch uitgedrukt in de ladder van de natuur, die oprijst van ongevormde materie naar immateriele vorm. Let op de engelen die wel de vorm maar niet de materie van de mens bezitten: ze moeten er wel zijn om het gat te dichten tussen de mens en God.

Dia 25

Volgens Lovejoy klapte de zijnsladder in de 18e eeuw om, waardoor zij een tijdbalk werd die de rangschikking van laag naar hoog als een historische ontwikkeling weergaf. Basis van de vooruitgangsgedachte.


Dia 26

De scala naturae horizontaal: van laag naar hoog, in de tijd


Dia 27

De edele wilde • De figuur van de edele wilde (noble sauvage, noble savage) illustreert de dubbelzinnigheid van de verlichte cultuurkritiek. • Hij is een projectie van Europese cultuurcritici, zinnebeeld van de natuurlijke eenvoud die contrasteert met de corruptie van de eigen maatschappij. • De edele wilde is ‘de ander’, een sociale constructie die weinig met de realiteit te maken heeft. • De traditie is in progressieve kring tot ver in de 20e eeuw te volgen: Rusland, China, Cuba etc. EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Dia 28

Detail van Benjamin West, The Death of General Wolfe (1771), waar een geidealiseerde native American wordt afgebeeld, die doet denken aan Auguste Rodins Le Penseur van 1881.


Dia 29

De Romantiek als verlichting van de verlichting • De moderne geschiedwetenschap, die in de Romantiek ontstond, moest weinig van het verlichte vooruitgangsdenken hebben • De kritiek van Leopold von Ranke en andere grondleggers was, dat de verlichters anachronistisch waren en zich lieten leiden door de vooroordelen van hun eigen tijd, bv in hun kijk op de ‘duistere middeleeuwen’. • Rankes stelling was dat men culturen zoveel mogelijk vanuit zich moet zien te begrijpen. Dit culturele relativisme vormt de basis van de moderne cultuurwetenschappen.


Dia 30

3. Imperialisme en Natiestaat: 19e eeuw


Dia 31

Het traditionele model van een imperium Priesters Krijgers

Burgers en boeren


In traditionele landbouwstaten vielen politiek en cultuur niet samen. Er bestond een verschil tussen de particularistische cultuur van het gewone volk en de universalistische cultuur van de elite (Latijn, Franse mode etc)

Dia 32

Nationalisme Nationalisme houdt in dat grenzen van politiek en cultuur samenvallen. Dit betekende dat (a) het ‘universalisme’ uiteen ging vallen: godsdienstoorlogen, verdwijnen van traditionele, multiculturele imperia als het Ottomaanse of Habsburgse Rijk (b) ‘particularistische’ culturen opgingen in grotere, nationale gehelen (bv. Duitsland en Italië).


Dia 33

Informeel imperialisme • Volgens Immanuel Wallerstein ontstond in de 16e eeuw een internationale arbeidsverdeling naar het centrum-perifierie model van de middeleeuwse stapelmarkt. • Het voordeel van dit model was, dat het weinig ‘overhead’-kosten aan militaire bezetting en bestuur met zich meebracht. Lokale elites in de periferie dienden als zetbazen in het indirect rule system. • De rijkdom van centra als Amsterdam en Londen ging volgens Wallerstein gepaard met een ‘onderontwikkeling’ (re-feodalisering) van semi-perifere gebieden in (Oost-)Europa en perifere gebieden overzee.


Immanuel Wallerstein, Europese wereld-economie in de zestiende eeuw: het moderne wereld-systeem (1978). Wallersteins visie paste goed bij de zgn. dependencia-theorie, die de afhankelijkheidsrelatie tussen het Westen en Latijns-Amerika aan de kaak stelde en in de jaren 1970 en 1980.

Dia 34

Moderne imperialisme 1870-1914 •Omstreeks 1870 lieten de Europese landen het informele imperialisme van de handelscompagnieën los en keerden zij terug naar het formele imperialisme van de premoderne tijd. • Koningin Victoria ging bv in 1877 Keizerin van India heten en Nederland ging zijn bestuur over de Indische archipel uitbreiden door o.a. de Atjehoorlog 1873-1914


Dia 35


Dia 36


Spotkaart Nationalisme en Imperialistische rivaliteit anno 1900

Dia 37

Imperialisme-debat • Het imperialisme is lange tijd eurocentrisch verklaard vanuit de behoefte aan afzetgebieden (Hobson-Leninthese). Dit zou rivaliteit tussen de Europese mogendheden hebben veroorzaakt, die verder werd aangewakkerd door jingoistische politici. • In de loop van de 20e eeuw is men meer aandacht gaan schenken aan de situatie in de koloniën zelf, die Europese mogendheden soms voor voldongen feiten plaatste. Bijv. de situatie onder Kedive Ismail Pasha (1863-1879), die de Britten dwong Egypte in 1882 onder koloniaal bestuur te brengen, een maatregel die zou leiden tot de ‘scramble for Africa’. EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

Dia 38

De paradox van het moderne imperialisme • Goed beschouwd kwam het moderne imperialisme neer op een proces van staatsvorming. • De Europese mogendheden schiepen koloniale staten, die de basis zouden vormen van nieuwe nationale staten

• Zij maakten zich zelf dus in feite overbodig. Dat werd ook erkend in de zogenaamde voogdijgedachte. Alleen rekende men er rond 1900 niet op, dat de dekolonisatie zo snel zou komen.


Gouverneur-generaal De Jonge van Nederlands-Indie merkte in 1935 op: “Als ik met nationalisten praat, begin ik altijd met de zin: Wij Nederlanders zijn hier al 300 jaar geweest en we zullen nóg minstens 300 jaar blijven. Daarna kunnen we praten.”

Dia 39

Afrika omstreeks 1900 De grenzen van de huidige nationale staten wijken weinig af van die van de toenmalige koloniale staten


Dia 40

Sociaal Darwinisme en Racisme • Het verlichte vooruitgangsgeloof kreeg in de 19e eeuw door de evolutietheorie van Darwin een nieuwe quasi-wetenschappelijk jasje, die bekend is onder de naam sociaal-darwinisme. • Het sociaal darwinisme werd bv gebruikt om het liberale concurrentieprincipe (struggle for life) te propageren en later zelfs de strijd tussen ‘rassen’. • Het racisme werd zo een wetenschappelijk aangeklede ideologie, die bv eugenetica en ethnic cleansing verdedigde.


Dia 41

Globalisering en cultuurconflict • Door de globalisering in de 20e eeuw zijn culturele verschillen sterker naar voren gekomen. We kunnen de aanwezigheid van andere culturen, door bv immigratie, niet langer negeren • De vraag is hoe we met de cultuurverschillen zullen omgaan:

•Convergentie: verwestersing (McDonaldisering)? •Divergentie: botsing van beschavingen? • Bricolage/patchwork: kruisbestuiving?


Dia 42

Samuel Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (1996) EUROPA - VAN CONTINENT TOT CONCEPT

5. Europa Regina: de Europese expansie

Recommend Documents