40e jaargang nr. 294 - - 21 september 2014
Pagina 1
ASTRUIM is het enige ruimtevaart- en sterrenkundetijdschrift in het Nederlands in Nederland en België. Het is een uitgave van de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde. Het is bestemd voor jeugd, jongeren en volwassenen. Telefoon: 024 - 64 199 29 www.njrs.nl
[email protected] Lidmaatschap-/abonnementsgeld: 20 euro voor een heel kalenderjaar. Verschijnt plm. 13 keer per jaar. Bankrekening: NL60 INGB 0003 2938 36 t.n.v. G. Keijzers Postbus 38 5340 AA Oss Voor België: Belfius - Neerpelt Bankrekening: BE68 0839 7325 2634 Wil je geen lid of abonnee meer zijn? Zeg dan voor 1 december op, anders ben je verplicht opnieuw voor een jaar te betalen.
Neem de Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde als een echt goed doel op in uw testament !!!!!!
Eindredactie Gerard Keijzers Lay-out - Theo Appeldoorn - Ruud van Asseldonk - Gerard Keijzers Internet realisatie Stephan Brands Foto voorpagina: De laatste hittetegeltjes zijn aangebracht. Op de foto controleren enkele technici de laatste verrichtingen. De tijd dat Amerika weer met eigen bemande capsules ruimtevluchten zal kunnen uitvoeren, komt steeds dichterbij.
INHOUD: Internationaal Ruimtestation nieuws .................................................................................. 3 Diverse ruimtevaartberichten ............................................................................................. 5 Marsnieuws ........................................................................................................................ 9 Saturnusnieuws ................................................................................................................. 13 Vijf mogelijke landingsplaatsen op komeet geselecteerd ................................................... 14 Lancering Japanse asteroïdesonde ligt op schema ........................................................... 15 Eerste foto van de Maan .................................................................................................... 16 Pulsar PSR J1640-4631 .................................................................................................... 18 Hubble ruimtetelescoop fotografeerde fraaie nevel ........................................................... 19 Wat er aan de sterrenhemel te zien is ............................................................................... 20 Activiteiten Nederlandse Jeugdvereniging voor Ruimtevaart en Sterrenkunde ................. 22
Pagina 2
Wel fotografeerde natuurverschijnsel.
hij
dat
schitterende
SOJOEZ TMA-12M TERUG OP AARDE
ZONNESTORM IMPACT OP ISS
HAD
GEEN
De grote uitbarsting op de zon op 10 september had vrijwel geen enkele invloed op het ruimtestation. De grote hoeveelheid elektrisch geladen deeltjes gingen wel richting aarde, maar de kracht ervan viel uiteindelijk erg mee. Al snel werd duidelijk dat noch het ISS, noch de om de aarde draaiende kunstmanen beschadigingen gingen oplopen.
ISS VLOOG DOOR NOORDERLICHT
Voor de kosmonauten de Russen Alexander Skvortsov en Oleg Artmyev en de Amerikaanse astronaut Steven Swanson zat op donderdag 11 september hun ruimtevlucht er op. Toen was hun terugkeercapsule de Sojoez TMA-12M waarin zij zaten, veilig op de steppe in de buurt van de stad Dzherkazgan neergekomen. De grote oranje-witte parachute waaraan de capsule hing, was tegen de blauwe wolkenloze hemel al van verre te zien. De televisie kon dan ook een fraaie live-uitzending verzorgen. Snel kon met het 'bevrijden' van de ruimtevaarders uit de capsule begonnen worden en de artsen voerden meteen hun eerste onderzoeken uit. Achtereenvolgens werden Skvortsov, Swanson en Artemyev in hun gereedstaande comfortabele stoelen geplaatst. Telefoontjes naar familie en vrienden vonden plaats en er werd wat met de aanwezigen gebabbeld.
"En hoe voelt het nu om door het noorderlicht te vliegen?" Een vraag die de Duitser Alexander Gerst gesteld kreeg op 29 augustus 2014. Dat kon hij niet beschrijven, want zo vertelde hij, want hij wist niet wanneer hij erin was gekomen en wanneer er weer uit. Hij had er helemaal niets van gemerkt.
Tijd voor een groepsfoto van de ruimtevaarders na de landing tezamen met de leden van de berging
De afdaling begon een dag eerder nadat de Sojoez van de Poisk module was ontkoppeld. Eenmaal op veilige afstand werden gedurende 4 minuten en 40 seconden de remraketten in werking gesteld. De snelheid nam flink af en het ruimtevaartuig dook de atmosfeer in. De Sojoez werd in delen gescheiden en het terugkeerdeel vervolgde vervolgens de vrije Pagina 3
val. Nadat de hoofdparachute was uitgeklapt, verliep de afdaling volgens plan. Na 169 dagen waren deze ruimtevaarders weer terug op aarde. Korte tijd later vlogen de Russen naar Sterrenstad en de Amerikaan naar Houston.
GERIJPTE RUIMTE
WHISKY
UIT
DE
Drie jaar geleden stuurden whiskystokers van een Schots bedrijf ter experiment een monster ongerijpte whisky de ruimte in. Op 12 september werd die whisky weer naar de aarde gebracht voor analyse. Onderzoekers hopen door het experiment antwoorden te krijgen op hoe de zwaartekracht (of het gebrek daaraan) het rijpingsproces en de smaak van whisky beïnvloedt. De ongerijpte whisky werd in oktober 2011 samen met deeltjes houtskool naar het Internationale Ruimtestation gestuurd. De whisky heeft meer dan 1060 dagen om de aarde gedraaid. Een identieke fles whisky werd al die tijd bijgehouden in de distilleerderij in Schotland in afwachting van een vergelijkbare test. De twee stalen zullen binnenkort samen onderzocht worden in een laboratorium in Houston, waar wetenschappers de interactie van de moleculen met de houtskool zullen vergelijken. Dit om te achterhalen welke verschillen er optreden tussen de aardse whisky en de whisky 'uit de ruimte'. Het team hoopt te ontdekken hoe smaken in verschillende omstandigheden ontwikkelen. Het zou een revolutie kunnen betekenen voor het stoken van whisky.
hun seksuele gewoonten in gewichtloze toestand. De fruitvliegjes daarentegen hadden geen problemen met hun ongewone situatie. Zij paarden en plantten zich onbekommerd voort. De resultaten van de experimenten met gedroogde zaden en eieren van zijderupsen zullen pas over enige tijd bekend worden. Dat zelfde geldt ook voor de experimenten met materialen.
Foton M4 capsule met de vele diertjes is geland
GEKKO'S OVERLEEFDEN RUIMTEREIS NIET
Deze ruimtevlucht was niet helemaal naar wens verlopen. Zo waren er communicatiestoornissen al vroeg in de vlucht. Na een week waren die hersteld. Maar intussen kon het ruimtevaartuig niet naar de geplande hoogte van 575 kilometer geschoten worden. Uiteindelijk werd de ruimtevlucht van twee maanden verkort naar 44 dagen. Technici hebben al laten weten dat er meer elektriciteit door zonnepanelen geleverd moet worden. Ook de aandrijfmodule dient verbetering.
Na zes weken om de aarde gedraaid te hebben, keerde op maandag 1 september de onbemande Foton M4 capsule weer terug naar de aarde. Nadat het in de Orenburg regio in het zuiden van Rusland was neergekomen, arriveerde al vrij snel de bergingsploeg. Na het openen van het luik troffen de leden de vijf omgekomen gekko's aan. Het is nu de vraag wanneer en hoe het komt dat ze zijn gestorven. Hun ruimtevlucht had de wetenschappers meer moeten leren over o.a.
Een van de vijf omgekomen gekko's Pagina 4
ORION CAPSULE KLAAR VOOR EERSTE TESTLANCERING
GALILEO-SATELLIETEN NIET IN JUISTE BAAN
Op bovenstaande foto is de testmodule van de complete Orion te zien. Deze is klaar voor zijn eerste testvlucht, zoals deze op 8 september aan de pers werd gepresenteerd. Twee dagen later begonnen de technici met het tanken en kon het naar de top van de Delta 4 Heavy raket getransporteerd worden. In december zal het als Exploration Flight Test 1 naar een hoogte van ruim 5700 kilometer geschoten worden. Dat is hoger dan welk ruimtevaartuig bestemd voor personen aan boord, de laatste 40 jaar heeft bereikt. Daarna zal het naar de aarde terugkeren met een snelheid van ruim 30.000 kilometer per uur. Deze test is bedoeld om te onderzoeken of het de wrijvingshitte goed kan doorstaan. Bovendien willen de technici weten wat de temperaturen op diverse plekken op en in de capsule gaan bedragen.
Na een uitstel van een dag vanwege de krachtige winden, konden dan toch op vrijdag 22 augustus de twee Europese navigatiesatellieten gelanceerd worden. Dat gebeurde vanaf lanceerbasis Kourou met een Sojoez-raket. Aanvankelijk verliep alles zoals het hoorde, maar bij het wegstoten van deze twee kunstmanen verliep niet alles naar wens m.a.w. de laatste trap van de Sojoez, de fregat, functioneerde niet optimaal. De vraag is nu of de beide kunstmanen over voldoende brandstof beschikken om zichzelf in de juiste baan te manoeuvreren. Die banen liggen nu op 17.000 kilometer hoogte en dat had ongeveer 23.500 kilometer moeten zijn. Dat is beduidend lager dus. Bovendien zijn de banen niet cirkelvormig en hebben daarentegen een ovale baan. Daardoor is de afstand tot de aarde niet overal gelijk, iets wat absoluut noodzakelijk moet zijn. Het Galileo navigatiesysteem had Europa onafhankelijk moeten maken van het Amerikaanse GPSsysteem.. De bedoeling was dat het systeem 30 satellieten zou tellen en in 2017 compleet Pagina 5
zou zijn. Met de waarschijnlijke mislukking van deze twee kostbare exemplaren, ontstond er een discussie of Europa door moet gaan met dit zeer dure project. Inmiddels is er een commissie ingesteld die de oorzaak van het falen moet onderzoeken. Opmerkelijk dat Arianespace aanvankelijk mededeelde dat de lancering was geslaagd en de twee satellieten in hun geplande banen om de aarde waren gekomen. Het was de afdeling van de Amerikaanse luchtmacht, die alle satellieten nauwlettend in de gaten houdt, die liet weten dat dat niet het geval was. Voor ESA was dat bericht dubbel pijnlijk. Hun volgstation had in deze niet nauwkeurig de gegevens bestudeerd.
CHINA LANCEERDE 2 SATELLIETEN Vanaf lanceerbasis Taiqun steeg op 19 augustus een Chinese Long March 4B op om twee kunstmanen in een baan om de aarde te brengen. Het betrof allereerst de Chinese Gaefon 2, de meest moderne satelliet voor aardonderzoek van China. Het moet de overheid snel informatie over o.a. rampen verschaffen, zodat er zo snel mogelijk gehandeld kan worden. Voorts doet het onderzoek over natuurlijke hulpbronnen, stedengroei, en dient het voor ondersteuning van de nationale veiligheid. Geen twijfel over het feit dat het ook dient voor spionageactiviteiten, want dat is al lange tijd een van de belangrijkste opdrachten in de ruimtevaart van de grootmachten. Gaofen 2 draait op ongeveer 600 kilometer hoogte om de aarde en maakt daarbij een hoek met de evenaar van 98 graden. Het is de tweede van de zeven Gaofens, waarvan de laatste in 2020 gelanceerd moet zijn. De eerste ging in april 2013 de ruimte in en hielp mee met het zoeken naar het vermiste Maleisische vliegtuig MH370. Tijdens deze lancering werd ook de Poolse BretePL 2 in een omloopbaan om de aarde gebracht. Dit ongeveer 15 kilo wegende satellietje gaat metingen uitvoeren over de helderheidsveranderingen van de helderste sterren aan het firmament.
WEER EEN CHINESE LANCERING Opnieuw steeg er van Chinese bodem een raket op om kunstmanen in een baan om de aarde te brengen. Ditmaal was het een Long March 2D tweetrapsraket die lanceerbasis Jinquan op 3 september onder zich liet. Met succes bracht het de Chuangxin 1-04 en een medepassagier, ontwikkeld door de Chinese Academie van Wetenschappen in de ruimte. Deze hebben tot taak vanuit zonsynchrone banen gegevens te verzamelen en door te geven van een plek waar een ramp heeft plaatsgevonden en die vervolgens voor noodhulp gebruikt kunnen worden. Deze lancering was de vierde van China en de 51e over de gehele wereld dit jaar.
TRMM-KUNSTMAAN RAAKT UITGEWERKT De Tropical Rainfall Measuring Mission bereikt het einde van zijn werkzaam leven. Drukmetingen in zijn brandstoftank gaven op 8 juli aan dat de brandstof bijna op is. Het kan daarna niet meer op de hoogte van zo'n 400 kilometer gehouden worden, wat nodig is voor de juiste metingen. Langzaam zal het dichter bij de aarde komen en aanvankelijk nog in de zeer ijle atmosfeer geraken. De afremming begint dan steeds sterker te worden. Eenmaal in de dichtere luchtlaag is het snel afgelopen en zal het door de wrijvingshitte verbranden. Naar verwachting zal dit over ongeveer drie jaar het geval zijn. Tot begin 2016 zal het nog gegevens overseinen en dan worden de instrumenten uitgeschakeld. De TRMM werd in 1997 gelanceerd en zou drie jaar voornamelijk de hoeveelheid neerslag meten in de tropen. Het heeft die levensverwachting fors overschreden. De TRMM missie was een gezamenlijk project van NASA (V.S.) en NASDA (Japan). De lancering geschiedde destijds met een Japanse H-2 raket vanaf lanceerbasis Tanegashima.
Pagina 6
RUSSISCHE LANCERING Vanaf lanceerbasis Kourou bracht een Russische Sojoez raket vier Osb communicatiesatellieten in een baan om de aarde. Die lancering geschiedde op 10 juli. Het was de tweede serie van vier in dit project. De derde en laatste gaan begin volgend jaar de ruimte in. Deze kunstmanen, elk met een gewicht van ongeveer 700 kilo, bereikten een hoogte van ongeveer 7836 kilometer. Op eigen kracht werden die banen naar 8052 kilometer gebracht. Daarbij maken ze een hoek van 0,4 graden met de evenaar.
seconden en de andere van 7 minuten. waarover verder geen mededelingen werden gedaan.
TESTVLUCHT MISLUKT Brokstukken kwamen uit de lucht vallen en op diverse plekken begon het gras te branden. Het was voor iedereen op die lanceerplaats wel duidelijk. Een testvlucht van een herbruikbare raket van SpaceX was mislukt. Het prototype eindigde in een vuurbal. De oorzaak van de explosie is vrijwel zeker te wijten aan een defecte sensor. Daardoor kreeg het veiligheidssysteem aan boord van de raket verkeerde informatie. Er zou een probleem zijn en meteen werd het commando tot vernietiging gegeven. Verder onderzoek wordt nog gedaan om 100% zeker hiervan te zijn. Het was de tweede test van de Falcon 9R Dev 1 raket in een reeks van verticale opstijgingen. De bedoeling was dat het naar een bepaalde hoogte vloog en het daarna afdaalde en neerkwam op de plek vanwaar het vertrokken was.
ARIANE 5 LANCERING Met succes lanceerde een Ariane 5 raket op donderdag 11 september twee communicatiesatellieten. Beide kwamen in de geplande geostationaire overgangsbanen om de aarde terecht. Het betrof de Measat 3b van Maleisie en de Australische Optus 10. De bedoeling is dat beide kunstmanen zeker 15 jaar in bedrijf blijven. Voordat de Ariane 5 lanceerbasis Kourou verliet, moest die lancering enkele malen uitgesteld worden. De eerste keer ging het om een vertraging van 44 minuten. Het zou hier om een technisch probleem gaan, Daarna volgden nog twee stops, eentje van 7
Rollout van de lanceerplatform
Ariane
5
op
weg
naar
het
Vanaf liftoff verkliep de vlucht probleemloos. Rond half oktober zal de 5897 kilo wegende Measat 3b zijn positie op 91,5 gr. O.L. ingenomen hebben. Daar draait het in een geostationaire baan om de aarde en kan het aan het werk gaan. De Optus 10 met een gewicht van 3270 kilo werd eveneens naar een geostationaire omloopbaan gemanoeuvreerd. Vanuit 164 gr. O.L. verzorgt het de communicatiediensten. Arianespace liet weten dat een volgende Ariane 5 lancering op 16 oktober valt te verwachten. Met die vlucht gaan een Intelsat en de Arsat 1 in de neuskegel mee.
LANCERING GEHEIME CLIO De voortekenen waren niet goed. Onweersbuien zorgden voor een vertraging van twee uur en 26 minuten. Toen was de bewolking dun genoeg om de Atlas 5 van ULA Pagina 7
van start te kunnen laten gaan op 16 september. De op kerosine brandende RD180 motoren werkten ruim vier minuten om vervolgens afgestoten te worden. Het was toen de beurt aan de motor van de Centaur raket om de geheimzinnige lading in een hoge baan om de aarde te brengen. Na enkele tussentijdse ontstekingen van de motor kwam de CLIO satelliet in een sterk ellipsvormige baan om de aarde. De gehele vlucht was succesvol verlopen.
De neuskegel met daarin de CLIO wordt naar de top van de Atlas 5 gehesen
De Amerikaanse overheid deed erg geheimzinnig over de satelliet. Het werd iedereen duidelijk dat we te maken hadden met een spionagesatelliet. Zelfs gegevens over o.a. de positie werden niet bekend gemaakt. Het was de elfde succesvolle lancering voor United Launch Alliance sinds de oprichting van dat lanceerbedrijf in 2006.
IJSBAL 2010GB174 VREEMDELING
IS
EEN
Op basis van nieuwe berekeningen ontdekten Amerikaanse astronomen een hemellichaam die niet tot ons zonnestelsel behoort. Die ontdekking deden zij in 2010 op opnamen van de Canadees-Franse Hawaï Telescoop. Het bleek een ijsbal van zo'n 200 tot 250 kilometer groot te zijn (Onze maan meet een doorsnede van ongeveer 3500 kilometer). Op het moment van de ontdekking bevond dit hemellichaam zich in het sterrenbeeld Haar van Berenice. Al snel werd duidelijk dat het object zich van ons af bewoog. Het draait in een zeer langgerekte baan om de zon. Voor een omloopbaan heeft het ruim 6800 jaren nodig. Het verste punt ligt op 22 maal de afstand Aarde - Neptunus. Het nabije punt op anderhalf maal. Deze ijsbal 2010GB174 is niet de enige in zijn soort. Allemaal beschrijven ze grote ellipsvormige banen om de zon. Sommige hebben vele duizenden tot miljoenen jaren nodig om een keer in de buurt van de zon te geraken. Gebeurt dat, dan verdampt er ijs aan het oppervlak en laten stofdeeltjes, steentjes en gassen los, die als een wolk achter het object aanzweven. Op dat moment herkennen wij het als een staartster, of nog beter gezegd als een komeet. Dat zal bij deze vreemde hemellichamen nooit gebeuren, want daarvoor blijven ze veel te ver van de zon. Gezien die grote afstanden vermoeden astronomen dat ze van ver buiten ons zonnestelsel vandaan komen. Afkomstig van een ander zonnestelsel. Er moet dus een andere ster in het spel geweest zijn. In de tijd dat de zon nog heel jong was en deel uitmaakte van een groep sterren die gelijktijdig ontstonden. Heel langzaam verwijderden zich deze van elkaar en namen hemellichamen om andere sterren met zich mee. Onze zon deed dat ook met o.a. 2010GB174. Omgekeerd raakte onze zon er ook vele aan andere sterren kwijt. Zoiets gebeurt op het moment dat sterren elkaar van 'dichtbij' passeren. Daardoor kwamen de ijsballen onder invloed van de aantrekkingskrachten van andere sterren en werden dus ingevangen. Zouden we de kans krijgen zulke ijsballen van zeer dichtbij te bestuderen, dan zou ons dat de nodige kennis verschaffen van andere zonnestelsels. Pagina 8
door Michel van Pelt
CURIOSITY BEREIKT MOUNT SHARP NASA’s Marsrover Curiosity bereikte kort geleden de voet van Mount Sharp, de ongeveer vijf kilometer hoge berg die het eigenlijke doel is van de missie. Sharp (officieel Aeolis Mons genaamd) bevindt zich in het centrum van de Marskrater Gale. Het eerste jaar op de rode planeet heeft Curiosity voornamelijk gebruikt om de afstand tussen de landingsplaats en de berg af te leggen. Er waren wat omleidingen om interessante gebieden te onderzoeken, maar ook de sneller dan verwachtte slijtage aan de wielen zorgde voor aanpassingen aan de route; gebieden met scherpe stenen worden
zo veel mogelijk vermeden. De rover kan nu dus beginnen met het beklimmen van de berg, die een geërodeerd overblijfsel lijkt te zijn van een dik pakket sedimenten, waarschijnlijk miljarden jaren geleden door een meer afgezet dat ooit bijna de gehele krater vulde. Curiosity gaat de verschillende lagen van de berg onderzoeken, onder meer door het nemen van boormonsters van het gesteente. Hoe hoger op de berg, hoe jonger de sedimenten; de rover zal zo al klimmend door de geschiedenis van het gebied rijden.
De voet van Mount Sharp, gezien door Curiosity. [NASA/JPL-Caltech/MSSS]
Pagina 9
Onderweg naar de berg gebeurde er echter ook allerlei interessants. Zo vond Curiosity in mei dit jaar een grote ijzermeteoriet. Het was de eerste voor Curiosity, maar de rovers Spirit en Opportunity vonden al eerder meteorieten op het Marsoppervlak. De nieuw ontdekte steen is, vanwege de vorm, “Lebanon” gedoopt, de Amerikaanse naam voor Libanon. De meteoriet is maar liefst twee meter breed. Bijgaande foto bestaat uit een compositie van meerdere opnamen: de achtergrondopname is gemaakt door de Mastcam-camera, terwijl de detailopnamen in de aangegeven cirkels zijn gemaakt met Curiosity's ChemCaminstrument. Het kleinere, schijnbaar losse deel op de voorgrond heet “Lebanon B”. Hoe de holtes in het oppervlak van de meteoriet zijn ontstaan is nog niet zeker; mogelijk bevatten ze oorspronkelijk olivijnkristallen die in de loop van de tijd zijn weggeërodeerd. Erosie (door zandstormen) is waarschijnlijk ook de reden dat er relatief veel ijzermeteorieten worden gevonden; steenmeteorieten slijten sneller en verdwijnen daarom na verloop van tijd.
OPPORTUNITY BREEKT RECORD Intussen heeft de oudere NASA Marsrover Opportunity, die in januari 2004 op de rode planeet landde, het wereldrecord 'rijden op een ander hemellichaam' verbroken. Op 27 juli had Opportunity in totaal namelijk 40,3 kilometer afgelegd, en dat is net iets meer dan de Russische maanwagen Lunokhod 2, die in 1973 39 km af wist te leggen. De Sovjetrover deed dat in slechts vijf maanden tijd, maar afstand afleggen was destijds voor de Sovjets belangrijker dan onderzoek doen. In de 10 jaar die Opportunity al over Mars rijdt heeft de rover zeer vaak stil gestaan om wetenschappelijke gegevens te verzamelen. Een 6 meter grote krater langs de route van Opportunity is intussen Lunokhod gedoopt. Opportunity was ontworpen voor een ritje van ongeveer één kilometer en een levensduur van drie maanden. NASA hoopt dat de rover nog minstens 2 kilometer zal weten af te leggen; hij komt dan, na 42,2 kilometer rijden, aan in een gebied dat de passende naam “Marathon Valley” heeft gekregen.
De twee meter grote ijzermeteoriet “Lebanon” die Curiosity op Mars vond. [NASA/JPL-Caltech/ LANL/CNES/IRAP/LPGNantes/CNRS/IAS/MSSS]
Pagina 10
MARSMETEORIET ONDERZOCHT
MARSGEULEN ONTSTAAN DOOR KOOLSTOFDIOXIDE-IJS
De planeet Mars is al heel lang de koude, droge woestijn die wij kennen. Dat blijkt uit onderzoek van een internationaal team van wetenschappers aan een Marsmeteoriet met de naam “Black Beauty”. Dit brokstuk van Mars werd in 2011 in de Sahara gevonden. Black Beauty bevat zirkonen – een mineraal dat goed bestand is tegen verwering en zelfs informatie over extreme veranderingen in de omgeving kan “opslaan”.
NASA’s Mars Reconnaissance Orbiter (MRO) heeft laten zien dat de geulen op het oppervlak van Mars voornamelijk ontstaan onder invloed van koolstofdioxide-ijs, en niet door vloeibaar water als eerder gedacht (en gehoopt).
Vorig jaar toonde het team al aan dat de zirkonen in de meteoriet maar liefst 4,4 miljard jaar oud zijn. Ze zijn dus gevormd toen Mars nog heel jong was. Op dat moment was het op de rode planeet veel warmer en natter dan nu. Verder onderzoek heeft nu uitgewezen dat de grote klimaatverandering op Mars, waarbij het oppervlak koud en droog werd, op zijn laatst 1,7 miljard jaar geleden heeft plaatsgevonden. Die omslag zorgde voor een veranderende verhouding tussen de verschillende soorten zuurstofatomen (isotopen) op Mars, wat in de zirkonen in Black Beauty is terug te vinden.
De geulvorming, die vaak aan de binnenwand van kraters te zien is, treedt vooral in de winter op, wanneer al het water zeker bevroren is. Nieuw onderzoek van 356 locaties op Mars laat zien dat bij tien procent daarvan nieuwe geulen worden gevormd. Op basis van de zeer gedetailleerde MROopnamen wordt geconcludeerd dat de activiteit wordt veroorzaakt door koolstofdioxide-ijs. Een mogelijk mechanisme voor geulvorming is dat wanneer koolstofdioxide-ijs in de bodem aan het eind van de winter weer in gasvorm overgaat, het bovenliggende droge materiaal begint te schuiven. Een andere mogelijkheid is dat de laag koolstofdioxide-rijp in de winter zo zwaar wordt, dat deze uit eigen beweging omlaag glijdt. Volgens de onderzoekers verklaren deze scenario’s de vorming van alle vers lijkende geulen. Dat op beperkte schaal ook vloeibaar water erosie veroorzaakt kan niet worden uitgesloten, maar het merendeel van de geulen lijkt dus te worden gevormd door koolstofdioxide-ijs.
Een stukje van de op aarde gevonden Marsmeteoriet NWA 7533, bijgenaamd ‘Black Beauty’. [Meteorites.tv]
Mars Reconnaissance Orbiter (MRO)
Pagina 11
MARSROVER 2020 GEPRESENTEERD NASA wil in 2020 weer en grote Marsrover lanceren. Dat wordt een ontwerp dat is gebaseerd op Curiosity, maar met zeven nieuwe, geavanceerde instrumenten. Curiosity’s opvolger zal niet alleen geologisch onderzoek doen, maar ook meer direct op zoek gaan naar mogelijke sporen van vroeger leven op Mars. Ook moet het duidelijkheid geven over de beschikbaarheid van natuurlijke grondstoffen die bruikbaar kunnen zijn voor toekomstige bemande Marsmissies. De rover zal daarnaast gebruikt worden om interessante bodem- en gesteentemonsters te verzamelen die door een latere missie opgehaald en naar de aarde gevlogen moeten worden.
Marsrover 2020 zal onder meer de volgende wetenschappelijk instrumenten aan boord hebben: - een geavanceerde panoramische en stereoscopische camera; - een camera voor de detectie van organische verbindingen; - een experiment waarmee zuurstof uit de ijle Marsatmosfeer wordt gewonnen; - en een bodemradar voor geologisch onderzoek. Een deel van het instrumentarium wordt gebouwd in samenwerking met wetenschappelijke instituten in Frankrijk, Spanje en Noorwegen.
Overzicht van de instrumenten op de toekomstige Mars 2020 rover. [NASA]
Pagina 12
WASSENDE MAAN MIMAS Een dunne smalle strook van Saturnus' maan Mimas. Een haarscherpe opname waarop de vele kraters schitterend te zien zijn. Met scherpe kraterranden en lange schaduwen pronkt deze maan. Gezien haar uiterlijk is duidelijk dat ze een heftige geschiedenis achter de rug heeft. Ze heeft heel wat inslagen te verduren gekregen. Het Amerikaanse ruimtevaartuig Cassini maakte deze opname op 20 mei 2013 in het zichtbare licht. Het toestel bevond zich op dat moment op ongeveer 200.000 kilometer van deze maan. Daarbij maakte het een hoek met de zon en Mimas van zo'n 130 graden. Het kleinst zichtbare detail is altijd nog een kilometer groot.
NIEUWE ONTDEKKING STONEHENGE
BIJ
monumenten. Volgens wetenschappers veranderen de vondsten de kijk op Stonehenge volledig. Eerder deze maand werd ook al ontdekt dat de grote stenen van Stonehenge daterend van rond 3100 voor Christus oorspronkelijk een cirkel of een 'C' vormden Het onderzoek van de bodem begon vier jaar geleden. Zo werd een terrein van twaalf vierkante kilometer rond Stonehenge met radarapparatuur in kaart gebracht. Eerder werd al bekend dat door het bodemonderzoek twee lange sleuven waren gelokaliseerd die met de stand van de zon te maken hebben. De ene sleuf ligt op 21 juni in de lijn van zonsopgang en de andere op dezelfde dag van zonsondergang. De sleuven kruisen elkaar op de plek waar later Stonehenge werd gebouwd. De sleuven werden vierhonderd jaar voor Stonehenge gegraven.
De beroemde Stonehenge in Engeland blijkt onderdeel te zijn van een veel groter geheel. Tot die opzienbarende conclusie kwamen archeologen na onderzoek van de bodem rond het monument uit de steentijd bij Amesbury. De onderzoekers stuitten op zeventien onbekende kapellen en honderden andere archeologische zaken zoals kleinere Pagina 13
5 MOGELIJKE LANDINGSPLAATSEN OP KOMEET GESELECTEERD Na bestudering van de foto's van komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko hebben wetenschappers vijf landingsplaatsen geselecteerd om de Duitse lander Philae te laten landen in november a.s. Als die landing lukt zal het toestel zich meteen vastboren in het oppervlak om te voorkomen dat het meteen wegzweeft.. Het toestel zal er minstens twee dagen blijven staan. Lukt het de batterijen op te laden dan gaat het er misschien wel enkele maanden daar doorbrengen. Tijdens het verblijf op dat hemellichaam zal het metingen uitvoeren van de structuur en de chemische samenstelling van het oppervlak, foto's nemen en zoeken naar het antwoord op de vraag of er verband bestaat tussen het aanwezige ijs en het water op aarde. Algemeen wordt er van uitgegaan dat miljarden jaren geleden door kometen water op aarde is gebracht en die de bouwstenen van het leven zijn. Sinds het moment dat Rosetta om de komeet op 6 augustus ging draaien, fotografeerden camera's het oppervlak voortdurend. In eerste instantie werden er tien mogelijke landingsplaatsen geselecteerd. Na nog nauwkeurigere bestuderingen werd dat aantal teruggebracht naar vijf. Op 14 september vielen er opnieuw enkele af. Vanaf een hoogte van zo'n 20 kilometer zullen eind september de twee overgebleven plekken uitvoerig bestudeerd worden. Uiteindelijk volgt dan de definitieve keuze en volgt half november de landing met een nauwkeurigheid van 500 tot 1640 meter. Gezien de grillige vorm van de komeet is die landing niet geheel zonder risico's. En wat staat de lander daar te wachten?
Hellingen, rotsen, kloven, losse grond en zelfs heel mul zand. De 100 kilo wegende Philae met aan boord 10 wetenschappelijke instrumenten zal tenminste 64 uur na aankomst op het oppervlak blijven werken. Want zo lang werken de batterijen.
ONVOORSTELBAAR, DAT SUPERCLUSTER LANIAKEA Een aantal Amerikaanse wetenschappers hebben laten weten dat zij er van overtuigd zijn, dat in de 'directe omgeving' van onze planeet, meer dan 100.000 sterrenstelsels staan. Het is een zogeheten supercluster, dat de naam Laniakea heeft gekregen. Die naam is voorgesteld door Nawa'a Napoleon die Hawaiiaans lesgaf op Kapiolani Community College op Hawaï. Deze naam eert daarmee alle navigatoren van Polynesie, die hun kennis van de sterrenhemel gebruikten voor hun lange reizen op de immens grote Stille Oceaan. Dit hele bolwerk meet maar liefst 500 miljoen lichtjaar (= 500 x 9,5 biljoen kilometer) in doorsnede. Bij elkaar zouden ze 100 miljoen miljard keer zo zwaar zijn als onze zon. Het was bekend dat de aarde deel uitmaakt van zo'n megastelsel, maar hoe groot bleef gissen. Hoeveel superclusters het heelal telt, is niet bekend. Tot deze supercluster behoren o.a. ook de Virgo cluster en de Norma-Hydra-Centaurus.
Komeet 67P/Churyumov-Gerasimenko met daarop aangegeven de in eerste instantie aangegeven landingsplaatsen.
Pagina 14
LANCERING JAPANSE ASTEROIDESONDE LIGT OP SCHEMA Over enkele maanden, deze winter dus, moet de Japanse Hayabusa 2 naar asteroïde 1999 JU3 vertrekken. De laatste voorbereidingen verlopen volgens planning. Eind september vertrekt het ruimtevaartuig naar de lanceerbasis om in december om met een H-2 raket gelanceerd te worden. Mocht de lancering mislukken of in het begin van de vlucht er naar uitzien, dat de missie op een fiasco gaat uitlopen, dan staat er een reserve klaar.. Die kan dan in juni of december volgend jaar deze ruimtemissie alsnog ten uitvoer brengen..
In deze periode zal ook een robotlander, genaamd MINERVA naar het oppervlak afdalen.. Het zal zich aan het oppervlak vastzetten zoals ook de Philae dat bij een komeet in november gaat doen. Het is duidelijk dat de Duitse DLR en de Japanse JAXA samengewerkt hebben aan deze lander.
De andere zijde van de Hayabusa 2
Hayabusa 2
De lancering volgt vier jaar nadat de Hayabusa 1 op aarde was teruggekeerd van een soortgelijke missie.. Dat toestel had microscopisch kleine stofdeeltjes van asteroïde Itokawa verzameld en naar de aarde gebracht. Om asteroïde 1999 JU3, een object met een doorsnede van ongeveer 100 kilometer te bereiken, maakt het ruimtevaartuig gebruik van vier xenon-ion stuwkracht. Onderweg zal het eind 2015 nog een keer een swingby maken langs onze planeet. Door namelijk gebruik te maken van de aardse aantrekkingskracht zal het de benodigde snelheid krijgen om in juni 2018 de asteroïde te bereiken. Gedurende de 18 maanden dat het om die asteroïde draait, zullen een scala van instrumenten deze rots bestuderen met o.a. belichters, een spectrometer en een terrein hoogtemeter om het oppervlak in kaart te brengen.
De bedoeling is dat er ook enkele grammen bodemmonsters genomen worden. Die vertrekken aan boord van een terugkeercapsule in december 2019 richting aarde. En als de terugreis volgens schema verloopt, zal de capsule in december 2020 veilig op aarde moeten landen.
MILJOENEN STERREN KAART GEBRACHT
IN
Een internationaal team van sterrenkundigen heeft 219 miljoen sterren in kaart gebracht, de meest uitgebreide catalogus tot nu toe. Het team maakte gebruik van de Isaac Newton Telescope (INT) op het Spaanse eiland La Palma. Daarmee kunnen sterren worden gespot die een miljoen keer zwakker schijnen dan met het blote oog te zien is. Het duurde tien jaar voordat die miljoenen sterren in kaart waren gebracht. Sterrenkundigen schatten dat er minstens 100 miljard sterren in onze Melkweg zijn. Vanaf de aarde is maar een klein deel daarvan te zien. De Melkweg meet een doorsnede van zo'n 100.000 lichtjaren. Een lichtjaar is 9,5 biljoen kilometer.
Pagina 15
EERSTE FOTO VAN DE MAAN VAN DICHTBIJ Bovenstaande foto was de eerste van heel dichtbij van het oppervlak van de Maan genomen. Zo hadden we een stukje Maan nog nooit eerder gezien. Wat een sensatie was dat toendertijd. In alle kranten over de gehele wereld werd die foto afgedrukt. Tja, het is wel even geleden. Het was het eerste Amerikaanse ruimtevaartuig Ranger 7 die 50 jaar geleden op 31 juli 1964 net voordat het te pletter sloeg, nog deze opname overseinde. Ongeveer 17 minuten voor het fatale moment.
Welke kraters zien we op deze opname? De grote krater in het midden rechts is de 108 kilometer in doorsnede Alphonsus. Daarboven komen we Ptolemaeus tegen met onder krater Arzachel. Linksonder herkennen we Mare Nubium. Het gebied van boven naar beneden meet ongeveer 360 kilometer. De ruimtevaart- en sterrenkendeliefhebbers waren destijds wild enthousiast. Nog nooit hadden we zo'n fraaie opname van onze buur in de ruimte van zo dichtbij gezien. De Ranger had het gepresteerd. Alle Rangers hadden tot doel hoge kwaliteit foto's van de maan te maken en die meteen naar de aarde over te seinen. De beelden werden gebruikt voor Pagina 16
wetenschappelijk onderzoek en voor het selecteren van geschikte landingsplaatsen voor bemande Apollo-missies op de maan. Het kleinst zichtbare detail meet altijd nog een halve meter.
JUPITERS MAAN EUROPA
ASTEROIDE SCHEERDE LANGS DE AARDE De asteroïde 2014 RC passeerde op zondag 7 september rakelings de aarde. Die afstand bedroeg altijd nog zo'n 40.000 kilometer maar in de sterrenkunde stelt dat compleet niets voor. 2014 RC is een kleine asteroïde met een doorsnede van 18 meter wat vergelijkbaar is met een huis. Volgens NASA is dat hemellichaam ietsjes kleiner dan die vorig jaar boven de Russische stad Tsjeljabinsk ontplofte. En we hebben gezien welke schade deze aanrichtte.
'GROTE' UITBARSTING OP DE ZON Ineens was er groot nieuws: er hadden enkele uitbarstingen op de zon plaatsgevonden. Midden op de zon en duidelijk op de aarde gericht. Groot nieuws en we werden meteen lekker gemaakt op de kans om noorderlicht te zien. Sensatie!
Camera's aan boord van het NASA ruimtevaartuig Galileo maakten bovenstaande opname van een gebied op maan Europa. Het bestrijkt een oppervlak van 163 x 167 kilometer. Die opname kwam tot stand op 6 november 1997 tijdens de elfde omloopbaan om Jupiter. Het toestel bevond zich toen op een afstand van 21.700 kilometer van de maan. De verkregen opnames werden gecombineerd met die met een veel lagere resolutie van 1998. Toen vloog Galileo op 143.000 kilometer langs deze maan tijdens de 14e omloop om de reuzenplaneet. De blauwwitte kleur op het oppervlak duidt op de aanwezigheid van puur ijs. Magnesium sulfaat zou de roodachtige kleur weergeven. En dat weer vermengd met ijs vanuit de oceanen onder het oppervlak.
Midden op de zon is heel goed de uitbarsting te zien
Helaas, die uitbarstingen op de zon bleken windvlagen te zijn in plaats van zonnestormen. Noorderlicht? Ook dat viel tegen. In die bewuste nacht was in het noorden van Nederland iets heel vaags te zien aan het firmament. Van de ene kant maar gelukkig ook, want een grote sterke stroom elektrisch geladen deeltjes die in botsing komt met het magnetisch veld van de aarde, kan voor heel wat problemen zorgen. Elektrische apparatuur kan ontregeld worden, elektronica buiten werking geraken, en in de ruimte grote schade aan satellieten veroorzaken. Zeker niet te vergeten levensbedreigend voor de ruimtevaarders aan boord van het ISS. Dat is de nadelige kant van de medaille. Pagina 17
EEN KRACHTIGE, PULSERENDE PULSAR De blauwe stip in het midden van deze foto is een energieke pulsar. Deze werd ontdekt door de satelliet NuSTAR (Nuclear Spectroscopic Telescope Array) van NASA. Elke 0,2 seconde zendt het rontgenstralen uit richting aarde. Niet de gehele ster doet dat maar vanaf een bepaalde plek. Omdat de ster heel snel om haar as draait, krijgen we dat pulserende te 'zien'. Precies zoals dat gebeurt bij het licht van een vuurtoren. Deze pulsar, PSR J1640-4631, ligt in het binnenste deel
van onze Melkweg op een afstand van ongeveer 42.000 lichtjaar van ons vandaan. Aanvankelijk dachten de astronomen met een krachtige bron van gammastralen te maken te hebben, maar inmiddels is het duidelijk dat deze bron een pulsar is. De sterren in het blauw zijn aan de NuSTAR-opnames toe te schrijven. De overige sterren zijn toegevoegd van de opnames van NASA's Chandra X-ray Observatory. Het roodachtige licht op de achtergrond is afkomstig van een infrarood opname van NASA's Spitzer Space Telescope. Een mix dus van drie verschillende ruimtetelescopen. Pagina 18
HUBBLE RUIMTETESCOOP FOTOGRAFEERDE FRAAIE NEVEL Wat is het in de ruimte toch fantastisch mooi. Jammer, dat we het niet met onze eigen ogen kunnen zien. Maar gelukkig is er de Hubble ruimtetelescoop. Die maakte onderstaande schitterende opname van SSTC2D J033038 2+303212 gelegen in het sterrenbeeld Perseus. Het is een klein schitterend kosmisch object, omgeven door heldere sterren. In het midden vormt zich een ster en dat betekent dat we hier te maken hebben
met de geboorte van een ster in een vroeg stadium. Het is omgeven door een heldere schijf van materialen met daar omheen uitbarstingen van gas afkomstig van de ster zelf. De lichte wolk is een reflectienevel bekend als [77]63, een wolk van interstellair gas. Het wordt opgelicht door een ster achter deze nevel. Er bevinden zich trouwens heel veel sterren achter de nevel die zorgen voor de oplichting van het gas ook in de omgeving ervan. Heel opvallend is de donkere strook die als een 'zwarte slang' te zien is. Deze staat bekend als Dobashe 4173.
Pagina 19
WAT ER AAN DE STERRENHEMEL TE ZIEN IS IN DE PERIODE VAN 21 SEPTEMBER TOT 22 OKTOBER 2014 MERCURIUS Bevindt zich in het sterrenbeeld Maagd. Staat of achter de zon of maakt een te kleine hoek met de horizon m.a.w. niet te zien. VENUS Staat tot 25 september in het sterrenbeeld de Leeuw en daarna in de Maagd. Bevindt zich te dicht bij de zon of staat er achter en is dus ook niet waarneembaar. MARS Tot 26 september bevindt Mars zich in het sterrenbeeld Schorpioen en daarna in de Slangendrager. Is te vinden laag boven de westelijke horizon en gaat ongeveer twee uur na de zon onder. JUPITER Schittert kort na middernacht aan de oostelijke hemel als een erg heldere ster in het sterrenbeeld Kreeft. Na 15 oktober treffen we deze reuzenplaneet in de Leeuw aan. SATURNUS In het sterrenbeeld Weegschaal is Saturnus te vinden. Nadert de zon en verdwijnt tegen half oktober in de zonnegloed en is dus niet meer te zien. URANUS Met een verrekijker is deze planeet in het sterrenbeeld Vissen op te sporen. Is vrijwel de gehele nacht zichtbaar. NEPTUNUS Om deze planeet te kunnen zien heb je een sterrenkijker nodig. Neptunus is het grootste deel van de nacht in het sterrenbeeld Waterman te vinden. VAN DAG TOT DAG 21 sept.: Iets boven de smalle maansikkel laag boven de oostelijke horizon, staat deze ochtend Regulus, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 21 sept.: Iets ten westen van Saturnus is in een sterrenkijker maan Japetus van Saturnus te vinden.
23 sept.: Te 4.29 uur begint deze ochtend bij ons de astronomische herfst. Dat wil zeggen dat het middelpunt van de zon de hemelequator van noord naar zuid passeert. 25 en 26 sept.: Op deze beide avonden is maan Titan in een sterrenkijker op de grootste afstand ten oosten van Saturnus aan te treffen. 27 en 28 sept.: Deze avonden staan Mars en ster Antares dicht bij elkaar laag boven de zuidwestelijke horizon. In een verrekijker is die samenstand nog fraaier te zien. 27 sept.: Links van de maansikkel is deze avond Saturnus te zien. 28 sept.: Deze avond bevindt Saturnus zich rechts van de maansikkel. 29 sept.: Onder de maansikkel zijn Mars en Antares te vinden. 3 en 4 okt.: Maan Titan bevindt zich op de grootste westelijke afstand tot Saturnus. Bekijk dat in een sterrenkijker. 4 okt.: Laag boven de zuidwestelijke horizon valt in een sterrenkijker de samenstand van Saturnus en dwergplaneet Ceres te bewonderen. 7 okt.: Deze ochtend zijn de vier grootste manen van Jupiter ten westen van de planeet te zien. 8 okt.: Mocht je in het oosten van Azie of in de poolstreken zijn, dan kun je deze dag genieten van een totale maansverduistering. 11 op 12 okt.: Links van de Maan prijkt Aldebaran, de helderste ster van het sterrenbeeld Stier. 12 okt.: Rond 7.34 uur passeert de Maan 'rakelings' een sterretje van het sterrenbeeld Stier. Om dat te kunnen zien, is het gebruik van een sterrenkijker noodzakelijk. 18 okt.: Linksboven de Maan valt Jupiter te bewonderen. 19 okt.: Linksboven de maansikkel valt Regulus op, de helderste ster van het sterrenbeeld Leeuw. 'VALLENDE STERREN' Van 2 oktober tot 7 november zijn de Orioniden weer actief. In de nachten van 21 en 22 oktober bereiken zij hun maximum. Kijk richting ster Betelgeuze van het sterrenbeeld Pagina 20
Orion. In deze periode is het Nieuwe Maan m.a.w. ideale omstandigheden. Tja, wel hopen dat het ook helder, onbewolkt weer is. De Orioniden zijn afkomstig van de beroemde komeet Halley. In de maand oktober laten zich ook regelmatig enkele Tauriden zich zien. Hou dus ook de omgeving van het sterrenbeeld Stier in de gaten. Die bevindt zich vlakbij Orion. MAANFASEN Nieuwe Maan Eerste Kwartier Volle Maan Laatste Kwartier
DE ZON 23 september 03 oktober 13 oktober 18 oktober
OPKOMST ONDERGANG 7.27 uur 19.36 uur 7.43 uur 19.13 uur 8.01 uur 18.50 uur 8.09 uur 18.39 uur
24 september 01 oktober 08 oktober 15 oktober Een van onze leden, Dauwe Goorhuis, fotografeerde deze fraaie samenstand van de Maan en Saturnus op 31 augustus. Hiervoor gebruikte hij een 80 mm shorttube van SkyWatcher (80 mm objectief en 400 mm brandpuntsafstand) met daarop een canon EOS 1100D en een 2x barlowlens De gebruikte belichting was 1/20 sec en ISO 1600. Wie zorgt voor zijn opname voor de volgende ASTRUIM?
Pagina 21
OPEN DAG ESTEC
VELDHOVEN
Op zondag 5 oktober a.s. houdt ESTEC in Noordwijk haar jaarlijkse Open Dag. Een kijkje in de ruimtevaarthemel. Zo zijn er onderdelen van satellieten te zien, vinden er lezingen plaats door ruimtevaarders, zijn er rondleidingen enz. Ook onze vereniging is aanwezig met een stand. We hopen zoveel mogelijk leden te mogen begroeten.
Bijeenkomst op vrijdagavond 10 oktober 2014 Deze vindt plaats in Uden in samenwerking met kern Uden
ACTIVITEITEN KERNEN NIJMEGEN Bijeenkomst op vrijdagavond 10 oktober 2014. - bespreking nieuwtjes - waterraketten - bespreking project - 40 jaar N.J.R.S. - wat verder ter tafel komt Ieder krijgt persoonlijk bericht waar deze bijeenkomst plaatsvindt Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.00 uur
Bijeenkomst op vrijdagavond 10 oktober 2014 Bespreking nieuwtjes 40 Jaar N.J.R.S. Open Dag ESTEC Nacht van de Nacht Nieuwe activiteit Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur De volgende ASTRUIM verschijnt op 19 oktober 2014
UDEN Bijeenkomst op vrijdagavond 10 oktober 2014 - Bespreking nieuwtjes - 40 Jaar N.J.R.S. - Open Dag ESTEC - Nacht van de Nacht - Nieuwe activiteit - Wat verder ter tafel komt In MuzeRijk, Klarinetstraat 4, Uden Aanvang: 19.30 uur Einde: 21.30 uur
4 OKTOBER 1974 -- 4 OKTOBER 2014
NEDERLANDSE JEUGDVERENIGING VOOR RUIMTEVAART EN STERRENKUNDE
Pagina 22
