3

ZonMw Laan van Nieuw Oost Indië 334 2593 CE Den Haag Postbus 93 245 2509 AE Den Haag Telefoon

070 349 51 11

Fax

070 349 51 00

E-mail

[email protected]

Eindredactie:

Linda Gerth-Verhoeve, Annemiek Elling-de Boer

300/11/2007/3

Overzicht van projecten over geestelijke gezondheidszorg (ggz) en verslaving

november 2007

2

Inhoud

Inleiding

4

1. Programmakader Wetenschap en innovatie

7

2. Programmakader Preventie

27

3. Programmakader Langdurende zorg en zorg voor kwetsbare groepen

72

4. Programmakader Vraag en samenleving

159

5. Programmakader Kwaliteit en doelmatigheid

173

3

Inleiding Dit rapport, met bijbehorende cd-rom, geeft een overzicht van de ggz projecten die gefinancierd zijn door ZonMw. Het rapport en de cd-rom geven een schets van 368 projecten op het gebied van de geestelijke gezondheidszorg (ggz). Het overzicht vermeldt de projecten die in november 2007 gaande zijn en de projecten die recent (in 2004 of later) beëindigd zijn. Het laat zien wat ZonMw doet met het geld en wat dat oplevert. Het geeft niet aan hoe het ZonMw-onderzoek er precies uitziet. De beschrijvingen zijn kort en resultaatgericht. Voor wie meer wil weten dan de eerste feiten zijn enkele relevante gegevens vermeld: projectnummer, uitvoerende organisatie, einddatum e.d. Wat staat erin? In het rapport staan alle projecten ingedeeld op programma. Met behulp van de cd-rom is dezelfde informatie eenvoudig te vinden via achttien verschillende trefwoorden. Dit levert snel zicht op een aantal relevante thema’s. Bijvoorbeeld op depressie, rehabilitatie, verslaving of jongeren. Er zijn ook combinaties van trefwoorden mogelijk, zoals ‘secundaire preventie voor jongeren’ of ‘schizofrenie en multiculturaliteit’. De projecten liggen alle op het terrein van de ggz in brede zin. Ook verslaving en gedragsproblemen bij jongeren horen ertoe en ook onderzoek dat zich niet direct richt op de zorg maar op achterliggende neurologische processen. Projecten over ouderen en ggz zijn opgenomen met uitzondering van onderzoek naar dementie vanuit een somatische invalshoek. Ook bij comorbiditeit is de grens gelegd bij het al of niet dominant zijn van de psychische dan wel de somatische problematiek. Projecten met een overheersend somatisch thema zijn in dit overzicht buiten beschouwing gebleven. Het overzicht is een eerste stap. Wie méér wil weten, bijvoorbeeld hoeveel rct’s er zijn of hoeveel fundamenteel onderzoek, kan dat niet altijd uit de beschrijvingen opmaken. Het overzicht geeft een indicatie van de eindproducten, bijvoorbeeld een proefschrift, handboek of training. Maar om een goed beeld te krijgen van wat er van die producten daadwerkelijk is geïmplementeerd, is méér nodig. Rapport en cd-rom vormen een startpunt voor veel vragen die nadere verkenning behoeven. Voor wie? Het overzicht is bedoeld voor extern en intern gebruik (binnen ZonMw), bijvoorbeeld voor de brancheorganisatie, koepelorganisaties in de ggz, kennisinstituut en kenniscentra, stakeholders en beleidsorganisaties. Deze organisaties willen weten wat ZonMw (op termijn) aan resultaten heeft over specifieke onderwerpen en of er sprake is van witte vlekken. Het overzicht is ook geschikt voor individuele belangstellenden: voor wetenschapsjournalisten en media, die op zoek zijn naar gegevens over een onderwerp dat zij ‘onder handen’ hebben. Onderzoekers of praktijkorganisaties willen vaak weten wat er elders al ‘loopt’ en met wie zij daarover contact kunnen leggen. Beroepsgroepen en anderen kunnen het raadplegen, wanneer zij een congres of andere activiteiten gaan organiseren. Tenslotte is het overzicht intern van betekenis, voor programmacommissies, secretarissen, communicatie- en implementatiemedewerkers van ZonMw. Het kan een rol spelen bij programmering, bijvoorbeeld bij het concretiseren van een programma en het opsporen van hiaten. Bij selectie en beoordeling van projecten kan de vraag aan de orde zijn of iets dergelijks ook bij een ander programma speelt. Bij monitoring en implementatie kunnen verbanden worden gelegd en krachten worden gebundeld, bijvoorbeeld om gezamenlijk een kennissynthese uit te voeren of een implementatietraject uit te zetten voor verwante projecten.

4

CD-rom met trefwoorden De projecten zijn voorzien van (in totaal) achttien trefwoorden. Deze trefwoorden bieden een hulpmiddel om snel orde aan te brengen in de informatie. Ze bieden de mogelijkheid om de projecten per doelgroep en type hulpverlening (resp. preventie) of aandoening te groeperen. In deze versie zijn de volgende trefwoorden aangebracht; in een volgende versie worden dat er meer. • psychische aandoening - angst/depressie - gedragsstoornissen - persoonlijkheidsstoornissen - psychose/schizofrenie - verslaving • doelgroepen, specifieke groepen - patiënten/consumenten; inclusief mantelzorgers - diversiteit (m.n. etnische groeperingen) - jeugd; inclusief baby’s en kinderen - ouderen • type hulpverlening / preventie e.d - primaire preventie - secundaire preventie - huisarts (bedoeld is: aanpak in de eerstelijnszorg van huisartsen) - behandeling; inclusief diagnostiek - forensische psychiatrie - maatschappelijke integratie (herstel/rehabilitatie) - maatschappelijke opvang • overige - neurobiologisch onderzoek (meestal fundamenteel onderzoek, waarvan de uitkomsten nog niet direct toepasbaar zijn op preventie of hulpverlening) - richtlijn (gestandaardiseerde werkwijzen, protocollen of handboeken; ook uitkomsten van onderzoek die in aanmerking komen om opgenomen te worden in multidisciplinaire richtlijnen) Rapport met indeling in programmakaders Voor de indeling van het rapport zijn de vijf programmakaders van ZonMw aangehouden. Binnen de programmakaders zijn de projecten gesorteerd op nummer. De indeling is als volgt: • Hoofdstuk 1. Wetenschap en innovatie: 41 projecten In dit hoofdstuk staan projecten die, ongeacht het thema, geselecteerd zijn op criteria betreffende kwaliteit. Het gaat hier om wetenschappelijk onderzoek van hoge kwaliteit dat grensverleggend is. • Hoofdstuk 2. Preventie: 85 projecten Onderzoek, ontwikkeling en implementatie op het gebied van primaire en secundaire preventie, onder meer gericht op de openbare gezondheidszorg. • Hoofdstuk 3. Langdurende zorg en zorg voor kwetsbare groepen: 185 projecten Onderzoek, ontwikkeling en implementatie ter verbetering van de zorg, ondersteuning en maatschappelijke participatie van kwetsbare mensen. Soms zijn hier ook projecten op het gebied van preventie te vinden, bijvoorbeeld in het kader van het programma verslaving. • Hoofdstuk 4. Vraag en samenleving: 28 projecten Dit programmakader heeft een maatschappelijke oriëntatie. Het bevat programma’s op het terrein van participatie, ethiek en specifieke doelgroepen. Jeugd neemt een prominente plaats in.

5

•

Hoofdstuk 5. Kwaliteit en doelmatigheid: 29 projecten Onderzoek naar de doelmatigheid en kwaliteit van de zorg, voor de cure, en naar de implementatie van best practices.

Volgende versies Dit is de eerste uitgave (november 2007). Over een jaar wordt aan dit overzicht een addendum toegevoegd met de nieuwe projecten. Het jaar erna, eind 2009, komt er een geactualiseerd overzicht, met een actuele aanduiding van de stand van zaken voor alle projecten. Tweejaarlijks wordt het overzicht dus geactualiseerd, in het tussenjaar verschijnt een addendum. Op basis van opmerkingen en suggesties van de gebruikers van rapport en cd-rom worden bij de geactualiseerde versie ook nieuwe trefwoorden toegevoegd. Nadere informatie Over de projecten zijn nadere inlichtingen te krijgen bij de volgende contactpersonen: 1. Wetenschap en innovatie Sandra van ‘t Padje 2. Preventie Marie José van Rooy 3. Langdurende zorg Linda Gerth-Verhoeve 4. Vraag en samenleving Gonny ten Haaft 5. Kwaliteit en doelmatigheid Mariëtte Kraayvanger

6

1. Programmakader Wetenschap en innovatie

De betrokkenheid van het melanocortine systeem bij activiteitgebaseerde anorexia 90339175 Bij patiënten met anorexia nervosa wordt naast een verlaagde voedselinname en een extreem laag lichaamsgewicht ook vaak hyperactiviteit gerapporteerd. Er zijn aanwijzingen gevonden voor een verhoging van melanocortine receptor activiteit. Om de processen die ten grondslag liggen aan anorectisch gedrag in kaart te kunnen brengen, worden de adaptieve veranderingen van het melanocortine systeem bestudeerd bij hersenen van ratten met anorectisch gedrag. Het onderzoek levert aanwijzingen voor medicatie op. Aan de hand van de resultaten wordt gezocht naar geneesmiddelen die de werking kunnen nabootsen van AgRP, dat bij de anorectische ratten de hyperactiviteit vermindert en daarmee het anorectisch gedrag. De betekenis van het antipsychoticum olanzapine bij de behandeling van Anorexia Nervosa dient verder onderzocht te worden. Op grond van dit onderzoek wordt behandeling van Anorexia Nervosa met leptine afgeraden. ZonMw-programma: Research Support Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - medische farmacologie Budget: € 164.096,00 Einddatum: 10-3-2005 Trefwoorden: neurobiologisch onderzoek; behandeling; gedragsstoornissen

Adaptieve veranderingen in de hersenen door drugsverslaving 90342072 Dit onderzoek geeft inzicht in de moleculaire basis van drugsverslaving en ontcijfert de aanpassingen in de hersenen (neuro-adaptatie) die plaatsvinden door drugsgebruik. Er is gekeken naar grote veranderingen in de expressie van herseneiwitten na behandeling met morfine. Dit onderzoek is gedaan in specifieke hersengebieden (striatum en prefrontale cortex) van ratten. De eiwitten, waarvan de expressie veranderd was, bleken betrokken bij belangrijke cellulaire processen, zoals het energiemetabolisme, handhaving/plasticiteit van het cytoskelet en neurotransmissie. Het belangrijkste product van dit onderzoek is kennis. Op termijn kan het inzicht in de moleculaire basis van drugsverslaving leiden tot nieuwe preventie- en behandelstrategieën. ZonMw-programma: Research Support Uitvoerende organisatie: Onderzoekschool Neurowetenschappen Amsterdam Budget: € 139.713,00 Einddatum: 28-5-2004 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

7

Neurologische- en gedragsstoornissen bij patiënten met het Williams syndroom 90342099 Het Williams Syndroom (WS) is een aangeboren aandoening. Het is een ontwikkelingsstoornis, die wordt veroorzaakt door een heterozygote deletie van zo'n 21 genen op chromosoom 7. Doordat niet altijd dezelfde combinatie van genen is aangedaan bestaan er verschillende verschijningsvormen van dit syndroom. Het onderzoek heeft een lange termijn doel, namelijk de moleculaire basis te ontrafelen van de neurologische en gedragsstoornissen van patiënten met het Williams Syndroom. Dit onderzoek heeft zich met name gericht op het CLIP-115 gen en de relatie met hersenstoornissen. Het onderzoek heeft kennis opgeleverd waarmee de diagnose van het Williams Syndroom verbeterd kan worden. Er is onder meer aangetoond dat het CLIP-115 gen verantwoordelijk is voor een aantal specifieke neuropsychologische symptomen. Dankzij het onderzoek kunnen er probes ontwikkeld worden om voor iedere WS patiënt na te gaan welke set van genen is aangedaan. De nieuwe anamnese protocollen die opgesteld zijn voor het stellen van de diagnose Williams Syndroom en de genetische testen voor het determineren van de precieze truncatie zullen in het veld van de klinische genetica standaard toegepast gaan worden. ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - neurowetenschappen Budget: € 449.690,41 Einddatum: 1-6-2004 Trefwoorden: gedragsstoornissen; neurobiologisch onderzoek; richtlijn

De effecten van stress op geheugen formatie en synaptische plasticiteit 90347076 Het doel van dit project is bij proefdieren te onderzoeken wat de effecten van stressvolle gebeurtenissen en corticosteroïden zijn op synaptische plasticiteit en vorm van hersencellen, twee belangrijke substraten van leer- en geheugenprocessen. Er zijn sterke aanwijzingen dat stressvolle situaties bij mens en dier over het algemeen uitstekend onthouden worden. Aan de andere kant kunnen dit soort situaties leer- en geheugenprocessen negatief beïnvloeden. Deze effecten worden voor een belangrijk deel veroorzaakt door hormonen (corticosteroïden), die bij stress worden afgescheiden. Deze hormonen passeren de bloedhersenbarrière en binden zich aan receptoren in de hersenen. Beide tot dusver gekarakteriseerde receptoren bevinden zich in de hippocampus, die sterk betrokken is bij leer- en geheugenprocessen. Het onderzoek heeft nieuwe inzichten geleverd over de manier waarop stressvolle situaties de plasticiteit en complexiteit van dendrietbomen in de hippocampus beïnvloeden. Dit is van belang voor het begrijpen van stress-gerelateerde aandoeningen zoals PTSS en depressie, die gerelateerd zijn aan cognitieve verstoringen en morfologische veranderingen in de hippocampus. ZonMw-programma: Fellowships Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - SILS-CNS Budget: € 129.646,30 Einddatum: 22-3-2004 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

8

Neuro-anatomische ondergrond van drugszoekend gedrag 90348233 Een groot probleem bij de behandeling van drugsverslaving is de grote kans op terugval in druggebruik na afkicken. Het belangrijkste neuronale systeem dat betrokken is bij terugval, is het mesocorticolimbische systeem dat normaliter een rol speelt bij de aansturing van natuurlijk belonend gedrag, zoals drinken, eten en sex. Het doel van dit project is te onderzoeken welke neuronale populaties worden geactiveerd bij de processen van hunkering naar drugs en het op zoek zijn naar natuurlijke beloners. Voor dit onderzoek worden diermodellen gebruikt. Uit het onderzoek blijkt dat er binnen het mesocorticolimbische systeem populaties van neuronen aanwezig zijn, die specifiek betrokken lijken bij terugval in drugs-zoekgedrag (hunkering) en niet bij zoekgedrag gericht op de natuurlijke beloners. Vanuit een farmacotherapeutisch perspectief is dit interessant omdat hiermee de mogelijkheid ontstaat voor een gerichte interventie bij drugsverslaving. Het gaat daarbij om een farmacologische behandeling specifiek gericht op preventie van terugval, zonder dat de motivatie voor natuurlijke driften of behoeften zal zijn aangetast. ZonMw-programma: Research Support Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - drug abuse group Budget: € 138.867,06 Einddatum: 27-4-2005 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Jong volwassenen die een risico hebben op emotionele stoornissen 90457092 Het doel van dit project is om een aantal hypothesen te testen met betrekking tot de etiologie en pathogenese van emotionele stoornissen, met name depressie, paniekstoornissen en obsessieve compulsieve stoornissen. De hypothesen focussen zich op de vraag of en in welke mate mogelijke risicofactoren uit de neurobiologische en psychologische domeinen verantwoordelijk zijn voor een verhoogde kans op een emotionele hapering, en in welke mate deze risicofactoren stoornis specifiek zijn. ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 571.160,00 Einddatum: 6-12-2006 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

De genetica van externaliserende stoornissen (hyperactiviteit en gedragsstoornissen) bij kinderen 90457094 Een onderzoek dat bedoeld is om gen-gebieden te vinden die betrokken zijn bij externaliserende stoornissen (hyperactiviteit en verstorende gedragsstoornissen zoals agressie) bij kinderen.

9

De identificatie van deze genetische factoren geven inzicht in de pathogenese van deze stoornissen en kan bijdragen aan nieuwe behandelmethodes. ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 516.179,00 Einddatum: 15-12-2006 Trefwoorden: gedragsstoornissen; jeugd; neurobiologisch onderzoek

Identificatie van genen die betrokken zijn bij ADHD en schizofrenie 90457119 Dit onderzoek heeft als doel de bestaande genotyperings-faciliteiten te verbeteren en uit te breiden door de aanschaf van een ‘ABI sequencing’ apparaat. Hierdoor is het mogelijk om competitief onderzoek te doen en genen te identificeren, die betrokken zijn bij psychiatrische stoornissen waaronder ADHD en schizofrenie. Het onderzoek levert vooral kennis op. Er zijn veel loci (gengebieden) gevonden voor een groot aantal complexe genetische ziekten waaronder coeliakie, type 2 diabetes, vroege menopauze, ADHD en schizofrenie. Intussen zijn er ook genen gevonden die betrokken zijn bij een aantal van deze ziekten. De resultaten van de studie zijn gebruikt voor nieuwe projectaanvragen die de onderzoekers in staat stellen om de infrastructuur van het researchlaboratorium verder uit te breiden; daarvan maken onder meer deel uit: de nieuwste ABI3730 sequencer en een Illumina beadstation voor SNP- en expressie-analyse, voor zowel genotyperings-studies als voor de bestudering van de biologische functie van de gevonden genen. Het meest recente resultaat is de identificatie van een mogelijk schizofrenie-gen door een omvangrijke SNP-analyse van 140 myeline-gerelateerde genen bij meer dan 300 patiënten. ZonMw-programma: Investeringen Groot en Middelgroot Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht Budget: € 140.218,00 Einddatum: 15-3-2006 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; gedragsstoornissen; neurobiologisch onderzoek

Prognose van milde en ernstige depressies bij oudere patiënten in de eerstelijnsgezondheidszorg 90457127 Dit onderzoek evalueert het driejarig beloop van milde en ernstige depressie bij oudere bezoekers van de huisarts en bestudeert voorspellende factoren. Daarnaast biedt de studie duidelijkheid over de vraag of er verschillen zijn in beloop van depressieve stoornissen tussen ouderen die bij de huisarts komen en mensen in andere settings (algemene bevolking, klinieken). Een groot cohort oudere spreekuurbezoekers met depressie is hiervoor drie jaar gevolgd. Het beloop bij ouderen blijkt beduidend slechter dan bij jongere volwassenen. Er is op hogere leeftijd ook een slechtere prognose, bijvoorbeeld comorbiditeit met angst. Deze resultaten hebben consequenties voor de diagnostische criteria voor depressie bij ouderen (DSM IV) en voor Nederlandse behandelrichtlijnen (herziening of verder onderzoek). Het onderzoek is van belang voor patiënten, belangenverenigingen van ouderen, huisartsen, psychiaters, praktijkondersteuners en sociaal psychiatrisch verpleegkundigen. Vooral de nieuwe functie van in de eerste lijn geïntegreerde

10

praktijkondersteuner ggz biedt goede mogelijkheden voor implementatie; bijvoorbeeld om op grond van elders effectief bevonden zorgmodellen iets aan de slechte prognose te gaan doen. Met dit model hebben de onderzoekers al in een aantal praktijken met succes geëxperimenteerd. De verkregen kennis is verspreid middels publicaties. ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - EMGO Budget: € 145.383,00 Einddatum: 15-1-2006 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; behandeling; huisarts

Waarom weerspiegelt neuroticisme kwetsbaarheid voor psychische stoornissen? 90457130 Neuroticisme is een belangrijke kwetsbaarheidsfactor voor het ontstaan van emotionele stoornissen zoals depressie, maar het is nog niet duidelijk waarom. Gedragsgenetisch onderzoek heeft aangetoond dat neuroticisme voor een deel erfelijk bepaald is, en dat er een sterk verband bestaat met het genetische risico op depressie. In dit project is onderzocht in hoeverre neuroticisme samenhangt met biologische en cognitieve mechanismen die zijn geassocieerd met het ontstaan en het verloop van depressie. Met kennis van de onderliggende mechanismen en correlaten van neuroticisme en de aard van die relaties (genetisch of omgevings bepaald) kan een bijdrage geleverd worden aan een beter theoretisch inzicht in de etiologie van depressie. Die wetenschap kan van toepassing zijn bij het identificeren van risicogroepen en het opstellen van gerichte interventieprogramma's. ZonMw-programma: Research Support Uitvoerende organisatie: SG&D - Institute of Psychiatry Budget: € 162.521,00 Einddatum: 15-11-2005 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Stress-regulerende hersensystemen binnen idiopathische depressie en depressie die neurologische ziekten bemoeilijkt 90700012 Stress kan resulteren in depressie; en ook in hyperactiviteit van de stress-regulerende hypothalamus-hypofyse-bijnier-as en van het noradrenerge systeem. Stress kan ook leiden tot verminderde secretie van het schildklier-stimulerend-hormoon. Het doel van dit project is het onderlinge verband te bestuderen tussen deze centrale componenten van stressregulerende hersensystemen in het menselijk brein. Het gaat vooral om de moleculaire basis van deze stress-regulerende hersensystemen bij depressieve patiënten.

11

De uitkomsten dragen bij aan een beter begrip van depressie en resulteren in verschillende publicaties. Voor de resultaten wordt bekeken of deze toepasbaar zijn voor behandeling van depressie. ZonMw-programma: Klinische Fellows Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - pathologie Budget: € 136.134,00 Einddatum: 1-10-2006 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Bevorderen van angstvermindering bij obsessieve compulsieve stoornissen 90700170 Een Obsessieve Compulsieve Stoornis (OCD - dwangstoornis) is een chronische en ernstige psychiatrische aandoening, die bij twee tot drie procent van de algemene bevolking voorkomt. Het gebruik van medicijnen voor OCD is gebruikelijk, maar vaak minder effectief zonder psychotherapie. Gedragstherapie is momenteel de behandelkeuze voor OCD en is gericht op het veranderen van het gedrag van de patiënt. Recent onderzoek bij ratten en mensen heeft aangetoond dat acute behandeling met het medicijn D-cycloserine (DCS) angstvermindering kan bevorderen. De toevoeging van DCS aan gedragstherapie zou dus een verbetering kunnen betekenen voor de behandelingsuitkomst van OCD. Het doel van de studie is tweeledig. Allereerst wordt onderzocht of toevoeging van Dcycloserine (DCS) aan gedragstherapie effectief is voor de vermindering van obsessies en compulsies bij patiënten met OCD. Ten tweede wordt gekeken naar de onderliggende pathofysiologische mechanismen van angstvermindering met neuro-imaging studies. De hersenactiviteit van de amygdala en cortico-striatale circuits zal worden bekeken bij 50 patiënten zowel vóór als na gedragstherapie en medicatie met fMRI. ZonMw-programma: Klinische Fellows Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum Budget: € 136.134,00 Einddatum: 1-7-2010 Trefwoorden: neurobiologisch onderzoek; angst / depressie; behandeling

Op zoek naar gedeelde genetische risicofactoren voor migraine en depressie 90700217 Migraine en depressie kennen een hoge prevalentie. Het zijn lastig te behandelen, hinderlijke, hersenstoornissen met een complexe pathogenese. Beide aandoeningen hebben een duidelijk verhoogd risico van comorbiditeit. In deze studie wil men de gedeelde genetische risicofactoren voor migraine en depressie, en hun comorbiditeit, identificeren door gebruik te maken van een nieuwe, op de familie gebaseerde genetische isolatie benadering.

12

In het bijzonder wil men genetische loci voor de combinatie van migraine en depressie identificeren. ZonMw-programma: Klinische Fellows Uitvoerende organisatie: LUMC - neurologie Budget: € 136.134,00 Einddatum: 1-7-2012 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Cognitieve flexibiliteit en orbitale prefrontale cortex 91202050 Cognitieve flexibiliteit verwijst naar het proces van succesvolle aanpassing van gedrag aan nieuwe of veranderde situaties. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat de prefrontale cortex (PFC) belangrijk is voor dit proces en de cognitieve flexibiliteit ondersteunt. Flexibiliteit is van invloed op de specifieke werking van het geheugen en van cognitieve capaciteiten, zoals waarnemen, beoordelen, twijfelen, besluiten en mentale gesteldheid. Met dit project wil men onderzoek doen naar de neurale circuits en neurochemische mechanismen die betrokken zijn bij deze vermogens. Dit kan belangrijke informatie opleveren over de ontwikkeling van effectieve interventies voor verschillende psychiatrische stoornissen, zoals de obsessieve compulsieve stoornis en depressie. ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: Nederlands Instituut voor Hersenonderzoek Budget: € 467.396,00 Einddatum: 1-9-2006 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Stress en emotioneel geheugen in gezondheid en ziekte 91204042 Emotionele, stressvolle gebeurtenissen worden over het algemeen goed onthouden. Dit project doet onderzoek naar de neuronale basis van dit fenomeen. De voorspelling is dat stress, die wordt aangeboden tijdens het opnemen van emotionele informatie, helpt om die informatie te onthouden; stress die enkele uren eerder wordt aangeboden zal juist het vastleggen van emotionele informatie onderdrukken. De conclusie dat stress binnen de context van een emotionele gebeurtenis helpt om de situatie te onthouden is getrokken op basis van dierexperimenteel onderzoek en is inmiddels bevestigd in studies bij de mens. Daarbij is een interessante rol weggelegd voor de prefrontale cortex. Dit resultaat is verkregen in samenwerking met andere onderzoeksgroepen. Momenteel wordt onderzocht of stress enkele uren voor een leertaak (niet alleen bij proefdieren maar ook) bij de mens leidt tot een verstoring van het leerproces, zoals op grond van dierexperimentele bevindingen voorspeld wordt. Het neurobiologische substraat dat leidt tot deze dichotomie is in het project inmiddels beter onderzocht, zowel in de hippocampus als in de amygdala. De resultaten dragen bij aan een beter begrip van hoe stress het

13

leervermogen beïnvloedt. Kansen liggen op termijn in het ontwikkelen van nieuwe therapieën bij PTSS (een situatie waarin zeer emotionele gebeurtenissen niet vergeten kunnen worden). ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - neurobiologie Budget: € 401.486,00 Einddatum: 1-8-2008 Trefwoorden: neurobiologisch onderzoek; angst / depressie

Blootstelling aan drugs tijdens de adolescentie en de ontwikkeling van drugsverslaving en bijbehorende cognitieve stoornissen in de volwassenheid 91206148 Tijdens de adolescentie komen veel jongeren in contact met sociaal geaccepteerde drugs zoals alcohol, nicotine en marihuana. In deze periode is ook de hersenontwikkeling in volle gang. Tot nu toe is er weinig bekend over het effect van de genoemde drugs op de ontwikkeling van de hersenen. In dit onderzoek wil men de effecten verkennen op het brein van blootstelling aan alcohol, nicotine en cannabis. Er wordt onderzocht of er een causaal verband is met ontwikkelingsstoornissen van cognitieve en angstparameters, en een verhoogd druggebruik op volwassen leeftijd. Dit onderzoek gebeurt aan de hand van dierproeven bij adolescente dieren. Er zijn drie onderzoeksprojecten gestart, waarbij de nadruk ligt op de rol van alcohol en nicotine op het adolescente brein en de gevolgen voor de hersenen bij volwassenen. Daarnaast zijn initiatieven genomen voor publieksvoorlichting om het effect van alcoholgebruik van jongeren en de implicaties voor de hersenontwikkeling aan de orde te stellen. Er is voorlichting gegeven voor verschillende groepen deskundigen en bij verschillende nationale bijeenkomsten (bv. Jellinek, Trimbos-instituut, justitie, lokale overheden) en er is meegewerkt aan de Nationale Campagne Alcoholgebruik. Voorlichtingsmateriaal met uitleg over effecten van alcohol op hersenontwikkeling is op DVD beschikbaar. Tevens is meegewerkt aan de Zembla documentaire Alcoholboys en Breezebabes, waarin de alcoholproblematiek bij jongeren via TV aan de orde is gebracht. ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit Amsterdam - moleculaire en cellulaire neurobiologie Budget: € 551.090,00 Einddatum: 1-1-2010 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek; angst / depressie; jeugd

Ongunstige veranderingen in striatum en cortex functie bij de ontwikkeling van cocaïne verslaving 91207006 In dit project worden de neurale substraten van situationeel versus dwangmatig druggebruik onderzocht. De gedachte is dat de ontwikkeling van drugsverslaving het resultaat is van een abnormale transitie van de functionele betrokkenheid van ventrale naar dorsale corticostriatale systemen bij druggebruik. Het onderzoek levert inzicht in welke cortico-striatale systemen betrokken zijn bij de ontwikkeling van dwangmatig druggebruik. Hiermee kunnen neurale systemen worden vastgesteld, waarvoor nieuwe farmacotherapeutische behandelingen ontwikkeld kunnen worden. De studie kan ook bijdragen aan kennis over de

14

ontwikkeling van compulsief gedrag dat veel voorkomt bij andere neuropsychiatrische aandoeningen, zoals de obsessieve compulsieve stoornis. ZonMw-programma: TOP subsidies Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - medische farmacologie Budget: € 499.743,00 Einddatum: 1-9-2011 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Cognitieve tekortkomingen en veranderende stressgevoeligheid: twee paden naar psychose 91636098 Uit eerder onderzoek is bekend dat er een verband is tussen beperkingen in het denkproces en kwetsbaarheid voor psychose. Ander onderzoek heeft aangetoond dat ook veranderingen in stressgevoeligheid mensen kwetsbaar maken voor psychose. Het doel van dit project is te onderzoeken hoe deze twee kwetsbaarheidsmarkers voor psychose (of endofenotypes) zich tot elkaar verhouden. Het onderzoek heeft aangetoond dat omgevingsinvloeden kunnen bijdragen aan de etiologie van psychose. Het ondersteunt ook het idee dat verschillende mechanismen kunnen leiden naar het begin van een psychose. Stressgevoeligheid kan een fundamenteel proces zijn in de ontwikkeling van een psychose. Deze stressgevoeligheid lijkt samen te hangen met de ontwikkeling van positieve symptomen. Daarnaast is er ook sprake van familiale overdracht. Zo zijn eerstegraads familieleden relatief meer gevoelig voor stress. Het is gewenst een behandelingsstrategie te ontwikkelen die gericht is op het verminderen van stressgevoeligheid. Het onderzoek heeft geleid tot een aantal wetenschappelijke publicaties en tot het opzetten van nieuw onderzoek: een VIDI- project waarin de biologische mechanismen en de oorzaken van stressgevoeligheid onderzocht worden (Hfdst 1, project 91776341) en een OOG-project waarin motiverende interviews worden gecombineerd met cognitieve gedragstherapie (Hfdst 3, project 100002027). ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - psychiatrie en neuropsychologie Budget: € 135.200,00 Einddatum: 26-1-2007 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

Religieuze hulpmiddelen bij veelvoorkomende geestelijke stoornissen van oudere mensen 91646039 Zowel in Amerika als in Nederland heeft onderzoek een beschermend effect van religie tegen depressie aangetoond. Specifieke inzichten ontbreken echter. Dit project onderzoekt de relatie tussen verschillende beelden van God en religieuze leefstijlen enerzijds en veelvoorkomende geestelijke stoornissen op oudere leeftijd anderzijds. In de studie, onder oudere inwoners van Sassenheim, is samenhang gevonden tussen kritische godsbeelden (een kritische kijk op God) en depressieve klachten. Ouderen met depressieve klachten rapporteren vaker onvrede over God. Voor ouderen met een kerkelijke achtergrond kan het nuttig zijn zo'n kritisch godsbeeld in therapie bespreekbaar te maken.

15

Er zijn nog twee studies in voorbereiding over hetzelfde thema; er zal een verband worden gelegd. Ook zullen probleemoplossende methoden ten aanzien van religie (religious coping) worden beschreven. Tevens zal religious coping worden beschreven onder verschillende etnische groepen in Amsterdam met behulp van onderzoeksgegevens van de GG&GD Amsterdam. Tot slot is er een hoofdstuk in voorbereiding voor een internationaal tekstboek over religie en psychiatrie. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - EMGO Budget: € 125.000,00 Einddatum: 1-6-2008 Trefwoorden: ouderen; angst / depressie

Genetische en omgevingsfactoren bij de hypothalamus-hypofyse-bijnieras (HPA-as) activiteit 91656064 Het meeste medische onderzoek richt zich op één enkele stoornis, terwijl steeds meer uitkomsten suggereren dat veel stoornissen een gemeenschappelijke oorsprong hebben. Een belangrijke component van zo'n gemeenschappelijke oorsprong is een verstoorde HPAas activiteit. Hyperactiviteit van deze as wordt geassocieerd met verschillende ziekten, zoals depressie en metabole afwijkingen. Het doel van dit project is om de HPA-as activiteit en bijbehorende determinanten te bestuderen als mogelijke risicofactoren voor metabole afwijkingen en depressie. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van reeds verzamelde psychiatrische en somatische data, die worden uitgebreid met gegevens over de genetische gevoeligheid voor stress. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 135.200,00 Einddatum: 1-3-2009 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Structuur, functie en aansluiting van taalgebieden bij gezonde personen met hallucinaties 91656172 Hallucinaties komen voornamelijk voor bij mensen met schizofrenie, maar ook gezonde personen die geen psychotische of cognitieve symptomen hebben kunnen af en toe last hebben van hallucinaties. Bij schizofreniepatiënten is aangetoond dat zij een minder goed ontwikkelde hersenhelft hebben die verantwoordelijk is voor de taal en dat zij een verminderd volume hebben in de rechter prefrontale en linker temporale gebieden. In de huidige studie wil men gezonde personen die af en toe hallucinaties hebben, onderzoeken om op die manier na te gaan of deze personen dezelfde afwijkingen laten zien in de hersenen. Als dit het geval blijkt, kan worden aangenomen dat er een causaal verband

16

bestaat tussen de afwijkingen en het ontstaan van hallucinaties. Deze uitkomsten kunnen belangrijk zijn voor nieuwe genetische studies naar schizofrenie. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - psychiatrie Budget: € 135.200,00 Einddatum: 1-9-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

Stimulering van de hersenen bij obsessieve compulsieve stoornissen 91666095 De obsessieve compulsieve stoornis (OCD) is een chronische en ernstige psychiatrische aandoening die voorkomt bij twee tot drie procent van de bevolking. Behandeling is mogelijk, maar nog altijd blijft zo’n tien procent last houden van de stoornis. Voor deze patiënten is een operatie de laatste hoop op genezing. Deep Brain Stimulation (DBS) is een nietverwoestende en omkeerbare techniek die de neuronale functie kan veranderen en waarvan het gebruik bij patiënten met OCD momenteel wordt onderzocht. Het doel van deze studie is om de mechanismen van DBS bij OCD te bepalen op neuroanatomisch en neuro-cellulair niveau. Daarvoor bestaat het project uit een klinisch en een preklinisch deel. Allereerst wil men bij mensen de veranderingen in de hersenen onderzoeken tijdens een aan/uit positie van DBS met behulp van PET scans. Verder wil men andere potentiële hersengebieden voor DBS ontdekken om zo betere behandeldoelen te ontwikkelen. En tot slot wil men bij ratten de veranderingen in de serotonerge en dopaminerge systemen onderzoeken tijdens een aan/uit positie van DBS met behulp van microdialyse. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren Budget: € 135.200,00 Einddatum: 1-5-2009 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek; behandeling

Identificeren van dopaminerge markers voor het voorspellen van psychosen 91676048 De neurobiologische achtergrond van schizofrenie is nog grotendeels onbekend. Wel is bekend dat dopaminerge disfunctie hierin een grote rol speelt, onder andere de dopamine D2 receptor binding. Het doel van dit project is te onderzoeken of een overgang naar psychose bij mensen met een verhoogd risico voorspeld kan worden aan de hand van verandering in dopamine D2 receptor binding. Wanneer blijkt dat een psychose te voorspellen valt, kan er eerder ingegrepen worden en zal het lange termijn verloop van de psychose verbeteren. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 140.608,00 Einddatum: 1-1-2010 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

17

Depressie, woede en hartfunctie: cognitieve en biologische mechanismen 91676082 Depressie is een risicofactor voor hartziekten. Soms gaat depressie gepaard met geïrriteerdheid, woedeaanvallen en een verminderde impulscontrole. De onderzoekers gaan na welke psychologische en biologische processen hieraan ten grondslag liggen en of deze gevoelens/gedragingen de kans op hartfalen bij depressie vergroten. Dit project wil de verschillende en overlappende mechanismen van stemming en agressie verklaren en nagaan waarom deze emoties het risico op cardiovasculaire ziekten vergroten. Dit kan in de toekomst van betekenis zijn voor diagnostiek en behandeling. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Universiteit Leiden Budget: € 208.000,00 Einddatum: 1-11-2010 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Zoeken naar beloning of op de vlucht voor stress en depressie: verschillende kwetsbaarheden en paden naar verslavend gedrag 91676084 Bij mensen die verslaafd zijn is de controle over hun gedrag, hun gevoeligheid voor beloning en de mate van stressgevoeligheid anders dan bij mensen die niet verslaafd zijn. Deze studie onderzoekt hoe deze factoren samenhangen op lichamelijk, genetisch en gedragsniveau; en ook welke rol beloningsgevoeligheid en stressgevoeligheid spelen tijdens het verloop van verslaving. Het belangrijkste product van dit onderzoek is kennis, die verspreid zal worden in de vorm van publicaties. Deze kennis is vooral interessant voor psychiaters, psychologen, neurologen, behandelaren in de verslavingszorg en onderzoekers. De kennis die met dit onderzoek verkregen wordt, kan belangrijk zijn voor de ontwikkeling van nieuwe interventies voor verslavend gedrag. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam; Academisch Medisch Centrum - psychiatrie Budget: € 208.000,00 Einddatum: 1-5-2010 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

18

Het samenspel van genetische en omgevingsfactoren bij de ontwikkeling van angst of depressie bij kinderen en volwassenen 91676125 Angst en depressie tijdens de jeugd zijn voorspellend voor angststoornissen en depressieve stoornissen in de volwassenheid. Tot nu toe richten de meeste studies zich op één mechanisme voor het ontstaan van deze stoornissen, namelijk ofwel omgevingsfactoren ofwel genetische factoren. In het huidige onderzoek worden beide mechanismen bestudeerd. Dit moeten uiteindelijk leiden tot een hypothese over de ontwikkeling van angst of depressie. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - psychologie Budget: € 140.608,00 Einddatum: 1-10-2010 Trefwoorden: jeugd; angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Betrokkenheid van de amygdala bij de ontwikkeling van alcoholisme 91676134 Alcoholisme is een progressieve ziekte waar de amygdala een belangrijke rol bij speelt. Recent onderzoek toont aan dat een toename in de consumptie van ethanol consumptie, een kritieke stap in de ontwikkeling van alcoholisme, afhankelijk is van neuropeptiden en hun regulatoren in de amygdala. Zo is bijvoorbeeld recent aangetoond dat protein kinase C epsilon, dat de corticotropin-releasing factor (CRF) in de amygdala reguleert, essentieel is voor een toename van vrijwillige ethanol consumptie. In dit project worden de belangrijkste mechanismen in de amygdala die betrokken zijn bij de verandering van een lage naar een hoge ethanol consumptie geïdentificeerd en gekarakteriseerd. Een verdere karakterisering van deze mechanismen die ten grondslag liggen aan een toename van vrijwillige inname van ethanol kan leiden tot nieuwe behandelstrategieën voor alcoholisme. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - farmacologie en anatomie Budget: € 140.608,00 Einddatum: 1-4-2011 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Toepassing van beloning in het dagelijks leven: een manier om depressie te voorkomen? 91676147 Onderzoek naar depressie richt zich vrijwel altijd op negatieve stemmingen, zonder dat er aandacht is voor positieve stemmingen. Dit lijkt niet juist. Het lijkt erop dat positieve emoties een beschermende werking hebben, doordat zij de aandacht verleggen en daardoor positieve factoren en natuurlijke beloningen makkelijker toelaten in het dagelijks leven. In recent tweeling-onderzoek is aangetoond dat een positieve invloed niet alleen het risico op de ontwikkeling van negatieve stemmingen vermindert, maar ook de expressie van genetische risicofactoren voor depressie afzwakt.

19

Dit onderzoek richt zich op het veranderen van de mogelijkheid om positieve emoties te ervaren als reactie op dagelijkse gebeurtenissen (natuurlijke beloning). Door mechanismen te ontdekken die een beschermende werking hebben op het ontstaan van depressie, kunnen mogelijk nieuwe preventieve interventies worden ontwikkeld. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - psychiatrie en neuropsychologie Budget: € 140.608,00 Einddatum: 1-4-2011 Trefwoorden: angst / depressie; primaire preventie

Interdependentie (relatie in tweerichtingen) tussen de biologische klok en alcoholverslaving 91676159 De biologische klok helpt de mens om te anticiperen op het moment van de dag, door verschillende processen te reguleren zoals gedrag, fysiologie en metabolisme. De biologische klok bestaat uit enkele 'klok' genen. Er is toenemend bewijs dat een verstoring van deze genen een rol speelt bij verschillende ziekten, inclusief psychiatrische stoornissen. Dit project onderzoekt de veronderstelling dat er sprake is van tweerichtingsverkeer tussen de biologische klok en alcoholverslaving. Bij het onderzoek wordt gebruik gemaakt van modellen met muizen. Er wordt gekeken naar het effect van verstoorde 'klok' genen bij gemuteerde muizen tijdens de verschillende fasen van alcoholconsumptie. Op basis daarvan volgt een analyse van de onderliggende moleculaire mechanismen. Hiermee hoopt men inzicht te krijgen in de relatie tussen het systeem van de biologische klok en alcoholconsumptie. Dit kan leiden tot de ontwikkeling van nieuwe farmacologische producten die ingrijpen op verslaving. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - celbiologie en genetica Budget: € 140.608,00 Einddatum: 1-6-2010 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Cannabis als oorzaak van psychose 91676177 Verschillende epidemiologische studies hebben het gebruik van cannabis in verband gebracht met het ontstaan van psychotische symptomen. Maar wat nog onduidelijk blijft is hoe het biologische mechanisme eruit ziet volgens welk cannabis leidt tot psychoses bij individuen die hiervoor gevoelig zijn. Daarom is het belangrijk om meer inzicht te krijgen in deze mechanismen. Met deze studie wil men nagaan of cannabis de ontwikkeling van psychotische ervaringen vergemakkelijkt door afgifte van dopamine en of deze dopamine reactie wordt beïnvloed door een genetische gevoeligheid voor psychose. ZonMw-programma: Veni Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - psychiatrie en neuropsychologie Budget: € 140.608,00 Einddatum: 1-10-2010 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; verslaving

20

De neuronale basis van automatisering van cognitieve functies 91736401 Het doel van dit project is om de neurofysiologische mechanismen op te helderen, waarmee cognitieve hersenfuncties na (veelvuldig) gebruik geautomatiseerd worden. Wat verandert er in de hersenen als mensen door oefening steeds beter worden in een cognitieve taak? Waarom vermindert de hoeveelheid neurale activiteit ten gevolge van oefening wel bij gezonde mensen en niet bij mensen met schizofrenie? Het belangrijkste product van dit onderzoek is kennis. Het project geeft inzicht in de 'automatische' processen van de neuron tot aan het gedrag. Eerste resultaten lijken erop te wijzen dat mensen met schizofrenie na oefening weliswaar beter presteren bij mentale taken maar dat ze, anders dan bij gezonde mensen, niet beter in staat zijn om er iets anders naast te doen. Verder blijkt dat bij gezonde mensen, voordat ze geoefend hebben, niet alleen bepaalde delen van de hersenen sterk actief worden, maar andere gebieden juist minder actief worden. Beide effecten nemen af na oefening, wat erop duidt dat mentale inspanning gepaard gaat met een concentratie van hersenactiviteit gecombineerd met inhibitie van andere gebieden, waarschijnlijk om interferentie te voorkomen. De dorsolaterale prefrontale cortex lijkt de belangrijkste functie te vervullen bij cognitieve functies, getuige de bevindingen dat vooral daar verstoring door middel van Transcraniële Magnetische Stimulatie de prestatie verlaagt. ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - psychiatrie Budget: € 405.600,00 Einddatum: 1-1-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

Genetisch risico van veranderingen in het neuronale netwerk bij schizofrenie 91746370 Schizofrenie vindt waarschijnlijk deels zijn oorsprong in de genen. Eerdere onderzoeken vonden de verantwoordelijke genetische afwijkingen in de grijze massa in de hersenen. Dit project richt zich op de witte massa. Met nieuwe technieken, zoals de 'fiber tracking diffusion tensor imaging' methode, kunnen de onderzoekers voor het eerst de witte massa bij levende patiënten onderzoeken. Zo kunnen de neuronale netwerk-veranderingen en de relatieve bijdrage van genetische factoren onderzocht worden. De kennis die in dit project wordt opgedaan, kan verregaande consequenties hebben voor de behandeling van schizofrenie. Zo heeft het project nu al tot een belangrijke nieuwe methode voor het onderzoek naar witte massa geleid: ‘functional diffusion tensor imaging’ (fDTI). Met behulp van fDTI is het voor het eerst mogelijk om activatie van de witte massa in de hersenen te meten tijdens cognitieve processen. Vooralsnog was het alleen mogelijk om activatie van de grijze massa te meten (bijvoorbeeld met behulp van fMRI). Door fDTI is het mogelijk te onderzoeken welke functionele neurale netwerken er bestaan bij gezonde mensen en wat hierin verandert bij patiënten met schizofrenie.

21

Het belangrijkste product van dit onderzoek is kennis. Afhankelijk van de uitkomst kan deze kennis consequenties hebben voor de behandeling van schizofrenie. ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - psychiatrie Budget: € 354.900,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

De pathofysiologische basis van depressie en angst: een epidemiologische studie naar de rol van het autonome zenuwstelsel en de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as 91766320 Depressie en angst komen veel voor. Vaak zijn het chronische aandoeningen die invloed hebben op het dagelijks functioneren en die het risico op cardiovasculaire ziekten kunnen vergroten. Om een beter inzicht te krijgen in welke mensen baat hebben bij welk type interventie, is het belangrijk om meer te weten over de pathofysiologische basis van depressie en angst en de consequenties voor de gezondheid. Deze epidemiologische studie onderzoekt twee paden: het autonome zenuwstelsel en de hypothalamus-hypofyse-bijnier-as (HPA-as). Het doel is om meer inzicht te krijgen in de consequenties van het niet goed functioneren van de HPA-as en het autonome zenuwstelsel bij depressie en angst. Onderzocht wordt of een niet goed functioneren van deze systemen een verklaring vormt voor het mogelijke verband tussen psychopathologie en ongewenste cardiovasculaire problemen. De studie maakt gebruik van gegevens van de NESDA-studie (Hfdst 3, project 100001002). ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - psychiatrie Budget: € 405.600,00 Einddatum: 31-12-2010 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Psychotische reactie op stress: de verbinding tussen fenomenologie, biologie en genetica 91776341 Mensen die kwetsbaar zijn voor psychose kunnen op dagelijkse stress psychotisch reageren. Dit onderzoek gaat na wat er in de hersenen gebeurt wanneer kwetsbare mensen stress ervaren. Het is daarbij de vraag of genetische factoren en vroegere traumatische ervaringen de psychotische reactie op stress beïnvloeden.

22

Het product van dit onderzoek is kennis, die verspreid wordt via publicaties. De unieke combinatie van observatiegegevens uit het dagelijks leven met een experimentele aanpak zal verduidelijken hoe stress tot psychose kan leiden. Dit is belangrijk om meer specifieke therapieën te kunnen ontwikkelen voor deze overgevoeligheid voor stress. ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - psychiatrie en neuropsychologie Budget: € 405.600,00 Einddatum: 31-12-2012 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

De werking van nicotine op neuronale netwerken van de prefrontale cortex: doelen voor cognitieve verbetering bij neuropsychiatrische stoornissen 91776360 Er is aangetoond dat nicotine cognitieve functies kan verbeteren. In deze studie worden therapieën met nicotine ontwikkeld voor de behandeling van cognitieve dysfunctie bij patiënten die leiden aan neuropsychiatrische aandoeningen zoals Alzheimer, Parkinson, schizofrenie en ADHD. Voor de ontwikkeling van nicotinebehandeling is een begrip van de neuronale en synaptische mechanismen van belang, die de basis vormen voor nicotine betrokkenheid bij cognitieve functies. ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit Amsterdam - experimentele neurofysiologie Budget: € 405.600,00 Einddatum: 15-12-2011 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling; ouderen

ADHD profilering: genen, brein en cognitie 91776384 Verschillende genetische en biologische factoren kunnen ADHD veroorzaken. Maar in de praktijk wordt deze aandoening nog steeds gediagnosticeerd op basis van gedrag. Dit project gaat de hersenontwikkeling en het functioneren van genetische en cognitiefpsychologische subtypen in kaart brengen. Het onderzoek draagt op den duur bij aan de identificatie van biologische ADHD-subtypes. Dit zal een rol kunnen spelen bij de ontwikkeling van nieuwe diagnostische methoden en effectieve behandelingen. ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 405.600,00 Einddatum: 1-10-2011 Trefwoorden: gedragsstoornissen; neurobiologisch onderzoek

23

Genetische verschillen bij muis en mens voor het verklaren van eetstoornissen 91786327 Eetstoornissen vormen een complexe psychiatrische ziekte. De patiënten die hieraan lijden tonen verschillende gedragskenmerken zoals obsessief gedrag, verhoogde angst, hyperactiviteit en een veranderde motivatie om te eten. Deze kenmerken komen ook voor bij andere psychiatrische stoornissen, zoals obsessieve compulsieve stoornissen en depressie, waarmee eetstoornissen vaak gepaard gaan. Familie- en tweelingonderzoek heeft aangetoond dat genetische factoren een belangrijke rol spelen bij eetstoornissen, maar pogingen om gevoelige genen te vinden, zijn tot nu toe niet succesvol. Recente studies hebben aangetoond dat genetische variatie, geassocieerd met psychiatrische stoornissen, invloed heeft op analoge neuro-anatomische en gedragskenmerken bij muizen en mensen. Dat wijst erop dat muismodellen kunnen bijdragen aan een systematisch zoeken naar genetische determinanten van psychiatrische stoornissen. In dit project wil me nieuwe genetische loci en betrokken genetische mechanismen identificeren die gedragskenmerken bij muizen reguleren, die gepaard gaan met eetstoornissen. ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - farmacologie en anatomie Budget: € 405.600,00 Einddatum: 1-7-2012 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Eénmalige, somatische depressie: een cardiotoxische ziekte op zoek naar behandeling 91786397 Hartziekten en depressie komen vaak samen voor. Uit observatiestudies is gebleken dat depressie vaak voorkomt na een hartinfarct en dat dit een sterke risicofactor is voor progressie van de hartziekte. De pogingen om depressie na een hartinfarct te behandelen om zo de cardiovasculaire prognose te verbeteren zijn vooralsnog niet succesvol. Eerder onderzoek suggereert dat de negatieve resultaten wellicht te wijten zijn aan het feit dat geen onderscheid wordt gemaakt tussen de verschillende subtypen van depressie met verschillende niveaus van cardiotoxiciteit. In dit project onderzoekt men de volgende hypothese: depressie na een hartinfarct beperkt zich niet tot één type, maar omvat tenminste vier verschillende subtypen met verschillende effecten op de prognose van de hartziekte. De subtypen zijn gebaseerd op het gegeven of de depressie eenmalig of doorgaand van aard is en of deze wordt gedomineerd door somatische of cognitieve symptomen. Het project verschaft cruciale informatie over de cardiotoxiciteit van depressie na een hartinfarct, geeft richting aan de ontwikkeling van nieuwe interventies om de conditie van het hart te verbeteren door de depressie te behandelen en maakt studies mogelijk die zich toeleggen op de gedeelde (genetische) gevoeligheid voor depressie en hartziekten. ZonMw-programma: Vidi Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 405.600,00 Einddatum: 10-7-2012 Trefwoorden: angst / depressie

24

Behandeling van angststoornissen in de eerstelijns gezondheidszorg 92003026 Een onderzoek naar de effectiviteit en haalbaarheid van begeleide zelfhulp voor mensen met angststoornissen, in vergelijking met de al langer bestaande NHG-standaard voor de behandeling van angststoornissen. De NHG-standaard hanteert de cognitieve gedragstherapie als gouden standaard, zoals deze wordt toegepast in de tweede lijn. Het is gebleken dat begeleide zelfhulp een effectieve interventie is, die voor de huisarts gemakkelijker toepasbaar is dan de NHG-standaard. De interventie is bedoeld voor patiënten met een paniekstoornis (met of zonder vermijding) en/of een gegeneraliseerde angststoornis. De interventie is inmiddels bij verschillende ggz-instellingen en huisartspraktijken geïmplementeerd en kan goed in een stepped-care model worden toegepast. Het project heeft geleid tot een ‘Handleiding Begeleide Zelfhulp: Overwinnen van Angstklachten’. De begeleiding bestaat uit vijf consulten. De schrijver van de handleiding geeft trainingen aan begeleiders. Momenteel wordt de Interdisciplinaire Richtlijn Angststoornissen herzien. Naar verwachting wordt de begeleide zelfhulp in de nieuwe richtlijn opgenomen. ZonMw-programma: Agiko-stipendia Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 42.515,42 Einddatum: 1-10-2006 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; patiënten / consumenten; huisarts; richtlijn

De genetische epidemiologie van de obsessieve compulsieve stoornis: analyse van gegevens over tweeling-families bij het netwerk van de ‘Netherlands Twin-family Study of Anxious Depression (NETSAD) 92003268 Een onderzoek naar de genetische en omgevingsbijdrage aan obsessieve compulsieve stoornissen. Het gaat erom de bijdrage te schatten van additieve genen en de gedeelde en unieke omgeving op de variatie in het obsessieve compulsieve fenotype tussen individuen. De studie heeft ook als doel om de invloed van sex, de culturele erfenis en 'assortative mating' te onderzoeken op de veranderlijkheid van obsessieve compulsieve symptomen. Het onderzoek levert kennis op, die op den duur kan leiden tot een meer effectieve behandeling van de stoornis. ZonMw-programma: Agiko-stipendia Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 63.530,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: neurobiologisch onderzoek; angst / depressie

25

Etnische verschillen bij het gebruik van psychiatrische zorg. Een cohortonderzoek voor mensen met een psychotische of stemmingsstoornis 92003444 Een project dat een bijdrage wil leveren aan kwaliteitsverbetering en een rationele inzet van beperkte middelen in de specialistische psychiatrische zorg, door na te gaan hoe etniciteit en zorggebruik samenhangen; het wil een model opstellen dat problematisch zorggebruik voorspelt. De geestelijke gezondheidszorg in grote steden moet uiteenlopende doelgroepen bereiken in een sterk veranderende omgeving. Allochtonen staan vaak te boek als moeilijk te behandelen vanwege onvoldoende zorgbereik, onduidelijke diagnostiek, frequente drop-out en een gecompliceerd ziektebeloop. Het recent opgezette psychiatrisch casusregister van de Parnassia Groep biedt de mogelijkheid om voor Den Haag te onderzoeken of de geboden zorg aansluit bij de behoeften van allochtonen. Deze studie onderzoekt de interactie tussen etnische en sociodemografische factoren en hun invloed op het beloop van de geestelijke gezondheidszorg. Deze kennis is noodzakelijk om tekortkomingen in de zorgverlening te ontdekken. Surinaamse, Turkse en Marokkaanse bewoners van Den Haag in de leeftijd van 20 tot 64 jaar met een diagnose stemmingsstoornis of psychotische stoornis worden vergeleken met de autochtone bevolking voor wat betreft het gebruik van psychiatrische zorg. De gegevens worden gebruikt om een voorspellingsmodel voor problematisch zorggebruik op te stellen en om kwaliteitsindicatoren te ontwikkelen. ZonMw-programma: Agiko-stipendia Uitvoerende organisatie: Parnassia, Psycho-medisch Centrum Budget: € 63.530,00 Einddatum: 1-1-2010 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; angst / depressie; behandeling; diversiteit

26

2. Programmakader Preventie Preventie van psychose met een cognitieve gedragsinterventie voor hulpzoekende jongeren 120510001 Onderzoek naar een interventie, die psychose kan voorkomen en psychose-achtige ervaringen kan verminderen. In het onderzoek worden mensen geïdentificeerd, die een groot risico lopen om een psychose te krijgen en hulp zoeken. Vervolgens wordt in een rct de effectiviteit getoetst van een cognitieve gedragsinterventie, door deze te vergelijken met de reguliere behandeling. Een resultaat van dit project is de introductie van standaard screening op psychose-achtige ervaringen na verwijzing naar een ggz dienst in Den Haag. Een tweede product is de Comprehensive Assessment of At Risk Mental State (CAARMS), een instrument dat helpt om onderscheid te maken tussen mensen met een At Risk Mental State (ARMS), mensen met een psychotische stoornis en mensen die onder de risicogrens zitten. Behandelaars in de cognitieve gedragstherapie krijgen training in het hanteren van de instrumenten. Het is de bedoeling de resultaten van de behandeling te implementeren bij ggz-instellingen in Den Haag en Amsterdam. ZonMw-programma: Preventie 3 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum Budget: € 542.616,00 Einddatum: 1-11-2011 Trefwoorden: secundaire preventie; psychose / schizofrenie; behandeling

Verminderen van suïcidale ideatie: effectiviteit van een zelfhulp interventie via het internet 120510003 Een onderzoek naar de effectiviteit (rct) van een gestructureerde interventie voor mensen die actieve gedachten hebben over zelfdestructief gedrag (ideatie), hetgeen kan leiden tot suïcide. De interventie is gebaseerd op cognitieve gedragstherapie en wordt uitgevoerd via het internet (e-health). Suïcide en pogingen tot suïcide zijn een groot probleem in de Nederlandse samenleving. Er zijn ruim 1500 suïcides per jaar (1,2% van alle doodsoorzaken); ongeveer 14.000 pogingen tot suïcide worden jaarlijks behandeld in ziekenhuizen. Het hulpzoekgedrag bij deze groep is laag, daarom is een preventieve strategie gewenst die mensen helpt om de mensen die hiermee worstelen te identificeren. De methode is bedoeld om een afname te bereiken in de frequentie en intensiteit van suïcidale ideatie. Ook beoogt de methode vermindering van hopeloosheid, angst en depressie, slapeloosheid, piekeren en een betere kwaliteit van leven. ZonMw-programma: Preventie 3 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - klinische psychologie Budget: € 257.000,00 Einddatum: 1-11-2011 Trefwoorden: behandeling; patiënten / consumenten; primaire preventie; angst / depressie

27

Zelfhulp Triple P in Nederland: vertaling, aanpassing en evaluatie 120510008 De naam 'Triple P' staat voor positief pedagogisch programma. Het is een laagdrempelig, integraal programma met als doel (ernstige) emotionele en gedragsproblemen bij kinderen te voorkomen door competent ouderschap te bevorderen. Het is oorspronkelijk een Australisch programma voor opvoedingsondersteuning, bedoeld voor ouders met kinderen van 0 tot 16 jaar. De aanpak van Triple P is gericht op het veranderen of verminderen van opvoedingsgedrag dat bijdraagt aan het ontstaan van emotionele en gedragsproblemen bij kinderen. Het programma is gedeeltelijk al in Nederland geïmplementeerd tussen 2003 tot 2006. Het programma onderscheidt vijf niveaus van ondersteuning. In deze studie wil men één van die niveaus, namelijk de ondersteuning bij ernstige gedragsproblemen, gaan aanbieden in de vorm van een zelfhulp interventie. Het project zal de Zelfhulp Triple P vertalen en aanpassen aan de Nederlandse situatie. Vervolgens toetst het via een rct de effectiviteit. Uiteindelijk hoopt men de implementatie in Nederland te realiseren en de benodigde hulpmiddelen daarbij. Deze interventie hangt samen met project 120610004 (Hfdst 2). ZonMw-programma: Preventie 3 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 289.980,00 Einddatum: 1-7-2011 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; gedragsstoornissen; patiënten / consumenten

Evaluatie van de effectiviteit van een 'in-home self-management' interventie om psychologische problemen bij kwetsbare ouderen te voorkomen 120610001 Een studie om de effectiviteit van een interventie te toetsen, die thuis uitgevoerd kan worden door ouderen. Vallen en aan vallen gerelateerde complicaties komen veel voor op oudere leeftijd. Complicaties zijn de angst om te vallen en vermijdend gedrag door deze angst. Uit eerder onderzoek is gebleken dat de angst om te vallen verband houdt met andere psychologische problemen, zoals angstige en depressieve stemmingen. Daarom is het belangrijk dat ouderen een realistisch beeld krijgen over het vallen en de angst hiervoor, om zo verdere psychologische problemen te voorkomen. Het doel van deze studie is om de effectiviteit van een 'in-home self-management' interventie te toetsten, die erop gericht is de angst om te vallen, het vermijdende gedrag en de angstige en depressieve stemmingen te verminderen. De studie evalueert ook de uitvoerbaarheid van de interventie, de effecten op het zorggebruik en de kosten. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - onderzoeksinstituut Caphri Budget: € 499.682,00 Einddatum: 1-9-2011 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie; patiënten / consumenten; ouderen

28

Effectevaluatie van de uitvoering van een leeftijdsverbod op alcoholconsumptie en de toegevoegde waarde van een gemeenschaps interventie 120610002 Onderzoek naar het effect van beleidsmaatregelen om alcoholgebruik bij jongeren tegen te gaan. De alcoholconsumptie van Nederlandse jongeren is de laatste jaren sterk toegenomen, zowel boven als onder de leeftijd waarop legaal gedronken mag worden. In dit project wil men het effect onderzoeken van een strengere en meer effectieve uitvoering van de bestaande regels voor het verkopen van alcohol aan jongeren. Dit effect is in Nederland nog nooit onderzocht. Het lijkt waarschijnlijk dat, voor een preventief beleid, een basiswet nodig is waar alle betrokkenen rekening mee houden. Een dergelijk wet zal meer effect hebben als er een gemeenschappelijk draagvlak voor is. Het gemeenschappelijk doel zou het verkleinen van de kansen op alcoholmisbruik bij jongeren moeten zijn, met behulp van door de overheid opgelegde beleidmaatregelen. Deze studie evalueert niet alleen het effect van de uitvoering van een dergelijke beleidmaatregel of wet, maar ook het toegevoegde effect van een gemeenschapsinterventie waarbij professionals, ouders en andere burgers worden betrokken bij het alcoholbeleid. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - care and public health research institute Budget: € 494.923,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: primaire preventie; verslaving

Preventie van depressie en angst in het latere leven 120610003 Onderzoek naar het effect van een interventie voor mensen van 55 en ouder, die milde symptomen hebben van angst of depressie. In een rct wordt de interventie voor ‘geïntegreerde herinnering’ vergeleken met geen preventie. Onder 55-plussers komen vormen van angst en depressie vaak voor. De belangrijkste risicofactor voor angst en depressie in het latere leven is de aanwezigheid van depressieve of angstige symptomen die niet overeenkomen met de diagnostische criteria die voor behandeling gelden. Mensen met milde symptomen zouden dus preventief behandeld moeten worden om te voorkomen dat de stoornis verergert. Een interventie die speciaal ontwikkeld is voor ouderen en gericht op een actieve evaluatie van het eigen leven kan hiervoor geschikt zijn (life-review). In Nederland is een dergelijke interventie ontwikkeld (The stories we live by) en succesvol getoetst in een pilotstudie. Met dit onderzoek wil men de kosteneffectiviteit van de interventie onderzoeken en bestudeert men de factoren die de effectiviteit van 'life-review' voorspellen. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 303.106,00 Einddatum: 1-7-2010 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

29

De effectiviteit van het Triple P programma voor ondersteuning van ouders in de Nederlandse jeugdgezondheidszorg 120610004 De naam 'Triple P' staat voor positief pedagogisch programma. Het is een laagdrempelig, integraal programma met als doel (ernstige) emotionele en gedragsproblemen bij kinderen te voorkomen door competent ouderschap te bevorderen. Het is oorspronkelijk een Australisch programma voor opvoedingsondersteuning, bedoeld voor ouders met kinderen van 0 tot 16 jaar. De aanpak van Triple P is gericht op het veranderen of verminderen van opvoedingsgedrag dat bijdraagt aan het ontstaan van emotionele en gedragsproblemen bij kinderen. Het programma onderscheidt vijf niveaus van ondersteuning. In deze studie wil men één van die niveaus invoeren in de jeugdgezondheidszorg (JGZ), namelijk het gericht adviseren van ouders met kinderen met milde gedragsproblemen. Deze studie onderzoekt via een rct de effectiviteit van een korte counseling voor ouders wanneer tijdens een routine onderzoek naar voren is gekomen dat sprake is van milde psychosociale problemen bij het kind. Een verandering in het gedrag van het kind en in de houding van de ouders wordt vastgesteld gedurende een periode van 12 maanden. De studie hangt samen met project 120610008 (Hfdst 2). ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - gezondheidswetenschappen Budget: € 383.846,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd

Implementatie van op het internet gebaseerde preventieve interventies voor depressie en angst: met of zonder support? 120610005 In verschillende rct's zijn op internet gebaseerde zelfhulp interventies voor milde depressie en angst onderzocht. Deze hebben uitgewezen dat de interventies effectief zijn in het verminderen van de symptomen. De verwachting is dan ook dat het gebruik van (begeleide) zelfhulp via het internet steeds meer toegepast zal worden bij de preventie van veelvoorkomende psychische stoornissen. Hoewel de effectiviteit van op internet gebaseerde zelfhulp is bewezen, is het nog onduidelijk hoe de interventies het beste kunnen worden aangeboden. Een belangrijke vraag is bijvoorbeeld of het beter is om de interventie aan te bieden met of zonder een coach. Uiteraard is een interventie waarbij gebruik wordt gemaakt van een coach veel lastiger te organiseren. In deze studie wordt nagegaan of een op internet gebaseerde zelfhulp interventie met een coach effectiever is dan een zelfde interventie zonder coach. Hierbij wordt gekeken naar de klinische verbetering, het aantal afhakers en de economische kosten. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit Amsterdam - klinische psychologie Budget: € 249.679,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie; patiënten / consumenten

30

Preventie van depressie en angst bij adolescenten met behulp van het internet 120610006 Depressie en angst zijn de meest voorkomende psychische stoornissen. Gedurende de adolescentie uiten deze stoornissen zich vaak voor het eerst. Omdat beide stoornissen chronisch van aard zijn en er dus een grote kans is op terugval, is het belangrijk om het ontstaan te voorkomen of om na een eerste episode de volgende episode zo lang mogelijk uit te stellen. Preventie en vroege interventie zijn voor deze categorie dus zeer belangrijk. Maar het ontwikkelen van preventieve interventies is, omdat de werving van jongeren vaak een probleem blijkt. Uit eerder onderzoek is gebleken dat zij wel interesse hebben in ondersteuning bijpsychische problemen, maar alleen als dit anoniem, via het internet, wordt aangeboden. In deze studie wil men via een rct de effecten van een op het internet gebaseerde preventieve interventie voor jongeren met milde tot matige depressie of angststoornissen onderzoeken. Ook de therapietrouw en de uitvoerbaarheid van de interventie bij deze doelgroep wordt onderzocht. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit Amsterdam - klinische psychologie Budget: € 272.679,00 Einddatum: 1-9-2011 Trefwoorden: secundaire preventie; angst / depressie; jeugd; patiënten / consumenten

(Kosten-)effectiviteit van training 'mindfulness' en cognitieve gedragstherapie voor adolescenten en jong volwassenen die zichzelf opzettelijk verwonden 120610008 Onderzoek naar de behandeling van mensen die zich opzettelijk verwonden. Voor deze mensen is vroege herkenning en behandeling van groot belang, omdat iedere episode de kans op een volgende episode verhoogt. Hoewel automutilaties een volstrekt ander verschijnsel is dan suïcide, zou dit uiteindelijk kunnen leiden tot zelfdoding. De eerste resultaten van individuele cognitieve gedragstherapie bij adolescenten en jong volwassenen die zichzelf opzettelijk verwonden laten positieve effecten zien (Hfdst 2, project 21000068). Het doel van deze studie is om in een rct na te gaan wat op de korte en lange termijn de effecten en kosten zijn van de totale individuele cognitieve gedragstherapie en van één van de componenten van de cognitieve gedragstherapie - in het bijzonder van training ‘mindfulness’. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Leiden - psychologie Budget: € 530.600,00 Einddatum: 31-12-2011 Trefwoorden: persoonlijkheidsstoornissen; behandeling; secundaire preventie

31

‘Gezin aan bod': een studie naar de effecten en implementatie van het programma Strengthening Families 120610014 Het 'Strengthening Families Programma' is een in de Verenigde Staten ontwikkelde, intensieve interventie voor kinderen van verslaafde ouders. Het organiseert bijeenkomsten voor ouders en kinderen. In een eerder project (Hfdst 3, project 31000074) is dit programma vertaald en aangepast aan de Nederlandse situatie. Ook is het op kleine schaal geïmplementeerd onder de naam 'Gezin aan bod'. De resultaten zijn veelbelovend en de deelnemers waren zeer positief over de interventie. In deze studie worden de effecten van het programma systematisch onderzocht. Ook wil men meer kennis verkrijgen over de implementatie van de interventie. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 335.000,00 Einddatum: 1-8-2011 Trefwoorden: secundaire preventie; verslaving; jeugd

Communities that Care: effectiviteit van een gemeenschaps interventie voor de preventie van alcohol en drugsgebruik en ander probleemgedrag bij jongeren 120610017 Communities that Care (CtC) is een preventieve strategie, die gericht is op een vroege aanpak van probleemgedrag van jongeren in de samenleving. CtC is ontwikkeld in Amerika en wordt sinds 2000 ingezet in Nederland. In dit vier jaar durende project onderzoekt men via een rct het programma CtC. Het gaat er vooral om de effecten en resultaten van de strategie te onderzoeken. Uitkomstmaten zijn het verminderen van risico, het verhogen van de veiligheid, minder gebruik van alcohol, drugs en probleemgedrag van jongeren. ZonMw-programma: Preventie 3 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Verwey-Jonker Instituut Budget: € 985.040,00 Einddatum: 1-8-2011 Trefwoorden: secundaire preventie; verslaving; jeugd

Implementatie onderzoek ten behoeve van een succesvolle aflevering van de 'Good Behaviour Game' interventie 120710001 Als een jong kind dat vaak wordt blootgesteld aan destructief gedrag loopt het een verhoogd risico om in zijn verdere leven ook dit gedrag te vertonen. Uit onderzoek is gebleken dat de prevalentie van gedragsstoornissen (waaronder ADHD) momenteel 7.9% is. Kinderen met dergelijk gedrag lopen grotere risico's op slechtere resultaten op allerlei gebied (school, sociaal functioneren, middelengebruik). Daarom is het belangrijk om in een vroeg stadium in te grijpen. Een interventie die hiervoor effectief is gebleken is de Good Behaviour Game (GBG). Deze interventie wordt aanbevolen als een vorm van universele interventie op basisscholen.

32

Het doel van deze studie is om de factoren te onderzoeken die bijdragen aan een succesvolle toepassing van GBG op basisscholen in Amsterdam. Dat houdt in het uitvoeren van de interventie op de scholen, de implementatie en de verankering ervan. Daarbij dienen de scholen en de onderwijskrachten exact volgens het protocol te werk te gaan. ZonMw-programma: Preventie 3 (Implementatieonderzoek en proefimplementatie) Uitvoerende organisatie: GGD Amsterdam - epidemiologie, documentatie gezondheidsbevordering Budget: € 317.386,00 Einddatum: 1-11-2011 Trefwoorden: primaire preventie; jeugd

Preventie van psychische arbeidsongeschiktheid bij zelfstandigen door een gecombineerde aanpak van arbeidssituatie en persoon 2010096438 Een onderzoek bij zelfstandige ondernemers met aan stress gerelateerde aandoeningen. Het is een studie naar het effect van een op het individu afgestemde begeleiding, die bestaat uit een combinatie van arbeidsdeskundige en psychologische begeleiding. Het gaat om het effect op psychische klachten en arbeidsongeschiktheid. Het project is met succes afgerond. De belangrijkste conclusie is dat een kortdurende interventie, uitgevoerd door een arbeidsdeskundige en gericht op stressmanagement, meer succesvol is dan cognitieve gedragstherapie. Meer intensieve psychologische begeleiding is pas zinvol als de begeleiding door de arbeidskundige geen resultaat heeft. Begeleiding moet meer gericht zijn op functieherstel dan op klachtherstel. Vervolgonderzoek dient zicht te richten op het vinden van criteria voor wie en onder welke condities herstelinzet de juiste interventie is. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 176.000,00 Einddatum: 20-9-2005 Trefwoorden: secundaire preventie

Signaleren van ADHD bij kinderen van verschillende etnische origine in Nederland 21000063 Attention-Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD), de combinatie van onoplettend (‘inattentive’), hyperactief en impulsief gedrag bij kinderen, wordt een stoornis genoemd wanneer deze gedragingen ernstig zijn, leiden tot ontwikkelingsstoornissen en het functioneren thuis en op school belemmeren. De stoornis heeft een prevalentie van 3-5% en is de meest voorkomende psychiatrische aandoening bij schoolgaande kinderen. De lange termijn prognose is ongunstig. Bij aanhoudende symptomen is er een sterk verhoogd risico op antisociaal en gewelddadig gedrag, problemen met vrienden, middelengebruik en psychiatrische stoornissen later in het leven. Het is dus van belang om de aandoening vroegtijdig op te sporen. Hierbij zijn leraren, schoolartsen, schoolpsychologen en huisartsen betrokken. Er bestaat nog geen goede methode voor vroegsignalering. Daar komt nog bij dat de diagnostische criteria verschillend zijn voor verschillende etnische groepen. Er is sprake van overdiagnose en overbehandeling bij autochtone kinderen en relatief negeren bij nietautochtonen. De hypothese van dit onderzoek was dat de prevalentie van ADHD en

33

gedragsproblemen tussen culturen zou verschillen. Dit wordt gedeeltelijk bevestigd in het onderzoek dat uitgevoerd is onder leraren. Marokkaanse jongens vertonen meer, Turkse jongens minder en Surinaamse jongens evenveel probleemgedrag in vergelijking met Nederlandse jongens. Er is geen verschil gebleken tussen de meisjes van verschillende etnische achtergrond. Een tweede hypothese was dat allochtone kinderen minder onder behandeling zijn voor hun probleemgedrag. Ook dit wordt door het onderzoek onder leraren bevestigd. Ondanks de observatie van leraren dat allochtone kinderen evenveel belemmerd worden door hun probleemgedrag als autochtone kinderen, worden allochtone kinderen veel minder behandeld. Een uitzondering hierop vormen Surinaamse jongens die niet minder behandeld worden dan Nederlandse jongens. De verwachting was dat mogelijke onderrapportage door ouders een verklaring zou vormen voor de onderbehandeling van allochtone kinderen. Deze hypothese wordt in de psychiatrische vervolgonderzoeken gedeeltelijk bevestigd. Uit de eerste voorlopige analyses van dat onderzoek bij kinderen en ouders blijkt dat Marokkaanse ouders en Turkse ouders minder gedragsstoornissen rapporteren in vergelijking met Nederlandse ouders. Er wordt geen verschil in rapportage waargenomen tussen Nederlandse en Surinaamse ouders. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - centrum voor migratie en gezondheid voor het kind Budget: € 315.000,00 Einddatum: 15-11-2004 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie; gedragsstoornissen; huisarts

Hulpzoekend gedrag in de huisartspraktijk bij gedrags- en emotionele problemen van kinderen en jongeren 21000064 Het is niet eenvoudig om emotionele problemen en gedragsproblemen bij kinderen en jongeren te herkennen. Dit onderzoek stelt de determinanten vast van herkenning van de problematiek door ouders en in de huisartspraktijk. Het is de vraag in hoeverre ouders hulp zoeken bij deze problemen. Tevens wordt nagegaan wat het effect is, één jaar na de probleemherkenning en het zoeken van hulp. Het project maakt onderscheid tussen kinderen (4 t/m 11 jaar) en adolescenten (12 t/m 17 jaar). Resultaten wijzen bij kinderen op een beperkte rol van de huisarts als hulpverlener en verwijzer. De school (leerkracht, schoolpsycholoog, schoolarts) blijkt een meer prominente rol te spelen bij het signaleren van problemen, het bieden van hulp en het verwijzen. Voor adolescenten komt een ander beeld naar voren. Bij hen blijkt de invloed van de school in het hulpzoekproces afgenomen te zijn, terwijl de rol van de huisarts is toegenomen. Hoewel de meerderheid van de ouders aanzienlijke emotionele en/of gedragsproblemen van hun kind rapporteert, geeft slechts een klein deel (33%) ook een behoefte aan hulp aan. Van de ouders die een hulpbehoefte aangeven, zoekt een gering percentage hulp bij de huisarts of de geestelijke gezondheidszorg. Meer hulp wordt gezocht bij informele bronnen, zoals familie, vrienden en leerkrachten.

34

Het onderzoek heeft diverse publicaties en presentaties opgeleverd. Als vervolg doet het NIVEL, samen met de GG&GD Rotterdam, onderzoek naar de verbetering van de systematische screening op emotionele en gedragsproblemen die onder Rotterdamse lagere en middelbare scholieren plaatsvindt. De noodzaak voor dergelijke screening (en voor de school als meest geschikte plaats van opsporing) is uit dit onderzoek gebleken. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: NIVEL Budget: € 255.000,00 Einddatum: 1-1-2005 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie; gedragsstoornissen; huisarts

Effectiviteit van een cognitief gedragstherapeutische interventie voor patiënten die zichzelf opzettelijk verwonden 21000068 Als aanvulling op reguliere zorg voor adolescenten en jong volwassenen (15-35 jaar) met zelfbeschadigend gedrag is een korte cognitief gedragstherapeutische (CGT) interventie ontworpen. Om de effectiviteit daarvan vast te stellen zijn deelnemers at random toegewezen aan reguliere zorg of CGT met reguliere zorg. De hypothese, dat CGT als aanvulling op reguliere zorg meer effectief zou zijn in het reduceren van zelfbeschadigend gedrag dan alleen reguliere zorg is bevestigd. Bovendien vertoonden deelnemers die CGT ontvingen een significant grotere afname in depressie, angst en suïcidale cognities, en een significant grotere toename in zelfwaardering en probleemoplossende vaardigheden. Het lijkt gerechtvaardigd om aan te nemen, dat deze positieve bevindingen kunnen worden toegeschreven aan het effect van CGT. De resultaten van dit onderzoek zijn in overeenstemming met die van eerdere onderzoeken, die aantoonden dat zelfbeschadigend gedrag effectief kan worden behandeld met CGT en tonen verder voor het eerst aan dat deze veranderingen ook bereikt kunnen worden met een kortdurende interventie. Het positieve behandelresultaat op zelfbeschadigend gedrag is van belang, gegeven het hoge risico op suïcide na zelfbeschadigend gedrag. Het suïcidale proces lijkt althans gedeeltelijk door CGT te zijn omgebogen. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Universiteit Leiden - klinische, gezondheids- en neuropsychologie Budget: € 219.402,00 Einddatum: 1-3-2007 Trefwoorden: behandeling; persoonlijkheidsstoornissen

Interactieve controle bij roken voor jong volwassenen: effecten en impact 21000071 Het project ontwikkelt, implementeert en evalueert een interventie voor jongeren tussen 15 en 17 jaar, die dient om roken te voorkomen of te stoppen met roken. Na een literatuurstudie naar de determinanten van beginnen en stoppen met roken en een longitudinale analyse van data verkregen uit de European Smoking prevention Framework Approach (ESFA) is via interviews gezocht naar eventuele aanvullende determinanten. Ook is input van de jongeren gevraagd over de wijze waarop de interventie kan aansluiten bij de doelgroep. Op basis van deze resultaten wordt een programma op maat ontwikkeld. Aan de hand van de antwoorden van leerlingen op een elektronische vragenlijst, krijgen zij een persoonlijk

35

advies over hoe ze het beste kunnen stoppen met roken of hoe zij kunnen voorkomen dat ze beginnen met roken. Twee groepen krijgen de interventie aangeboden op verschillende manieren: via internet (direct op het scherm) of per brief. Uit het onderzoek blijkt dat jongeren voorlichting over roken het liefst via internet ontvangen. Een internetsite over roken moet kleurrijk zijn, bewegende elementen bevatten en serieus overkomen. Geconcludeerd wordt dat voorlichting en advisering op maat (die aansluit bij de persoonlijke omstandigheden) via de computer mogelijk een methode is om voorlichting voor jongeren over (stoppen met) roken te geven. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - gezondheidsvoorlichting Budget: € 372.000,00 Einddatum: 1-10-2007 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie; primaire preventie

Psychopathologie bij ouders; opvoedingsvaardigheden en aanpassingsmoeilijkheden bij kinderen. 21000073 Dit project is onderdeel van het cohort Generation R (Hfdst 3, project 100001003). Het stelt de prevalentie en correlatie vast van veel voorkomende psychiatrische problemen bij vaders en moeders tijdens de zwangerschap. Ook wordt nagegaan welke paden leiden van het geboortegewicht van de ouders en psychopathologie van de ouders tijdens de zwangerschap (angst en depressie) naar het geboortegewicht van het kind. De invloed van depressie wordt onderzocht van zowel de moeder als de vader tijdens de zwangerschap op het gedrag van het jonge kind. Het onderzoek wijst onder andere uit dat moeders significant meer psychische klachten rapporteren dan vaders tijdens de zwangerschap; en dat allochtone deelnemers meer psychische problemen melden dan Nederlandse deelnemers. De kennis wordt verspreid via interviews, voordrachten en publicaties en is met name interessant voor psychiaters, psychologen en andere hulpverleners in de ggz, voor huisartsen, gynaecologen en verloskundigen. De resultaten van het project hebben aanleiding gegeven tot een vervolgsubsidie naar de paternale psychopathologie en de invloed daarvan op de vader-kind interactie. Een ander vervolg (VIP-impuls) is een gestandaardiseerde screening van ouderlijke psychopathologie tijdens de eerste prenatale en postnatale controle in de verloskundige/gynaecologische praktijk. Tenslotte wordt gewerkt aan een internetcursus om landelijk de deskundigheid van verloskundigen te bevorderen in het herkennen van en handelen bij psychische klachten bij zwangerschap en bevalling (Hfdst 3, project 100-002-005). ZonMw-programma: Preventie 1; deelprogramma Innovatie Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 284.000,00 Einddatum: 1-10-2006 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; angst / depressie; huisarts

36

Vragenlijst bij opsporing van psychosociale problemen door jeugdgezondheidszorg bij kinderen van 7-12 jaar 21000087 Psychosociale problemen komen veel voor en kunnen leiden tot ernstige beperkingen in het dagelijks functioneren. GGD-en hebben een belangrijke rol bij de opsporing van de problemen, een rol die formeel is vastgelegd door de staatssecretaris van VWS. Daartoe willen GGD-en een vragenlijst inzetten voor de opsporing van psychosociale problemen bij 712 jarigen, maar zij beschikken niet over een gevalideerde lijst. Dit project evalueert de drie beste, beschikbare alternatieven wat betreft psychometrische eigenschappen, bruikbaarheid in en toegevoegde waarde voor de jeugdgezondheidszorg. Uit de resultaten is gebleken dat elk van de drie onderzochte lijsten (PSC, PSYBOBA, SDQ) de signalering van psychosociale problemen door de jeugdgezondheidszorg bij 7-12 jarigen significant en substantieel kan verbeteren. De (Nederlandse versie van de) PSC presteert in dit opzicht wat minder dan de PSYBOBA en de SDQ. De psychometrische eigenschappen van de PSYBOBA en de SDQ ontlopen elkaar weinig. Naar aanleiding van de uitkomsten van dit project heeft GGD Nederland besloten om de SDQ (Strengths and Difficulties Questionnaire) landelijk te gaan implementeren als het signaleringsinstrument voor psychosociale problemen bij kinderen in de leeftijd van 7-12 jaar. Om dit in goede banen te leiden heeft GGD Nederland, samen met TNO Kwaliteit van Leven, een implementatieplan ontwikkeld, met als uitgangspunt 'train de trainers'. Ten behoeve van een correct gebruik van de SDQ is o.a. een handleiding ontwikkeld voor JGZ-werkers. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 224.000,00 Einddatum: 17-3-2006 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd

Barrières bij jongeren en jong volwassenen met psychiatrische problemen om vroegtijdig hulp in te roepen 21000089 De adolescentie en vroege volwassenheid worden gekenmerkt door een hoge prevalentie van psychische stoornissen. Uit eerder onderzoek blijkt dat mensen die tot deze categorie behoren minder snel hulp zoeken voor psychische problemen. Dit onderzoek heeft kennis opgeleverd over de barrières bij het zoeken van professionele hulp voor psychische problemen op groepsniveau. De resultaten zijn verwerkt in een laagdrempelig rapport waarin ook aanbevelingen staan over de wijze waarop adequaat zoeken naar hulp bevorderd kan worden. Het rapport wordt verspreid onder kennisnetwerken en stakeholders zoals het Fonds Psychische Gezondheid, MIKADO, GGZ Nederland, GGD Nederland en beroepsgroepen (NIP, NVP, NVvP, LHV). Preventiewerkers hebben aangegeven dat ze gebruik willen maken van de nieuw verkregen kennis om hun interventies te verbeteren. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 304.000,00 Einddatum: 1-7-2007 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie; behandeling

37

Preventie van stress op de basisschool: jong geleerd is oud gedaan. 22000003 Het project ontwikkelt een klassikaal lesprogramma, gericht op stressmanagement voor groep 7 van de basisschool (leeftijd 10-11 jaar). Tevens onderzoekt het de korte en lange termijn effecten van het programma op stress en kwaliteit van leven, via een gerandomiseerde studie op 26 basisscholen De studie toont aan dat het programma effectief is voor het aanleren van stressbewustwording en herkenning en van emotionele coping-vaardigheden. Vaardigheden voor emotionele coping and sociale support blijken probleemoplossende vaardigheden te stimuleren en ongeschikte vormen van coping (vermijding, berusting) te doen afnemen; zij vormen daarmee aangrijppunten voor het bevorderen van mentale gezondheid in de groep. De onderlinge relatie tussen de verschillende coping vaardigheden is exploratief onderzocht. Daarbij is een sterke wederkerigheid gevonden tussen emotionele coping en sociale support vaardigheden. Beide vaardigheden, en in het bijzonder emotionele coping, stimuleren probleemoplossende vaardigheden en beide, in het bijzonder sociale support, verminderen het gebruik van vermijding- en berusting als negatieve vormen van coping. Uit extra analyses blijkt dat angst en depressie het gebruik van copingvaardigheden verschillend beïnvloeden. Bij leerlingen met niet-Nederlandse vaders is het effect op emotionele coping veel sterker dan bij leerlingen met Nederlandse vaders. Uit analyses voor subgroepen blijkt dat meisjes meer gebruik maken van sociale support en jongens meer van probleemoplossende vaardigheden. Het effect van het programma op het gebruik van emotionele coping is sterker bij leerlingen met vaders van een niet-Nederlandse achtergrond. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - psychologie Budget: € 348.000,00 Einddatum: 1-5-2005 Trefwoorden: angst / depressie; jeugd; secundaire preventie

Vermindering van psychische morbiditeit en ziekteverzuim door stressmanagement training 22000005 Een onderzoek dat tot doel heeft ziekteverzuim te verminderen door te leren omgaan met stress. Het onderzoek gaat na wat de effecten zijn van twee varianten van stressmanagement training (SMT) met cognitieve gedragstherapeutische technieken bij mensen die vanwege stress langer dan twee weken ziek zijn. In de ene variant wordt de training in groepen aangeboden in de andere variant individueel. De doelmatigheid van deze trainingen wordt vergeleken met de gebruikelijke zorg vanuit de bedrijfsgezondheidsdienst. Er wordt gekeken naar de effecten op psychische klachten, arbeidsongeschiktheid en hormonale en immunologische veranderingen. De behandelvarianten blijken dezelfde effecten te hebben. Zij leiden tot een daling van burnoutklachten - werkgerelateerde vermoeidheid, afstandelijkheid, verminderde competentie - en van aspecifieke klachten, zoals algemene vermoeidheid, angst, depressie en spanning. Na afloop van de behandeling is een aanzienlijke daling in het ziekteverzuim opgetreden.

38

Vergeleken met gezonde mensen blijkt bij een grote groep de burnoutklachten en algemene stressklachten nog steeds in verhoogde mate aanwezig, ondanks een daling na afloop van de behandeling. Slechts een kleine minderheid van de deelnemers heeft na afloop van de behandelfase het werk weer volledig hervat. De conclusie is dus dat de behandelvarianten op de korte termijn niet verschillen in effectiviteit. De effecten op langere termijn worden nog onderzocht, evenals de fysiologische, hormonale en immunologische effecten. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - psychologie Budget: € 182.000,00 Einddatum: 30-5-2005 Trefwoorden: secundaire preventie; richtlijn; angst / depressie

De eerstelijnszorg en depressie op latere leeftijd: gerandomiseerd onderzoek om opsporing, diagnose en behandeling te verbeteren 22000019 Een rct-onderzoek naar de effecten van een interventieprogramma gericht op het verbeteren van de herkenning, diagnostiek en behandeling van depressie bij ouderen. De resultaten wijzen uit dat screening van oudere patiënten op depressieve stoornissen haalbaar is in de huisartspraktijk, ofschoon niet zonder problemen. Er zijn goede procedures en vragenlijsten voor het opsporen en diagnosticeren van depressie, hoewel deze procedures relatief lichte gevallen van depressie opleveren. De effecten van het interventiepakket zijn bescheiden. Gezien de goede resultaten van deze programma's elders, kan een verklaring zijn dat de patiënten in deze studie slechts een enkele therapeutische keuze (geneesmiddelen) werd aangeboden. Er zijn secundaire analyses uitgevoerd van het materiaal om predictiefactoren te identificeren voor succesvolle behandeling. Vanwege het beperkte effect worden mogelijkheden bestudeerd om de behandeling te verbeteren. Implementatie (bij gebleken succes) in de eerste lijnsgezondheidszorg is niet eenvoudig. De praktijkondersteuner ggz lijkt bij uitstek geschikt om de chronische zorgprogramma’s als zorgmanager uit te voeren. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - psychiatrie Budget: € 312.000,00 Einddatum: 1-7-2005 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie; huisarts

Kosteneffectiviteit van een cognitieve groepspreventie module voor herhaalde depressie 22000029 De DELTA studie is gericht op de (kosten)effectiviteit van een groepspreventieprogramma bestaande uit acht sessies, waarbij gebruik wordt gemaakt van cognitieve interventiemethoden. Het doel is om terugval te verminderen bij patiënten met terugkerende depressie. De belangrijkste conclusie is dat een cognitieve interventie, toegepast na herstel van een depressie, vooral beschermend werkt bij mensen met meer dan vier of vijf eerdere depressies. Bij hen nam door de cognitieve therapie terugval in de depressie aanzienlijk af. Er zijn aanwijzingen dat er verschillende subtyperingen zijn van depressies, die onderscheidend reageren op de interventie. Psychologische preventieve interventies blijken

39

met name beschermend te werken bij meer biologische bepaalde depressies (veel vorige depressies), in tegenstelling tot meer stressgerelateerde depressies (weinig vorige depressies). De resultaten zijn verspreid via presentaties, publicaties en een proefschrift. Gekoppeld aan de promotie is een landelijk symposium georganiseerd over recidiverende stemmingsstoornissen. Begin 2008 zal een boek verschijnen over de onderzochte interventie. Verwacht wordt dat dat tot verdere implementatie zal leiden. Er volgen nog meer publicaties, omdat inmiddels data over vijf jaar follow-up zijn verzameld. Tevens is een vervolgstudie gestart (Hfdst 3, project 100-002-001) waarbij het belangrijkste doel is het verkrijgen van inzicht in het gebruik van antidepressiva, in medicatietrouw en de kosten daarvan, in het sociaal functioneren in combinatie met kwaliteit van leven en in de belasting van betrokkenen bij mensen met herstelde recidiverende depressie met een hoog risico op terugval. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - psychiatrie Budget: € 259.000,00 Einddatum: 1-10-2004 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie

Middelengebruik en gedragsstoornissen: een onderzoek naar de effectiviteit van een combinatie van preventieve interventies bij jeugdigen 22000031 Een onderzoek naar de effecten van (de combinatie van) twee interventies. De centrale vraagstelling is of het preventieve effect van een interventie ter voorkoming van beginnend middelengebruik bij kinderen groter is indien aan deze interventie een psychosociale interventie voorafgaat. Er wordt gekeken naar 'De gezonde school en genotmiddelen' een interventie op de basisschool (lessen, ouderavond) om kinderen te leren zich verantwoordelijk te gedragen als het gaat om hun eigen (toekomstig) genotmiddelengebruik en dat van anderen. Concreet wordt onderzocht of het preventieve effect van deze interventie toeneemt als daaraan het Taakspel voorafgaat. Dit is een psychosociale interventie in de klas ter voorkoming van agressief gedrag en gedragsproblemen. Het is een ‘spel’ dat in klassen door de leerkracht en de kinderen gespeeld wordt, waarbij de leerkracht samen met de leerlingen regels afspreekt en de kinderen beloond worden wanneer ze dit gewenste gedrag vertonen. Kinderen die prenataal zijn blootgesteld aan nicotine lopen een verhoogde kans op latere symptomen van ADHD en op vroeg experimenteergedrag met nicotine. Uit de studie blijkt dat de interventie van het Taakspel geen positieve (preventieve) invloed heeft op vroeg roken en gedragsproblemen die samenhangen met ADHD. Wel heeft toevoeging van het Taakspel invloed op relationele agressie bij kinderen in de leeftijd van 10 tot 12 jaar, een vorm van agressie die relatief vaker bij meisjes voorkomt. Bij een follow-up studie na drie jaar is gebleken dat deze agressie licht daalde. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 290.000,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: verslaving; primaire preventie; jeugd; gedragsstoornissen

40

Versterking van positieve interactie bij depressieve moeders en hun baby's 22000042 Onderzoek naar de vraag of de kwaliteit van de moeder-kind interactie significant toeneemt ten gevolge van een interventie. Ook wordt nagegaan of de kinderen ten gevolge van de interventie een gunstiger cognitieve en emotionele ontwikkeling vertonen. Tenslotte is het de vraag of de interventie positieve invloed heeft op de gevoelens van ouderlijke competentie van moeder en op het depressieve gedrag van moeder. Mede dankzij de positieve resultaten van het onderzoek zal de interventie in Nederland verder worden geïmplementeerd bij ggz-instellingen of aanverwante organisaties, in de jeugdgezondheidszorg, bij consultatiebureau´s en in de jeugdzorg. Er is ook internationale belangstelling. Daartoe kunnen trainingen en workshops aangeboden worden. Dit project heeft de volgende producten opgeleverd: draaiboek voor de uitvoerders van de interventie, training moeder-baby interactie voor professionals, voorlichtingsbijeenkomsten, presentaties, landelijke studiedag, promotie en publicaties. In juni 2004 heeft ZonMw vervolgsubsidie verstrekt voor een follow-up studie als de kinderen uit deze studie 5-6 jaar zijn (Hfdst 2, project 62000007), zodat het effect van de preventieve interventie op langere termijn kan worden onderzocht. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Radboud Universiteit Nijmegen - klinische psychologie Budget: € 227.000,00 Einddatum: 1-2-2004 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie; jeugd

Effectiever preventiemateriaal door cognitief-psychologische inzichten 22000086 Een onderzoek naar de mogelijkheden om bestaand, effectief gebleken voorlichtingsmateriaal te verbeteren door cognitief-psychologische inzichten toe te passen die de verwerking van de informatie optimaliseert. Tevens wordt nagegaan of er richtlijnen zijn op te stellen voor het toepassen van deze inzichten in de voorlichtingspraktijk. Uit de studie blijkt dat systematisch onderzoek naar vormgevingseffecten op aandacht en begrip van invloed is op het ontwerp van meer effectieve schriftelijke gezondheidsvoorlichting. Bij het ontwerp van schriftelijke gezondheidsvoorlichting zouden objectieve metingen gedaan moeten worden, omdat deze een ander beeld kunnen geven dan subjectieve metingen. De vormgeving van schriftelijk materiaal zou expliciet aandacht moeten krijgen naast keuzes van inhoud. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - experimentele psychologie Budget: € 227.000,00 Einddatum: 1-10-2006 Trefwoorden: primaire preventie; richtlijn

41

Preventieve interventie bij gedragsproblemen in de vroege jeugd: de rol van veiligheid en gehechtheid, sensitief gedrag (empathie) van ouders en ouderlijke discipline voor het ontstaan van antisociaal gedrag 22000097 De opvoedingsinterventie Video-feedback Intervention to Promote Positive Parenting and Sensitive Discipline (VIPP-SD) is gericht op het verhogen van sensitiviteit en het verbeteren van disciplineringsstrategieën bij ouders. De effectiviteit van deze interventie wordt getoetst. Het is de vraag of meer sensitiviteit en betere disciplineringsstrategieën leiden tot minder externaliserende gedragsproblemen en tot meer empathie bij kinderen. Ook is onderzocht of zeer vroege interventies effectiever zijn dan interventies in de peutertijd en is de ontwikkeling van externaliserende gedragsproblemen van 12 tot 60 maanden bestudeerd. De studie laat zien dat het combineren van opvoedingsadviezen uit verschillende invalshoeken en het gebruik maken van video feedback succesvol zijn. De video feedback leidt tot het verbeteren van opvoedingsgedrag bij de moeders. De interventie is effectief gebleken: leidde tot een meer sensitieve houding van moeders en betere sensitieve disciplineringsstrategieën. Een positieve relatie van de gezinsondersteuner met de moeder blijkt de effectiviteit te vergroten. Bij gezinnen met veel spanningen leidt de interventie tot een significante vermindering van de gedragsproblemen bij de kinderen, met name in gezinnen waar moeders veel conflicten met hun partner hebben en/of hoge mate van dagelijkse stress ervaren. Daarnaast leidt de interventie tot een afname van gedragsproblemen bij kinderen die een lange variant van het dopamine D4 receptor gen bezitten, een gen dat in het verleden wel in verband wordt gebracht met gebrekkige gedragsregulatie bij kinderen. Tot slot laten de resultaten van deze studie zien dat externaliserende problemen al op éénjarige leeftijd voorkomen en matige stabiliteit vertonen over de periode van een jaar. Het project heeft verschillende publicaties opgeleverd en een beschrijving van de interventie in een boek over het VIPP programma. Na afloop van de studie heeft men het schrijven van een draaiboek ter hand genomen en wordt een instructie-DVD gemaakt voor de training van professionals die met gezinnen werken. In de toekomst hopen de onderzoekers cultuursensitieve varianten op de interventie te ontwikkelen en de effectiviteit daarvan voor de relevante allochtone populaties te onderzoeken. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Leiden - pedagogische wetenschappen Budget: € 588.000,00 Einddatum: 15-2-2006 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie; gedragsstoornissen

Preventie van kindermishandeling en verwaarlozing en van emotionele en gedragsproblemen door vroege interventie bij risicogezinnen 22000098 Dit onderzoek gaat na, middels een rct, of een vroege interventie bij risicogezinnen preventief werkt voor kindermishandeling, verwaarlozing en emotionele en gedragsproblemen. Uit de effectanalyse blijkt een significante daling van de kans op mishandeling bij bijna een kwart van de gezinnen. De ouders zijn meer sensitief geworden in de opvoeding en rapporteren een betere ontwikkeling van hun kind. Tijdens de huisbezoeken hebben verwijzingen plaatsgevonden, die resulteerden in meer professionele sociale steun. Huisartsen rapporteren dat ouders minder vaak op consult komen. Consultatiebureau-artsen

42

melden dat ouders in de interventiegroep vaker de afspraken voor bezoeken nakomen. Het AMK (Advies- en Meldpunt Kindermishandeling) constateert minder meldingen. In aansluiting op dit project is een pre-implementatie project, Stevig Ouderschap, gestart in dezelfde regio, waarmee de expertise van de gespecialiseerde verpleegkundigen kon worden behouden, en de preventieve hulpverlening kon worden gecontinueerd. Bij ZonMw is een aanvraag ingediend voor de koppeling van Stevig Ouderschap aan het project Samen Starten (Hfdst 2, project 40100020). ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: LUMC - Willem-Alexander Kinder- en Jeugdcentrum Budget: € 354.000,00 Einddatum: 1-7-2005 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; gedragsstoornissen

Preventie van psychische klachten bij oudere weduwen en weduwnaars door middel van lotgenotencontact 22000102 Het verliezen van de partner door de dood kan leiden tot ernstige psychische problemen. In steeds meer regio’s worden bezoekdiensten opgezet voor oudere weduwen en weduwnaars. Dit vormt een veelbelovende interventie voor preventie van psychische problemen. In deze studie (rct) worden de effecten van bezoekdiensten onderzocht op psychische gezondheid, gecompliceerde rouw en op kwaliteit van leven van oudere weduwen en weduwnaars. Tevens wordt gekeken naar de kosteneffectiviteit. De vergelijking tussen de bezoekdiensten en een controlegroep laat vooralsnog geen significante effecten zien op depressie, angst, rouwverwerking en kwaliteit van leven. Wel laten de eerste analyses naar interactie effecten (welke personen hebben meer baat bij de interventie) interessante resultaten zien. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 417.000,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: secundaire preventie; ouderen

Effectiviteit van een preventief coachingprogramma voor werknemers met hoog risico op verzuim ten gevolge van psychologische problemen 22000105 Middels dit project wil men nagaan of coaching effectief is als vroegtijdige interventie bij werknemers met een verhoogd verzuimrisico t.g.v. psychische klachten, teneinde dit verzuim te voorkomen. Het onderzoek betreft een rct en is uitgevoerd bij werknemers afkomstig uit drie instellingen. Deelnemers voor de rct zijn geselecteerd met behulp van een objectief screeningsinstrument, de Werkwijzer.

43

Dit project heeft de volgende kennis opgeleverd: kennis omtrent de karakteristieken van het screeningsinstrument, kennis omtrent de effectiviteit van coaching in het voorkomen van verzuim t.g.v. psychologische problemen, kennis omtrent de werkzaamheid van het protocol Preventieve coaching zoals ontwikkeld door Capability. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - epidemiologie Budget: € 330.000,00 Einddatum: 1-5-2007 Trefwoorden: secundaire preventie

Preventie van angststoornissen bij jeugdigen 22000138 Dit project is gericht op kinderen, die het risico lopen een angststoornis te ontwikkelen vanwege verhoogde angstsymptomen. In het project worden interventies ontwikkeld en geëvalueerd, die gericht zijn op het voorkomen van angststoornissen. De effectiviteit van een cognitief-gedragsmatige interventie voor ouders wordt vergeleken met een cognitiefgedragsmatige interventie voor kinderen. De effectiviteit van beide programma’s wordt ook vergeleken met een risicogroep van kinderen die geen interventie ontvangen (natuurlijk beloop). Ook de kosteneffectiviteit wordt geëvalueerd. Verwacht wordt dat de ouder-interventie superieur is aan de kind-interventie wanneer de ouders angstig zijn. In de risicogroep zonder interventie, wordt onderzocht of angst van de ouder een risicofactor is voor het ontwikkelen van een angststoornis bij kinderen. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - medische, klinische en experimentele psychologie Budget: € 367.000,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: angst / depressie; jeugd; secundaire preventie

De effectiviteit van de online zelfhulpmodule 'Minder Drinken' voor probleemdrinkers 22000140 Verminderen personen die gebruik maken van de online methode van zelfhulp hun alcoholconsumptie meer dan personen die alleen schriftelijke informatie krijgen? Dit onderzoek gaat na of de online zelfhulpmodule ‘Minder Drinken’ effectief is voor de beoogde doelgroep. De resultaten tonen aan dat respondenten in de ‘Minder Drinken-conditie’ na een half jaar hun alcoholgebruik significant sterker verminderd hebben dan de respondenten in de informatie-conditie. Na een jaar drinken de respondenten in de experimentele groep nog steeds significant minder dan de vergelijkingsconditie (maar wel weer iets meer dan bij de meting na zes maanden). Ook is in de Minder Drinken-conditie het percentage personen dat zich beperkt tot het maximaal aantal glazen dat aangegeven is in de richtlijn voor

44

verantwoord drinken, significant groter, zowel bij de follow-up meting na een half jaar als na één jaar. MinderDrinken.nl wordt in een vervolgproject geïmplementeerd met subsidie van ZonMw (Hfdst 2, project 63000015). ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 147.000,00 Einddatum: 31-10-2004 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie; patiënten / consumenten

Opsporing, interventie en preventie van depressie bij personen van 55 jaar en ouder 22000141 Een vergelijking tussen een groepscursus en een internetcursus om depressieve klachten bij 50-plussers te verminderen. De groepscursus ‘In de put, uit de put’ wordt toegepast bij depressieve klachten. Het belangrijkste doel ervan is het aanleren van vaardigheden om depressieve gevoelens te overwinnen. De groepscursus is bewerkt tot een individuele internetcursus ‘Kleur je leven’. Met deze internetcursus hoopt men een groep mensen te bereiken, die door de cursus ‘In de put, uit de put’ niet bereikt werd. In het huidige onderzoek wordt de effectiviteit van de beide cursussen met een wachtlijstgroep vergeleken. De internetcursus blijkt significant effectiever dan de wachtlijst en even effectief als de groepscursus. Ook op de lange termijn, een jaar na de start van de behandeling, was de internetcursus effectiever dan de wachtlijst. Dat betekent dat de internetcursus in de praktijk kan gaan worden gebruikt. ZonMw-programma: Preventie 1 (Effectiviteit- en/of doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Stichting Diagnostisch Centrum Eindhoven Budget: € 402.344,00 Einddatum: 1-5-2007 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie; patiënten / consumenten

Bevorderende en belemmerende factoren voor implementatie van interventies in de preventieve geestelijke gezondheidszorg 23000033 Dit project levert bouwstenen voor een strategie voor landelijke implementatie van basisprogramma's ggz-preventie op het gebied van depressie, arbeidsrelevante psychische problematiek, KOPP (kinderen van ouders met psychische problemen) en sociale psychiatrie (mantelzorg). Het onderzoekt welke factoren, waaronder kennis over de effectiviteit van een interventie, de adoptie van interventies in de ggz-preventie bevorderen dan wel belemmeren. Tevens gaat men na hoe zwaar deze factoren wegen in de perceptie van de actoren die direct bij de besluitvorming betrokken zijn. Ook is in kaart gebracht hoe de besluitvorming rond het invoeren van interventies in de preventieve ggz plaatsvindt. Een belangrijke uitkomst is dat diverse partijen hierbij een rol spelen, die elk vanuit hun eigen belangen en idealen opereren. Een zestal factoren kwam naar voren als factoren die significant verschilden tussen de keuze voor ‘wel adopteren’ of ‘niet adopteren’. Vier bevorderende factoren: behoefte van de doelgroep in de regio aan de interventie; voldoende tijd beschikbaar om de interventie in te voeren; ondersteuning door preventiemanagement; aansluiting van de interventie bij de ervaring van de ‘uitvoerders’ met de problematiek. Twee

45

belemmerende factoren: weerstand van de ‘uitvoerders’ tegen de invoering; ondersteuning door een doelgroepvereniging. Opvallend was daarnaast dat over een deel van de beschikbare interventies geen besluitvorming had plaatsgevonden. Dit vraagt extra aandacht bij de eerste stap van het implementatieproces: kennisoverdracht en stimuleren dat er een actieve besluitvorming over goede beschikbare interventies wordt genomen. Over de onderzoeksresultaten zijn presentaties gehouden voor relevante preventiefunctionarissen en tijdens congressen. De verkregen inzichten en de rapportages worden ook gebruikt bij andere implementatieprojecten. ZonMw-programma: Preventie 1 (Onderzoek implementatieaspecten) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 162.707,00 Einddatum: 31-1-2005 Trefwoorden: primaire preventie; secundaire preventie; angst / depressie

Ontwikkeling preventiecursus 'omgaan met depressie door ouderen' 24200004 De cursus ‘Omgaan met depressie voor ouderen’ is een vorm van secundaire preventie en kan voor bepaalde groepen deelnemers depressieve klachten en verergering daarvan voorkomen. Het onderzoek is bedoeld om verbeterde inclusiecriteria opstellen, die in de praktijk kunnen leiden tot verhoogd rendement van de cursus. Ook wil men specifieke cursusvarianten ontwikkelen. De cursus is als een cognitief gedragstherapeutische interventie aangeboden aan 55-plussers met mild depressieve klachten. De deelnemers van de cursus hadden na afloop significant minder depressieve klachten dan de ouderen op de wachtlijst. Wel had na afloop nog steeds 62% een te hoge score op de symptomenlijst. Voor deze ouderen was de cursus dus niet voldoende. De resultaten van de cursus bleven ook na 14 maanden nog van kracht. Deelnemers met een depressieve of een angststoornis profiteerden het meest. De verschillen waren klinisch niet groot genoeg om te concluderen dat selectie van bepaalde personen vooraf zinvol zou zijn. Er werden geen significante verschillen gevonden in effectiviteit tussen de verschillende cursusgroepen. Het onderzoek heeft een cursushandleiding opgeleverd. De resultaten zijn ook verspreid middels publicaties. ZonMw-programma: Preventie 1 (Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes) Uitvoerende organisatie: Universiteit Leiden - klinische en gezondheidspsychologie Budget: € 249.876,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie; patiënten / consumenten

Ontwikkeling en implementatie van een interventieprogramma, gebaseerd op hoorstrategieën en visuele ondersteuning ter preventie van psychosociale problemen bij slechthorende ouderen 24200024 Dit onderzoek bestaat uit drie delen: (1) ontwikkelen van een gestructureerd interventieprogramma voor slechthorende ouderen met behulp van bestaande videotrainingsprogramma's voor spraakafzien en hoorstrategieën; (2) verspreiden, invoeren en laagdrempelig maken van het interventieprogramma, zodat het een structurele plaats krijgt in het revalideren van slechthorende ouderen; (3) evalueren van het programma.

46

Er is een videotrainingsprogramma gemaakt 'Horen en Gehoord Worden. Hoe kan het beter?' Daarin staat het aanleren van hoorstrategieën en spraakafzien centraal. Bij het programma zijn twee handleidingen geschreven, één voor groepsleiders (psychologen, logopedisten, maatschappelijk werkers, audiologen) en één voor de cursisten (slechthorenden en hun naasten). De thuisversie van het programma is geëvalueerd. Daaruit is gebleken dat deelnemers aan het programma zich meer bewust zijn van de voordelen van spraakafzien en dat de interactie tussen slechthorende en naaste is verbeterd. Vervolgens zijn trainingen aan groepsleiders gegeven en wordt er een try-out uitgevoerd met groepstrainingen voor slechthorende ouderen en hun naasten. De implementatie en verspreiding van de thuisversie verlopen goed. De meeste Audiologische Centra in Nederland bezitten en gebruiken het programma, evenals veel logopediepraktijken. Het programma wordt gebruikt als lesmateriaal voor de opleiding logopedie op een aantal Hogescholen in Nederland en België en is onderdeel van het curriculum geneeskunde van de VU. Mogelijkheden voor toekomstige structurele inbedding en landelijke implementatie zijn aanwezig. ZonMw-programma: Preventie 1 (Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - KNO en audiologie Budget: € 111.312,00 Einddatum: 1-1-2004 Trefwoorden: ouderen

Primaire preventie ter voorkoming van gecompliceerde psychische klachten na zelfmoord. Implementatie van een verpleegkundige gezinsgerichte interventie in de regio 24200027 Een project, IMPRESS genoemd, in de vorm van een praktijkexperiment. Het is bedoeld om kennis te vergroten over de aspecten die van belang zijn om gecompliceerde psychische klachten te voorkomen bij eerstegraads nabestaanden en partners van suïcideslachtoffers. De doelstellingen van IMPRESS zijn: (1) vergroten van kennis over de vraag via welk traject de hulp van nabestaanden van zelfdoding het best kan worden aangeboden met als doel zoveel mogelijk nabestaanden met het hulpaanbod te bereiken; (2) nagaan of praktijkondersteuners over voldoende kennis beschikken om aan de behoefte van de doelgroep tegemoet te komen; (3) implementatie van de hulp binnen een bestaande zorgsetting. Resultaten van het project zijn een begeleidingsprotocol voor nabestaanden in de vorm van een (zelfhulp)boek en een scholingsprotocol voor de training van hulpverleners. De resultaten zijn geïmplementeerd in Friesland. Er een implementatieprotocol beschikbaar voor ggz-instellingen die de interventie voor nabestaanden willen implementeren. ZonMw-programma: Preventie 1 (Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - Julius Centrum Budget: € 215.374,00 Einddatum: 1-1-2007 Trefwoorden: primaire preventie

47

Proefimplementatie anti-pestbeleid op basisscholen 24200030 Een anti-pestbeleid voorzien van materialen en protocollen, zodat er optimale procedurele helderheid ontstaat voor docenten/schoolleiding: dat is het doel van dit project. Tevens wil men nagaan welke factoren succes en falen bepalen van de plannen voor uitvoering en voor continuering van het anti-pestbeleid op scholen. Ook is het vraag in hoeverre een aanbod van intensieve, aan de school verbonden begeleiding door de GGD en/of OnderwijsBegeleidingsDienst (OBD) de beoogde uitvoering en continuering van het antipestbeleid op scholen verbetert. Het onderzoek heeft tot nu toe twee handleidingen opgeleverd. Ten eerste het PRIMA Pakket, handleiding voor basisscholen. Dit is een gedetailleerde beschrijving van interventies die samen een volledig antipestbeleid op school-, groeps- en individueel niveau vormen. Ten tweede is er het PRIMA Pakket, handleiding voor begeleiders: een gedetailleerde beschrijving voor de begeleiding van scholen door regionale begeleiders, medewerkers van GGD en OBD. Er zijn twee vragenlijsten voor leerlingen ontwikkeld. ZonMw-programma: Preventie 1 (Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes) Uitvoerende organisatie: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie Budget: € 482.459,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: primaire preventie; jeugd; richtlijn

Proefimplementatie van het 'PAD curriculum' op basisscholen 24200031 Dit project richt zich op een herziening, uitbreiding en proefimplementatie van het Programma voor Alternatieve Denkstrategieën (PAD-leerplan) voor het reguliere basisonderwijs. Het PAD-leerplan is bedoeld om de sociaal emotionele ontwikkeling van leerlingen van groep 3 t/m 8 van de basisschool te ontwikkelen. Het is een universeel inzetbaar programma waarvan de effectiviteit is aangetoond in meerdere Amerikaanse trials bij het speciaal en het regulier onderwijs. Onder andere zijn effecten aangetoond voor zelfcontrole, herkenning en begrip van emoties, frustratietolerantie, probleemoplossende vaardigheden, logisch redeneren en vooruit denken, angst en depressie-symptomen, gedragsproblemen en klachten over gevoelens van verdriet. In dit project wordt het PADleerplan niet alleen geherstructureerd en eigentijds vormgegeven, maar ook aangevuld met modules voor groep 1 en 2. In het begeleidend onderzoek wordt de effectiviteit getoetst van de gehanteerde invoeringsstrategie (gebruik en determinanten ervan) op school-/leerkrachtniveau; ook de bereikte effecten op leerling-niveau (emotie, cognitie, vaardigheden en gedrag) worden onderzocht. De producten zijn een draaiboek met voorbeeldmateriaal voor de werving en begeleiding van scholen, een module voor training van schoolteams en herzien curriculummateriaal voor groep 1 t/m 8. De verkregen kennis wordt ook verspreid via wetenschappelijke artikelen.

48

De resultaten zijn relevant voor beleidmakers, preventiewerkers bij GGD-en, onderzoekers en leerkrachten/scholen die geïnteresseerd zijn in inzicht in, en een gezonde sociaalemotionele ontwikkeling van kinderen. Bij gebleken succes wordt het project op landelijk niveau voortgezet door het Seminarium voor Orthopedagogiek (SvO), de licentiehouder van het PAD-leerplan in Nederland. ZonMw-programma: Preventie 1 (Uitvoeringsprojecten en landelijke voorlichtingscampagnes) Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 720.686,00 Einddatum: 1-3-2008 Trefwoorden: primaire preventie; jeugd

Voorspellen en preventie van psychose bij jeugdigen in de ambulante ggz 26100002 Ontwikkeling van een preventiestrategie ten behoeve van een risicogroep van jeugdigen. De studie is gebaseerd op een prospectieve cohortstudie. De voorspellende waarde van risicofactoren om een psychose te krijgen wordt onderzocht bij jongeren die hulp zoeken voor hun psychische problemen. Op basis daarvan kunnen hoog risicogroepen worden geïdentificeerd. Het tweede doel van het onderzoek is bedoeld om voor de gevonden risicogroep een preventieprogramma te ontwikkelen, met elementen van voorlichting en stressmanagement; en om de effectiviteit daarvan vast te stellen. In de cohortstudie zijn 7000 jongeren, die zich aanmelden bij een ggz instelling, gedurende twee jaar gevolgd. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - psychiatrie Budget: € 71.472,00 Einddatum: 1-6-2004 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; psychose / schizofrenie

Training opvoedingsondersteuning en probleemoplossende vaardigheden gericht op kleine kinderen (peuters) die een risicogroep vormen voor gedragsproblemen 26200001 Deze studie wil een hoogrisicogroep selecteren van kinderen, vóór de schoolgaande leeftijd, die een grote kans lopen om gedragsproblemen te ontwikkelen. In een gecontroleerd onderzoek wordt gekeken naar het preventieve effect van een training in opvoedingsvaardigheden. Het onderzoek beoogt tevens vast te stellen welke neurobiologische en omgevingsfactoren de resultaten van de interventie beïnvloeden. Ten slotte wordt ook een kosteneffectiviteitsonderzoek uitgevoerd. Er zijn nog geen gegevens beschikbaar over het effect van de oudercursus. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 940.562,00 Einddatum: 1-8-2009 Trefwoorden: jeugd; gedragsstoornissen; secundaire preventie

49

Voorkomen van agressie en gedragsproblemen bij basisschoolkinderen aan de hand van een geïntegreerd pakket universele, selectieve and geïndiceerde interventies 26200002 Het doel van project Spelregels is om beter inzicht te krijgen in de redenen waarom sommige kinderen zich gunstig ontwikkelen en waarom anderen juist niet. Een ander doel van het project is te onderzoeken of het mogelijk is het gedrag en de leerprestaties van kinderen gunstig te beïnvloeden door middel van 2 interventies: Taakspel en Opvoeden&Zo. De resultaten zijn begin 2009 bekend. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - klinische psychologie Budget: € 838.356,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: jeugd; gedragsstoornissen; secundaire preventie

Preventie van angst en depressie op oudere leeftijd; haalbaarheid en effectiviteit van een stepped-care programma voor ouderen die een risicogroep vormen 26200003 De studie leidt tot een stepped-care programma voor de preventie van depressie en angst op latere leeftijd. Indien het programma uitvoerbaar en effectief blijkt kan het op grotere schaal geïmplementeerd worden. Bij drie verschillende groepen ouderen wordt nagegaan of het mogelijk is een depressieve stoornis of angststoornis te voorkomen. Ouderen die geen stoornis hebben maar wel een verhoogd risico krijgen een stepped-care interventie ofwel care-as-usual. De drie groepen behoren tot de hoogste risicogroepen voor het ontwikkelen van een depressie of gegeneraliseerde angststoornis. Het zijn: ouderen met subtreshold depressie in de eerste lijn; ouderen met diabetes mellitus en comorbide subtreshold depressie die gespecialiseerde gezondheidszorginstellingen consulteren; ouderen met een voorgeschiedenis van depressie. Elk project is opgezet als rct. Gekeken wordt of de interventie leidt tot een lagere incidentie van depressie/angst. De interventie wordt ingebracht in het Platform Preventie van Depressie en Angst en zo mogelijk opgenomen in het basispreventieprogramma Depressie. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - klinische psychologie Budget: € 751.480,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

50

Vroegsignaleren en voorspellen van psychose en schizofrenie in de ggz 26300001 Onderzoek met als doel een risicoprofiel te ontwikkelen voor mensen die een psychosetransitie meemaken. In een naturalistisch follow-along design worden daartoe mensen met een Ultra Hoog Risico (UHR) voor psychosen geïncludeerd en twee jaar gevolgd. Op de twee locaties, AMC - De Meren en de afdeling jeugdpsychiatrie van het UMC Utrecht, is de inclusie afgerond. In het AMC heeft ongeveer 30% van de personen een transitie naar een psychose doorgemaakt. In het UMCU lijkt het dat die transitie later plaatsvindt, waarschijnlijk heeft dit te maken met de leeftijd van de onderzoeksgroep. Follow-up onderzoek lijkt nodig. ZonMw-programma: Preventie 1 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: AMC / De Meren - psychiatrie; UMC Utrecht - jeugdpsychiatrie Budget: € 643.612,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; secundaire preventie

Verbetering van integrale zorg voor cliënten met een psychiatrische aandoening 30220006 Het doel van dit project is om instanties in de ggz en sociale zekerheid beter bekend te maken met elkaars werk en werkwijze. Daarmee groeit het inzicht in het nut van samenwerking. Dit gebeurt door het organiseren van wederzijdse ministages. Tot voor kort werkten de verschillende hulpverleners voor ggz-cliënten langs elkaar heen. Arbeid kwam niet of nauwelijks in het vizier. Nu de landelijke en plaatselijke overheid meer nadruk legt op reïntegratie van arbeidsgehandicapten, wordt arbeid ook voor deze groep actueel en is kennisuitwisseling van belang. De resultaten van een ministage zijn vooral impliciet (moeilijk zichtbaar te maken) en liggen op het gebied van attitude. De stages hebben geleid tot meer kennis over elkaars doelstellingen, methodieken en processen, waardoor beter begrip is ontstaan en er proactiever kan worden opgetreden. Dit kan vertragingen voorkomen en komt de zorg aan de cliënt ten goede. Binnen iedere organisatie zijn er hiaten in processen geconstateerd, die door leidinggevenden gedicht zullen worden. Er volgen casuïstiekbijeenkomsten en bijeenkomsten voor trajectbegeleiders, arbeidsdeskundigen en verzekeringsartsen. ZonMw-programma: Samenwerking bij sociaal-medische begeleiding Uitvoerende organisatie: Medwerk Rijnmond Dordrecht Budget: € 18.578,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: maatschappelijke integratie; secundaire preventie

Activerende begeleiding bij surmenage; snel ermee aan het werk 30220016 Dit project had als doelstellingen: het opleiden van 20 (algemeen) maatschappelijk werkers in de regio als deskundige op het gebied van arbeidsrelevante problematiek en het opleiden van twee trainers om inbedding van de projectervaringen een vervolg te geven binnen de gehele Medwerk-regio. Een ander doel was het om op de dagelijkse praktijk toegesneden trainingsmodules aan te bieden. Deze modules dienen om inzicht te bieden in de visie en

51

benadering van de verschillende bij de behandeling betrokken professionals rond de geselecteerde huisartspraktijken. Resultaat: een set van lokaal op elkaar afgestemde richtlijnen en protocollen in de vorm van werkafspraken en de werkwijzen van activerende begeleiding en tijdcontigente benadering. Tenslotte is gewerkt aan structurele verankering, bijvoorbeeld door het continueren van de activiteiten van de werkgroep in de vorm van Arbocuratieve Consulentennetwerken, maar ook door de ervaringen over te dragen aan anderen in de regio. ZonMw-programma: Samenwerking bij sociaal-medische begeleiding Uitvoerende organisatie: Medwerk Utrecht (inclusief Gooi- en Vechtstreek) Budget: € 21.750,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: maatschappelijke integratie; secundaire preventie; huisarts; richtlijn

Excessief alcoholgebruik van jongeren op vakantie: innovatie en evaluatie van preventiemethoden 40100001 Jonge mannen en vrouwen die zelfstandig op vakantie gaan drinken soms zeer veel alcoholhoudende dranken in zo’n periode (mannen 20 glazen per dag, vrouwen 9 glazen per dag). Dat heeft nadelige consequenties, zowel voor hun lichamelijke en geestelijke gezondheid als voor de openbare orde. Dit project implementeert en evalueert twee interventiemethoden. De ene interventiemethode betreft een ‘expectancy-challenge’ (EC). Deze methode is erop gericht bij individuele jongeren valse verwachtingen omtrent alcoholgebruik te ontmoedigen en hen daardoor tot minder alcoholgebruik aan te zetten. Dit gebeurt middels een spel waarbij de ene helft van de jongeren alcoholische drank krijgt, en de andere helft niet. Achteraf moeten de jongeren raden wie er drank heeft gehad. Uitkomsten tonen aan dat jongeren die de challenge meemaken veranderen in hun verwachtingen over alcoholgebruik en dat er een kleine vermindering in alcoholgebruik optreedt bij de zwaarste drinkers op een gewone uitgaansavond. De andere methode, community-interventie (CI) is niet in de eerste plaats gericht op de individuele drinkers, maar op de mensen die het drinken mogelijk maken (winkeliers, cafés) en anderen die met overmatig alcoholgebruik geconfronteerd worden (politie, campingbeheerders, huisartsen). Een community interventie houdt in dat deze mensen afspreken hoe drankgebruik van jongeren te beperken en hoe effectiever om te gaan met jongeren die toch teveel hebben gedronken. De eerste uitkomsten wijzen erop dat maatregelen die de mogelijkheden om (te veel) te drinken terugbrengen, inderdaad helpen om het drankgebruik terug te dringen. ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - zorgwetenschappen Budget: € 303.383,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

52

Signalering van zorgwekkende opvoedingssituaties en daaropvolgende interventies bij kinderen van 0-3 jaar om psychische en gedragsproblemen te voorkomen 40100020 Samen Starten is een landelijk project voor versterking van lokale samenwerking om de gezondheid en het welzijn te bevorderen van het jonge kind van 0-3 jaar. Een belangrijk doel is integrale vroegsignalering. Problemen die zich voordoen bij en rondom het jonge kind moeten vroegtijdig worden opgemerkt. Dit kunnen psychische problemen zijn maar ook sociaal-emotionele, medische, financiële en opvoedingsproblemen. Het is de bedoeling per situatie te bekijken welke strategie een bijdrage kan leveren aan preventie of terugdringen van problemen. Voorafgaand aan dit project was gebleken dat er in de jeugdgezondheidszorg (JGZ) meer structuur nodig was in de vroegsignalering bij kinderen van 0-3 jaar om te kunnen voorspellen of zij psychische problemen kunnen krijgen op latere leeftijd. Door dit project is de vaardigheid van verpleegkundigen vergroot om problemen te benoemen. De producten die Samen Starten heeft opgeleverd zijn: - trainingsmethode voor verpleegkundigen JGZ om ouders een ondersteunend interview aan te bieden op het consultatiebureau gedurende de eerste twee levensjaren van het kind; - formulieren voor het gespreksprotocol DMO (Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling); - training oplossingsgericht werken; - opzet en training gezinscoaching; - samenwerkingsconvenanten tussen deelnemende instellingen; - brochures en publicaties. Samen Starten is van belang voor gezinnen met kinderen van 0-3 jaar en voor gemeenten, thuiszorg, GGD, maatschappelijk werk en bureaus jeugdzorg. Er komen aanvragen van verschillende instellingen om Samen Starten uit te breiden naar de prenatale periode en naar de periode van 3-23 jaar. Samen Starten wordt momenteel in verschillende gemeenten geïmplementeerd. Bij ZonMw is een aanvraag ingediend voor de koppeling van Samen Starten aan het project Stevig Ouderschap (Hfdst 2, project 22000098). ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 543.633,00 Einddatum: 1-2-2006 Trefwoorden: jeugd; primaire preventie; secundaire preventie; gedragsstoornissen

Informatieve huiskamerbijeenkomsten voor oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen 40100028 Het bestaande informatieaanbod over ouder worden en psychische klachten bereikt oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen niet of nauwelijks. Daarom is het idee van informatieve huiskamerbijeenkomsten 'Psychische gezondheid en ouder worden' ontwikkeld, een laagdrempelig aanbod voor deze vrouwen die worden geworven vanuit de ggz, de GGD, het welzijnswerk en de zelforganisaties. Tijdens de huiskamerbijeenkomsten worden vrouwen geïnformeerd over ouder worden, geestelijke gezondheid, welbevinden en zorg. Ze worden gestimuleerd hun vragen en meningen te bespreken. Een voorlichter leidt de bijeenkomst aan de hand van een draaiboek en met behulp van een ‘tool kit’. In drie bijeenkomsten vindt een pilot plaats; er wordt daar vier maal een huiskamerbijeenkomst georganiseerd.

53

Met een procesevaluatie is onderzocht of de beoogde vrouwen zijn bereikt en of de huiskamerbijeenkomst een goede manier is om voorlichting te bieden en de eigen inbreng van de vrouwen te stimuleren. Ook is aandacht besteed aan belemmerende en bevorderende factoren voor de implementatie van de bijeenkomsten. Op basis van de procesevaluatie zijn draaiboek en tool kit bijgesteld. In de procesevaluatie is vastgesteld dat de doelgroep inderdaad is bereikt. De vrouwen zijn bekend met de instanties op somatisch gebied, zoals huisarts, fysiotherapeut en/of specialisten maar onbekend met de ggz. Zij luisterden met belangstelling naar de geboden informatie en de bijeenkomsten stimuleerden de vrouwen tot het uitwisselen van ervaringen en oplossingen rond psychische klachten. Er was bij verschillende partijen (deelnemers, gastvrouwen, betrokken organisaties) belangstelling voor een vervolg van de bijeenkomsten. Inmiddels is een ZonMw gefinancierd implementatietraject gestart, getiteld ‘De bevordering van de invoering van informatieve huiskamerbijeenkomsten voor oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen’, om het gebruik van de huiskamerbijeenkomsten in meerdere regio’s in te voeren. Tegelijkertijd wordt een training voor organisatoren en begeleiders ontwikkeld. ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 22.013,00 Einddatum: 1-7-2004 Trefwoorden: primaire preventie; ouderen; diversiteit; patiënten / consumenten; secundaire preventie

Verbetert psychotherapie behalve de stemming ook de leefstijl bij oudere depressieve patiënten van de huisarts? 40100029 Antidepressieve medicatie is vaak middel van eerste keus bij de behandeling van depressie, maar kan zeker bij ouderen belangrijke nadelen hebben. Er bestaan vormen van geprotocolleerde psychotherapie die ook bij ouderen werkzaam zijn gebleken, maar de eerstelijnspraktijk nog nauwelijks beschikbaar zijn. In dit project is gekeken naar de haalbaarheid en effectiviteit van deze vorm van psychotherapie. In een rct is Interpersoonlijke Psychotherapie (IPT), uitgevoerd door speciaal getrainde ggz medewerkers in de huisartsenpraktijk; dit aanbod is vergeleken met de gebruikelijke zorg door de huisarts. Er werd onderzocht of patiënten meer gaan bewegen, gezonder eten, minder roken en drinken; en of eventuele positieve effecten op leefstijl een direct gevolg zijn van de therapie of samenhangen met het verbeteren van de stemming. De gespreksvorm bleek goed haalbaar, afgezien van (vaak) ruimtegebrek in de huisartspraktijken. De interventie had slechts een bescheiden effect. Er bleken geen effectverschillen tussen antidepressiva en psychotherapie. Ook de hypothese dat het leefstijlgedrag zou verbeteren met de stemming is niet bevestigd. Veel leefstijlgedrag blijkt chronisch. Een conclusie uit de studie is, dat depressiebehandeling kan verbeteren als deze interventie stapsgewijs en onder strakke begeleiding worden ingezet, rekening houdend met de voorkeuren van de patiënt. Er is een handleiding verschenen over het toepassen van de interventie bij ouderen. Er zijn publicaties verschenen in internationale en nationale wetenschappelijke tijdschriften. De onderzoekers zijn doende om de interventie verder te ontwikkelen. ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - EMGO Budget: € 52.444,00 Einddatum: 28-11-2006 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie; verslaving; huisarts

54

Effectevaluatie van de interventie 'Bewegen zonder zorgen', gericht op het reduceren van depressieve en stressklachten bij 20 to 55 jarige vrouwen met lagere SES in kansarme wijken 40160004 Evaluatie van het effect van een cursus die dient om vrouwen met lagere sociaaleconomische status (LSES) te helpen bij het voorkomen van depressieve en stressgerelateerde klachten. Mensen met een depressie hebben vaak in het jaar voorafgaand aan hun depressie een of meer stressful life events doorgemaakt. Deze gebeurtenissen vormen een belangrijke verklarende factor voor het ontstaan van een depressie. Vrouwen met een LSES in achterstandswijken worden vaak met meerdere stressoren belast (lage opleiding, laag inkomen, slechte arbeidsomstandigheden, werkloosheid) en vormen dus een extra kwetsbare groep voor het ontstaan van psychische problemen als depressie en stress. Landelijk is de interventie 'Omgaan met depressie' in verschillende varianten voor verschillende doelgroepen ontwikkeld. Evaluatieonderzoek toont aan dat deze cursus niet laagdrempelig genoeg is voor LSES groepen. De cursus is aangepast aan de doelgroep door onder andere de toevoeging van een bewegingscomponent, omdat bewegen een gunstige anti-depressieve werking heeft. Het effect van deze cursus 'Bewegen zonder Zorgen' wordt geëvalueerd. ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: GGD Zuid Limburg Budget: € 250.000,00 Einddatum: 1-9-2009 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie

Onderzoek naar samenhang en determinanten in risicogedrag 40160006 Het is de vraag in hoeverre verschillende vormen van risicogedrag op het terrein van de gezondheid met elkaar samenhangen en wellicht ook samenhangen met risicogedrag op andere terreinen zoals spijbelen op school of delinquent gedrag. In het verlengde daarvan kan dan worden nagegaan welke gemeenschappelijke determinanten aan de gevonden clustering van risicogedragingen ten grondslag liggen. Het onderzoek beoogt twee vragen te beantwoorden: (1) zijn de verschillende nog nader te benoemen risicogedragingen van 12-40 jarigen op basis van hun onderlinge samenhang zinvol te groeperen in één of meerdere clusters?; (2) welke determinanten - persoonskenmerken, opvoedingskenmerken, omgevingskenmerken - hebben de gedragingen binnen één cluster gemeenschappelijk? ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: Universiteit Utrecht - ontwikkelingspsychologie Budget: € 597.911,00 Einddatum: 1-5-2008 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd

55

Soep met Liefde 40160021 Het project 'Soep met liefde' is opgezet voor preventie van depressie bij (allochtone) vrouwen in Rotterdam. Het gaat erom inzicht te krijgen in effectieve methoden, succes- en faalfactoren en randvoorwaarden voor participatie. 'Soep met liefde' is een nieuwe methode in de ggz preventie. Het wil verankering in beleid en praktijk bewerkstellingen van de participatie van de doelgroep allochtone vrouwen binnen de preventie-activiteiten. Elementen zijn: (1) beschrijven van de methodiek "Leven in Balans" om door wijkgericht werken en doelgroepparticipatie psychische problemen (met name depressie) te voorkomen of te verminderen; (2) beschrijven van succes- en faalfactoren voor participatie van allochtone vrouwen; (3) inzicht in de randvoorwaarden voor succesvolle participatie van allochtone vrouwen aan de preventie-activiteiten; (4) inzicht bieden in de mogelijkheden voor borging van doelgroepparticipatie bij preventie van depressie op beleidsmatig niveau met behulp van een klankbordgroep en een focusgroep. 'Soep met liefde' richt zich op het laagdrempelig maken van de ggz-preventie voor moeilijk bereikbare doelgroepen, waarbij het aanbod nauw aansluit bij de behoefte en de vraag van de cliënten. Het gaat er niet alleen om psychische problemen aan te pakken maar ook om een gezonde leefstijl in brede zin te bevorderen. Door de resultaten te verankeren binnen de GGD wordt deze vorm van ggz preventie en doelgroepparticipatie een methodiek, die structureel en breed gedragen wordt. ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: GGZ Groep Europoort Budget: € 203.863,00 Einddatum: 1-8-2009 Trefwoorden: angst / depressie; diversiteit; secundaire preventie

Cannabis Intelligence Amsterdam (CIA): slimmer blowen voor en door allochtone jongeren 40160022 Cannabis Intelligence Amsterdam (CIA) is een preventieve interventie die gebruik maakt van de peermethode. Vrijwilligers worden intensief getraind, begeleid en ingezet als peereducator. De einddoelgroep - jonge allochtonen die (riskant) drinken en blowen - is betrokken bij de ontwikkeling, uitvoer en evaluatie van de interventie. Het project heeft drie doeleinden. Het eerste doel is het overdraagbaar maken van de methode CIA peer-educatie door in een handboek het stappenplan te beschrijven voor het opzetten, uitvoeren en evalueren van de methodiek. Dit handboek bevat ook de training, de meetinstrumenten en de werkvormen. Het tweede doel is evidence based onderbouwing te leveren van één van de recente werkvormen van CIA, namelijk de Cannabis Show. Dit is een interactieve werkvorm voor het jongerenwerk waarbij een peer-educator in samenwerking met een 'host' kennis en normen over alcohol en cannabis overdraagt en bespreekbaar maakt. Een derde doel is het standaardiseren van de werving van nieuwe vrijwilligers / peereducators. Resultaten van het project zijn: handboek, evidence based onderbouwing Cannabis Show en implementatie van de werving en de uitvoering. ZonMw-programma: Gezond Leven Uitvoerende organisatie: Jellinek - preventie Budget: € 128.390,00 Einddatum: 1-6-2009 Trefwoorden: verslaving; primaire preventie; secundaire preventie; jeugd; diversiteit

56

Vaststellen van genetische variatie als een voorspeller voor het stoppen met roken 60040002 Roken is een groot volksgezondheidsprobleem. Recent onderzoek suggereert dat er een relatie is tussen een specifieke genetische achtergrond enerzijds en rookverslaving en stoppen met roken anderzijds. Het doel van deze studie is om te ontdekken of en in welke mate de genen die betrokken zijn bij rookverslaving, de reactie kunnen voorspellen op verschillende vormen van therapie om met roken te stoppen. Er wordt gekeken naar de genvariatie in het dopaminerge pad en naar het nicotine metabolisme en de invloed daarvan op verschillende soorten behandeling, te weten therapie met antidepressiva, gedragscounseling, een nieuwe nicotine antagonist en een nicotine vaccin. ZonMw-programma: Preventie 3 (Visiebudget) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - Onderzoeksgroep CAPHRI Budget: € 299.600,00 Einddatum: 1-9-2011 Trefwoorden: neurobiologisch onderzoek; verslaving

Betere signalering van psychosociale problematiek bij kinderen van 7-12 jaar door de jeugdgezondheidszorg met behulp van een computergestuurd systeem 61000001 Vroegtijdige opsporing van psychosociale problemen bij kinderen is gewenst. Daarvoor dienen goede instrumenten ontwikkeld en getoetst te worden: korte vragenlijsten, die een combinatie vormen van op Item Response Theory gebaseerde psychometrie (IRT) en computergestuurd testen (Computer Adaptive Testing, CAT). Dit maakt korte metingen met een grote mate van precisie mogelijk. In dit project wordt binnen de jeugdgezondheidszorg ervaring opgedaan met het gebruik van pc's in de zorgpraktijk. Het doel van het project is te onderzoeken of een nieuwe, op IRT en CAT gebaseerde methode ontwikkeld kan worden voor het signaleren van psychosociale, emotionele en gedragsstoornissen in de jeugdgezondheidszorg. Een achterliggend doel is een betere signalering mogelijk maken en een hoger niveau van kwaliteit (in termen van sensitiviteit en specificiteit), doeltreffendheid en doelmatigheid te gebruiken (zie Hfdst 2, project 21000087). Door middel van een proefimplementatie worden de voorwaarden voor brede implementatie onderzocht. Op basis van de resultaten wordt het softwarepakket aangepast of wordt nieuwe software ontwikkeld. De proefimplementatie wordt uitgevoerd bij zes teams in de jeugdgezondheidszorg. Een procesevaluatie bepaalt de bruikbaarheid van het systeem in de praktijk en stelt voorwaarden voor brede implementatie vast. ZonMw-programma: Preventie 2 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 145.000,00 Einddatum: 1-4-2006 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie; gedragsstoornissen

57

Cognitieve achteruitgang en eerste tekenen van depressie bij ouderen: de doelmatigheid van een n-3 fatty acid supplement 61000004 Bepaalde voeding wordt belangrijk geacht om mentaal gezond te blijven. Dit project is bedoeld om het proces van geestelijke achteruitgang bij ouderen tegen te gaan door middel van een verhoging van hun EPA-DHA status (door inname van een visolie supplement), om daarmee te voorkomen dat vroege signalen van cognitieve achteruitgang en depressie zich verder ontwikkelen. Een tweede doel is het verspreiden van de uitkomsten onder sleutelfiguren en organisaties die zich bezig houden met de geestelijke en voedingsstatus van ouderen. Tot dusver is er geen bewijs gevonden dat een dieet met meer vis/EPA-DHA helpt tegen depressie of cognitieve achteruitgang. Ook andere studies hebben dezelfde resultaten opgeleverd. De kennis wordt verspreid via publicaties en op symposia en congressen. ZonMw-programma: Preventie 2 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Wageningen Universiteit - humane voeding en epidemiologie Budget: € 416.728,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

Evaluatie van een nieuwe interventie ter voorkoming van excessieve stress en depressie bij informele zorgverleners 61300029 Informele zorgverleners hebben een relatief hoog risico op psychologische problemen zoals depressie en burn-out. Dit project richt zich op volwassen kinderen die informele zorg geven aan hun ouders. Het ontwikkelt een nieuwe en veelbelovende theoretisch gefundeerde interventie en evalueert de effecten ervan. Het project levert een draaiboek dat interessant is voor ggz-instellingen, steunpunten mantelzorg en welzijnsinstellingen voor ouderen. Indien daadwerkelijk effecten gevonden worden, worden plannen gemaakt voor verdere implementatie. ZonMw-programma: Preventie 2 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 198.547,00 Einddatum: 1-11-2008 Trefwoorden: primaire preventie; angst / depressie; secundaire preventie

Grip op je dip online: ontwikkeling en onderzoek 61300036 Het doel van dit project is om de preventieve internetcursus 'Grip op Je Dip Online' verder te ontwikkelen tot een best-practice interventie voor jonge mensen tussen de 16 en 25 jaar met depressieve symptomen. De cursus wordt via internet aangeboden, omdat het moeilijk is gebleken om jonge mensen via een face-to-face cursus te bereiken. In het huidige

58

onderzoek wil men de cursus verder ontwikkelen en specifieke aspecten van de cursus testen voordat deze breder geïmplementeerd kan worden of een effectiviteitsstudie kan worden uitgevoerd. ZonMw-programma: Preventie 2 (Innovatie) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 198.102,00 Einddatum: 1-9-2010 Trefwoorden: angst / depressie; jeugd; patiënten / consumenten

Preventie van depressie en slaapstoornissen in een vroeg stadium van dementie: activeren van de biologische klok middels licht 62000001 Stemmings- en slaapstoornissen komen frequent voor bij dementie. Veel meer dan cognitieve stoornissen zijn ze aanleiding voor opname in een zorgcentrum of verpleeghuis. Slaapstoornissen vormen een primaire risicofactor voor de ontwikkeling van een depressie. De primaire vraagstelling van dit onderzoek is of behandeling, door blootstelling aan helder omgevingslicht, gedurende een periode van twee jaar leidt tot een beperking van depressieve symptomen. Secundaire vraagstellingen zijn: leidt de behandeling ook in een vroeg stadium van dementie tot verminderde cognitieve achteruitgang? Leidt de behandeling tot minder zorglast, ervaren door informele zorggevers? Draagt een beter slaap-waak ritme bij aan beperking van depressieve symptomen, zoals dat ook geldt voor matig tot ernstige depressie? Indien het onderzoek positieve resultaten oplevert worden de resultaten - samen met een protocol voor het implementeren van de behandelmethode - aangeboden aan geheugenpoliklinieken in Nederland en aan andere posten waar demente ouderen zich melden. Het protocol geeft aanwijzingen voor het implementeren van de behandelmethode. Ook zullen de resultaten worden voorgelegd aan mensen uit de verlichtingsindustrie, zodat deze eveneens aan de continuering van implementatie kunnen bijdragen. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen Budget: € 252.448,00 Einddatum: 1-2-2010 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

Preventie van paniekstoornis: een randomised clinical trial en kosteneffectiviteitsstudie 62000006 In Nederland bestaat een preventieve interventie voor mensen met lichte tot matige paniekklachten, de cursus 'Geen Paniek'. De cursus bestaat uit acht bijeenkomsten onder deskundige begeleiding vanuit de ggz. De cursus is gebaseerd op inzichten uit de cognitieve gedragstherapie, een bewezen effectieve therapie bij mensen met een ‘full-blown’ paniekstoornis. Over de preventieve werking van deze interventie is echter weinig bekend.

59

In dit onderzoek wordt middels een rct de effectiviteit van de cursus getoetst. Het gaat daarbij zowel om de klinische effectiviteit (reductie in incidentie van paniekstoornis, afname van paniekklachten, verbetering van kwaliteit van leven) als om de kosteneffectiviteit. Bij gebleken (kosten-)effectiviteit zal de interventie breed geïmplementeerd worden via de Landelijke Steunfunctie Preventie. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 248.839,00 Einddatum: 1-7-2007 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie

Effectiviteit van interventie ter versterking van positieve interactie bij depressieve moeders en hun baby's; follow-up na vijf jaar 62000007 Kinderen van ouders met psychiatrische problemen hebben een grote kans om zelf ook ernstige psychische problemen te krijgen. Een eerder ontwikkelde interventie, die tot doel had het versterken van de positieve interacties tussen moeder en kind en het versterken van de sensitiviteit van de moeder, bleek positieve effecten te hebben op de korte termijn (Hfdst 2, project 22000042). In het huidige project wordt een follow-up meting gedaan bij de groep moeders en baby's (dan 5 jaar oud) die hebben deelgenomen aan het eerdere effectonderzoek. Het thans lopende onderzoek gaat na of deze positieve effecten blijven bestaan op de leeftijd van 5 jaar. Met name wordt onderzocht of de positieve effecten van de interventie op de moeder-kind interactie en de moeder-kind gehechtheidsrelatie behouden zijn gebleven en of de kinderen in de interventiegroep minder gedragsproblemen vertonen en veerkrachtiger zijn dan de kinderen in de controle groep. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Radboud Universiteit Nijmegen - klinische psychologie Budget: € 223.637,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; angst / depressie

De effectiviteit van 'Looking for meaning', een cursus over zingeving voor ouderen met depressieve symptomen 62200018 De cursus levensterugblik (Looking for meaning) is opgezet om depressie terug te dringen. Dit project wil de effectiviteit van de cursus vaststellen voor ouderen met depressieve symptomen. De cursus beoogt vermindering van symptomen en verbetering van het welbevinden, zingeving en kwaliteit van leven.

60

Er zijn de volgende resultaten: inzicht in de effectiviteit en kosteneffectiviteit van de cursus; in eventuele verschillen in effectiviteit voor geslacht, leeftijd en comorbiditeit; inzicht in de werkzaamheid van de cursus op basis van persoonlijke beleving van de deelnemers. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 352.357,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

Terugdringen van alcoholgebruik bij jonge adolescenten 62200021 Een onderzoek naar de effecten van twee alcoholpreventie programma’s: een interventie voor leerlingen en een interventie voor ouders. De leerlinginterventie bestaat uit vier digitale lessen over alcohol. Aansluitend bij de digitale lessen zijn er hulpmiddelen beschikbaar of in ontwikkeling voor scholen, docenten, functionarissen van GGD-en en instellingen van verslavingszorg. Het gaat bijvoorbeeld om een folder voor scholen, een workshop voor docenten, een train de trainer cursus voor regiofunctionarissen en (technische) ondersteuning via een telefonische helpdesk. De ouderinterventie bestaat uit een korte presentatie op de eerste ouderavond van het schooljaar. Naast een beschrijving van het programma bevat het materiaal een presentatie voor ouders, een eenvoudige handleiding voor mentoren, een afsprakenformulier, een beknopte opzet en een folder voor ouders. Bij gebleken effectiviteit worden de interventies ingebed in het landelijke programma De gezonde school en genotmiddelen waar naar schatting vijftig procent van de Nederlandse scholen voor voortgezet onderwijs gebruik van maakt. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 448.501,00 Einddatum: 1-3-2010 Trefwoorden: verslaving; jeugd; primaire preventie

Ontwikkelen en toetsen van een interventie bij jongeren, die als gevolg van overmatig alcoholgebruik op de spoedeisende hulp worden behandeld 62200023 Regelmatig komt het voor dat jongeren en jongvolwassenen de spoedeisende hulp (SEH) van een ziekenhuis bezoeken, als gevolg van overmatig alcoholgebruik. Dit project ontwikkelt en toetst (rct) een interventie voor deze categorie in de leeftijd tussen de 12 en 29 jaar. Internationaal zijn positieve resultaten geboekt met kortdurende interventies op de spoedeisende hulp, in Nederland zijn hier nog geen ervaringen mee. Kort na hun bezoek aan de SEH voert een preventiewerker een gesprek met de jongere of jongvolwassene op basis van technieken voor motivationeel interviewen. Na zes maanden worden de effecten bekeken op alcoholgebruik en risicogedrag. Als de interventie effectief en financieel haalbaar is, kan deze in andere ziekenhuizen van Nederland worden geïmplementeerd. Het uiteindelijke doel is om de interventie te integreren in de standaardbehandeling van jeugdige ongevalpatiënten, die als gevolg van overmatig alcoholgebruik de SEH bezoeken. Dat houdt in dat ziekenhuizen in zulke gevallen spreekuren houden met deskundige medewerkers, bijv. van GGD, verslavingszorg of

61

speciaal daarvoor geschoold ziekenhuispersoneel (nurse practitioners, ziekenhuispsychologen) volgens de methode van motivationeel interviewen. De kennis wordt ook verspreid via publicaties en presentaties. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam Budget: € 129.294,00 Einddatum: 1-7-2007 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Preventie van depressie en langdurig ziekteverzuim door een vroegtijdige interventie bij werknemers 62200024 Dit onderzoek evalueert de screening en een vroegtijdige interventie bij werknemers met mild depressieve klachten, die een hoog risico lopen op langdurig ziekteverzuim. Dit project levert kennis op over de relatie tussen mild depressieve klachten en langdurig ziekteverzuim en de omvang van depressieve klachten en langdurig ziekteverzuim (binnen de ABN AMRO organisatie). Tevens levert het inzicht in de effectiviteit van een preventieve interventie bij medewerkers met milde depressieve klachten en een verhoogd ziekteverzuim. Deze interventie is bedoeld om de depressieve klachten te verminderen en langdurig ziekteverzuim te voorkomen. De kwaliteit van het screeningsinstrument wordt onderzocht, dat dient om mensen te selecteren met risico op langdurig ziekteverzuim en depressie. Er wordt ook gekeken naar de wijze van toegeleiding van medewerkers naar de interventie. Tenslotte wordt de werkzaamheid van het protocol cognitieve gedragstherapie (de interventie) getoetst. Het project heeft als eindproducten: een protocol cognitieve gedragstherapie, toegespitst op milde depressieve klachten en een preventieve interventie. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - epidemiologie Budget: € 475.195,00 Einddatum: 31-12-2009 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie

Het effect van advies-op-maat bij overmatig alcoholgebruik 62200025 Een onderzoek naar het effect van een advies-op-maat module voor overmatige drinkers. Het betreft een internetsite waarop volwassenen kunnen aangeven hoeveel alcohol zij drinken en welke problemen, die gerelateerd kunnen zijn aan hun alcoholgebruik, zij ervaren. Deelnemers aan deze ‘drinktest’ krijgen een persoonlijk drinkadvies dat is toegespitst op hun alcoholgebruik, gezondheid en attitude: een alcohol advies-op-maat (AOM). Het onderzoek wordt uitgevoerd bij overmatige drinkers. Het is een rct waarin gekeken wordt naar de werking van AOM in vergelijking met een algemene folder over de effecten van alcohol. Op het gebied van alcoholgebruik betreft dit de eerste computer gestuurde op-maatinterventie waarvan de effectiviteit is onderzocht in een grote steekproef. Het project levert een aantal resultaten en eindproducten op. Ten eerste een nieuwe versie van de advies-op-maat module 'drinktest.nl'. Deze is dan (als dat blijkt uit de studie) bewezen effectief voor het verminderen van het alcoholgebruik van overmatig drinkende mannen en

62

voor het veranderen van de determinanten van het drinkgedrag. Bij vrouwen is de interventie al in een eerdere studie effectief gebleken. Ten tweede biedt het onderzoek inzicht in de (veranderbare) determinanten van het alcoholgebruik van overmatig drinkende mannen, en in de aard van de doelgroepen die baat hebben bij een dergelijke interventie. Er komen publicaties, zoals een artikel in een vakblad voor professionals en een artikel in een internationaal wetenschappelijk tijdschrift. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie Budget: € 183.172,00 Einddatum: 1-5-2008 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie

Effectiviteit van geïndiceerde preventie van angst en depressie in verzorgingshuizen 62200026 Bij bewoners van verzorgingshuizen komen depressie en angstklachten veel voor. Bij een aanzienlijk deel van deze mensen leiden de klachten tot een angst- of depressieve stoornis. Het doel van het project is, door vroegtijdig ingrijpen te voorkomen dat de klachten zich tot een stoornis ontwikkelen. Geïndiceerde preventie is effectief gebleken bij jongere volwassenen. Er is echter weinig bekend over het effect bij andere groepen. Vooralsnog blijkt het moeilijker dan verwacht om ouderen te motiveren mee te doen met het project. Bewoners van verzorgingshuizen ervaren klachten van somberheid, angst en eenzaamheid als nu eenmaal bij het leven horend, en niet als aandoening of risico. Het is lastig om ze ervan te overtuigen dat hun perspectief zou kunnen verbeteren. Tevens blijkt dat de zorgsituatie in veel verzorgingshuizen slechter is dan werd gedacht. In een aantal Amsterdamse huizen is erg weinig zorg beschikbaar voor dit soort preventieve activiteiten. Na een pilotstudie is de wervingstrategie aangepast. De verkregen kennis zal worden gepubliceerd in nationale en internationale tijdschriften. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum – huisartsgeneeskunde; sociale geneeskunde Budget: € 424.642,00 Einddatum: 1-1-2010 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

Angst voor negatieve testresultaten bij middelbare scholieren: interventies om psychische klachten te voorkomen 62200027 Zowel bij faalangst als bij sociale angst staat de angst voor een negatieve beoordeling centraal. Dit soort zorgen ontwikkelen zich vaak gedurende de puberteit. Wanneer een puber erg angstig is kan dit een behoorlijke impact hebben op het huidig en later functioneren. Op langere termijn kan sociale angst leiden tot ernstige klachten zoals depressie of alcoholmisbruik. Dit project onderzoekt de effectiviteit van een laagdrempelige groepsinterventie op middelbare scholen ter preventie van sociale fobie en daaraan gerelateerde psychische klachten. De effectiviteit van de interventie zal worden vergeleken met de effecten van een nieuw ontwikkelde computergestuurde training die zich richt op het veranderen van

63

informatieverwerkingsprocessen, en met een controlegroep zonder interventie. Primaire uitkomstmaten zijn symptomen van sociale angst en faalangst, schoolcijfers en schoolverzuim. Secundaire maten zijn symptomen van depressie en alcoholmisbruik, naast impliciete angstmaten. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: ACCARE - Academisch Centrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie Budget: € 570.800,00 Einddatum: 1-3-2011 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; angst / depressie; verslaving

Het effect van ondersteuninggroepen voor kinderen tussen 8 en 12 jaar waarvan de ouders psychische problemen of verslavingsproblemen hebben 62300034 Kinderen van ouders met psychische problemen of verslavingsproblematiek lopen een hoog risico op het ontwikkelen van psychische problemen. In deze studie wordt een interventie onderzocht die het meest kansrijk is om deze problemen te voorkomen: een preventieve ondersteuningsgroep voor kinderen van 8-12 jaar. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Radboud Universiteit Nijmegen - klinische psychologie Budget: € 375.263,00 Einddatum: 1-1-2011 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; verslaving

Een studie naar posttrauma psychopathologie (TRAUMA TIPS); de werkzaamheid van een preventieve multimedia interventie bij slachtoffers van criminaliteit 62300038 Slachtoffers van een ongeval lopen de kans op een langer durend trauma. Dit onderzoek test een korte web-based interventie voor ongevalsslachtoffers op effectiviteit. In een gerandomiseerde studie wordt onderzocht of de interventie effectief is voor het voorkomen van posttraumatische stressstoornis (PTSS). Het resultaat zal, na bewezen effectiviteit, een nieuwe web-based interventie zijn. Daarnaast overdracht van kennis via wetenschappelijke artikelen en lezingen. De interventie is in principe goed implementeerbaar bij bijvoorbeeld trauma-afdelingen van ziekenhuizen en (in aangepaste vorm) bij andere acute settings. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - psychiatrie Budget: € 302.822,00 Einddatum: 1-9-2009 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie

64

Familiebijeenkomsten om angst en depressie te voorkomen bij mantelzorgers van dementerende patiënten in geheugenpoliklinieken 62300040 De (groeiende) groep van verzorgende familieleden van dementie patiënten heeft een verhoogd risico om depressieve en angststoornissen te krijgen. Dit project onderzoekt de effectiviteit van familiebijeenkomsten voor het voorkomen van angst en depressieve stoornissen en symptomen daarvan op verschillende niveaus bij verzorgende familieleden van patiënten met dementie. Daarnaast wordt een economische evaluatie uitgevoerd om de kosteneffectiviteit te schatten. Als het project succesvol blijkt te zijn, levert dit een nieuwe interventie op in de vorm van familiegesprekken in gestructureerde vorm. Er is al een handleiding gemaakt voor personen die de groepen gaan leiden. De ervaring die de gespreksleiders gaandeweg het project opdoen worden hierin verwerkt. Tevens wordt een training voor gespreksleiders ontwikkeld. Ook is men van plan om een website te maken met daarop alle relevante informatie over het project. Tenslotte is het de bedoeling een DVD te maken waarop de principes van familiebijeenkomsten worden uitgelegd en fragmenten te zien zijn van familiegesprekken. De resultaten van het project zullen in de vorm van artikelen en presentaties worden verspreid. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - EMGO / huisartsgeneeskunde & Alzheimercentrum Budget: € 443.728,00 Einddatum: 1-1-2011 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

Evaluatie van het curriculum Levensvaardigheden voor middelbare scholieren in Nederland 62300045 Een aanzienlijk aantal jonge mensen tussen 11 en 17 jaar lijdt aan ernstige psychische problemen, zoals depressie en externaliserende problemen als agressie. Het Levensvaardigheden curriculum richt zich op de preventie van psychologische problemen door het verbeteren van sociale vaardigheden, zelfwerkzaamheid en zelfwaardering van jongeren. Het curriculum wordt geboden op middelbare scholen. Het doel van dit project is om de doeltreffendheid van het curriculum na te gaan en om vast te stellen hoe het geïmplementeerd kan worden. Als het curriculum effectief blijkt, zal het NIGZ systematisch zorg dragen voor landelijke implementatie. Het Levensvaardigheden curriculum zal dan opgenomen worden in het NIGZ ‘School programma’. ZonMw-programma: Preventie 2 (Effectiviteits- en doelmatigheidsonderzoek) Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 495.131,00 Einddatum: 1-1-2011 Trefwoorden: primaire preventie; jeugd; angst / depressie; gedragsstoornissen

65

Huisartsen betrekken bij de preventie van patiënten met alcohol problemen (GPA project) 63000003 Voor personen met drinkgedrag dat schadelijk is voor hun gezondheid, is het bezoek aan de huisartsenpraktijk een belangrijk moment om te interveniëren. Er is een op-maat, multicomponent implementatie programma ontwikkeld om de huisartsenpraktijk te betrekken bij preventie van problematisch alcohol gebruik. Dit project toetst de (kosten) effectiviteit van het programma. Het identificeert voorspellers (indicatoren) van het effect van het programma. En het onderzoekt of de implementatie van het programma haalbaar is in de huisartsenpraktijk. Als het project succesvol is dan leidt dat tot een toename van het aantal herkende en behandelde patiënten met schadelijk drinkgedrag, reductie in de prevalentie van problematisch alcoholgebruik, wat op lange termijn de incidentie van alcohol-gerelateerde stoornissen reduceert. De resultaten worden landelijk verspreid, de implementatie zal ook landelijk plaatsvinden. De producten die dit onderzoek oplevert zijn een op-maat, multi-component implementatie programma (deel van producten van het NHG) en artikelen in wetenschappelijke tijdschriften en vakbladen. De producten zijn bedoeld voor huisartsen, praktijkondersteuners en assistenten, professionals in de verslavingszorg, beleidsmedewerkers van het NHG, medewerkers van ROSsen (regionale deskundigheidsbevordering), LVG en andere relevante professionele organisaties in de eerstelijn gezondheidszorg en ggz / verslavingszorg. ZonMw-programma: Preventie 2 (Implementatieonderzoek en proefimplementatie) Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - kwaliteit van zorg Budget: € 362.200,00 Einddatum: 1-9-2008 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie; huisarts

Minderdrinken.nl in de praktijk, proefimplementatie van een online zelfhulpsite voor probleemdrinkers binnen verschillende settings 63000015 MinderDrinken is een interventie voor volwassen probleemdrinkers, die meer drinken dan de normatieve grens volgens de richtlijn voor verantwoord alcoholgebruik. De resultaten van het reeds uitgevoerde evaluatieonderzoek (Hfdst 2, project 22000140) hebben aangetoond dat MinderDrinken een effectieve interventie is voor probleemdrinkers die hun alcoholgebruik zelfstandig willen verminderen. Dit project beoogt de proefimplementatie van de interventie in de praktijk en wil de volgende vragen beantwoorden: (1) wat zijn de belemmerende en bevorderende factoren voor succesvolle implementatie?; (2) welke doelgroepen worden bereikt, wat zijn de kenmerken en wat is het effect van de interventie op hun alcoholgebruik?; (3) hoe kunnen de resultaten van deze proefimplementatie succesvol bijdragen aan de landelijke implementatie en borging?; De MinderDrinken interventie is vernieuwd op basis van de feedback van deelnemers aan het evaluatieonderzoek (2005), het deelnemersforum (2006) en voortschrijdend inzicht van het projectteam. De interventie is uitgebreid met motivationele testen en een boostersessie, zes weken na aanvang van de interventie. Gezien de aard van de interventie – een vorm van zelfhulp die op eigen initiatief gestart kan worden - is de vindbaarheid van de interventie voor

66

probleemdrinkers uitermate belangrijk. Om deze vindbaarheid te verbeteren is tevens een zoekmachine-optimalisatie uitgevoerd. ZonMw-programma: Preventie 2 (Implementatieonderzoek en proefimplementatie) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 249.582,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie

Implementatie van een pilotstudie over het VoorZorg programma; een preventieve interventie gericht op de ontwikkeling van ongeboren baby’s en hun moeders onder hoog risicogroepen 63200010 VoorZorg richt zich op de preventie van ernstige gedragsproblemen, kindermishandeling en ontwikkelingsproblemen bij jonge kinderen in risicosituaties. Het is een vertaling en culturele aanpassing van het Nurse Family Partnership dat in de Verenigde Staten is ontwikkeld en daar effectief is gebleken. Bij het VoorZorg-programma krijgen zwangere vrouwen met een hoog risico regelmatig bezoek van verpleegkundigen, tijdens de zwangerschap, rond de geboorte en gedurende de eerste twee jaar na de bevalling. Het doel van dit project is om een pilot te implementeren om de geschiktheid van het programma in Nederland te testen. Aansluitend aan het pilot onderzoek zal nog een rct uitgevoerd worden. Het uiteindelijke doel is om het VoorZorg-programma te implementeren in hoog-risico populaties in Nederland. Het ontwikkeltraject heeft tot nu toe als producten: gestructureerde handleidingen voor verpleegkundigen, trainingsprogramma’s voor verpleegkundigen en supervisoren, tweejaarlijkse sessies voor uitgebreide training en uitwisseling van expertise tussen de verpleegkundigen op landelijk niveau en een twee-staps signaleringprotocol om zwangere vrouwen te selecteren die in aanmerking komen voor VoorZorg. Bovendien is een informatiefolder gemaakt voor werving van aanstaande moeders, een folder voor de uiteindelijke deelnemers en een landelijke website (www.voorzorg.info). Er hebben onderhandelingen plaatsgevonden met diverse gemeenten, thuiszorginstellingen en GGD-en voor het vergroten van draagvlak en het voorbereiden op de rct. Na afloop van de rct zal ook kennisverspreiding plaatsvinden middels publicaties en voordrachten. ZonMw-programma: Preventie 2 (Implementatieonderzoek en proefimplementatie) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - sociale geneeskunde Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: secundaire preventie; gedragsstoornissen

Implementatie van de 'SPsy' als screeningsinstrument binnen Bureau Jeugdzorg 63200013 Voor het Bureau Jeugdzorg is een kort en eenvoudig schriftelijk af te nemen screeningsinstrument ontwikkeld om cliënten met een vermoeden van psychische stoornissen te signaleren, de SPsy. Dit onderzoek gaat na of het in de praktijk mogelijk is om de screening van psychische stoornissen binnen Bureau Jeugdzorg te verbeteren en te standaardiseren, door gebruik te maken van deze korte gevalideerde vragenlijst (de SPsy).

67

De SPsy is een uitbreiding van de in ander verband ontwikkelde SDQ (Hfdst 2, project 21000087) voor 7-12 jarigen van TNO, GGD Nederland en anderen. De diagnostiek van de SPsy is ontleend aan de ggz en bevat onder andere screeningsvragen over middelengebruik, eetstoornissen, psychotische stoornissen en zelfbeschadiging. Het project verkent het draagvlak voor de gestandaardiseerde werkwijze bij de Bureaus Jeugdzorg en mondt uit in adviezen voor implementatie. Voorlopige conclusies: er is draagvlak, kennis verschilt sterk, er wordt een standaardtraining aanbevolen voor ‘voordeurmedewerkers’. ZonMw-programma: Preventie 2 (Implementatieonderzoek en proefimplementatie) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 71.532,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: jeugd; behandeling

Vroegsignalering van psychose: de doeltreffendheid van een vroegsignaleringsprogramma in Amsterdam 63300020 Het doel van dit project is om vroege detectie van psychose te bevorderen met als resultaat een kortere duur van onbehandelde psychose (DUP) en een verbetering van de prognose. Schizofrenie manifesteert zich met een eerste psychotische episode. De DUP is de tijd vanaf de manifestatie van de eerste psychotische symptomen tot aan de start van adequate behandeling. Verschillende studies hebben wereldwijd aangetoond dat een DUP van één tot twee jaar de prognose van psychose en schizofrenie verslechtert. Na evaluatie kan het vroege detectieprogramma geïmplementeerd worden in andere regio’s in Nederland. ZonMw-programma: Preventie 2 (Implementatieonderzoek en proefimplementatie) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - psychiatrie Budget: € 468.719,00Einddatum: 1-11-2010 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; secundaire preventie

Alcohol Voorlichting en Preventie 65000002 Het project Alcohol Voorlichting en Preventie (AVP), met als publieksnaam 'DRANK maakt meer kapot dan je lief is', is een onderdeel van het alcoholmatigingsbeleid van de overheid. Dit beleid is gericht op beïnvloeding van zowel de vraag als het aanbod van alcohol. Het AVP project bouwt in 2003 voort op drie belangrijke kernonderdelen. De effecten van de campagne en interventies op de drie kernonderdelen worden onderzocht: - Jongerencampagne Een interventie bij de doelgroep overmatig drinkende jongeren van 15 tot 25 jaar in vakantiegebieden tijdens de zomermaanden, de daarop aansluitende algemene en massamediale campagne op de gehele doelgroep van jongeren tussen 15 en 25 jaar en een studentencampagne voor eerstejaars hbo / wo-studenten in de introductietijd. - Volwassenencampagne De volwassenencampagne is vooral geconcentreerd rondom de informatievoorzieningen voor volwassenen als publieksgroep, waarbij internet een centrale rol heeft).

68

- Professionals Voor professionals worden de volgende producten ontwikkeld en bijgehouden: up-to-date onderzoeksdocumentatie rond alcoholvoorlichting en preventie, jaarlijkse studiedagen voor veldpartners rond alcoholthematiek, verdere ontwikkeling en implementatie van de IVA training voor barvrijwilligers die via het NIGZ en de steunpunten worden aangeboden, enz.). Het resultaat is inzicht in de effecten van de diverse onderdelen van dit project en een groot aantal instrumenten. ZonMw-programma: Landelijke leefstijlcampagnes Uitvoerende organisatie: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie Budget: € 1.172.338,27 Einddatum: 1-1-2004 Trefwoorden: primaire preventie; secundaire preventie; jeugd; verslaving

Alcohol Voorlichting en Preventie (AVP): terugdringen van overmatig alcoholgebruik en bevorderen van matig alcoholgebruik door een lokale aanpak, ondersteund door massamediale activiteiten 67000010 Het project alcoholvoorlichting en -preventie beoogt een samenhangende aanpak van voorlichting, voorzieningen en voorschriften met behulp van effectief gebleken methodieken. Het wil daarmee een bijdrage leveren aan het bevorderen van matig alcoholgebruik en aan het terugdringen van (de nadelige gevolgen van) overmatig alcoholgebruik. Het accent ligt op de lokale aanpak van alcoholbeleid: interpersoonlijke voorlichting in combinatie met voorzieningen en voorschriften, ondersteund door massamediale voorlichting voor blijvende agendasetting. Overmatig drinkende jongeren en volwassenen vormen de voornaamste doelgroepen. Het project bevat onder meer een jongerencampagne en peer-education in time-out settings (stranden, campings, festivals, horeca). Ook andere interventies behoren hiertoe, zoals instructies voor horecapersoneel, interventies voor ouders en Advies op Maat via drinktest.nl. Het project levert een groot aantal producten op. Informatievoorziening en deskundigheidsbevordering voor intermediairs en deskundigen vindt plaats via de website alcoholinfo.nl. Andere resultaten zijn factsheets, studiemiddagen, versterking netwerk alcoholvoorlichters, congressen en publicaties. Het project levert een evaluatierapport van het Instituut voor Leefwijzen en Verslaving (IVO) naar de effecten van de website drinktest.nl. Uiteindelijk zal de alcoholcampagne worden voortgezet door het Trimbosinstituut. Daartoe zal de beschikbare kennis worden overgedragen vanuit het NIGZ. ZonMw-programma: Landelijke leefstijlcampagnes Uitvoerende organisatie: Nationaal Instituut voor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie Budget: € 1.770.000,00 Einddatum: 1-1-2007 Trefwoorden: primaire preventie; jeugd; verslaving

Zomervakantiecampagne alcohol en veilig vrijen 67500001 Een project voor jongeren gericht op minder drinken en veilig vrijen door middel van ‘peer educatie’. Het NIGZ en Soa Aids Nederland (SANL) hebben een zomercampagne opgezet voor jongeren, ouders en middenstand in vakantielocaties. Deze campagne biedt gedragsalternatieven voor alcoholgebruik en vrijen op vakantie. Er zijn drie doelgroepen: (1)

69

ouders van jongeren die voor het eerst alleen op vakantie gaan, (2) de jongeren zelf en (3) campinghouders, discotheekhouders en winkeliers (drankzaken en drogisterijen) in de vakantieplaatsen. Voor deze groepen gelden verschillende doelstellingen: (1) Ouders worden geïnformeerd over het belang om de thema’s voorafgaande aan de vakantie met hun kinderen te bespreken. Via webpagina’s krijgen zij feiten, praktische tips en adviezen aangeboden. (2) Jongeren die zonder ouders op vakantie gaan krijgen informatie over de risico's van overmatig alcoholgebruik en onveilig vrijen. (3) Voor de horeca en detailhandel: informatie, bewustwording van hun rol, adviezen over te treffen maatregelen. In dit project is voor de doelgroep jongeren de methodiek van peer educatie ingezet waarbij de onderwerpen alcohol, drugs en veilig vrijen zijn gecombineerd. Er is nieuw materiaal ontwikkeld (brochures, kennistestkaart met meerkeuzevragen, safe sex instructiekaart). De website 'goedvoorbereid.nl' is online en bevat informatie voor zowel ouders als jongeren. ZonMw-programma: Landelijke leefstijlcampagnes Uitvoerende organisatie: Aids Fonds - Soa Aids Nederland Budget: € 20.000,00 Einddatum: 1-3-2006 Trefwoorden: primaire preventie; verslaving; jeugd

Bevorderen van stoppen met roken bij volwassenen 69000006 Elementen van dit project zijn een campagne om te stoppen met roken en het aanbieden van advies, begeleiding en behandeling aan rokers die willen stoppen met roken. De stoppenmet-roken campagne bestaat uit twee delen: een 24-uurs niet-roken actie speciaal voor rokers uit lage welstandsgroepen en een campagne om de succeskans te vergroten van stoppogingen rond de jaarwisseling. Het project draagt bij aan de doelstelling van het Nationaal Programma Tabaksontmoediging, waarin Astma Fonds, KWF Kankerbestrijding, de Nederlandse Hartstichting en het ministerie van VWS als gezamenlijk doel hebben gesteld: reductie van de rokersprevalentie tot 20% rokers in 2010. Hoofddoelstelling is bijdragen aan verminderen van het percentage rokers onder volwassenen Nederlanders (15+). Het adviseren, begeleiden en behandelen van rokers richt zich zowel op de rokers zelf als op intermediairen. ZonMw-programma: Landelijke leefstijlcampagnes Uitvoerende organisatie: Stichting Volksgezondheid en Roken Budget: € 2.450.000,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie

Schakels versterken; een geïntegreerd zorgaanbod voor vluchtelingen en niet westerse migranten 87100046 In dit project wordt vanuit de thuiszorg preventieve zorg geleverd aan vluchtelingen en niet westerse migranten. Medewerkers van de thuiszorg leggen huisbezoeken af om gezondheidsproblemen tijdig te kunnen signaleren en om verergering van eventuele problematiek te voorkomen. Voor dit laatste bieden zij adequate hulp- en zorgverlening in samenwerking met andere partners in de keten. Het gaat er vooral om vluchtelingen en migranten op te sporen die vanwege psychiatrische of psychosociale problematiek een tekort aan zelfzorg ervaren. De gezondheidsproblemen en risico’s bij vluchtelingen en migranten

70

zijn vaak groter door een opeenstapeling van factoren. Met name geestelijke gezondheidsproblemen worden in het algemeen minder snel gediagnosticeerd. Door de preventieve huisbezoeken kan laagdrempelig toegang tot zorg worden geboden. In het project worden de schakels tussen eerste- en tweedelijnszorg én de schakels tussen de verschillende culturen versterkt. Belangrijke onderdelen van het activiteitenplan zijn casuïstiekbesprekingen onder supervisie van een psycholoog van de ggz instelling en scholing van medewerkers. ZonMw-programma: Preventie en gezondheidsbevordering bij thuiszorginstellingen Uitvoerende organisatie: De Borg Christelijke Zorgvoorzieningen Budget: € 41.087,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: secundaire preventie; diversiteit

71

3. Programmakader Langdurende zorg en zorg voor kwetsbare groepen Kwetsbaarheid en veerkracht bij niet-affectieve psychose (GROUP Consortium) 100001001 GROUP staat voor Genetic Risk OUtcome Psychosis. De cohortstudie verschaft inzicht in de interactie tussen genetische, somatische, psychologische en sociale risicofactoren; en in de kwetsbaarheids- en beschermende factoren, die een rol spelen bij het ontstaan en het beloop van een psychotische stoornis. Voor het onderzoek worden patiënten met een eerste psychose en hun naaste verwanten langdurig gevolgd. Het onderzoek levert ook gegevens over de behandeling en het gebruik van de zorg. Daarnaast bevordert het een multidisciplinaire onderzoeks- en kennisinfrastructuur. Het onderzoek levert gegevens op voor de wetenschap, een verbeterde en gestandaardiseerde diagnostiek voor de klinische praktijk en op termijn nieuwe en getoetste inzichten voor preventie, behandeling, zorg en reïntegratie. De kennis over genetische profielen en de etiologische kennis over het ontstaan van kwetsbaarheid voor psychosen zullen leiden tot medicatie op maat. Ervaringen in het omgaan van familieleden en met psychotische patiënten worden gebundeld en vertaald in een voorlichtingspakket. Inzichten over psycho-educatie worden bewerkt tot richtlijnen voor preventie en toegevoegd aan de Richtlijn Schizofrenie. Tenslotte is het resultaat een versterkte samenwerking tussen universitaire en niet-universitaire onderzoeksinstituten met praktijkinstellingen, cliëntenorganisaties, kenniscentra en kennisinstituten. ZonMw-programma: GeestKracht (Infrastructuur) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - psychiatrie Budget: € 4.242.401,00 Einddatum: 31-8-2013 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; secundaire preventie; behandeling; maatschappelijke integratie; patiënten / consumenten; diversiteit; neurobiologisch onderzoek; richtlijn

Nederlandse Studie naar Depressie en Angst (NESDA Consortium): lange termijn prognose van angst en depressie 100001002 Deze grote cohortstudie brengt het beloop in kaart van depressies en angststoornissen en de gevolgen daarvan voor de volksgezondheid (economisch en sociaal). Biologische, genetische, psychosociale en epidemiologische determinanten worden opgespoord. De resultaten bieden inzicht in de rol van stress-regulerende hersenstructuren en gen-expressie bij angst en depressie en bij comorbiditeit. Doeleinden zijn de kwaliteit van preventie en zorg te verbeteren en een multidisciplinaire onderzoeks- en kennisinfrastructuur te bevorderen. De gevonden determinanten worden vertaald in aanbevelingen voor het medisch of psychologisch beleid en voor de hulpverlening. De aanbevelingen krijgen op den duur een plek in richtlijnen, scholingsmateriaal, cursussen of instrumenten voor prognostiek. Er vinden reeds trainingen plaats voor professionals in het gebruik van meetinstrumenten voor diagnostiek.

72

In de nabije toekomst worden, in samenwerking met het Kenniscentrum voor Angst en Depressie, trainingen opgezet voor professionals in diagnostiek en evidence based behandeling van angst en depressie. Resultaat is ook een versterkte samenwerking tussen universitaire en niet-universitaire onderzoeksinstituten met praktijkinstellingen, cliëntenorganisaties, kenniscentra en kennisinstituten. ZonMw-programma: GeestKracht (Infrastructuur) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 4.265.000,00 Einddatum: 31-10-2013 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; behandeling; patiënten / consumenten; neurobiologisch onderzoek

Nederlandse epidemiologische studies naar geestelijke gezondheid bij kinderen en jeugd (Trails en Generation R Consortium) 100001003 Dit consortium spoort (individuele en omgevings-) risicofactoren op. Er zijn twee cohortstudies Generation R en Trails. Zij hebben tot doel de effecten en interactie van de gevonden individuele kwetsbaarheids- (biologisch en psychisch) en omgevingsrisicofactoren te onderzoeken bij het ontstaan en het verloop van internaliserende en externaliserende psychopathologie, respectievelijk bij kinderen en adolescenten. De gevonden risicofactoren leiden tot het identificeren van aanknopingspunten om effectievere (preventieve) interventieprogramma's te ontwikkelen. Daarnaast bevordert het programma een multidisciplinaire onderzoeks- en kennisinfrastructuur. Op basis van de gevonden risicofactoren ontwikkelen de onderzoekers 'risicoprofielen'. Ze beschrijven risicovolle processen en vertalen de gegevens voor de praktijk van preventie en hulpverlening. De gegevens zijn van betekenis voor de wetenschap en leiden tevens tot een instrumentarium voor screening en vroegsignalering, tot preventieve interventiemethoden en interventies voor hoog-risicogroepen. Ook levert het onderzoek gegevens voor onderbouwing van het beleid. Tenslotte leidt de studie tot een versterkte samenwerking tussen universitaire en nietuniversitaire onderzoeksinstituten met praktijkinstellingen, cliënten- en familieorganisaties, kenniscentra en kennisinstituten. ZonMw-programma: GeestKracht (Infrastructuur) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 4.265.549,00 Einddatum: 30-9-2013 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie; behandeling; patiënten / consumenten; gedragsstoornissen; neurobiologisch onderzoek

Terugval preventie bij recidiverende depressies (DELTA studies) 100002001 Een onderzoek om terugval in depressie te voorkomen. Uit eerdere studie (Hfdst 2, project 22000029) is gebleken dat toevoeging van (uit acht sessies bestaande) cognitieve groepstherapie aan de reguliere zorg de kans op terugval significant verkleint bij mensen die hersteld waren na meerdere depressies. De cognitieve groepstherapie bleek terugval te verminderen bij patiënten met vijf of meer voorgaande depressieve episoden.

73

In deze vervolgstudie is het belangrijkste doel het verkrijgen van inzicht in het gebruik van antidepressiva, in medicatietrouw en de kosten daarvan, in het sociaal functioneren in combinatie met kwaliteit van leven en in de belasting van betrokkenen bij mensen met herstelde recidiverende depressie met een hoog risico op terugval. De studie levert voornamelijk kennis op die verspreid zal worden in de vorm van een proefschrift, publicaties en symposium. De verkregen inzichten hebben invloed op het dagelijks handelen van psychiaters en de bereidheid bij patiënten tot het nemen van medicatie en therapietrouw. De studie maakt duidelijk dat meer onderzoek nodig is naar evidence based alternatieven zodat patiënten niet langer medicijnen voorgeschreven krijgen die ze toch niet innemen. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - psychiatrie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-7-2008 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; patiënten / consumenten

Neurobiologische effecten van hogere dosis SSRI na onvoldoende respons op de standaarddosis 100002002 Het betreft een onderzoek naar de neurobiologische effecten van dosisverhoging na onvoldoende respons op SSRI (Selective Serotonin Reuptake Inhibitors) in standaarddosering, om te proberen vast te stellen of dosisverhoging effectief is. De studie levert, middels spect-scans, fundamentele gegevens op die de strategie van dosisverhoging onderbouwen dan wel ontkrachten. Tevens wordt in dit project met behulp van een gerandomiseerd onderzoek onder depressieve patiënten vastgesteld of dosisverhoging van paroxetine bij onvoldoende verbetering op een 'gewone' (standaard) dosering effectief is in termen van verbetering van de depressieve klachten. De studie leidt voornamelijk tot kennis over het klinische effect en de biologische effecten van dosisverhoging. De uitkomsten leiden tot meer specifieke adviezen ten aanzien van dosisverhoging bij SSRIs in de gangbare richtlijnen voor de behandeling van depressie. Gebruikers van deze kennis zullen vooral huisartsen, psychiaters en mogelijk ook verzekeraars zijn. De verkregen kennis zal worden verspreid in de vorm van een proefschrift, publicaties en presentaties. De gegevensverzameling is afgerond. De resultaten van het onderzoek worden momenteel uitgewerkt in de vorm van wetenschappelijke publicaties en presentaties op symposia en congressen. Verwacht wordt dat dit in 2008 leidt tot een afgerond proefschrift. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - psychiatrie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; richtlijn; neurobiologisch onderzoek; huisarts

74

Determinanten van rechterlijke machtiging en ziekteverloop bij patiënten met ernstige psychiatrische stoornissen 100002004 Psychiatrische dwangopneming met een rechterlijke machtiging (RM) komt veelvuldig voor. In 2003 werden ruim 7100 rechterlijke machtigingen afgegeven en dit aantal lijkt de laatste jaren verder toe te nemen. Onduidelijk is in hoeverre een RM resulteert in het beoogde effect, te weten het afwenden van gevaar, en of patiënten hier baat bij hebben. Deze studie gaat na wat de algemene en klinische kenmerken zijn van patiënten voor wie een voorlopige of voorwaardelijke RM is aangevraagd. Na inclusie en na zes en twaalf maanden worden de patiënten onderzocht op psychiatrische symptomen, BOPZ-gevaar, ziekte-inzicht, subjectieve beleving en behandelaspecten. Ook behandelaren en mantelzorgers worden geïnterviewd. De studie onderzoekt voor welke patiënten de RM het meest, respectievelijk het minst, geschikt lijkt te zijn. Naar verwachting levert de studie wetenschappelijke kennis op die klinisch toepasbaar is. Zo kunnen de resultaten van dit onderzoek meegenomen worden bij de ontwikkeling van een richtlijn voor dwangtoepassing. Meer specifiek kunnen de gevonden resultaten een bijdrage leveren aan een nog te ontwikkelen klinische deelrichtlijn ‘RM-beoordeling’. Psychiaters zouden deze als leidraad kunnen gebruiken bij het overwegen van een RM. De kennis die dit onderzoek oplevert zal worden verspreid in de vorm van een proefschrift, wetenschappelijke publicaties en presentaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - psychiatrie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-7-2008 Trefwoorden: forensische psychiatrie; richtlijn; behandeling

Ouderlijke psychopathologie tijdens zwangerschap en in het kraambed; gevolgen voor de ontwikkeling van het jonge kind 100002005 Een onderzoek om prevalentie en correlatie vast te stellen met betrekking tot veel voorkomende psychiatrische problemen bij vaders en moeders tijdens de zwangerschap. Tevens wordt nagegaan welke paden leiden van het geboortegewicht van ouders en hun psychopathologie tijdens zwangerschap (angst en depressie) naar het geboortegewicht van het kind. Tenslotte wordt de invloed van depressie onderzocht van zowel de moeder als de vader tijdens de zwangerschap op het gedrag van het jonge kind. Dit project is onderdeel van het cohort GenerationR (Hfdst 3, project 100001003) en heeft ook in een ander ZonMw programma subsidie gekregen (Hfdst 2, project 21000073). Het onderzoek wijst uit dat moeders significant meer psychische klachten rapporteren dan vaders tijdens de zwangerschap, en dat allochtone deelnemers meer psychische problemen rapporteren dan Nederlandse deelnemers. De kennis wordt verspreid via interviews, voordrachten en publicaties. Deze kennis is met name interessant voor psychiaters / psychologen en andere hulpverleners werkzaam in de ggz, huisartsen, gynaecologen en verloskundigen. De resultaten van het project hebben aanleiding gegeven tot het toekennen van een vervolgsubsidie naar de paternale psychopathologie en de invloed daarvan op de vader-kind interactie.

75

Ook voor het implementeren van de resultaten is aanvullende financiering toegekend (middels een VIP-impuls). Deze aanvulling levert een gestandaardiseerde screeningsmethode van ouderlijke psychopathologie tijdens de eerste prenatale en postnatale controle in de verloskundige / gynaecologische praktijk. Ook is het plan om via een internetcursus de deskundigheid van verloskundigen (en andere hulpverleners die te maken hebben met zwangere of pas bevallen vrouwen en hun partners) te bevorderen, in het herkennen van en handelen bij psychische klachten rondom zwangerschap en bevalling. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 148.400,00 Einddatum: 1-1-2007 Trefwoorden: angst / depressie; secundaire preventie; jeugd; huisarts

Chaos in mijn hoofd: een studie bij kinderen met denkstoornissen en sociale contactproblemen 100002006 De studie biedt informatie over kinderen met pervasieve ontwikkelingsstoornissen - niet anders gespecificeerd (Pervasive Developmental Disorder - Not Otherwise Specified; PDDNOS), zowel vanuit gedragsmatig als vanuit cognitief perspectief. Er ontstaat inzicht in intelligentieprofielen en psychiatrische comorbiditeit bij kinderen met PDD-NOS. Daarnaast wordt er gekeken naar een meer fysiologisch niveau via onderzoek naar de associatie tussen vingerlengte ratio en psychiatrische stoornissen. De studie leidt tot een beter begrip van wat verstaan wordt onder formele denkstoornissen en hoe deze een rol spelen bij kinderen die problemen hebben in het sociale contact. Het project implementeert meetinstrumenten voor de diagnostiek van formele denkstoornissen en sociale contactproblemen. Er worden trainingen georganiseerd voor hulpverleners voor het gebruik van deze meetinstrumenten. Deze instrumenten worden in eerste instantie door de onderzoekers gebruikt en daarna met name door clinici: kinder- en jeugd psychiaters, psychologen en diagnostisch medewerkers. Verspreiding van de opgedane kennis vindt plaats via een proefschrift, publicaties in nationale en internationale tijdschriften, opleidingen en lezingen op binnen- en buitenlandse congressen. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-6-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; jeugd; neurobiologisch onderzoek

Cardiovasculaire medicatie en de kans op depressie 100002008 Depressie is een veel voorkomende aandoening. Ongeveer 15-20% van de mensen ontwikkelt tenminste één keer in zijn leven een depressie. Het is algemeen geaccepteerd dat sommige geneesmiddelen depressie kunnen veroorzaken. In "Meyler’s Side Effects of Drugs", het internationale standaardwerk op het gebied van bijwerkingen van geneesmiddelen, worden meer dan 50 geneesmiddelen genoemd, die depressie kunnen veroorzaken. In het verleden is het gebruik van cardiovasculaire geneesmiddelen meerdere keren in verband gebracht met het optreden van depressie. Opvallend is echter dat deze

76

associatie nauwelijks bestudeerd is in de algemene bevolking onder alledaagse omstandigheden. De doelstelling van dit fundamentele onderzoek is om meer inzicht te krijgen in de kans op depressie tijdens het gebruik van cardiovasculaire geneesmiddelen. Het onderzoek bepaalt de prevalentie en incidentie van deze vorm van depressie. De studie levert voornamelijk kennis op. De resultaten worden verspreid via een proefschrift en publicaties. De onderzoekers gaan na of er informatie is, die concreet toepasbaar is voor artsen of als basis kan dienen voor adviezen in richtlijnen. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - epidemiologie en statistiek Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-5-2008 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek; richtlijn

Acculturatiestress en hogere incidentie van schizofrenie bij immigranten 100002009 Met dit onderzoek wil men de vraag beantwoorden of acculturatiestress een determinant is van schizofrenie en of verschillen in acculturatiestress een verklaring vormen voor verschillen in het voorkomen van schizofrenie tussen groepen immigranten. De studie levert voornamelijk kennis op over de invloed van acculturatiestress op schizofrenie, over de verschillende acculturatiestrategieën die allochtonen kiezen en over de ontwikkeling van de etnische identiteit. Er wordt gezocht naar aanknopingspunten voor preventiestrategieën om schizofrenie bij immigranten tegen te gaan. Op basis daarvan kunnen in een later stadium interventies ontwikkeld worden. De nieuwe inzichten worden verspreid via een proefschrift en publicaties en zijn vooral van belang voor hulpverleners en onderzoekers. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum - opleiding en onderzoek Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-10-2006 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; diversiteit; secundaire preventie

Epidemiologie van angststoornissen (paniekstoornissen) 100002011 Een fundamenteel onderzoek naar het ontstaan en beloop van paniekstoornissen. De studie maakt gebruik van de gegevens van NEMESIS, een groot bevolkingsonderzoek naar psychiatrische problemen bij de algemene bevolking. In het project wordt gekeken naar het ontstaan van de paniekstoornis, de kosten die ermee gepaard gaan en het beloop van de stoornis. Vanwege de klinische relevantie van de subthreshold paniekstoornis wordt deze mildere paniek eveneens bestudeerd met betrekking tot bovengenoemde onderwerpen; er wordt gekeken naar verschillen tussen de full-blown en de subthreshold paniekstoornis. De studie leidt tot kennis over het ontstaan en beloop van de (subthreshold) paniekstoornis en de factoren die het beloop of ontstaan voorspellen. Er worden risicogroepen benoemd voor het ontstaan van de stoornis; mogelijk leidt dit tot aanknopingspunten om preventieve interventiemethoden te ontwikkelen. Er worden bovendien risicogroepen voor een ongunstig beloop geformuleerd, wat bijvoorbeeld van belang is voor stepped-care programma’s.

77

Ook zal inzicht worden verkregen in de kosten voor de samenleving die met paniekproblemen gepaard gaan. De verkregen kennis wordt verspreid via voordrachten, publicaties en een proefschrift. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-4-2009 Trefwoorden: angst / depressie

De rol van de hypofyse, in relatie tot het serotonerge systeem, bij gegeneraliseerde sociale angststoornissen (gSAD) 100002012 De gegeneraliseerde sociale angststoornis (gSAD) is een veel voorkomende psychiatrische aandoening met ernstige gevolgen voor het beroepsmatig en sociaal functioneren. De behandeling bestaat uit een SSRI en/of cognitieve gedragstherapie. Onderzoek naar de neurobiologie van angst toont de betrokkenheid aan van diverse systemen die de hersenfuncties moduleren, zoals neurotransmittersystemen en endocriene systemen. Dit project is een fundamenteel onderzoek naar neurobiologische achtergronden van gegeneraliseerde sociale fobie, waaronder de rol van vrouwelijke geslachtshormonen, het stresssysteem en het serotonerge systeem. De onderzoekers hopen met deze studie aangrijpingspunten te vinden, waardoor gericht onderzoek naar nieuwe behandelmethoden gedaan kan worden. De kennis zal verspreid worden via een proefschrift, publicaties en voordrachten. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: LUMC - psychiatrie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-10-2007 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

Emotieherkenning en audiovisuele integratie bij schizofrenie 100002015 Een neurowetenschappelijk onderzoek naar emotieherkenning bij schizofreniepatiënten. Ook wordt gekeken naar de rol van audiovisuele integratie en de relatie met algemene psychopathologie, en naar sociaal-maatschappelijk functioneren. De studie biedt inzicht in de mogelijke samenhang tussen verminderde emotieherkenning enerzijds en problemen op verschillende sociaal-maatschappelijke terreinen anderzijds bij schizofreniepatiënten. Tevens verheldert het onderzoek de aard van de emotieherkenningsstoornissen waarmee schizofreniepatiënten kampen.

78

Het gaat hier om een fundamenteel onderzoek, dat nog niet direct mogelijkheden tot implementatie oplevert. Echter, de meetinstrumenten die gebruikt zijn voor het includeren van patiënten in dit onderzoek worden nu standaard in de instelling gebruikt bij de intake van nieuwe patiënten (gestandaardiseerde interviews). De opgedane kennis wordt verspreid via een proefschrift, publicaties en voordrachten. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Midden Brabant Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-9-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

Effecten van een programma voor patiënten met psychosen om therapietrouw te verhogen (Treatment Adherence Therapy, TAT) 100002017 Een rct om het effect van Treatment Adherence Therapy (TAT) versus standaardbehandeling te onderzoeken. TAT is een nieuw therapieprogramma op basis van cognitieve gedragstherapie met elementen van motivationele gespreksvoering. Het onderzoek levert een behandelprotocol en handleiding voor hulpverleners. De deelnemende instellingen hebben in totaal tien hulpverleners aangesteld die door experts zijn getraind in het uitvoeren van TAT. De kennis die het onderzoek oplevert zal in de eerste plaats verspreid worden via een proefschrift en publicaties. Ten tweede kan, als TAT effectief blijkt, een overzicht van studies naar motiverende gespreksvoering bij psychose worden aangeboden aan de makers van de multidisciplinaire richtlijn voor schizofrenie, zodat zij kunnen beoordelen of dergelijke interventies daarin kunnen worden opgenomen. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Groep Europoort Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-5-2009 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling; richtlijn

Posttraumatische stressstoornis (PTSS) bij vluchtelingen met secundaire psychotische verschijnselen 100002018 Een studie om het begrip posttraumatische stress stoornis met secundaire psychotische verschijnselen (PTSS-SP) te valideren bij getraumatiseerde vluchtelingen in Nederland. Het onderzoek verheldert de specifieke kenmerken van het ziektebeeld PTSS-SP en gaat na in hoeverre het te onderscheiden is van PTSS en schizofrenie. Tevens maakt het onderzoek duidelijk of de traumatische gebeurtenissen van invloed zijn op het al dan niet ontstaan van psychotische verschijnselen.

79

Het project biedt inzicht in het concept PTSS-SP bij een andere populatie dan oorlogsveteranen uit de VS. Het levert ook kennis op over de relatie PTSS - schizofrenie en de rol van psychosociale stressoren, die optreden na de psychotraumatische gebeurtenissen. De opgedane kennis wordt verspreid via een proefschrift, publicaties, lezingen en een cursus. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: De Gelderse Roos Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-7-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling; diversiteit

Cognitie in het dagelijks leven: nieuwe interventies en diagnostisch inzicht bij behandeling van schizofrenie 100002019 Dit onderzoek is gericht op cognitieve beperkingen ten gevolge van schizofrenie en bestaat uit twee pijlers. Ten eerste wordt de impact van sociaal cognitieve beperkingen in het dagelijks leven onderzocht. In een standaard neuropsychologische testbatterij worden nieuwe testen opgenomen die een beroep doen op sociale cognitie. Het doel ervan is om de processen die ten grondslag liggen aan tekorten in het sociaal functioneren in het dagelijks leven beter te kunnen begrijpen en om de neuropsychologische diagnostiek bij mensen met schizofrenie te verbeteren. Ten tweede wordt een interventie ontwikkeld ('cognitieve prothese') die gericht is op het reduceren van de impact van cognitieve beperkingen (MEMory and EXecutive functioning, MEMEX). Deze cognitieve prothese bestaat uit een mobiele telefoon en SMS-berichten, die dienen als prompts om deelnemers aan het onderzoek aan hun doelen te herinneren. In een reeks behandelprotocollen wordt een hoofdstuk geschreven over cognitieve revalidatie en ‘MEMEX’. Hiermee worden de resultaten toepasbaar gemaakt voor gebruik in de kliniek. Verder vindt kennisverspreiding plaats via een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Drenthe Budget: € 106.200,00 Einddatum: 1-8-2009 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling

Kan stabiliserende groepstherapie bij vrouwen met complexe posttraumatische stressstoornis de hersenactiviteit beïnvloeden? 100002020 Een effectonderzoek naar stabiliserende groepstherapie. De studie biedt inzicht in de kernsymptomen van complexe PTSS, door met behulp van fMRI de hersenactiviteit van patiënten met complexe PTSS - vóór en na stabiliserende groepsbehandeling - te vergelijken met die van gezonde vrijwilligers.

80

Het onderzoek levert een behandelprotocol met beschrijving van de behandelsessies, bedoeld voor specialisten om de behandeling te kunnen toepassen. Er zal training en supervisie van specialisten plaatsvinden. De resultaten worden geïntegreerd in psychiatrische en psychologische academische studies. Kennisverspreiding vindt plaats via een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: behandeling; neurobiologisch onderzoek; angst / depressie; richtlijn

Disease management (screening, diagnose en behandeling) in de eerstelijn bij groepen met een verhoogd risico op depressie 100002021 Dit onderzoek is gericht op betere herkenning, diagnostiek en behandeling van de Major Depressive Disorder (MDD) bij drie hoogrisicogroepen voor depressie in de huisartsenpraktijk. Het oorspronkelijke design richtte zich op de kosteneffectiviteit van een integraal Disease Management Programma (DMP) ten opzichte van care-as-usual. Op basis van tussentijdse bevindingen is geconcludeerd dat het DMP niet kosteneffectief zou kunnen zijn. Het project richt zich nu op losse onderdelen van het Disease Management Programma. Het onderzoek hangt samen met project 100-003-005 (Hfdst 3). De studie levert kennis op over hoogrisicogroepen voor depressie in de eerste lijn, over het nut van screening op depressie in de eerste lijn, over het patiëntenperspectief bij een psychiatrisch screeningsprogramma, over de waarde van PHQ-9 als screener en follow-up maat bij depressieve stoornissen, over het beloop van subklinische depressie in de eerste lijn en over de effectiviteit van een kortdurende cognitieve gedragstherapie in de eerste lijn. Ook wordt een protocol voor kortdurende cognitieve gedragstherapie opgesteld. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - preventie, zorg en onderzoek Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-9-2009 Trefwoorden: behandeling; angst / depressie; richtlijn; huisarts

Implementatie van de multidisciplinaire richtlijn voor de behandeling van angststoornissen (SIGMA) 100002022 Dit project wil de zorg voor patiënten met een angststoornis verbeteren door implementatie van de Nederlandse multidisciplinaire richtlijn angststoornissen binnen een tweedelijns ggz instelling. De ervaringen die worden opgedaan dragen bij aan de kennis over de wijze waarop implementatie van richtlijnen het beste aangepakt kan worden. Naar verwachting werpt het project ook licht op de vraag welke patiënten wel of juist niet volgens de richtlijn angststoornissen te behandelen zijn. Deze kennis kan gebruikt worden bij het vroegtijdig identificeren van patiënten die het risico lopen chronische klachten te ontwikkelen. Het identificeren van de specifieke behoeften van patiënten met chronische klachten, vormt ook een onderdeel van het project. Het onderzoek levert een set procesindicatoren, die gebruikt kan worden om de kwaliteit van zorg voor patiënten met een angststoornis binnen de instelling vast te stellen en om

81

verandertrajecten te monitoren. Verder is een vragenlijst opgesteld om belemmerende en bevorderende factoren in kaart te brengen, die bij de implementatie van de richtlijn een rol kunnen spelen. Daarnaast worden hulpmiddelen ontwikkeld die het de hulpverlener makkelijker maken om de richtlijn toe te passen. Zo komt er een compacte versie van de richtlijn en een bureau-item met de belangrijkste aandachtspunten. Er zijn ook patiëntenfolders gemaakt met uitleg over de verschillende behandelmogelijkheden geënt op de aanbevelingen uit de richtlijn, die de patiënt helpen een goede keuze voor een bepaalde vorm van behandeling te maken. Kennisverspreiding vindt plaats via presentaties, een proefschrift en publicaties. Er zijn korte lijnen naar het Nederlands Kenniscentrum Angst en Depressie (NedKad). ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Adhesie GGZ Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-3-2010 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; behandeling; secundaire preventie; patiënten / consumenten

Verpleegkundige zorg (best practice) voor patiënten met slaapproblemen die ook schizofrenie, angst- of stemmingsstoornissen hebben 100002023 Dit onderzoek biedt inzicht in de huidige verpleegkundige zorg bij slaapproblemen. Het levert wetenschappelijke evidentie over niet-farmacologische interventies en geeft inzicht in de ervaringen van patiënten, die gediagnosticeerd zijn met schizofrenie, angst- en stemmingsstoornissen. De studie beoogt een best practice te zijn voor klinisch en ambulant werkende verpleegkundigen om slaapproblemen van patiënten te kunnen behandelen. Deze best practice wordt gebaseerd op wetenschappelijke kennis, praktijkkennis en ervaringskennis. De toepasbaarheid van de best practice wordt geëvalueerd. De verworven kennis kan een bijdrage gaan leveren aan de ontwikkeling van nationale en internationale richtlijnen. Kennisverspreiding vindt plaats via lezingen, een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: De Gelderse Roos Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; angst / depressie; behandeling; richtlijn

Het effect van stabiliserende groepstherapie bij patiënten met complexe posttraumatische stressstoornis 100002024 Een project dat bedoeld is om de ambulante behandeling voor ernstig getraumatiseerde patiënten met complexe PTSS te verbeteren en implementeren. Er wordt onderzoek gedaan naar het effect van een twintig weken durende stabiliserende groepstherapie (gebaseerd op Zlotnick) als vervolg op de standaardbehandeling, in vergelijking met alleen de standaardbehandeling, dat wil zeggen het individuele therapeutische contact. Het onderzoek levert een behandelprotocol voor psycho-educatie en richtlijnen voor cognitieve gedragstraining. Tevens worden trainingen georganiseerd voor behandelaars.

82

Een eerste training in de diagnostiek van complexe PTSS is gegeven op een congres, waar ook de resultaten van een pilot-onderzoek zijn gepresenteerd. Veel instellingen hebben belangstelling voor een handboek, waaruit de behoefte aan implementatie blijkt. De uitgave van een draaiboek heeft de aandacht. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-11-2008 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; richtlijn

Remoralisatie als aanvulling op symptoomreductie voor ambulante patiënten met paniekstoornissen en agorafobie 100002025 Centraal in deze studie staat de vraag naar het effect van remoralisatie. De studie biedt tevens inzicht in de relatie tussen het (gangbare) effect van symptoomreductie en remoralisatie. In deze studie wordt onderzocht of er sprake is van twee te onderscheiden behandeleffecten. Het onderzoek levert kennis en tevens een bijdrage aan de implementatie van de Nederlandse multidisciplinaire richtlijn voor de behandeling van angststoornissen. Uitkomsten van het onderzoek kunnen aanpassing in de opleidingsprogramma's voor psychologen tot gevolg hebben. Er is een vragenlijst opgesteld om remoralisatie te meten en er worden twee behandelmodulen ontwikkeld. Kennisverspreiding vindt plaats via een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: De Gelderse Roos Budget: € 115.000,00 Einddatum: 31-5-2010 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; behandeling

Effectonderzoek naar de behandeling van angst- en stemmingsstoornissen bij poliklinische patiënten 100002026 Een onderzoek naar de effectiviteit van behandeling van depressie en angststoornissen in de klinische praktijk. Er vindt een vergelijking plaats met gegevens uit rct's. Er wordt gekeken naar de patiënt-, behandelings- en behandelaarfactoren die van invloed zijn op de effectiviteit van behandeling in de klinische praktijk. Het resultaat is kennis over de effectiviteit van verschillende behandelingen en over factoren die hierop van invloed zijn. Kennisverspreiding vindt plaats via een proefschrift, publicaties en voordrachten op nationale en internationale symposia. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: LUMC - psychiatrie; Rivierduinen Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-4-2010 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling

83

Cognitieve gedragstherapie bij cannabisgebruik en psychose; effecten en indicatoren 100002027 De bedoeling van dit project is om (tot nu toe ontbrekende) behandelmethoden te ontwikkelen voor psychotische patiënten die cannabis gebruiken. Dat gebeurt met name door motivationele gespreksvoering en cognitieve gedragstherapie voor deze categorie toepasbaar te maken en te differentiëren. De onderliggende motivatie voor het cannabisgebruik en de effectiviteit van de therapie spelen een belangrijke rol in de studie. Het resultaat is een interventie die inzicht biedt in het psychologisch functioneren van mensen met psychotische stoornissen die cannabis gebruiken. De kennis wordt verspreid via een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Mondriaan Zorggroep Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-7-2010 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; verslaving; behandeling

Psychopathologie van adolescenten die in aanmerking willen komen voor geslachtsverandering; karakteristieken en evaluatie van de behandeling 100002028 Een onderzoek om inzicht te krijgen in de kenmerken van adolescenten die een geslachtsveranderende operatie aanvragen. Tevens wil men inzicht krijgen in de effecten van de behandeling met GnRH analogen om de puberteit uit te stellen (verdwijnen van het gevoel van genderdysforie, stabiel houden en verbeteren van psychologisch en sociaal functioneren). De studie levert gegevens over de prevalentie van psychiatrische problemen, zoals aanhoudende ontwikkelings- en psychotische stoornissen bij adolescenten die in behandeling zijn bij de genderidentiteitskliniek van het VU medisch centrum. Ook biedt de studie kennis over de impact van geslachtsverandering op het psychologisch en sociaal functioneren van jongvolwassenen die GnRH hebben ontvangen. De kennis wordt verspreid via een proefschrift en publicaties. Mogelijk leiden de resultaten tot aanpassing van (internationale) protocollen en standaarden voor de behandeling van geslachtsidentiteitsstoornissen. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-4-2010 Trefwoorden: behandeling; jeugd

84

Bij welke mensen met psychiatrische stoornissen is sprake van dysfunctioneren op de HPA-as? 100002029 Onderzoek naar de relatieve bijdrage van klinische aspecten, trauma's en genetische factoren op hyperactiviteit van de HPA-as (hypothalamus-hypofyse-bijnier-as). De studie leidt tot inzicht in de prognostische validiteit van de HPA-as voor de ontwikkeling en het verloop van angststoornissen en depressie. De studie levert een indicatie voor de endocriene maten van hyperactiviteit van de HPA-as, om patiënten te kunnen identificeren met een verhoogd risico op depressie en angststoornissen. De resultaten worden 'vertaald' in cursussen en richtlijnen voor professionals. Kennisverspreiding vindt plaats via een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-10-2011 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; behandeling

Evaluatie van groepstraining voor adolescenten met emotie regulatie problemen 100002030 De emotie regulatietraining (ERT) is een behandelmethodiek voor adolescenten bij wie problemen met het reguleren van emoties op de voorgrond staat, zoals bij de borderline persoonlijkheidsstoornis. De ERT is bedoeld als aanvulling op het bestaande behandelaanbod voor deze patiëntengroep, die vaak een fors appel doet op de gezondheidszorg onder andere vanwege automutilatie, suïcidedreigingen, heftige conflicten en stemmingswisselingen. De training is gericht op het leren reguleren van eigen emoties en het vergroten van de zelfcontrole. Het project onderzoekt in een rct de meerwaarde van de ERT training naast reguliere zorg. Uitkomstmaten zijn borderline symptomen en de ernst van emotionele buien. Er zijn bij het onderzoek verschillende ggz-instellingen betrokken, waar ook implementatie van de training zal plaatsvinden. De verkregen kennis wordt verspreid via een proefschrift, publicaties, presentaties en workshops. Ook wordt de ERT-training in boekvorm uitgegeven. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: ACCARE - universitair centrum kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-6-2011 Trefwoorden: jeugd; behandeling; persoonlijkheidsstoornissen

85

Een (best practice) programma voor de verpleegkundige zorg voor chronisch depressieve patiënten 100002031 Dit project heeft als doel het construeren van een programma, dat verpleegkundigen in de psychiatrie helpt bij het herkennen, analyseren en reageren op problemen van chronisch depressieve patiënten. Daartoe zijn drie fasen te onderscheiden: probleeminventarisatie, ontwikkeling van het programma en implementatie en evaluatie ervan op enkele pilotafdelingen. De studie levert een concreet programma en een cursus op voor verpleegkundigen, waarbij het gaat om kennis, vaardigheden en attitude. Daarnaast biedt het onderzoek input voor de multidisciplinaire richtlijnen in de geestelijke gezondheidszorg. De resultaten worden ook via deze richtlijnen verspreid. Kennisverspreiding vindt eveneens plaats via een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Opleiding Onderzoekers in de GGZ) Uitvoerende organisatie: Altrecht GGZ Budget: € 115.000,00 Einddatum: 1-4-2010 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; behandeling

Effectiviteit van de Individuele Rehabilitatiebenadering (IRB) 100003001 Een rct-onderzoek om de werkzaamheid van de methode van individuele rehabilitatie (IRB) vast te stellen. IRB is een vorm van individuele begeleiding, die erop gericht is cliënten te helpen rehabilitatie-doelen te stellen en te realiseren op verschillende levensgebieden (wonen, werken, dagbesteding, leren, sociale contacten onderhouden). De uitkomsten van het onderzoek kunnen bredere verspreiding van de methodiek bevorderen. De resultaten worden verwerkt in een richtlijn over de IRB voor hulpverleners en cliënten. Het project biedt informatie over de richtlijn in folders, nieuwsbrieven en publicaties. Project 100003007 (Hfdst 3) is een uitbreiding van het huidige onderzoek. De studie heeft tevens extra geld gekregen om de implementatie van de resultaten in de praktijk te bevorderen. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Altrecht GGZ; Rob Giel Onderzoekcentrum; Trimbos-instituut Budget: € 149.182,00 Einddatum: 1-3-2005 Trefwoorden: maatschappelijke integratie; richtlijn; patiënten / consumenten

Het effect van een lotgenotengroep voor mensen met een psychotische stoornis of schizofrenie 100003002 Een rct-onderzoek om het effect vast te stellen van lotgenotengroepen voor mensen met een psychotische stoornis of schizofrenie. Een tweede doelstelling is het verder ontwikkelen van de methodiek. Er is gelet op de mogelijkheden van de interventie als onderdeel van het reguliere zorgprogramma. Alle aspecten van deze speciaal voor mensen met schizofrenie ontwikkelde methodiek zijn onderzocht, zoals de rol van de begeleider en de opzet van de bijeenkomsten.

86

Het project heeft geleid tot de ontwikkeling van een draaiboek voor verpleegkundigen 'Het begeleiden van een lotgenotengroep voor mensen met een psychose'. Tevens is er een bijbehorende cursus gemaakt voor verpleegkundigen die een groep willen starten. De cursus is ondergebracht bij de Schizofreniestichting - kenniscentrum voor zorg en beleid - en wordt gegeven door het UMC Groningen. De kennis wordt verder verspreid door middel van (internationale) publicaties, een proefschrift en voordrachten op (inter)nationale congressen. Implementatie vindt plaats via de multidisciplinaire richtlijn schizofrenie (zie www.ggzrichtlijnen.nl). De studie heeft tevens extra geld gekregen om de implementatie van de resultaten in de praktijk te bevorderen ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 64.000,00 Einddatum: 1-2-2005 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; patiënten / consumenten; richtlijn; behandeling

Ontwikkeling en evaluatie van Forensisch Psychiatrische Thuiszorg 100003003 Dit project ontwikkelt voor de Forensisch Psychiatrische Thuiszorg evidence-based werkwijzen en een (effect-)registratiesysteem. Er wordt onderzoek gedaan naar een methodiek voor case-managers om zorgbehoeften met cliënten te bespreken. Ook worden meetinstrumenten getoetst, aan de hand waarvan hulpverleners het delict-risico kunnen inschatten. Het effect van het werken met de instrumenten voor afname van delicten en van incidenten met agressie wordt gemeten. Het project levert meetinstrumenten op, aan de hand waarvan hulpverleners het functioneren en delict-risico van ambulante psychiatrische patiënten periodiek kunnen beoordelen als regulier onderdeel van de zorg. Het resultaat is dus een werkwijze voor periodieke delictrisicotaxatie en zorgevaluatie voor de ambulante forensische psychiatrie. Verspreiding vindt plaats via publicaties. Het onderzoek heeft een vervolg gekregen in project 100-003-023 (Hfdst 3). ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: GGZ Drenthe Budget: € 69.769,00 Einddatum: 1-1-2005 Trefwoorden: forensische psychiatrie; behandeling

Arbeidsrehabilitatie voor mensen met ernstige psychische stoornissen: implementatie van het IPS-model in Nederland 100003004 Onderzoek naar de mogelijkheden om de in de VS gehanteerde methode 'Individual Placement and Support' (om patiënten aan betaald werk te helpen) in Nederland te implementeren. De trajectbegeleider maakt bij deze methode deel uit van het hulpverleningsaanbod. Het resultaat is een op de Nederlandse situatie afgestemde 'toolkit' voor hulpverleners in de ggz en een training voor leidinggevenden in ggz-instellingen. De toolkit en de training worden door het Kenniscentrum Rehabilitatie verder ontwikkeld.

87

Daarnaast wordt kennis verspreid via publicaties en folders. ZonMw heeft voor dit project extra geld beschikbaar gesteld om implementatie van de resultaten in de praktijk te bevorderen. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-1-2005 Trefwoorden: maatschappelijke integratie

Zorgprogrammering bij depressie, aansluiting tussen eerste lijn en ggz. De implementeerbaarheid van een stepped-care benadering van opsporing, diagnostiek en behandeling. 100003005 Dit onderzoek is gericht op betere herkenning, diagnostiek en behandeling van de Major Depressive Disorder (MDD) bij drie hoogrisicogroepen voor depressie in de huisartspraktijk. Het oorspronkelijke design richtte zich op de kosteneffectiviteit van een integraal Disease Management Programma (DMP) ten opzichte van care-as-usual. Op basis van tussentijdse bevindingen is geconcludeerd dat het DMP niet kosteneffectief zou kunnen zijn. Het project richt zich nu op losse onderdelen van het DMP. Dit onderzoek hangt samen met project 100002021 (Hfdst 3). De studie levert kennis op over hoogrisicogroepen voor depressie in de eerste lijn, over het nut van screening op depressie in de eerste lijn en het patiëntenperspectief bij een psychiatrisch screeningsprogramma, over de waarde van PHQ-9 als screener en follow-up maat bij depressieve stoornissen, over het beloop van subklinische depressie in de eerste lijn en over de effectiviteit van een kortdurende cognitieve gedragstherapie in de eerste lijn. Ook wordt een protocol voor kortdurende cognitieve gedragstherapie opgesteld. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - psychiatrie Budget: € 185.000,00 Einddatum: 1-1-2008 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; richtlijn; huisarts

Aanpassing van het model Critical Time Intervention (CTI) voor dak- en thuislozen met schizofrenie in Den Haag 100003006 Het doel van dit project is een interventie uit de VS verder te ontwikkelen en toe te spitsen op de Nederlandse situatie. Vervolgens wordt de interventie getoetst op haalbaarheid. De interventie is een vorm van case-management en dient om cliënten met ernstige psychiatrische stoornissen toe te leiden naar passende zorg.

88

Het project levert een interventie die wordt beschreven in een handleiding en praktijkboek voor hulpverleners. Daarnaast levert het een boekje met gevalsbeschrijvingen, folders en een website. Bij Parnassia is een onderzoek gestart naar implementatie en effecten. De methodiek wordt geïmplementeerd in het team voor Openbare Geestelijke Gezondheidszorg en er worden materialen ontwikkeld om implementatie elders te vergemakkelijken. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum Budget: € 70.400,00 Einddatum: 1-4-2006 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; maatschappelijke opvang; behandeling; richtlijn

De effectiviteit van de Individuele Rehabilitatie benadering (IRB) op de langere termijn 100003007 Een rct-onderzoek dat dient om de werkzaamheid van de methode voor individuele rehabilitatie IRB vast te stellen op korte termijn - één jaar na de start van de interventie - en op langere termijn, twee jaar na de start van de interventie. IRB is een vorm van individuele begeleiding, die erop gericht is cliënten te helpen rehabilitatiedoelen te stellen en te realiseren op verschillende levensgebieden (wonen, werk, dagbesteding, leren, sociale contacten onderhouden). De toegepaste methode wordt vergeleken met care-as-usual. De methodiek wordt gepresenteerd in de vorm van een richtlijn voor hulpverleners en cliënten. Informatie over de richtlijn wordt gegeven in folders, nieuwsbrieven, op discussiemiddagen en in publicaties. Deze studie is een uitbreiding van project 100-003-001 (Hfdst 3). ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Altrecht GGZ; Rob Giel Onderzoekcentrum; Trimbos-instituut Budget: € 77.600,00 Einddatum: 1-3-2007 Trefwoorden: maatschappelijke integratie; richtlijn; patiënten / consumenten

Effecten van een herstelprogramma voor mensen met ernstige psychische beperkingen 100003008 Een onderzoek naar het effect van een herstelprogramma met en voor cliënten met ernstige psychische beperkingen binnen een instelling voor beschermd en begeleid wonen. Zelfhulpgroepen hebben in het programma een centrale rol. Er wordt ervaringskennis ontwikkeld en overgedragen aan medecliënten, professionals en anderen. Het herstelprogramma wordt ook aangeboden op andere plaatsen, waardoor het onderzoek kennis oplevert over implementatietrajecten.

89

Dit project leidt tot kennis over het effect van herstelactiviteiten en over de implementatie van het programma. Er komen publicaties en een cursorisch aanbod voor cliënten en hulpverleners uit voort. Implementatie vindt plaats via het Trimbos-instituut. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 137.000,00 Einddatum: 1-2-2008 Trefwoorden: maatschappelijke integratie; patiënten / consumenten

Implementatie van geïntegreerde behandeling van dubbele diagnose in ambulante ggz-teams 100003011 Centraal in dit project staat de systematische implementatie van in-company scholing voor professionals en geïntegreerde behandeling van cliënten met dubbele diagnose. Het project levert kennis over bevorderende en belemmerende factoren bij de implementatie in Nederland. Het resultaat is dat ambulante ggz teams geïntegreerde hulpverlening bij dubbele diagnose in praktijk brengen. Hierdoor kunnen zij een voorbeeldfunctie uitoefenen. Eindproducten zijn een scholingsaanbod voor hulpverleners en anderen en een implementatiepakket in de vorm van een werkboek en training (eventueel ook in de vorm van een draaiboek). ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 95.300,00 Einddatum: 1-3-2007 Trefwoorden: verslaving; behandeling; psychose / schizofrenie

Werk en behoud van werk na arbeidsrehabilitatie. Follow-up onderzoek bij deelnemers van arbeidsrehabilitatie bij DAAT-Drenthe 100003012 In dit onderzoek zijn de langetermijneffecten van arbeidsrehabilitatie voor mensen met psychische of psychiatrische problemen onderzocht. Er is nagegaan of mensen drie tot zes jaar na een traject van arbeidsrehabilitatie nog succesvol aan het werk zijn. Ook is gekeken waarom de één wel en de ander niet blijvend aan het werk is. Dit onderzoek is mogelijk omdat, al sinds de start van DAAT, in samenwerking met de Rijksuniversiteit Groningen een registratie wordt gevoerd over de in- en uitstroom van deelnemers. Vier jaar na het reïntegratietraject blijkt ongeveer tweederde nog steeds werk te hebben. Een positieve invloed heeft onder meer: goede werkomstandigheden, taakcompetentie en langere ondersteuning met behulp van gesprekken. De aard van de psychische problematiek en de wijze waarop de patiënt hiermee omgaat, hebben geen duidelijke invloed. De bevindingen van het onderzoek ondersteunen de huidige praktijk van de arbeidsrehabilitatie.

90

De publicaties en de daarin geformuleerde aanbevelingen worden gebruikt om voor buitenstaanders de werkwijze en resultaten te verhelderen en om (training ten behoeve van) arbeidsrehabilitatietrajecten verder te ontwikkelen en te hervormen. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 43.790,00 Einddatum: 1-9-2005 Trefwoorden: maatschappelijke integratie; patiënten / consumenten

Ontwikkeling en verspreiding van cliëntenversies van de multidisciplinaire richtlijnen angststoornissen en depressie ('Samen beslissen') 100003013 Dit project maakt een cliëntversie van de richtlijn depressie en van de richtlijn angststoornissen, op basis waarvan de cliënt mee kan beslissen over de behandeling. Het project is bedoeld om cliënten te ondersteunen in hun contact met de hulpverlener. Cliënten krijgen informatie over de stand van zaken van de wetenschap, praktijk- en ervaringskennis over depressie en angststoornissen. Er komen twee boekjes uit het project voort, die een cliëntversie inhouden van de richtlijnen voor depressie en angststoornissen; tevens levert het project een folder voor cliënten en behandelaars, een handleiding voor patiënten en familieorganisaties en overige publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 96.049,00 Einddatum: 1-9-2005 Trefwoorden: angst / depressie; patiënten / consumenten; richtlijn

Motivationele gespreksvoering voor cannabis gebruikende patiënten met eerste episode schizofrenie, die gebrek aan therapietrouw vertonen 100003014 Een onderzoek naar de effectiviteit van gezinsinterventies bij de behandeling van schizofrenie patiënten die cannabis gebruiken. Het is de bedoeling dat de interventie leidt tot afname van het cannabisgebruik, toename van medicatiegebruik en een verbeterde communicatie tussen ouder en kind. Het resultaat van dit project zijn draaiboeken voor zes trainingssessies motiverende gespreksvoering en zes sessies interactievaardigheden voor ouders. Ook aan docenten en therapeuten worden gespreks- en trainingsvaardigheden aangeboden. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum / De Meren - psychiatrie Budget: € 146.000,00 Einddatum: 1-3-2008 Trefwoorden: verslaving; psychose / schizofrenie; jeugd; behandeling

91

Invoering van Assertive Community Treatment (ACT) in Nederland: het belang van modelgetrouwheid en de kwaliteit van implementatie 100003015 Onderzoek naar het belang van modelgetrouwheid aan ACT, een aanpak waarbij multidisciplinair teamwerk centraal staat. Er zijn verschillende varianten van de ACT-aanpak (ACT- en FACT-teams). De voor- en nadelen van deze varianten worden bestudeerd. Tevens leidt het project tot het verder ontwikkelen en toepassen van thuiszorg en het toepassen van een evaluatie-instrument in thuiszorgteams. Het onderzoek levert kennis op om de opleidings- en implementatiepakketten voor de behandeling vanuit een ACT-aanpak te verbeteren. De verbeteringen als zodanig zijn geen onderdeel van het project. De kennis zal worden verspreid via presentaties en publicaties. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 147.700,00 Einddatum: 1-1-2008 Trefwoorden: behandeling; maatschappelijke integratie

De effectiviteit van Assertive Community Treatment (ACT) versus careas-usual bij ernstige en persistente psychische stoornissen 100003016 Een rct-onderzoek naar de werkzaamheid van het ACT model in Nederland door middel van een proefimplementatie van een ACT team in Winschoten. In het ACT team wordt gewerkt vanuit een integrale multidisciplinaire aanpak. De belangrijkste conclusie uit het onderzoek is dat ACT er veel beter dan de reguliere zorg in slaagt om mensen in de zorg te houden. Er is een onderzoeksrapport en er zijn publicaties. Bovendien heeft het project ertoe geleid dat binnen de ggz-instelling Lentis de ambulante zorg van complexe patiënten geheel volgens het ACT-model verloopt. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: GGZ Groningen Budget: € 147.700,00 Einddatum: 1-11-2006 Trefwoorden: behandeling; maatschappelijke integratie

Herstellen doe je zelf: een gerandomiseerd en gecontroleerd onderzoek naar de effecten van een cliëntgestuurde cursus op het herstel van de deelnemers 100003017 Een rct-onderzoek naar het effect van de door ervaringsdeskundigen ontwikkelde en uitgevoerde cursus 'Herstellen doe je zelf' op het herstel van de deelnemers. Het project is bedoeld om na te gaan wat de effecten van de cliëntgestuurde interventies zijn en om de cursus te standaardiseren en te evalueren. Factoren die gunstige effecten belemmeren en bevorderen worden opgespoord. Het resultaat is een op onderdelen verbeterde, definitieve versie van de cursus 'Herstellen doe je zelf'. De cursus wordt aangeboden aan cursusleiders met ervaringsdeskundigheid.

92

Naast de cursusmaterialen - een handleiding voor cursusleiders en een werkboek voor cursisten - wordt een handboek ontwikkeld met praktische tips voor het organiseren, financieren, uitvoeren en evalueren van de cursus. Ook wordt een landelijk systeem voor kwaliteitsbewaking opgezet en geïmplementeerd. Verspreiding van de cursus en de onderzoeksresultaten vindt plaats via de gebruikelijke wetenschappelijke en vakinhoudelijke kanalen en via het samenwerkingsnetwerk van het Kenniscentrum Zelfhulp en Ervaringsdeskundigheid. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Kenniscentrum Zelfhulp & Ervaringsdeskundigheid Budget: € 246.200,00 Einddatum: 1-5-2009 Trefwoorden: patiënten / consumenten; behandeling

Effecten van de crisiskaart met of zonder het inschakelen van een crisiskaartconsulent op het aantal crisissen en (gedwongen) opnames 100003018 Een rct-onderzoek naar de vraag of het bezit van een crisiskaart leidt tot vermindering van het aantal crisiscontacten en opnames in vergelijking met mensen die geen crisiskaart hebben. Ook wordt nagaan of het effect van de crisiskaart verschilt, wanneer deze is opgesteld met een crisiskaartconsulent dan wel een behandelaar. De studie leidt tot inzicht in de werkzaamheid van de crisiskaart en levert publicaties, een proefschrift en voordrachten op (inter)nationale symposia en congressen. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC; Basisberaad Rijnmond; Bavo-Europoort Budget: € 195.000,00 Einddatum: 1-10-2009 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; patiënten / consumenten

Beslissingsondersteuning voor depressieve Turkse en Marokkaanse cliënten: ontwikkeling van een 'decision making aid' 100003019 Het doel van dit project is een systeem van keuzehulp ('decision making aid') te ontwikkelen voor Turkse en Marokkaanse ggz-cliënten met depressie. Het gaat daarbij bijvoorbeeld om de keuze tussen antidepressiva of psychotherapie (of een keuze voor beide). De keuzehulp wordt geplaatst op KiesBeter.nl en kan zelfstandig of samen met de hulpverlener worden gebruikt. Voor de ontwikkeling is een werkgroep van experts gevormd, die uitgaat van de multidisciplinaire richtlijn depressie en de resultaten uit onderzoek naar de informatiebehoeften van de doelgroep. De werkgroep en de betrokken ggz-organisaties committeren zich aan de implementatie van de keuzehulp. In het huidige project is de bruikbaarheid van een concept-keuzehulp in een pilotstudie geëvalueerd. Op basis van de ervaringen is ook een aanvraag voor ontwikkeling van een keuzehulp voor Turkse en Marokkaanse ggz-cliënten met schizofrenie ingediend.

93

Het project leidt tot modulen voor uitbreiding van de internet 'decision aid depressie' voor Turkse en Marokkaanse cliënten met depressiestoornissen. Aan de hand van het geboden instrument zijn zij betrokken bij de beslissing over de behandeling en communiceren zij beter met de hulpverlener. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 99.898,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: angst / depressie; diversiteit; behandeling; patiënten / consumenten

Stepped-care voor depressie en angst: van eerste tot tweede lijn 100003020 Dit project ontwikkelt een stepped-care model voor mensen met angst- en/of stemmingsklachten en onderzoekt via een rct in hoeverre dit model effectief is. Daarbij wordt expliciet aandacht besteed aan de randvoorwaarden van de zorg, wat belangrijk is voor succesvolle implementatie. Het project levert een protocol voor stepped-care zorg voor mensen met angst- en stemmingsklachten. Daarnaast draaiboeken, manuals en trainingen voor sociaal psychiatrisch verpleegkundigen. Kennisoverdracht vindt plaats via vaktijdschriften en op de praktijk gerichte media. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - klinische psychologie Budget: € 192.700,00 Einddatum: 1-9-2009 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling

Evaluatie van de implementatie van de multidisciplinaire richtlijn schizofrenie 100003021 In dit project wordt vastgesteld in hoeverre het regionale aanbod van schizofreniezorg in Nederland voldoet aan de richtlijn en hoe de belangrijkste betrokkenen het regionale zorgaanbod waarderen. Tenslotte is het de bedoeling (meer) zicht te krijgen op strategieën om de richtlijn te implementeren, en de succesvolle en minder succesvolle strategieën in beeld te brengen. De studie levert voornamelijk kennis op over strategieën om een richtlijn te implementeren. De kennis zal verspreid worden in de vorm van publicaties en voordrachten op congressen. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: Schizofreniestichting - kenniscentrum voor zorg en beleid Budget: € 103.054,00 Einddatum: 1-9-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; richtlijn

94

De effectiviteit van 'Cognitive Behavioral Analysis System of Psychotherapy' (CBASP), een behandelmethode speciaal ontwikkeld voor chronische depressies 100003022 Onderzoek naar de effectiviteit van een nieuwe vorm van psychotherapie (CBASP) om de psychotherapeutische behandeling voor chronisch depressieve patiënten te verbeteren. Deze therapie kan worden beschouwd als aanvulling op medicamenteuze behandeling en richt zich onder andere op sociale interactie. Het resultaat is een training voor begeleiders in de nieuwe therapievorm. Ook worden de in het onderzoek verkregen inzichten verspreid via publicaties. Als de interventie effectief blijkt, is implementatie op grotere schaal beoogd. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 202.200,00 Einddatum: 1-10-2009 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling

Effecten van periodieke taxatie van het delict-risico en evaluatie van de zorg in de ambulante forensische psychiatrie 100003023 Dit rct-onderzoek gaat na of invoering van twee ontwikkelde methoden om de zorg voor forensisch psychiatrische patiënten systematisch uit te voeren, leidt tot een afname van het aantal delicten en agressie-incidenten. Het onderzoek is een vervolg op project 100-003-003 (Hfdst 3). Het project levert een aantal case-managers, die in de ontwikkelde methoden getraind zijn. Verder biedt het inzicht in de effecten van de ambulante forensische zorg. De kennis wordt verspreid via publicaties en presentaties op congressen. ZonMw-programma: GeestKracht (Praktijkzorgprojecten) Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 129.260,00 Einddatum: 1-10-2009 Trefwoorden: forensische psychiatrie; behandeling

Ontwikkeling van een evidence-based verpleegkundige interventie voor effectieve begeleiding van psychiatrische patiënten die zichzelf verwonden 100003024 Zelfverwondend gedrag is een omvangrijk probleem in de psychiatrie. Vaak treedt dit gedrag op in combinatie met depressie, angststoornissen of persoonlijkheidsstoornissen. De complexiteit van de problematiek draagt ertoe bij dat hulpverleners het overwegend moeilijk vinden om patiënten met zelfverwondend gedrag te begeleiden. Tussen professionals bestaat er weinig overeenstemming over hoe deze begeleiding er uit zou moeten zien. Dit project dient om een verpleegkundige interventie te ontwikkelen, die gericht is op effectieve verpleegkundige begeleiding van psychiatrische patiënten die zichzelf verwonden. De studie levert een interventiepakket, dat verpleegkundigen kunnen toepassen. Naast een

95

document met achtergrondinformatie voor verpleegkundigen bevat het een werkboek voor patiënten en verpleegkundigen. De verpleegkundigen worden door middel van een training bekend gemaakt met het werken met het werkboek. Behalve het interventiepakket zijn publicaties het eindresultaat. ZonMw-programma: GeestKracht; deelprogramma Praktijkzorgprojecten Uitvoerende organisatie: Hogeschool INHOLLAND Amsterdam Budget: € 70.000,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: behandeling; secundaire preventie; angst / depressie; persoonlijkheidsstoornissen

Zorgprogramma’s in de sociale verslavingszorg voor aan harddrugs verslaafde cliënten 11700006 Een verkenning van de mogelijkheden tot verbetering van het verpleegkundig handelen in de ambulante verslavingszorg, bij een methadonpost. In dit project worden de methodiek en de interventies bij methadonverstrekking beschreven, afgestemd op de hulpvraag van aan heroïne verslaafde cliënten. Het onderzoek heeft een handboek opgeleverd voor verpleegkundigen over de methodiek van methadonverstrekking. De interventies worden geschetst in het kader van zorgarrangementen. In het handboek staan zowel de uitkomsten als het proces van veranderen beschreven, om de methodiek ook elders in het land toegankelijk te maken. Verder heeft het project de zogenaamde RIOB richtlijn (Richtlijn opiaatonderhoudsbehandeling) opgeleverd. ZonMw-programma: Structurering en zorgvernieuwing in de GGZ Uitvoerende organisatie: Tactus Instelling voor Verslavingszorg Budget: € 79.411,00 Einddatum: 16-2-2004 Trefwoorden: verslaving; behandeling; richtlijn

Nieuwe perspectieven voor langdurig zorgafhankelijke cliënten; opzet en evaluatie van een zorgcircuit 11750002 Het onderzoek is een longitudinale verkenning van de (woon)zorgbehoefte van ggz cliënten die langdurig van de zorg afhankelijk zijn. De verkenning heeft plaatsgevonden bij twee woon- en dienstencentra in Amsterdam. Er is nagegaan of deze vorm van vermaatschappelijking, die een geleidelijke overgang inhoudt tussen relatief zelfstandig wonen en Beschermd Wonen, beter aansluit bij de zorgbehoefte van de cliënt dan wonen in de meer traditionele beschermde woonvormen. Het onderzoek heeft aanknopingspunten opgeleverd voor de inrichting van de zorg, voor indicatiestelling en maatschappelijke voorwaarden (grotere tolerantie). ZonMw-programma: Extramuralisering Uitvoerende organisatie: AMC / De Meren - preventie, zorg en onderzoek Budget: € 86.944,00 Einddatum: 1-11-2004 Trefwoorden: ouderen; patiënten / consumenten; maatschappelijke integratie

96

Implementatie van programma’s in de ggz 11850002 Op basis van een in een eerder project opgezette databank zorgprogrammering (met voorbeelden van programma's en begrippenkader) vindt in dit project op gecontroleerde wijze implementatie plaats van zorgprogramma's in de ggz. Kennis en ervaringen worden verzameld, kritisch gewogen en gebundeld. Er wordt een ondersteuningsaanbod ontwikkeld (training, advies en consultatie); tevens vindt monitoring en procesbeschrijving van de implementatie van de programma's plaats. Deze studie levert een Handboek Implementatie van programma's in de ggz met een uitgetest ondersteuningsaanbod dat gebruikt kan worden bij de regionale implementatie van programma's. Een ander resultaat is een procesbeschrijving van het implementatieproces van ggz-programma's in een aantal regio's. De stappenmethode wordt overgedragen aan geïnteresseerde regio's met ondersteuning van het Trimbos-instituut. ZonMw-programma: Samenwerking Uitvoerende organisatie: GGZ Nederland; Trimbos-instituut Budget: € 113.439,00 Einddatum: 10-3-2006 Trefwoorden: behandeling; richtlijn

Kosteneffectiviteit van psychotherapie: een gecontroleerd gerandomiseerd onderzoek naar het effect van psychotherapie 12100002 Een onderzoek om vast te stellen welke ambulante gespreksbehandeling voor mensen met een depressie of angststoornis het meest kosteneffectief is. Er zijn drie soorten behandeling vergeleken: cognitieve gedragstherapie (CGT), kortdurende behandeling (KDB) en de gangbare zorg. Het onderzoek is uitgevoerd bij acht RIAGG's. Er is gekeken naar de kenmerken van de therapie, de kosten van de gezondheidszorg en de kosten samenhangend met werkverzuim door ziekte of arbeidsongeschiktheid. In samenspraak met de hulpverleners die aan dit project meewerkten is een richtlijn ontwikkeld voor kortdurende behandeling en een protocol voor cognitieve gedragstherapie. In 2005 zijn de resultaten in een werkconferentie met het veld besproken. Zorgverzekeraar CZ heeft de resultaten gebruikt voor het eigen beleid. ZonMw-programma: Kosteneffectiviteit/doelmatigheid Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut; Erasmus Universiteit Budget: € 746.215,22 Einddatum: 7-4-2006 Trefwoorden: behandeling; angst / depressie; richtlijn

Inventarisatie, ontwikkeling en implementatie van een integraal kwaliteitsinstrumentarium voor de ggz vanuit cliëntenperspectief 12350001 Dit project heeft een compleet instrumentarium voor het meten van kwaliteit in de geestelijke gezondheidszorg ontwikkeld. Een panel van cliëntenvertegenwoordigers en een panel van managementvertegenwoordigers hebben ieder een programma van eisen opgesteld. Op basis daarvan is een keuze gemaakt voor kwaliteitscriteria en manieren om kwaliteit van

97

zorg vast te stellen. Daarnaast is evaluatieonderzoek uitgevoerd naar de invoering van een handleiding voor het toepassen van het instrumentarium. Het project heeft een handboek opgeleverd voor cliënten en cliëntenraden voor het beoordelen van de kwaliteit van de zorg per sector (psychiatrisch ziekenhuis, beschermd wonen en ambulante ggz). Tevens is een programma van eisen voor kwaliteitstrajecten opgesteld. De stichting Kwadraad, die kwaliteitstrajecten uitvoert in opdracht van de cliëntenraden in de ggz, is verder gegaan met de resultaten van het onderzoek. ZonMw-programma: Kwaliteitsindicatoren en instrumenten Uitvoerende organisatie: Verwey-Jonker Instituut Budget: € 99.536,00 Einddatum: 11-10-2004 Trefwoorden: patiënten / consumenten; behandeling

Cliëntensatisfactie in de ggz: determinanten en de causale relatie met proceskenmerken en uitkomsten van de behandeling 12400005 Onderzoek om determinanten op te sporen van cliëntsatisfactie bij ambulante kortdurende behandeling in de verslavingszorg en de ggz. Het onderzoek gaat na in hoeverre dit indicatoren oplevert voor de kwaliteit van zorg. Het project heeft kennis voortgebracht over de tevredenheid van cliënten in de ggz. Een belangrijke uitkomst is dat het meten van satisfactie wel van aanvullend belang is maar effectmeting niet kan vervangen. Cliëntsatisfactie geeft een indicatie van de mate waarin rekening is gehouden met de voorkeur van de cliënt en van de kwaliteit van de werkrelatie. Het is geen randvoorwaarde voor behandeltrouw of goede resultaten. De onderzoeksresultaten vormen een aanzet tot de ontwikkeling van een richtlijn voor het meten van cliëntsatisfactie. ZonMw-programma: Cliëntenperspectief Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 85.099,00 Einddatum: 23-8-2004 Trefwoorden: behandeling; verslaving; patiënten / consumenten; richtlijn

Implementatie van kwaliteitsinstrumenten in twee ggz regio's 12400012 In dit project is in twee regio's geëxperimenteerd met het implementeren van enkele door het veld breed gedragen gestandaardiseerde kwaliteitsinstrumenten. Het resultaat is een boekje dat kan dienen als handleiding voor landelijke implementatie van gestandaardiseerde kwaliteitsinstrumenten. Het rapport van dit project is te vinden op www.nivel.nl. ZonMw-programma: GGZ Uitvoerende organisatie: NIVEL; Trimbos-instituut Budget: € 204.967,00 Einddatum: 1-11-2005 Trefwoorden: behandeling

98

Doorbraakproject schizofrenie 2 131100001 Dit project wil kwaliteitsverbetering realiseren in de behandeling en de organisatie van de zorg voor patiënten met schizofrenie. Doeleinden zijn het terugvalpercentage verminderen en het sociaal functioneren verbeteren, door zorg aan te bieden die in overeenstemming is met de multidisciplinaire richtlijn schizofrenie en met best practices. Er worden teams van hulpverleners samengesteld die effectieve interventies uit de richtlijnen toepassen. Zij werken daarnaast aan verbeterthema’s op het gebied van continuïteit van zorg (o.a. invoeren van zorgplannen en wachttijden verkorten) en het inzetten van ervaringsdeskundigheid. De teams maken afhankelijk van hun lokale situatie een keuze uit de verschillende verbeterthema’s en formuleren daarvoor hun doelen. Er wordt een vastgesteld implementatietraject gevolgd, gebaseerd op de doorbraakmethode. De teams ontmoeten elkaar tijdens werkconferenties waar ze hun voortgang en prestaties presenteren en inhoudelijke input krijgen. Een landelijk team van deskundigen (op het gebied van schizofrenie en in de doorbraakmethode) verzorgt de begeleiding van de teams. Het project resulteert in elf doorbraakteams, die afgestemd op hun lokale situatie bovenstaande verbeteringen hebben doorgevoerd. De resultaten worden zowel op lokaal niveau als op landelijk niveau gepresenteerd, o.a. tijdens een slotconferentie. Voor het project wordt een borgingstraject ontworpen, zodat de resultaten ook na afloop van het project behouden blijven. ZonMw-programma: Landelijk Actieplan ter verbetering van de Kwaliteit van de curatieve geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 262.150,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; richtlijn; behandeling

Doorbraakproject angststoornissen 131100002 Het doel van dit project is om verbetering te realiseren in de kwaliteit van de zorg voor mensen met angstproblematiek. Centrale aanbevelingen uit de multidisciplinaire richtlijn angststoornissen en de huisartsenstandaard worden geïmplementeerd en best practices worden verspreid. Daarnaast worden lessen over logistieke verbetering van zorgprocessen uit de somatiek toegepast om efficiënte en goede ketenzorg te realiseren. Het doel is om zorg aan te bieden die in overeenstemming is met de behoefte van de cliënt, met de bestaande kennis en expertise en die tijdig en zonder onnodige stappen wordt geleverd. Resultaat van het onderzoek is dat 13 doorbraakteams uit de eerste- en tweedelijn in een periode van 12 maanden gaan werken aan concrete verbeterdoelen. Gedurende de looptijd van het project maken de teams plannen voor de borging en verspreiding van de resultaten in de regio of instelling. Het is de bedoeling dat de resultaten na het project, mei 2008, door de teams worden geborgd en verspreid. ZonMw-programma: Landelijk Actieplan ter verbetering van de Kwaliteit van de curatieve geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 262.150,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; behandeling

99

Ontwikkeling van een addendum ouderen bij de multidisciplinaire richtlijn angststoornissen 131100003 Aan de reeds bestaande multidisciplinaire richtlijn angststoornissen wordt een addendum toegevoegd om de zorg voor ouderen met angststoornissen te kunnen verbeteren. Om dit doel te bereiken is implementatie door middel van een doorbraaktraject nodig. Het eindproduct van dit project is uitbreiding van de multidisciplinaire richtlijn angststoornissen voor de hulp aan ouderen. ZonMw-programma: Landelijk Actieplan ter verbetering van de Kwaliteit van de curatieve geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 30.000,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; richtlijn

Doorbraakproject dubbele diagnose 131100005 Zowel in de ggz als in de verslavingszorg bestaat grote behoefte aan deskundigheid op het gebied van comorbiditeit van psychopathologie en verslavingsproblematiek. Cliënten dreigen nog vaak tussen de wal en het schip te vallen door gebrek aan samenwerking tussen de beide sectoren. In het doorbraakproject dubbele diagnose wil men gedurende een afgebakende periode kwaliteitsverbeteringen realiseren op het gebied van diagnostiek en screening, doorverwijzing en de geïntegreerde behandeling van cliënten met een dubbele diagnose. Daarbij wordt reeds voorhanden kennis gebruikt, zoals deze bijvoorbeeld is vastgelegd in de richtlijn ‘Dubbele diagnose, dubbele hulp’ (Resultaten Scoren 2003) en de kennis die is opgedaan in het lopende implementatieproject voor geïntegreerde behandeling dubbele diagnose cliënten (Trimbos-instituut). In dit project staan de volgende verbeterdoelen centraal: deskundigheidsbevordering in verslavingsinstellingen en ggz-instellingen, geïntegreerde intake en indicatiestelling voor cliënten met comorbiditeit (met gebruikmaking van bestaande richtlijnen), systematische screening op middelenmisbruik, screening en assessment van psychopathologie, adequate doorverwijzing van cliënten, betere samenwerking tussen ggz en verslavingszorg (geïntegreerde teams), geïntegreerde behandeling en behandelplannen, adequate medicamenteuze behandeling, samenhang in interventies en aandacht voor bijkomende problematiek (dakloosheid en maatschappelijke problemen). ZonMw-programma: Landelijk Actieplan ter verbetering van de Kwaliteit van de curatieve geestelijke gezondheidszorg en verslavingszorg Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 262.240,00 Einddatum: 1-6-2008 Trefwoorden: behandeling; verslaving; richtlijn

100

Vroegdiagnostiek en behandeling van therapieresistentie depressies 13600001 Onderzoek naar de twee meest gebruikte medicamenteuze interventies bij therapieresistente depressie bij ouderen, om na te gaan welke van deze interventies het beste verdragen wordt en welke het meest effectief is. Tevens is nagegaan of het mogelijk is risicofactoren voor therapieresistentie vroegtijdig te onderkennen en hierin te interveniëren. Kennisverspreiding vindt plaats via publicaties, o.a. een artikel in een internationaal wetenschappelijk tijdschrift (2007) en op landelijke en internationale congressen. De resultaten zijn verwerkt in een regionaal zorgprogramma depressie (2006) dat ook landelijk is verspreid, en in de landelijke multidisciplinaire richtlijn depressie bij ouderen (Trimbosinstituut 2007). ZonMw-programma: Ouderenpsychiatrie Uitvoerende organisatie: Altrecht GGZ Budget: € 27.626,00 Einddatum: 10-5-2004 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie; behandeling; richtlijn

Psychische problematiek bij oudere Turken en Marokkanen 13600004 Hoe beleven oudere Turken en Marokkanen het ouder worden en psychische problemen (symptomen en verklaringsmodellen), wat zijn hun oplossingen en wat is de rol van de ggz hierbij? Dat is in dit project onderzocht, en ook of de vragen naar symptomen behorend bij een westers diagnostisch classificatiesysteem aansluiten bij de symptoombeleving van Turken en Marokkanen. Met dit onderzoek is een bijdrage geleverd aan een betere hulpverlening aan oudere Turken en Marokkanen. De kennis is verspreid via publicaties, workshops en lezingen. De methodiek is beschreven in een brochure voor hulpverleners. De resultaten van het onderzoek hebben geleid tot de door ZonMw gefinancierde ontwikkeling van Informatieve huiskamerbijeenkomsten voor oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen (Hfdst 2, project 40100028) en tot twee preventieve cursussen: 'Stap voor Stap' (angstklachten) en 'De kracht van je leven' (depressieve klachten). De informatieve huiskamerbijeenkomsten worden in een aantal regio’s geïmplementeerd. ZonMw-programma: Ouderenpsychiatrie Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 165.028,00 Einddatum: 22-3-2005 Trefwoorden: diversiteit; ouderen; behandeling

Uitvoerbaarheid en effectiviteit van transmurale psychotherapie bij depressie in het latere leven 13600005 Onderzoek naar de vraag in hoeverre het mogelijk is in de huisartsenpraktijk de herkenning van depressies bij ouderen te verbeteren door goede screening. Daarnaast is de haalbaarheid onderzocht van een transmurale vorm van psychotherapie in de huisartsenpraktijk (interpersoonlijke psychotherapie IPT), uitgevoerd door ggz-therapeuten.

101

De studie heeft uitgewezen dat het haalbaar is om een screening uit te laten voeren door onderzoeksassistenten. Verder blijkt het mogelijk IPT transmuraal aan te bieden en daarmee de depressiezorg voor ouderen in de eerstelijn te verbeteren. De kennis is verspreid via publicaties in Nederlandse en internationale tijdschriften en een proefschrift. Er zijn verschillende voordrachten gehouden op nationale en internationale congressen. Uit de bevindingen kunnen kwaliteitseisen worden gedestilleerd voor indicatie en behandeling van gerontopsychiatrische patiënten. In het kader van het project is een therapeutenhandleiding voor IPT bij ouderen geschreven. Tevens is een aangepaste versie van de handleiding gemaakt voor toepassing van IPT bij depressieve verpleeghuispatiënten. Er is een informatiefolder over IPT voor patiënten en cursusmateriaal ontwikkeld dat o.a. gebruikt wordt bij de RINO Noord-Holland (Cursus Psychotherapie bij ouderen met een depressie). De interventie is als effectieve behandelmethode opgenomen in diverse depressierichtlijnen. Implementatie van IPT bij ouderen, al dan niet transmuraal, vindt steeds meer plaats. ZonMw-programma: Ouderenpsychiatrie Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 123.484,00 Einddatum: 15-11-2004 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; behandeling; richtlijn; huisarts

Ontwikkeling van een observatie-instrument voor signalering van psychosociaal disfunctioneren van ouderen in de huisartspraktijk en de thuiszorg 13600007 In dit project is een observatie-instrument ontwikkeld, gevalideerd en geëvalueerd om psychosociaal disfunctioneren bij ouderen te signaleren. Het instrument bestaat uit 12 observatiekenmerken en is bedoeld voor huisartsen en medewerkers van de thuiszorg. Dit kunnen zowel verpleegkundigen, verzorgenden als huishoudelijke hulpen zijn. Het instrument is te gebruiken in een regulier huisartsconsult of thuiszorgbezoek. De verspreiding van het instrument is succesvol, mede dankzij een extra bedrag van ZonMw voor implementatie van de resultaten. Via website, presentaties, artikelen en diverse aankondigingen zijn het instrument en de overige kennis breed verspreid onder de beide oorspronkelijke doelgroepen en bij wetenschappers. Er vinden nog steeds implementatie activiteiten plaats. In diverse regio's in Nederland worden systematische activiteiten ondernomen op het gebied van vroegsignalering en preventie van psychosociale problemen bij ouderen waarbij het observatie-instrument gebruikt wordt. Dit leidt tot reacties op het instrument en mogelijkheden voor verbetering. Naast huisartsen en thuiszorgmedewerkers is er ook interesse bij ziekenhuizen, ggz-instellingen, welzijnswerkers, en anderen om het instrument te gebruiken. ZonMw-programma: Ouderenpsychiatrie Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 60.480,00 Einddatum: 1-11-2005 Trefwoorden: ouderen; secundaire preventie; huisarts

102

Op zoek naar doelmatige preventie van depressie en angst bij ouderen: secundaire analyse van LASA-gegevens 13600008 Een onderzoek om hoog-risicogroepen te identificeren die gebaat zijn bij preventieve interventies. Het gaat vooral om interventies die dienen om depressie en angststoornissen bij ouderen terug te dringen. Daarnaast hoopt men de maatschappelijke kosten die het gevolg zijn van deze stoornissen te verminderen en kansen te ontdekken voor kosteneffectieve preventie van deze stoornissen bij ouderen. Het project biedt een wetenschappelijke onderbouwing van kosteneffectieve preventie van depressie en angst bij ouderen. Het verkregen inzicht in kosteneffectieve preventieve maatregelen is gunstig voor agendering en prioritering van ontwikkeling, onderzoek en implementatie van preventieve interventies voor depressie bij ouderen. De verkregen kennis wordt onder andere verspreid door middel van publicaties. Bovendien is depressiepreventie opgenomen als speerpunt in de Preventienota van het Ministerie van VWS. ZonMw-programma: Ouderenpsychiatrie Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 130.000,00 Einddatum: 1-2-2007 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

Kosteneffectiviteit van tijdige reactivering van psychogeriatrische patiënten met functioneel-psychiatrische symptomatologie 13650004 Een onderzoek naar de meerwaarde van behandeling en zorg vanuit psychiatrisch / psychotherapeutisch perspectief voor zowel de patiënt als de mantelzorger. Het is de vraag of psychogeriatrische reactivering van patiënten met psychiatrische functiestoornissen, vergeleken met reguliere zorg, kosteneffectief is met betrekking tot psychiatrische functiestoornissen, zelfredzaamheid, kwaliteit van leven, belasting van mantelzorg(ers) en voorkomen of uitstel van permanente klinische opnamen. Ook worden de prognostische patiëntkenmerken betreffende effecten op korte en (middel)lange termijn opgespoord. Integratieve psychogeriatrische reactivering en rehabilitatie blijken klinisch relevante gunstige effecten te hebben op psychiatrische functiestoornissen en de gevolgen ervan voor psychogeriatrische patiënten, de mantelzorger en de verpleging/verzorging. Uit de studie blijkt verder dat het klinisch relevant is om 'medical decision making' te optimaliseren en een prognosticum te ontwikkelen. Met behulp van een prognosticum kunnen patiënten optimaal worden geselecteerd voor zowel integratieve reactivering en rehabilitatie als de standaardinterventie. Er is een plan van aanpak ontwikkeld voor implementatie in Nederland met behulp van onderwijs- en voorlichtingsmateriaal. Ook wordt de verkregen kennis verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Verpleeghuiszorgonderzoek Uitvoerende organisatie: Stichting Wetenschappelijk Fonds Nieuwe Waterweg Budget: € 136.135,00 Einddatum: 2-5-2006 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

103

Het effect van een geprotocolleerd zorgprogramma voor depressie in het verpleeghuis 13650005 Onderzoek naar de uitvoerbaarheid en de effecten van een geprotocolleerd zorgprogramma (stepped-care interventie) voor oudere somatische verpleeghuisbewoners met depressieve klachten. Het is de vraag of het zorgprogramma een positief effect heeft op de depressie, de autonomie en de kwaliteit van leven van oudere depressieve somatische verpleeghuisbewoners. Het programma wordt vergeleken met de reguliere behandeling. Ook wordt nagegaan of de effecten van het geprotocolleerde zorgprogramma verschillen voor geslacht, leeftijd of somatische comorbiditeit. Vanwege een lage inclusie konden geen conclusies getrokken worden over de effecten van het stepped-care programma. De studie heeft wel belangrijke informatie opgeleverd over de voorwaarden en contra-indicaties voor de uitvoering van een dergelijk onderzoek. Inhoudelijk is duidelijk geworden dat de verpleeghuiszorg op dit moment gebaat zou zijn bij een interventie voor een grotere groep verpleeghuisbewoners met depressieve klachten en verminderde kwaliteit van leven. Het onderzoek heeft de volgende producten opgeleverd: een draaiboek over de stepped-care behandeling, een protocol voor IPT in het verpleeghuis, een protocol voor training van verzorgenden en een tv-uitzending. ZonMw-programma: Verpleeghuiszorgonderzoek Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 134.055,00 Einddatum: 9-6-2005 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; behandeling; richtlijn

Terugvalpreventie in de intramurale verslavingszorg; experiment met cue exposure therapie 31000001 Onderzoek naar de vraag of voor opiaatverslaafden in een therapeutische gemeenschap terugval te voorkomen is door blootstelling aan prikkels uit de voormalige verslavingsomgeving. Ook is het de vraag of de effectiviteit van de interventie toeneemt door toepassing van specifieke cognitieve en 'psycho-educatieve' elementen. Het onderzoek levert vooral kennis op over de werking van 'cue exposure'. Er is geen evidentie gebleken voor de behandelmethode, hetgeen inmiddels ook in buitenlands onderzoek is bevestigd. Patiënten in de behandelgroep vallen vaker terug in heroïnegebruik dan patiënten in de placebo ‘psychotherapiegroep’. Uit het onderzoek blijkt dus dat behandeling met cue exposure kan resulteren in een verhoogd terugvalrisico. Eindproducten zijn publicaties en een behandelprotocol met video. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum Budget: € 110.231,00 Einddatum: 15-4-2005 Trefwoorden: verslaving; behandeling

104

Implementatie van effectieve hulpverleningsmethoden met behulp van consensusrichtlijnen 31000015 Dit project heeft onderzocht op welke wijze richtlijnen ter beschikking te stellen zijn van de verslavingszorg, en in hoeverre dit leidt tot zo breed mogelijke toepassing. Er zijn twee methoden ontwikkeld, geïmplementeerd en geëvalueerd. Het resultaat is een beschrijving van de ontwikkeling van de hulpverleningsmethoden en hun introductie in de verslavingszorg. Met name is er aandacht voor de factoren die de verspreiding beïnvloeden bij instellingen die wel en instellingen die niet betrokken zijn geweest bij de introductie. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 148.387,00 Einddatum: 10-12-2004 Trefwoorden: verslaving; richtlijn; behandeling

Effectiviteit van cognitieve gedragstherapie bij alcoholproblematiek; individuele versus relatietherapie 31000016 Een vergelijking tussen twee methoden voor kortdurende behandeling van alcoholproblemen: individuele gedragstherapie en relatietherapie, gedeeltelijk met het middel acamprosaat (Campral) als aanvulling. Een effectevaluatie van de twee methoden en evaluatie van het werken met de protocollen. In de VS effectief gebleken methoden zijn binnen de Jellinek geïmplementeerd en bijgesteld. Er is een training ontworpen voor hulpverleners in het werken met een bepaald protocol. De ontwikkelde partnertherapie is inmiddels als ‘care-as-usual’ geïmplementeerd en toegepast door de Jellinek. Er is belangstelling voor implementatie bij andere verslavingsinstellingen. Producten: publicaties en twee verschillende behandelprotocollen; een praktijkboek met onder meer bespreking van de ervaringen met de verschillende protocollen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - klinische psychologie Budget: € 226.867,00 Einddatum: 1-3-2005 Trefwoorden: verslaving; behandeling; richtlijn

Vroegtijdige interventie bij problematisch alcoholgebruik van patiënten in het algemeen ziekenhuis 31000017 In dit project is een procedure getoetst voor vroegtijdige onderkenning van excessief alcoholgebruik, (indien nodig) gevolgd door een minimale interventie. De procedure bevat diagnostiek (vragen aan de patiënt, bloedonderzoek CDT), motiverende gesprekstechnieken en een minimale interventie. Er is nagegaan of de minimale interventies (procedure voor herkenning, motivering en kortdurende behandeling) leiden tot minder drinken, verbetering van het somatisch, psychisch en sociaal functioneren en meer adequaat hulpzoekgedrag.

105

Het resultaat is een wetenschappelijk getoetste methode voor minimale interventies voor medici in het algemene ziekenhuis. Ook de mogelijkheden voor implementatie zijn onderzocht. Eindproducten: een behandelmethode bestaande uit een interventie door de specialist (screening, motivering, verwijzing), een zelfstandige leefstijlinterventie door de arts-specialist en training in het leefstijlprogramma. Doelgroepen: zorgverzekeraars, arts-specialisten, hun koepelorganisatie en mogelijk ook huisartsen. Implementatie vindt plaats via communicatie (publicaties, congressen), presentatie in workshops voor de beroepgroepen, trainingen in academisch ziekenhuizen voor artsen in opleiding en opname in curriculum van artsspecialistopleiding. Het onderzoek wordt voortgezet in project 3100052 (Hfdst 3). ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 137.541,00 Einddatum: 16-8-2004 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie

Experiment met detoxificatie (z)onder narcose (Edocra) 31000019 Onderzoek om de effectiviteit vast te stellen van versnelde detoxificatie (ontgifting) met en zonder gebruikmaking van totale narcose. Door detoxificatie kan in een heel vroeg stadium met de patiënt gewerkt worden aan 'bio-psychosociale rehabilitatie': aan terugkeer in de samenleving met alles wat daarbij hoort. Ook wordt gekeken naar het effect van Naltrexon op craving. Voor de nabehandeling wordt gebruik gemaakt van de Community Reinforcement Approach (CRA). Detoxificatie met en zonder narcose blijken even effectief zijn. Narcose voegt dus niets toe aan het effect van snelle detoxificatie. Door dit onderzoek heeft snelle detoxificatie in combinatie met adequate vervolgbehandeling voor patiënten met opiaatafhankelijkheid een plaats verworven in het aanbod van behandelingsmogelijkheden. Producten: handboek, een medisch en verpleegkundig draaiboek en een handleiding voor de CRA-methode. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Novadic-Kentron Budget: € 343.591,00 Einddatum: 28-6-2004 Trefwoorden: verslaving; behandeling; maatschappelijke integratie; richtlijn

Instrument voor het meten van alcoholproblematiek en hulpvraag bij Turken en Marokkanen 31000022 Dit project is een vervolg op het project 'Aard en omvang van alcoholgebruik, alcoholproblematiek en hulpzoekgedrag in de Turkse en Marokkaanse bevolking (Hfdst 4, project 3700092008). Omdat alcoholgebruik met behulp van gebruikelijke instrumenten moeilijk te meten is bij mensen uit andere culturen, heeft dit project een nieuw onderzoeksinstrument ontworpen voor drankgebruik, probleemdrinken en hulpvraag. Het instrument houdt rekening met de culturele en religieuze achtergrond van Turken en Marokkanen. Een tweede doel was om gegevens te verzamelen over het drankgebruik en de eventuele hulpvraag van Turkse en Marokkaanse bewoners in Rotterdam, vanaf 16 jaar.

106

Het face-to-face interview door autochtone Nederlandse interviewers lijkt de beste methode om het drankgebruik te meten bij de tweede generatie Turken en Marokkanen. Voor excessief of problematisch alcoholgebruik verdient enquête per post de voorkeur (vanwege het taboe-karakter). Verschillende vragenlijsten zijn getoetst, de Quantity-FrequencyVariability vragen (QFV) lijken het meest betrouwbaar omdat deze minder non-respons en een hogere alcoholrapportage opleveren dan bijv. de Weekly-Recall vragen. Eindproducten: Vragenlijst Alcoholgebruik en publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam Budget: € 172.479,00 Einddatum: 10-11-2005 Trefwoorden: verslaving; diversiteit

Passende en samenhangende zorg voor langdurig verslaafden in laagdrempelige opvangvoorzieningen 31000026 Welke combinatie van taken staat garant voor passende en samenhangende zorg voor langdurig verslaafden in laagdrempelige opvangvoorzieningen? Er is gekeken naar de afstemming van deze taken tussen maatschappelijke opvang, verslavingszorg en politie. Het project biedt handvatten voor de organisatie van de zorg. Deze zijn te vinden in een handleiding, waarin ook relevante cliëntenprofielen en veel voorkomende praktijksituaties worden geschetst. De resultaten worden opgenomen in programma's voor deskundigheidsbevordering van werkers. De handleiding is verspreid onder managers en uitvoerende werkers in de maatschappelijke opvang en verslavingszorg en bij de politie. De handleiding is voorzien van checklist en een beschrijving van noodzakelijke randvoorwaarden. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Federatie Opvang; Trimbos-instituut Budget: € 92.233,00 Einddatum: 12-7-2004 Trefwoorden: verslaving; maatschappelijke opvang

Ontwikkeling en implementatie van richtlijnen voor indicatiestelling in de verslavingszorg 31000031 Bij de start van dit project waren bij De Jellinek al richtlijnen opgesteld voor indicatiestelling, gebaseerd op een evidence based, matched care/stepped-care model. Dit project is een evaluatie van deze richtlijnen op uitvoerbaarheid, klinische relevantie, patiëntwaardering, hulpverleningsresultaten en oordelen van externe experts. De uitvoerbaarheid van de richtlijnen is getoetst door de implementatie te bestuderen, ook in een tweede instelling. Resultaat: in twee instellingen zijn de richtlijnen met succes

107

geïntegreerd in het professionele handelen. De professionals volgden bij indicatiestelling en zorgtoewijzing de geprotocolleerde richtlijnen. Er is echter een tendens dat zij, in afwijking van het paradigma, patiënten te vaak naar een langdurig ambulante vorm van behandeling verwijzen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research; De Jellinek Budget: € 179.545,00 Einddatum: 1-3-2005 Trefwoorden: verslaving; richtlijn

Proefimplementatie 'Big Deal?' in Noord-Brabant 31000032 Ontwikkeling van een integrale preventieve aanpak van riskant gebruik van genotmiddelen bij jeugdigen op lokaal niveau, waarbij reeds bestaande schoolinterventies samen met interventies in de vrije tijd zijn ingebed. Dit heeft geleid tot nieuwe, gecombineerde preventiemethoden waarbij jongeren zelf een belangrijke rol spelen (peer preventie). Er is een handboek 'peer educatie' en ander voorlichtingsmateriaal gemaakt. De beoogde inbedding in het gemeentelijk beleid is slechts ten dele gelukt. Een evaluatierapport van de implementatie-activiteiten is beschikbaar. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Novadic-Kentron Budget: € 173.814,00 Einddatum: 1-11-2004 Trefwoorden: verslaving; primaire preventie; jeugd

Regionale aanpassing en implementatie van een zorgprogramma voor cliënten met dubbele diagnose 31000033 Verbetering van hulpverlening aan dubbele diagnose cliënten is het doel van dit project. Daartoe wordt een model zorgprogramma opgesteld en geïmplementeerd. In twee regio’s is de bestaande situatie vergeleken met het modelprogramma. Zo zijn lacunes tussen bestaande en gewenste hulpverleningsactiviteiten en samenwerkingsvormen gesignaleerd. Hieruit zijn activiteiten ter verbetering voortgekomen. Er wordt daarbij deskundigheidsbevordering geboden. Het resultaat is een bijgesteld en verbeterd landelijk zorgprogramma voor cliënten met dubbele diagnose, advies op maat voor de twee betrokken regio's, een implementatie-handleiding en een ondersteunend aanbod deskundigheidsbevordering. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 111.928,00 Einddatum: 15-11-2004 Trefwoorden: verslaving; behandeling

108

Oorzakelijk verband tussen gebruik van XTC en hersenbeschadiging 31000036 Bij gebruikers van de recreatiedrug XTC is de causaliteit, het beloop en de klinische relevantie onderzocht van de waargenomen neurotoxiciteit in het menselijk brein. Dit heeft geleid tot wetenschappelijke conclusies betreffende neurotoxiciteit van XTC die gebruikt kunnen worden in preventieberichten, klinische beslissingen en de ontwikkeling van een landelijk beleid. Het resultaat van de studie is kennis, die verspreid wordt via proefschriften en publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum; Universiteit van Amsterdam - psychiatrie Budget: € 1.115.415,00 Einddatum: 23-3-2006 Trefwoorden: verslaving; jeugd

Een internationale studie naar geweld en druggebruik bij jongeren 31000037 Een studie die dient om de kennis te vergroten over druggebruik in relatie tot geweld bij Nederlandse schoolverlaters en gedetineerden in de leeftijd van 14-17 jaar. Deze studie is onderdeel van een studie in de VS en Canada. Zowel gedetineerden als spijbelaars in de leeftijd van 14-17 jaar blijken meer ervaring te hebben met roken, drinken en druggebruik dan hun leeftijdgenoten. De spijbelaars zijn minder vaak betrokken bij geweldsincidenten dan de gedetineerden; en als ze daarbij wel betrokken zijn, is het vaak minder ernstig. Een belangrijke bevinding is dat beide groepen jongeren in Nederland minder actief zijn in de drugshandel dan hun leeftijdsgenoten in de VS en Canada. Dit lijkt verklaard te kunnen worden door de aanwezigheid van koffieshops in Nederland. Een tweede conclusie is dat alcohol en drugs een minder pregnante rol lijken te spelen bij geweld dan verwacht. Hoewel veel van de onderzochte jongeren vaak alcohol en/of drugs gebruiken blijkt een substantieel deel van de geweldsincidenten waarbij zij zijn betrokken, niet gerelateerd aan alcohol of drugs maar primair te duiden als impulsief geweld. Voor de aanpak van de geweldsproblematiek onder jongeren betekent dit dat (verbeterde) alcohol- en drugsvoorlichting op zich onvoldoende is om een robuuste reductie van geweld bij jongeren te verwezenlijken. Preventie zal zich ook expliciet en autonoom moeten richten op vermindering van agressie (agressieregulatie). De verkregen kennis wordt overgedragen door middel van publicaties en presentaties op congressen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - Criminologisch instituut; NIDA Budget: € 188.428,00 Einddatum: 8-2-2005 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Tweelingonderzoek naar druggebruik, misbruik en afhankelijkheid 31000038 Onderzoek naar erfelijke en omgevingsfactoren bij verslaving, door op zoek te gaan naar eventuele verschillen in verslavingsgedrag bij één en twee-eiige tweelingen. Er is gezocht naar de risicofactoren voor het beginnen met drugs en voor de overgang naar verslaving. De studie hangt samen met project 985-10-002 (Hfdst 3).

109

De studie levert inzicht in de genen die de gevoeligheid voor drugs bepalen. Gebleken is dat verschillen tussen individuen ten dele een erfelijke basis hebben. Experimenteren met drugs wordt vooral door de omgeving bepaald, het ontstaan van verslaving komt grotendeels voort uit genetische invloeden. Het onderzoek heeft aangetoond dat er een genetische gevoeligheid voor verslaving bestaat. De verworven kennis is verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - psychiatrie; NIDA Budget: € 64.165,00 Einddatum: 21-1-2005 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Preventie van gebruik van 'gateway drugs' bij jongeren 31000039 Een cross-culturele vergelijking van de impact van een universele interventie (taakspel) op gedragsproblemen en middelengebruik van kinderen in schoolklassen, zowel in de VS als in Nederland. De vergelijking is bedoeld om meer inzicht te krijgen in de wegen waarlangs gedragsproblemen tot stand komen. De studie onderzoekt het preventieve effect van de interventie ‘taakspel’, die dient ter voorkoming van gedragsproblemen en beginnend middelengebruik. Uit de resultaten blijkt dat de klassikale interventie, gericht gedragsproblemen, vooral een positief effect heeft op kinderen met antisociaal gedrag. De interventie lijkt werkzaam voor het voorkomen van probleemgedrag bij een normale populatie van schoolkinderen. Vervolgonderzoek is gewenst om te testen of de interventie ook werkzaam is voor andere populaties en om meer inzicht te krijgen in de werkzame bestanddelen ervan, zodat deze breder toegepast kan worden. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie; NIDA Budget: € 108.680,00 Einddatum: 4-7-2006 Trefwoorden: verslaving; jeugd; primaire preventie; gedragsstoornissen

Evaluatie van 24-uurs voorzieningen voor druggebruikers in Utrecht 31000040 Ontwikkelen en uittesten van een draaiboek voor een 24-uursvoorziening (hostel) voor druggebruikers. Er is nagegaan op welke wijze zo'n woonvoorziening georganiseerd dient te worden, hoe de voorzieningen functioneren en wat de effecten van plaatsing in de voorziening zijn op het middelengebruik, de gezondheid, het psychisch en sociaal functioneren en de kwaliteit van leven van de bewoners. Op korte termijn is effectiviteit aangetoond voor het tot rust komen van bewoners, eerste levensbehoeften, afname of regulering van middelengebruik en grotere waardering van de lichamelijke gezondheid. De bewoners van de hostels voelen zich veiliger, de justitiële problematiek is na één jaar gestabiliseerd tot een laag niveau van wetsovertredingen. Er zijn geen of weinig veranderingen opgetreden op het financiële vlak en in de psychische gezondheid. Men verwacht dat dit op de langere termijn zal verbeteren, mits gespecialiseerde hulp wordt ingezet. Eindproducten zijn onderzoeksverslagen van GG en GD Utrecht, een draaiboek met leerervaringen van de realisatie van hostels, een publieksgerichte publicatie (‘Een thuis voor

110

daklozen’) en een dvd (TV serie van vijf korte afleveringen over de ervaringen bij de geopende hostels). De eindproducten zijn op een studiemiddag aangeboden aan de burgemeester van Utrecht. Het aantal hostels is inmiddels uitgebreid. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: GG&GD Utrecht Budget: € 150.000,00 Einddatum: 6-2-2006 Trefwoorden: verslaving; maatschappelijke opvang

Evaluatie van gebruiksruimten in Utrecht 31000041 Een evaluatie van drie gebruiksruimten om inzicht te krijgen in het functioneren daarvan anderhalf jaar na de start en in de factoren die hierop van invloed zijn. Er is gekeken naar de effecten op de levensomstandigheden van de deelnemers en naar de tevredenheid van deelnemers met de gebruiksruimten. Uit het onderzoek is naar voren gekomen dat de gebruiksruimten goed voldoen aan de opgestelde kwaliteitsindicatoren en ook in andere opzichten naar behoren functioneren. Het bereik van de ruimten is redelijk goed. De aansluiting tussen de vele problemen en zorgbehoeften van de bezoekers en de hulp die zij binnen en buiten de gebruiksruimten krijgen is matig. De onderzoeksresultaten ondersteunen het besluit om de gebruiksruimten om te vormen tot zorgcentra. Het oordeel over de ruimten van de bezoekers is over het algemeen positief. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 135.000,00 Einddatum: 27-9-2004 Trefwoorden: verslaving; maatschappelijke opvang

Een stap vooruit; naar reguliere interventiestrategieën voor gebruikers van cocaïne op straat 31000042 Twee eerder ontwikkelde succesvolle interventiestrategieën, gericht op gezondheidsvoorlichting en zelfcontrole, zijn geïmplementeerd in de dagelijkse praktijk van hulpverleners en veldwerkers. Vier experimentele werkwijzen van verschillende instellingen zijn vergeleken om inzicht te krijgen in de randvoorwaarden waaronder de uitvoering in de praktijk mogelijk is. De twee interventiestrategieën zijn verder ontwikkeld. Door de voorlichting wordt de gebruiker zich bewust van zijn gezondheid en de invloed van gekookte cocaïne (crack) daarop. Bij zelfcontrole wordt de gebruiker bewust gemaakt van de eigen strategieën die hij toepast om controle over het gebruik te krijgen. Hoewel de implementatie niet overal even succesvol is verlopen, is veel informatie verkregen over de

111

randvoorwaarden voor implementatie. Deze zijn vastgelegd in een handboek met praktische tips voor het contact met gebruikers op straat. Het boek bevat informatie voor veldwerkers, gebruikers en beleidsmakers. Het bevat informatie over drugs en beschrijft de interventies. Er is ook een video gemaakt en een masterclass opgezet over deze methode van veldwerk. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Stichting Mainline Budget: € 168.990,00 Einddatum: 17-5-2006 Trefwoorden: verslaving; maatschappelijke opvang

Drugspreventie voor asielzoekers; assessment en interventie 31000043 Ontwikkeling van een diagnostisch instrument en een preventieprotocol, waarmee problematisch middelengebruik in asielzoekergemeenschappen tijdig onderkend kan worden. Op basis daarvan kunnen gerichte interventiemethoden worden ontwikkeld en uitgevoerd. Het project heeft een handboek opgeleverd voor het contact met asielzoekers die problematisch gebruiken. Het boek bevat een handleiding voor ‘rapid assesment’ bij problematisch middelengebruik. Het biedt ook handreikingen voor preventie. Er is een monitoringsmodule gemaakt om de ontwikkelingen in de problematiek te volgen, een handleiding voor het ontwikkelen van nieuwe passende interventies en een trainingsmodule. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: CVO Utrecht Budget: € 216.631,00 Einddatum: 29-11-2005 Trefwoorden: verslaving; diversiteit; secundaire preventie

Specificaties voor het meten van karakteristieke kenmerken van cliënten in de verslavingszorg 31000045 Een onderzoek naar relevante specificaties voor de inhoud en toepassing van een instrument (of set van instrumenten) om karakteristieken van patiënten - lichamelijke, sociale en psychische eigenschappen - te meten. Het gaat om kenmerken die van belang zijn bij de behandeling van middelengebruik. De conclusie van deze studie is dat een nieuw instrument moet worden ontwikkeld om lichamelijke, sociale en psychische eigenschappen van verslaafde patiënten te meten, mede op basis van het WHO ICD/ICF classificatiesysteem. Project 31000068 (Hfdst 3) is een vervolg op deze studie. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Tactus - Instelling voor Verslavingszorg Budget: € 60.094,00 Einddatum: 8-1-2004 Trefwoorden: verslaving; behandeling

112

Implementatie van het protocol ADHD bij verslaafden 31000046 Dit project is een uitbreiding op het eerder voor de intramurale zorg ontworpen protocol ADHD en verslaving naar de ambulante verslavingshulpverlening. Tevens richt het zich op de implementatie van het protocol bij vier instellingen voor verslavingszorg. De studie heeft kennis opgeleverd over de relatie tussen ADHD en verslaving en over het hanteren van een protocol voor screening, diagnostiek en behandeling. Hierdoor is in binnen- en buitenland meer aandacht voor de problematiek ontstaan. Via presentaties en werkbezoeken zijn de resultaten van het project verspreid in Schotland, Oslo, de VS, Engeland en Noorwegen. Er is veel vraag naar een vertaling in het Engels van de producten. Het project heeft een handleiding voor implementatie opgeleverd. Er is een email netwerk voor de hulpverleners gestart, die op verschillende plaatsen in Nederland gebruik maken van het protocol. Regio Zuid van Resultaten en Scoren is bezig met een implementatietraject. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 164.924,00 Einddatum: 4-4-2005 Trefwoorden: verslaving; gedragsstoornissen; behandeling; richtlijn

Draaiboek homeparty's; opvoedingsondersteuning van (moeilijk bereikbare) ouders bij drugs-, alcohol- en gokproblemen 31000047 In een eerdere studie zijn wervingsmethodiek, interventie en draaiboek ontwikkeld voor preventiewerkers die homeparties opzetten. Dit zijn huiskamerbijeenkomsten bij allochtone ouders en ouders uit achterstandsbuurten thuis, gericht op het voorkomen van problematisch middelengebruik. In het huidige project is men nagegaan hoe het draaiboek homeparties in de praktijk werkt en wat de randvoorwaarden voor succesvolle implementatie zijn. Tevens is in een pilotstudie nagegaan of de reikwijdte van de interventie vergroot kan worden door bij het werven en uitvoeren van homeparties (para-)professionals uit instellingen of organisaties buiten de verslavingszorg te betrekken. Gebleken is dat het hier om een geschikte interventie gaat voor het bereiken van oudergroepen die niet met reguliere activiteiten van de verslavingspreventie worden bereikt. Het draaiboek is een goede leidraad voor de preventiewerkers om de homeparty op te zetten en uit te voeren. De resultaten zijn verwerkt in een herziene versie van het draaiboek. Daarnaast is er een toolkit opvoedingsondersteuning ontwikkeld. Verdere implementatie verloopt in samenwerking met Resultaten Scoren, IrisZorg en Landelijke Steunfunctie Preventie (LSP). Ter ondersteuning bij de implementatie dient een website. Een groot deel van de instellingen voor verslavingszorg biedt de homeparty aan voor het bereiken van moeilijk bereikbare ouders. Ook in Duitsland, Rusland en Curaçao heeft men inmiddels ervaring opgedaan met het opzetten en uitvoeren van de interventie. Binnen het project ‘Alcohol en Opvoeding’ van het Trimbos-instituut is in 2007 een extra alcoholmodule ontwikkeld die ingebed kan worden in de homeparty. In dit kader heeft ook een nieuwe trainde-trainers cursus voor preventieprofessionals plaatsgevonden. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 99.927,00 Einddatum: 7-3-2005 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie; jeugd; diversiteit

113

Lange termijn verslavingscarrières (druggebruik) en bijgebruik 31000049 Een secundaire data-analyse van een cohortstudie naar druggebruikers in Amsterdam. Er is onderzocht hoe op lange termijn de verslavingscarrière van met methadon behandelde gebruikers eruit ziet. Daarbij is ook gekeken naar het verband tussen methadonbehandeling en abstinentie, terugval en niet voorgeschreven druggebruik. De determinanten van terugval zijn onderzocht, evenals de motieven en methoden om abstinentie vol te houden en de rol die methadon daarbij kan spelen. De resultaten bevestigen het beeld van verslaving als chronische ziekte. Zij bieden aangrijpingspunten om druggebruikers te ondersteunen hun gebruik te blijven stoppen, met behulp van methadon en een hulpaanbod op maat. Het eindrapport onderscheidt diverse risicogroepen en komt tot de conclusie dat personen met een hoog risico op terugval - te bepalen via een snelle inventarisatie van individuele risicofactoren - met specifieke aandacht goed te bereiken zijn. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: GG&GD Utrecht Budget: € 137.788,00 Einddatum: 15-3-2005 Trefwoorden: verslaving; behandeling

Implementeren van reguliere feedback over de uitkomsten van de behandeling 31000050 Dit project heeft een informatiesysteem opgezet en getest voor het verzamelen, vergelijken (benchmarken), interpreteren en terugkoppelen van uitkomsten voor professionals, teams en management. Het gaat vooral om uitkomsten van geprotocolleerde methoden van ambulante behandeling, de zogenaamde leefstijltrainingen. Het informatiesysteem is ingevoerd bij vier instellingen voor de verslavingszorg. Succes- en faalfactoren van de implementatie zijn vastgesteld. Uitkomsten zijn, dat het inderdaad mogelijk is gebleken in de ambulante verslavingszorg een systeem op te zetten voor benchmarking van de behandeling. Het systeem wordt gewaardeerd door leiding en hulpverleners maar heeft op korte termijn nog niet geleid tot zichtbare verandering in de behandeling. Eindproducten: publicaties, verslagen en een handboek. Het handboek is een leidraad voor het opzetten en uitvoeren van projecten gericht op uitkomsten van behandeling en op het initiëren van verbeteringen op grond daarvan. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 401.750,00 Einddatum: 12-10-2006 Trefwoorden: verslaving; behandeling; richtlijn

XTC: gedrag, sociale context en risicoperceptie; onderzoek naar mogelijke preventiestrategieën 31000051 Wat zijn motieven voor XTC gebruik en hoe zijn deze gerelateerd aan patronen van gebruik? Waarom gaan sommige mensen geen XTC gebruiken in een sociale omgeving van gebruikers? Wat is de relatie tussen XTC-gebruik en risicoperceptie? Wat is het verband

114

tussen verschillende patronen van gebruik en hersenschade? Welke strategieën passen XTC gebruikers toe om de risico's bij XTC-gebruik en de kans op hersenschade te verminderen? Wat zijn de gevolgen van langdurig XTC gebruik op het gedrag? Dit onderzoek levert vooral kennis op over deze vragen. Deze kennis wordt overgedragen door middel van publicaties en presentaties op congressen. De intentie tot gebruik van XTC in de nabije toekomst blijkt op zichzelf een goede, praktisch toepasbare voorspeller voor beginnend gebruik. De persoonlijke wens om te gaan gebruiken blijkt veel belangrijker dan het hebben van vrienden (peers) die al XTC gebruiken. Vertaald voor preventie betekent dit dat potentiële gebruikers doelgericht gezocht moeten worden onder jonge mensen die overwegen XTC te gaan gebruiken (targeted prevention). Wel hebben de meeste gebruikers XTC leren kennen in de eigen vriendenkring. Maar zij gaan niet gebruiken onder druk van vrienden (peer pressure). Bij verdergaan met XTC spelen zowel invloed van peers (elkaar aanmoedigen of juist ontmoedigen in de frequentie van gebruik) als selectie (nieuwe vrienden zijn vaak ook XTC-gebruikers) een rol. Een voor preventie belangrijke conclusie is dat vrienden ook een remmende, positieve invloed kunnen uitoefenen op elkaar. Preventie kan hier goed op inspelen, bijvoorbeeld in peer projecten die zich richten op harm reduction. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - criminologisch instituut Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie; jeugd

Kortdurende interventies door medisch specialisten bij problematisch alcoholgebruik van patiënten in het algemeen ziekenhuis (Gezond Intern) 31000052 Dit onderzoek bouwt voort op project 31000017 (Hfdst 3). Het doel is om de eerder ontwikkelde kortdurende interventie bij overmatig alcoholgebruik breder toepasbaar te maken en te implementeren. Voor verschillende aanvullende varianten van dezelfde kortdurende basisinterventie is nagegaan of deze de implementatie bevorderen of verhinderen. Effect op reductie van de alcoholconsumptie is daarbij één van de parameters. Ook is onderzocht onder welke voorwaarden en op welke wijze een kortdurende interventie alcoholgebruik toe te passen is op drie specialistische afdelingen. Behalve voor het effect was er aandacht voor het bereik. De in deze studie opgestelde vragenlijst naar leefstijlgewoonten blijkt artsen te ondersteunen bij het bespreken van leefstijlproblemen met patiënten. Het toepassen van motiverende gespreksvoering blijkt echter met een eenvoudige training niet zo maar aan te leren. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 173.420,00 Einddatum: 4-7-2006 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie

Pathologisch gokken, hersenactiviteit in beeld; deel 2 31000056 Een onderzoek in het verlengde van project 985-10-012 (Hfdst 3). Pathologisch gokken wordt gezien als voortvloeiend uit een gebrek aan zelfregulering. Dit onderzoek gaat na wat de neurologische mechanismen zijn die leiden tot pathologisch gokken. De aandacht gaat uit

115

naar twee cognitieve processen: beloning en straf. Mogelijk zijn gokkers overgevoelig voor beloning, ongevoelig voor straf en slechte planners. Een experimentele groep van pathologische gokkers en een controlegroep krijgen verschillende taken, die bedoeld zijn om de cognitieve processen en de mate van zelfcontrole/planning op te sporen. Tevens wordt verband gelegd met psychopathologie in de vroege jeugd (ADHD, Tourette). Uit het onderzoek blijkt dat pathologisch gokken, net als middelenverslaving, wordt gekenmerkt door bepaalde vormen van verstoorde zelfregulatie. Er lijkt bij gokken minder sprake te zijn van craving. Interventies zouden zich moeten richten op het verminderen van perseveratief gedrag, bijvoorbeeld door medicatie; en op het verbeteren van 'error monitoring', bijvoorbeeld door motiverende gespreksvoering en training. De uitkomsten van het onderzoek dienen als basis voor farmacologische en/of gedragstherapeutische interventies. Producten: een protocol en draaiboek voor testafname, draaiboek voor prescreening en aanpassing van het protocol cravingreductie. De verkregen kennis wordt verspreid via publicaties en presentaties op congressen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 203.041,00 Einddatum: 19-10-2006 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Dopamine en craving bij opiaatgebruik: hersenonderzoek met behulp van neuro-imaging 31000058 Een studie naar de neurobiologie van hunkering (craving) naar heroïne bij opiaatverslaafden. Hierbij wordt gebruik gemaakt van neuro-imaging technieken zoals SPECT en fMRI. Met behulp van SPECT kunnen de dopamine receptordichtheid in de verschillende delen van het brein en de dopamine afgifte (na cue exposure) bepaald worden. Met behulp van fMRI kan opiaat-hunkering gelokaliseerd worden. Het onderzoek levert vooral kennis op over processen in de hersenen die belangrijk zijn bij opiaatgebruik. De eerste resultaten wijzen uit dat opiaatverslaafden een lagere dichtheid dopamine D2 receptoren hebben in de linker nucleus caudatus in vergelijking met een controlegroep. Bovendien hebben opiaatverslaafden na cue exposure een hogere mate van dopamine afgifte. In de groep verslaafden zijn positieve correlaties gevonden tussen de afgifte van dopamine na cue exposure en subjectief beleefde craving. Deze kennis wordt overgedragen via wetenschappelijke publicaties en in een handboek over verslaving. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 267.868,00 Einddatum: 1-8-2007 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

De interactie tussen genetische en omgevingsfactoren bij alcoholverslaving 31000059 In dit onderzoek wordt nagegaan hoe erfelijke aanleg en omgevingsfactoren bijdragen aan het ontstaan van alcoholverslaving. Hiervoor wordt de gevoeligheid van een bepaald deel van de hersenen (het beloningssysteem) gemeten en vindt genetisch onderzoek plaats.

116

De studie levert vooral kennis op over de interactie tussen erfelijke aanleg en omgevingsfactoren. De opgedane kennis wordt verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - biomedische wetenschappen / extramurale geneeskunde Budget: € 299.285,00 Einddatum: 1-6-2007 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Edocra zonder narcose: continuering van de snelle detoxificatiemethode en aanvang van implementatie 31000060 Deze studie bouwt voort op project 31000019 (Hfdst 3) en beoogt consolidering van de snelle detox-methode in twee intramurale verslavingszorginstellingen. Ook vindt implementatie van de methode plaats in een verslavingszorginstelling die tot nu toe systematisch de traditionele methode van methadonafbouw heeft toegepast. Er wordt een kwaliteitsinstrument en geëvalueerd ontwikkeld dat, als de resultaten positief zijn, toegepast kan worden in de Nederlandse verslavingszorg. Het project levert voorlichtingsmateriaal voor de voorlichting aan, en voorbereiding van medewerkers en patiënten. Tevens is er een draaiboek waarin stap voor stap wordt beschreven hoe een snelle detoxificatie opname verloopt en wanneer welke acties ondernomen dienen te worden (een verpleegkundig en medisch draaiboek). Verder is er een draaiboek dat de intakeprocedure en de in- en exclusiecriteria beschrijft voor snelle detoxificatie (van vraag naar opname). Er komen checklisten met de te doorlopen stappen en criteria voor snelle detoxificatie, bedoeld voor intakemedewerkers en ambulante artsen. Tenslotte wordt een stappenplan gemaakt voor implementatie, waarin per afdeling is uitgewerkt welke interventies uitgevoerd moeten worden en welke benodigdheden noodzakelijk zijn om snelle detoxificatie te implementeren. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Novadic-Kentron Budget: € 422.000,00 Einddatum: 1-8-2008 Trefwoorden: verslaving; behandeling; richtlijn

Inventarisatie van monitoringprojecten alcohol en drugs 31000061 Een inventarisatie en evaluatie van datasystemen, die relevant zijn voor monitoring van alcohol en drugs in Nederland. De opbrengst en lacunes van bestaande monitors zijn onderzocht. Ook is een peiling verricht naar de informatiebehoefte van deskundigen op het terrein van alcohol en drugs.

117

Het resultaat van dit project is een database waarin alle landelijke en lokale monitors op het gebied van alcohol en drugs naar thema zijn gerangschikt. Het overzicht biedt basale informatie over inhoud, vorm, toegankelijkheid en contactgegevens van Nederlandse monitors en van buitenlandse informatiesystemen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam; Trimbos-instituut Budget: € 116.186,00 Einddatum: 8-12-2004 Trefwoorden: verslaving

De interactie tussen XTC, alcohol en cannabis 31000062 Een onderzoek naar de vraag in hoeverre de acute effecten van 3,4-methylenedioxymethamphetamine (MDMA of XTC) op cognitieve functies, lichaamstemperatuur, hartslag, bloeddruk en hydratatie beïnvloed worden door co-exposure aan alcohol of coexposure aan cannabis. Het project levert kennis over de interactie van relevante factoren bij gecombineerd gebruik van XTC met alcohol of cannabis en hun ongewenste effecten op menselijk gedrag, fysiologie en biochemie. Dit leidt tot informatie voor adequate en effectieve preventie en tot aanwijzingen voor hulp in noodgevallen. De verkregen kennis wordt verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - psychiatrie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek; secundaire preventie

Implementatie, evaluatie en monitoring van de richtlijn Cliëntprofielen in de sociale verslavingszorg 31000063 De (eerder ontwikkelde) Richtlijn Cliëntprofielen biedt instellingen voor verslavingszorg een handvat om een doelgroepanalyse uit te voeren, wanneer zij van plan zijn voor een bepaalde doelgroep zorg te ontwikkelen of te verbeteren. Dit project kent twee doelstellingen: (1) een effectieve implementatie van de richtlijn voor het opstellen van cliëntprofielen en (2) optimaliseren van de richtlijn. Na evaluatie is de richtlijn aangepast. Er is een versie ontwikkeld waarin de rapid assessment methode is geïntegreerd en waarbij een duidelijke planning van het proces is aangegeven. Ook is in de nieuwe versie meer aandacht besteed aan de vertaling van de resultaten naar een nieuw of verbeterd zorgaanbod. De richtlijn is geïmplementeerd bij twee instellingen: Iriszorg (voorheen De Grift) en de Stichting Mondriaan Zorggroep. Het IVO biedt training en begeleiding bij het toepassen van de richtlijn. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam; Universiteit Maastricht Budget: € 198.798,00 Einddatum: 13-6-2006 Trefwoorden: verslaving; patiënten / consumenten; richtlijn

118

Impliciete cognitie en vroege interventies 31000065 Een onderzoek naar de rol van impliciete cognities bij gebruik en misbruik van alcohol en drugs. Het gaat bij deze cognities om de automatische en voor introspectie ontoegankelijke sporen van eerdere ervaringen die iemand z'n gedrag beïnvloeden. Het onderzoek richt zich op jongeren met risicogedrag. In samenwerking met onderzoekers uit de VS worden verschillende impliciete maten gebruikt om de cognities te meten. In een later stadium wordt een interventie ontwikkeld die het effect van de gevonden cognities op het gebruik en misbruik van middelen kan beïnvloeden. De studie laat zien dat impliciete cognities een uniek deel van de variantie verklaren in het toekomstig drinkgedrag van risicojongeren. Dit toont het belang aan van het meten van deze cognities en suggereert dat het nuttig kan zijn ze op te nemen in de ontwikkeling van een interventie. Er tekent zich een trend af voor de groep die de interventie ondergaat om een maand later minder te gaan drinken in vergelijking met de controlegroep. Deze kennis wordt verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - psychologie; NIDA Budget: € 99.857,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie; jeugd

Opiaatreceptoren en verslaving: een genetische benadering 31000066 Een onderzoek naar genetische variaties in de mu-opioïde receptoren (MOR), die mogelijk ten grondslag liggen aan het wel of niet verslaafd raken aan heroïne en het wel of niet reageren op een onderhoudsbehandeling met opiaat-agonisten. Het project betreft voor een deel humane en voor een deel dierstudies. Het onderzoek levert kennis op over het ontstaan van heroïneverslaving en de reactie op behandeling. Deze kennis wordt verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - medische farmacologie Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-11-2008 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Effecten en gebruikspatronen van partydrugs 31000067 Een systematische studie naar XTC en andere drugs in Rotterdam, San Francisco en Hong Kong. De resultaten van Rotterdam worden vergeleken met die van San Francisco en Hong Kong, om zo vast te kunnen stellen in welke mate het gebruik van XTC en andere drugs en de daarbij behorende problemen van elkaar verschillen in de verschillende steden. De dataverzameling voor het Nederlandse deel van het onderzoek is afgerond. Het heeft veel moeite gekost om gesprekken met beoogde respondenten te realiseren, vooral met mensen van niet-Nederlandse afkomst. De buitenlandse resultaten zijn er nog niet. Artikelen volgen, met data uit de drie steden. Het IVO heeft een Engelstalig artikel geschreven over

119

cocaïnegebruik bij uitgaande jongeren (submitted). Binnenkort verschijnt een Nederlandstalig artikel over het gebruik van uitgaansdrugs en voorkeuren voor uitgaans- en muziekstijlen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam Budget: € 100.000,00 Einddatum: 14-3-2006 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Ontwikkeling van een instrument voor het meten van karakteristieke kenmerken van cliënten in de verslavingszorg 31000068 Deze studie is een vervolg op project 31000045 (Hfdst 3), waarin werd geconcludeerd dat een nieuw instrument nodig is voor het vaststellen van lichamelijke, sociale en psychische eigenschappen van verslaafde patiënten, mede op basis van het WHO ICD/ICF classificatiesysteem. Het huidige project selecteert de relevante domeinen uit die WHO classificaties en stelt een needs assessment vragenlijst op voor alle relevante domeinen; het toetst en implementeert deze vragenlijst. Het is de bedoeling bestaande schalen aan te passen en in te zetten met het oog op een psychometrisch meer verfijnde meting van de drie belangrijkste domeinen voor triagebeslissingen over de behandelintensiteit: de ernst van de verslaving, de psychiatrische comorbiditeit en de sociale integratie. De instrumenten zijn toepasbaar in uiteenlopende klinische situaties en bij verschillende patiëntengroepen. Het resultaat is een pakket van instrumenten waarmee lichamelijke, sociale en psychische eigenschappen van patiënten zijn vast te stellen. Het samengestelde instrumentarium, de MATE, wordt afgenomen in het kader van de reguliere behandeling. De MATE is breed bekend gemaakt in de verslavingssector en in één grote instelling geïmplementeerd. Andere instellingen hebben pilots gedaan en overwegen het instrumentarium als regulier instrument over te nemen. Er is een Duitse vertaling van de MATE gemaakt. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Tactus - instelling voor Verslavingszorg Budget: € 249.184,00 Einddatum: 1-11-2006 Trefwoorden: verslaving; behandeling

Regulerende factoren en lange termijn effecten (functioneel en neurobiologisch) van XTC-gebruik 31000069 Uit vorige studies is gebleken dat XTC tegen de verwachtingen in schadelijke gevolgen kan hebben voor het functioneren van met name het serotonerge neurotransmittersysteem in de hersenen. Er lijkt een neurobiologisch risico te kleven aan het regelmatig gebruik van XTC. Dit onderzoek gaat na of, en eventueel hoe, bepaalde interne factoren (sekse en persoonlijkheid) en externe factoren (hoge omgevingstemperatuur, slaaptekort, gebruik van andere drugs) de eventuele schade van XTC kunnen beïnvloeden.

120

Het onderzoek levert kennis op over de neurobiologische schade die gebruik van XTC kan veroorzaken en over de invloed daarop van bepaalde interne en externe factoren. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Rijksuniversiteit Groningen - dierfysiologie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-9-2008 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Effecten van cannabisgebruik op 'medication compliance', een risicofactor bij mensen met psychosen in de eerste episode 31000070 Een onderzoek naar de vraag of het gebruik van cannabis, de hoeveelheid cannabis en onvoldoende medicatietrouw risicofactoren zijn bij jonge mensen met eerste psychose. Cannabisgebruik, intensief gebruik en therapieontrouw worden als predictor vergeleken met andere drugs, demografische, psychiatrische en genetische risicofactoren. Ook wordt onderzocht of verschillende atypische en typische antipsychotica als acute en onderhoudsmedicatie een verschillend effect hebben op het verlangen naar drugs en op het druggebruik bij cannabis gebruikende patiënten. Er wordt ook gekeken naar een eventueel verhoogd risico op psychose bij cannabisgebruikende broers of zussen van patiënten met psychosen. Het onderzoek sluit aan bij de studie van GROUP (Hfdst 3, project 100001001). De studie levert kennis over het gebruik van cannabis bij jonge mensen met een psychose, een handboek voor hulpverleners en informatie op een website. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht, consortium GROUP Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-3-2008 Trefwoorden: verslaving; psychose / schizofrenie; jeugd; richtlijn

Verslaving bij angststoornissen en depressie; comorbiditeit, risicofactoren, gevolgen en barrières voor de zorg 31000071 Een onderzoek naar demografische, psychosociale, klinische en biologische (inclusief genetische) factoren voor het ontstaan en beloop van verslaving in combinatie met depressie. Er wordt ook gekeken naar het klinisch beloop en de behandelmethoden bij comorbiditeit. Het doel daarvan is het beloop en de behandeling te verbeteren. Het onderzoek sluit aan bij de NESDA studie (Hfdst 3, project 100001002). De studie levert voornamelijk kennis op over de volgende gebieden: de comorbiditeit van angst en depressie enerzijds en verslavingsproblemen anderzijds; de overlap van risicofactoren van verslavingen, angst en depressie in verschillende echelons van de gezondheidszorg; de voorspellende waarde van comorbiditeit na één jaar en de gevolgen van verslaving bij patiënten met angst of depressie.

121

Ook levert het onderzoek conclusies over de kwaliteit en efficiency van psychometrische en biologische screeningsinstrumenten voor alcohol-gerelateerde stoornissen bij patiënten met angst en depressie. Tenslotte levert het een vragenlijst (Quote) en een lijst van kwaliteitsindicatoren, die als leidraad gebruikt kunnen worden voor empirische toetsing van de kwaliteit van het handelen van zorgverleners. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel, consortium NESDA Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-1-2008 Trefwoorden: verslaving; angst / depressie

Risicofactoren bij cannabisgebruik van adolescenten voor persoonlijkheid en gedrag 31000072 In dit project brengt het TRAILS-consortium (Rotterdam/Groningen) in kaart welke jongeren een hoog risico lopen om van experimenteel cannabisgebruik over te gaan op regelmatig, problematisch gebruik. Daartoe worden bepaalde gedragskenmerken van adolescenten al op hun tiende jaar gemeten. Vervolgens wordt onderzocht of deze aspecten gerelateerd zijn aan het later regelmatig gaan gebruiken van cannabis. Het onderzoek sluit aan bij het consortium Kinder- en Jeugdpsychiatrie (Hfdst 3, project 100001003). Het resultaat is kennis over de relatie tussen gedragskenmerken bij jongeren en problematisch cannabisgebruik. De vergaarde kennis zal worden verspreid via publicaties en presentaties op (inter)nationale congressen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-9-2009 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Bevorderen van verslavingsdeskundigheid: een opleidingsprogramma 31000073 Een project met als voornaamste doel verslavingsdeskundigheid in wetenschap en praktijk te bevorderen, door een onderwijsmodule te ontwikkelen. Het modulair opgezette onderwijsprogramma ‘Verslaving en Verslavingszorg’ dient te worden ingebed in diverse, voor verslaving relevante academische master-opleidingen zoals geneeskunde, gezondheidswetenschappen, sociale en juridische wetenschappen. Het is een volledig uitgewerkte onderwijsmethode. Het programma bestaat uit een draaiboek, casussen voor Probleem Gestuurd Onderwijs (PGO), literatuurselectie, indicaties voor docenten, instructies voor leeropdrachten en presentaties, een serie tentamenvragen inclusief sleutel.

122

Het resultaat is een onderwijsprogramma dat in de curricula van onder andere psychologieen geneeskundestudenten van de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Universiteit van Maastricht is opgenomen. Ook krijgt het materiaal een plaats in de Europese Masteropleiding Health Sciences, die onder verantwoordelijkheid van prof. dr. R. Knibbe in Maastricht voorbereid wordt. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-11-2007 Trefwoorden: verslaving

Strengthening Families: een interventie voor gezinnen waarvan de ouders problemen hebben met alcohol en drugs 31000074 Een in de Verenigde Staten ontwikkelde en onderzochte (evidence based) interventie is op proef in Nederland geïmplementeerd. De doelgroep bestaat uit probleemgezinnen, waarvan de ouders onder meer problemen hebben met alcohol en/of drugs. Het programma Strengthening Families richt zich op het versterken van de vaardigheden bij de ouders en de kinderen in de leeftijd van 11 jaar en ouder. Het streeft ernaar dat zij op eigen krachten een positief gezinsklimaat kunnen creëren met het doel riskant alcohol- en druggebruik en andere problemen te voorkomen. Het programma bestaat uit veertien bijeenkomsten van twee uur en wordt binnen een half jaar uitgevoerd. In de bijeenkomsten zitten trainingen in vaardigheden voor de ouders, de jongeren en het gezin als geheel. Het project heeft een overdraagbare beschrijving van de interventie opgeleverd die onder meer bestaat uit een aan de Nederlandse situatie aangepast draaiboek voor de uitvoering van de interventie, een draaiboek voor trainers, een protocol voor werving, een checklist om effectieve verwijzing tot stand te brengen en een checklist voor screening. Aan dit project is een extra financiële impuls toegekend voor (verdere) implementatie: onder andere in de vorm van een train-de-trainers cursus voor nieuwe uitvoerders van het programma. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 157.142,00 Einddatum: 10-10-2006 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Community Reinforcement Approach (CRA) en vouchers: protocol voor behandeling van cocaïneverslaving 31000075 Een onderzoek naar de uitvoerbaarheid en effectiviteit van een behandelwijze met elementen van community reinforcement en het gebruik van vouchers, om abstinentie te stimuleren bij van cocaïne afhankelijke patiënten.

123

De studie levert inzicht over behandeling van cocaïneverslaafden met positieve stimuli (via vouchers). Het project resulteert in een handleiding voor deze specifieke behandeling, die een vertaling en aanpassing is van het Amerikaanse NIDA protocol voor de Nederlandse situatie. Therapeuten en verpleegkundigen worden getraind in het geven van de behandeling met CRA en vouchers. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Novadic-Kentron Budget: € 130.000,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: verslaving; behandeling

Participatie van Molukse drugsverslaafden in het gemeenschapsleven (Samen op weg) 31000076 Met het project ‘Samen op weg: Back to the future’ wil de Molukse organisatie Tjandu een antwoord geven op de vraag hoe de integratie van langdurige druggebruikers binnen de lokale Molukse gemeenschap kan worden bevorderd. Het project beoogt een door de doelgroep zelf ontworpen participatiestrategie te ontwikkelen om de integratie van de langdurige verslaafde Molukker binnen de Molukse gemeenschap of een zelfgekozen netwerk te bevorderen. Er zijn drie kernactiviteiten uitgevoerd: (1) kleinschalig onderzoek onder langdurige gebruikers en sleutelfiguren, (2) ontwerpen en toetsen van een concept methodiek op basis van de inzichten uit het onderzoek, (3) samenstelling van een zelfhulpmap ‘Ingat Eso Hari: nooit te oud voor een nieuwe overwinning op jezelf’. De actor voor de integratie of participatie is de druggebruiker die de regie over de eigen socialisatie, die hij door zijn verslaving is kwijtgeraakt, weer probeert ter hand te nemen. De zelfhulpmap biedt de gebruiker en zijn omgeving zelf te kiezen trajecten om deelname aan het sociaal maatschappelijk leven te realiseren. Elementen zijn een test voor de gebruiker, begeleidingstips en hulpmiddelen bij de uitvoering van verschillende trajecten. Doelgroep: intermediairen en sleutelfiguren in lokale Molukse gemeenschappen en langdurige harddruggebruikers van Molukse afkomst. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Stichting Tjandu Budget: € 150.000,00 Einddatum: 1-8-2006 Trefwoorden: verslaving; diversiteit; patiënten / consumenten

Verstoorde besluitvorming bij adolescenten; een risicofactor voor gebruik en misbruik 31100001 Agressief- en antisociaal gedrag in de kindertijd wordt geassocieerd met een groot risico op middelenmisbruik bij adolescenten. De onderliggende mechanismen van dit verhoogde risico zijn niet bekend. In deze studie wordt nagegaan of een verminderd vermogen om beslissingen te nemen samenhangt met middelenmisbruik. Ook wordt nagegaan in welke mate het vermogen hersteld kan worden door preventieve interventies.

124

De studie levert inzicht op over het vermogen om beslissingen te nemen bij adolescenten met agressief en antisociaal gedrag en kan leiden tot aanwijzingen voor de aanpak van deze jongeren. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - kinder- en adolescentenpsychiatrie; NIDA Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Preventie van cannabisgebruik in Nederland en de VS; onderzoek naar het systeem van Communities That Care 31100002 Een onderzoek naar preventie van drugsgebruik bij jongeren in het kader van de aanpak 'Communities that Care (CtC)' in de VS en Nederland. CtC is een evidence based preventiestrategie waarmee op systematische en structurele wijze risico- en beschermende factoren van probleemgedrag worden aangepakt. Het project houdt rekening met het verschil in druggebruik in relatie tot het cannabisbeleid in de VS en Nederland beide en richt zich op (het verschil in) de effectiviteit van de CtCstrategie om (problemen met) middelengebruik in beide landen te voorkomen. De resultaten leveren inzicht in de uitvoering van Communities that Care in Nederland en de VS. Het project beschrijft het Nederlandse drugsbeleid en vergelijkt, vertaalt en bewerkt een aantal meetinstrumenten. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Verwey-Jonker Instituut; NIDA Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-9-2007 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Cannabis, cognitie en hersenfuncties 31100003 Een onderzoek naar de effecten van frequent cannabisgebruik op de ontwikkeling van cognitieve hersenfuncties gedurende de adolescentie. Zowel in Nederland als in de Verenigde Staten laten surveys de afgelopen jaren een toename zien in cannabisgebruik bij adolescenten. Tegelijkertijd zien hulpverleningsinstellingen in de verslavingszorg een toename in het aantal jonge cannabisgebruikers dat hulp zoekt voor problemen in verband met hun cannabisgebruik, zoals afhankelijkheid, (neuro-)psychologische, sociale en financiële problemen. Er is echter heel weinig bekend over deze leeftijdsgroep en de gevolgen van cannabisgebruik voor de cognitieve ontwikkeling. In de huidige studie worden 24 adolescenten (6 vroeg adolescente cannabis gebruikers, 6 laat adolescente gebruikers, en twee controlegroepen) uitgebreid onderzocht op cognitieve hersenfuncties met functionele MRI. Het is de verwachting dat cannabisgebruik de normale cognitieve ontwikkeling verstoort en dat dit effect sterker zal zijn bij de jonge adolescenten dan de ouderen.

125

De studie levert voornamelijk kennis op over de effecten van veelvuldig gebruik van cannabis op cognitieve hersenfuncties, verspreiding vindt plaats via publicaties. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - psychiatrie; NIDA Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-12-2007 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek; jeugd

De effectiviteit van bemoeizorg voor mensen met complexe verslavingsproblemen 31160001 Onderzoek naar de effectiviteit op korte en de langere termijn van drie verschillende programma’s voor bemoeizorg, gemeten op het niveau van de cliënt. Meer concreet is het de vraag welke specifieke componenten van de onderzochte programma’s bijdragen aan de effectiviteit op lange termijn. Het onderzoek wordt gedaan in nauwe samenwerking met werkers in de praktijk. Resultaten: beschrijving van drie programma’s voor mensen met complexe verslavingsproblematiek, inzicht in de werkzame bestanddelen van die programma’s, hypotheses voor nader onderzoek naar de specifieke bijdrage van die bestanddelen aan effectiviteit, aanbevelingen voor de organisatie van bemoeizorg en voor implementatie. De resultaten voor verspreid binnen wetenschappelijke kaders, in het praktijkveld, voor het beleid en opleidingsinstituten; via publicaties in wetenschappelijke en vaktijdschriften, websites, ‘stakeholders’ en hun overlegorganen (bijv. ACT platform, OGGZ platform) en in de vorm van onderwijsmodules voor beroepsonderwijs en nascholing. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Universiteit van Tilburg - TRANZO Budget: € 450.622,00 Einddatum: 1-4-2012 Trefwoorden: verslaving; maatschappelijke opvang

Endofenotypen van middelengebruik bij jongeren 31160002 Een studie naar neurobiologische mechanismen die ten grondslag liggen aan misbruik van middelen (alcohol, nicotine, cannabis en andere drugs). Het onderzoek is bedoeld om beter inzicht te krijgen in de functie van endofenotypen die de weerbaarheid en de kwetsbaarheid kunnen verklaren bij jongeren tussen 13 en 18 jaar om op jonge leeftijd te beginnen met gebruik van genotmiddelen en om over te gaan op regelmatig gebruik. Het gaat daarbij vooral om de mechanismen die leiden van specifieke genotypen (genetische gevoeligheid), via endofenotypen, naar het gebruik van middelen (als fenotype). Er is onder meer aandacht voor de relatie tussen cognitief disfunctioneren (inhibitie) en veranderingen in de hersenen, die leiden tot verminderde cognitieve controle en voor individuele verschillen in fysiologische reacties op stress, die de kans op misbruik kunnen vergroten.

126

De verkregen inzichten geven meer zicht op risicogroepen en zijn van belang voor wetenschappers, behandelaars en deskundigen op het terrein van preventie. De kennis wordt overgedragen via publicaties en presentatie in wetenschappelijke kringen en voor professionals die met jongeren te maken hebben. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 580.000,00 Einddatum: 1-12-2012 Trefwoorden: neurobiologisch onderzoek; verslaving

Impulsiviteit en behandelbare risicofactoren voor beginnende verslavingsstoornissen en voor terugval 31160003 Cognitieve tekortkomingen spelen een belangrijke rol bij het ontstaan van verslaving. Een prominente en behandelbare risicofactor voor ontstaan en terugval is impulsiviteit. Via humaan onderzoek en proeven met ratten wordt bestudeerd hoe de wisselwerking eruit ziet tussen tekortkomingen in de impulscontrole en stimuli om alcohol en cocaïne te gebruiken. In het humane deel is het de vraag of medicatie met modafinil drugsstimuli kan verminderen en of (omgekeerd) medicatie met rimonabant relevante cognitieve functies verbetert. Via dierproeven worden moleculaire en cellulaire aspecten en de implicaties voor farmacotherapie verder onderzocht. Deze combinatie van klinisch en preklinisch onderzoek levert naar verwachting nieuwe inzichten in de relatie tussen impulsiviteit en excessief gebruik. Dit leidt tot innovatieve strategieën voor behandeling van verslaving en het voorkomen van terugval. Disseminatie van kennis zal op grote schaal plaatsvinden in internationale wetenschappelijke tijdschriften en op internationale bijeenkomsten. Landelijk wordt de kennis ook overgedragen aan diverse platforms voor preventie en behandeling en aan het grote publiek. Via inbedding in relevante opleidingen voor bachelors en masters worden de beroepsbeoefenaren bereikt. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 858.630,00 Einddatum: 1-3-2012 Trefwoorden: neurobiologisch onderzoek; verslaving; behandeling

Ontwikkeling van alcoholverslaving: de rol van klinische, psychologische, genetische, neurobiologische en omgevingsfactoren 31160004 Een onderzoek van het NESDA-consortium (Hfdst 3, project 100001002) naar een groot aantal factoren en de wijze waarop deze op elkaar inwerken bij stoornissen die samenhangen met alcoholverslaving. Er wordt gekeken naar het bestaan van alcoholproblemen en het beloop ervan bij patiënten met depressie- en angststoornissen. De genetische kwetsbaarheid wordt bestudeerd evenals de consequenties van bepaalde stoornissen voor de zorg en voor de behoeften aan hulp. Een aandachtpunt vormen barrières voor zorg in diverse stadia van de stoornis. De wisselwerking tussen klinische, psychologische, omgevings- en genetische factoren is voorwerp van studie en ook de neurofysiologische oorzaken.

127

De inzichten zijn wetenschappelijk van belang en leveren aanknopingspunten (voorspellende factoren) om problemen te kunnen onderscheiden. Zij leiden tot verbetering van de kwaliteit van behandeling. De uitkomsten worden zowel onder de aandacht van wetenschappers gebracht als van professionals in de ggz, onder meer via de beroepsgroepen en de aan het NESDA deelnemende instellingen. Cliëntenorganisaties nemen ook deel aan het onderzoek (via het NESDA-consortium) en de implementatie. Opname in bestaande multidisciplinaire richtlijnen ligt in het verschiet. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - psychiatrie Budget: € 699.768,00 Einddatum: 1-1-2013 Trefwoorden: verslaving; angst / depressie; neurobiologisch onderzoek; behandeling; patiënten / consumenten; richtlijn

Ontwikkelingstrajecten van druggebruik en externaliserende problemen vanaf de vroege adolescentie tot aan de volwassenheid 31160005 Een grootschalig onderzoek op basis van het Trails-cohort van het consortium Kinder- en jeugdpsychiatrie (Hfdst 3, project 100001003) om trajecten te onderscheiden die leiden tot middelenmisbruik (nicotine, alcohol, cannabis), rekening houdend met de interdependentie tussen verschillende stoffen en problemen met externaliserend gedrag. Het is de bedoeling vast te stellen welke trajecten het meest risicovol zijn voor verslavingsgedrag, slechter neuropsychologisch functioneren, gebruik van harddrugs, ongunstige geestelijke gezondheid, opleiding en deelname aan de arbeidsmarkt. Er wordt gekeken naar de individuele gevoeligheid, omgevingsfactoren en sekse. Naar verwachting leveren de gegevens voorspellende factoren voor problematisch middelengebruik en biedt dit aanknopingspunten voor preventie. De verkregen kennis wordt overgedragen aan wetenschappers (publicaties, presentaties), stakeholders voor preventie, koepelorganisaties en opleidingen. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Universiteit Utrecht - algemene sociale wetenschappen Budget: € 669.548,00 Einddatum: 1-1-2013 Trefwoorden: verslaving; jeugd; gedragsstoornissen

Evaluatie van actuele (real-time) internettherapie bij alcoholverslaving 31160006 Evaluatie van twee internetmethoden: (1) 'therapie online', die niet anoniem is en begeleid wordt door een counseler en (2) 'zelfhulp online', een anonieme, volledig automatische zelfhulpmethode. De eerste methode is gebaseerd op cognitieve gedragstherapie en combineert huiswerkopdrachten (monitoren alcoholgebruik) met chat-sessies met deskundige counselors. Gebruikers van de eerste methode worden in een rct vergeleken met twee controlegroepen: mensen die de zelfhulpmethode online volgen en mensen op een wachtlijst. Doeleinden zijn het terugdringen van alcoholgebruik, betere kwaliteit van leven, steviger positie op de arbeidsmarkt. Ook wordt gekeken naar de kenmerken van de gebruikers van de verschillende methoden (wordt hiermee een 'hidden population' bereikt?)

128

en naar de balans tussen kosten en baten. Aan de uitkomsten worden wetenschappelijke publicaties gewijd en presentaties op congressen. Bij gebleken succes wordt de eerste methode aangeboden aan andere providers van internetmodules, zodat zij hun aanbod kunnen versterken met een interactieve component. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 167.500,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: verslaving; behandeling; patiënten / consumenten

Effecten van antipsychotische medicatie op craving (hunkering naar drugs) bij mensen met schizofrenie en problematisch cannabisgebruik 31160007 Het betreft een onderzoek naar comorbiditeit bij 16-18 jarigen met schizofrenie en cannabisgebruik. Het doel is terugval in cannabisgebruik voorkomen en een beter functioneren van de schizofreniepatiënt bereiken met behulp van medicatie. Bij mensen die lijden aan schizofrenie komt misbruik en afhankelijkheid van cannabis relatief veel voor. Bij hen zijn de psychotische symptomen ernstiger en de psychotische perioden talrijker dan bij andere schizofreniepatiënten. Ook is er veel hospitalisering. Behandeling is lastig, doordat medicatie tegen psychoses vermoedelijk craving opwekt via de dopaminehuishouding. Deze studie dient om de mechanismen te ontrafelen die ten grondslag liggen aan craving naar cannabis en om wetenschappelijk bewijs te krijgen (met behulp van cognitieve taken en fMRI) voor de vermoedelijk gunstige (van elkaar te onderscheiden) werking van clozapine en risperidon. In een rct worden schizofreniepatiënten die cannabis gebruiken vergeleken met niet-gebruikers. Naar verwachting zullen de nieuwe inzichten heftige discussie teweeg brengen tussen wetenschappers en klinische professionals. Daarom worden er gedurende de verschillende fasen van het onderzoek bijeenkomsten georganiseerd met cliënten en familie-organisaties, wetenschappers en professionals in ggz en verslavingszorg; niet alleen om de verschillende groepen te informeren over de resultaten maar ook om feedback te krijgen over hun zienswijzen. De resultaten van het onderzoek zijn relevant voor wetenschap en praktijk. Uiteenlopende kanalen, waaronder ook publieksmedia, worden voor de verspreiding van de kennis ingezet. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Academisch Medisch Centrum - psychiatrie Budget: € 353.972,00 Einddatum: 1-4-2012 Trefwoorden: verslaving; behandeling; neurobiologisch onderzoek

Genetische determinanten van risicogedrag in relatie tot alcoholgebruik en alcoholverslaving; een ontwikkelingsperspectief 31160008 Aan de hand van gegevens uit het Nederlandse tweelingenregister vindt longitudinaal onderzoek plaats vanaf de leeftijd van één jaar tot (ver) in de volwassenheid naar de relatie tussen persoonlijkheidskenmerken (zucht naar sensatie), problemen met externalisering en internalisering, experimenterend middelengebruik en verslaving, leefstijl en sociale omgeving. Het is de vraag wat de genetische achtergrond is van al deze factoren. De gegevens die dit oplevert dienen om problemen met middelengebruik – met alcohol, nicotine

129

en andere drugs - te voorspellen en inzicht te krijgen in de relatie met gedragsproblemen (externaliserend en internaliserend). De resultaten zijn van belang voor het ontwikkelen van preventiestrategieën voor het terugdringen van druggebruik en misbruik. De verkregen kennis wordt verspreid onder wetenschappers en in de praktijk van preventie en behandeling. Het algemene publiek en de deelnemers aan het tweelingregister worden geïnformeerd via de website en de jaarlijkse nieuwsbrief. Er worden ook voorlichtingspakketten voor scholen samengesteld. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit Amsterdam - biologische psychologie Budget: € 750.000,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: verslaving; jeugd; gedragsstoornissen

Afhankelijk van cannabis: voorspellende factoren, beloop en hulpbehoeften 31160009 Er zijn in Nederland ongeveer 80.000 mensen die een groot risico lopen om verslaafd te raken aan cannabis. De behoefte aan hulp neemt fors toe, terwijl er nog weinig bekend is over hoe deze hulpbehoeften eruit zien. Ook is er relatief weinig bekend over de risicofactoren, die maken dat men overgaat van experimenterend of recreatief gebruik naar problematisch gebruik en afhankelijkheid. Daarom wil dit onderzoek nagaan wat de risicofactoren voor deze transitie zijn, bij een categorie van 18-30- jarigen. Tevens wordt drie jaar lang het beloop van verslaving aan cannabis bestudeerd en worden de behoeften aan behandeling nader onderzocht. Er vinden vergelijkingen plaats met gegevens over de algemene populatie en het is de bedoeling meetinstrumenten voor zelfrapportage te valideren. De resultaten worden onder meer verspreid via wetenschappelijke publicaties, opname in de Nationale Drugs Monitor en een internationale website (EELDA). Stakeholders en preventiedeskundigen worden onder meer geïnformeerd via preventieprogramma’s en netwerken van het Trimbos-instituut en het Bonger Instituut (UvA). ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 1.021.074,00 Einddatum: 1-2-2013 Trefwoorden: secundaire preventie; verslaving

Middelengebruik bij jongeren in het speciaal onderwijs en de residentiële jeugdzorg 31160010 Leerlingen van het speciaal onderwijs en bewoners van residentiële voorzieningen vormen een risicogroep voor problematisch gebruik van alcohol en drugs. Dit onderzoek dient om meer inzicht te krijgen in deze risicogroepen, door hun gebruikspatronen te bestuderen en de overgang van experimenterend gebruik naar problematisch gebruik. De gegevens worden vergeleken met algemene populaties jongeren (Peilstationsonderzoek, Trails). Het is de vraag welke verschillen er zijn in risicogedrag, stress in de omgeving en andere kwetsbaarheidfactoren.

130

De uitkomsten leiden tot meer specifieke, op deze risicogroepen toegespitste preventiestrategieën en interventies. Meer concreet beogen de onderzoekers inbedding van de resultaten in het programma 'De Gezonde School' voor jongeren in het speciaal onderwijs en in de interventie 'Open en Alert' voor jongeren in residentiële jeugdzorgvoorzieningen. Ook professionals in het onderwijs en de jeugdzorg behoren tot de doelgroep. Daarnaast worden de resultaten gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 553.113,00 Einddatum: 1-2-2012 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

Update inventarisatie van monitorprojecten alcohol en drugs 31160011 In 2004 is een overzicht gemaakt van alle landelijke en lokale monitors op het gebied van alcohol en drugs (Hfdst 3, project 31000061). Deze monitors hadden betrekking op middelengebruik en probleemgebruik en hulpverlening. In dit nieuwe project worden de gegevens over de eerder beschreven monitors geactualiseerd en er worden gegevens van nieuwe monitors toegevoegd. De resultaten zullen medio 2008 beschikbaar komen via de websites van het Trimbos-instituut, IVO en ZonMw. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam; Trimbos-instituut Budget: € 32.231,00 Einddatum: 1-5-2008 Trefwoorden: verslaving

Prevalentie, behandelbehoeften van verslaafden aan crack (cocaïne) en nieuwe mogelijkheden voor farmacotherapeutische behandeling 31160012 Een onderzoek dat bestaat uit twee delen: (1) epidemiologische gegevens verzamelen over de meest problematische groep verslaafden - crack gebruikers - en hun behoeften aan hulp; (2) een farmacotherapeutisch deel waarin drie verschillende medicamenteuze behandelvormen worden getest. In het tweede deel gaat het om drie medicamenteuze interventies: met rimonabant, modafinil en dexamfetamine, naast de reguliere behandeling (treatment-as-usual). De studie levert inzicht in een relatief nieuwe populatie verslaafden, die nog onvoldoende door de hulpverlening wordt bereikt en voor wie de behandelmethoden tekort schieten. De studie levert belangrijke aanwijzingen op voor behandeling met farmacotherapie. Onderzoekers, behandelinstituten en GGD-en uit de drie grote steden werken in dit onderzoek samen. De uitkomsten zijn van belang voor de wetenschap (ook internationaal), de behandelpraktijk en het beleid. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Parnassia, Psycho-medisch Centrum Budget: € 750.000,00 Einddatum: 31-12-2011 Trefwoorden: verslaving, behandeling

131

Impliciete en expliciete cognities meten met een draagbare zakcomputer 31180001 Verslaafden geven in vragenlijsten, bewust of onbewust, hun gedachten en gevoelens vaak verkeerd weer. Dat probleem speelt niet bij testen die zich richten op onbewuste cognitieve processen. Dergelijke testen kunnen goed worden uitgevoerd met behulp van kleine draagbare zakcomputers (PDA). In dit onderzoek wordt aan verslaafden gevraagd zo’n PDA tevoorschijn te halen voor een test wanneer ze last hebben van craving (hunkering naar drugs). Daarnaast moeten ze ook op vastgestelde tijden een test doen. Op deze manier ontstaat zicht op het optreden van bepaalde attitudes en cognities bij verslaafden aan nicotine en heroïne. De test wordt uitgevoerd tijdens de detoxificatieperiode, op vaste dagelijkse tijdstippen en als processen van craving zich voordoen. Het wordt hierdoor mogelijk de relatie te onderzoeken tussen enerzijds de cognities en anderzijds de verleiding om drugs te gebruiken en het terugvallen in verslaving. De resultaten bieden aanknopingpunten om de behandeling te verbeteren en zullen daarom gepubliceerd worden in vaktijdschriften voor hulpverleners. Daarnaast vindt publicatie in wetenschappelijke tijdschriften plaats. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Erasmus Universiteit - instituut voor psychologie; NIDA Budget: € 60.000,00 Einddatum: 1-10-2008 Trefwoorden: verslaving; behandeling

Voorspellen van de ontwikkeling van risicovol cannabisgebruik met neurocognitief onderzoek 31180002 Een deel van de cannabisgebruikers gaat na verloop van tijd over op gebruik van andere drugs zoals ecstasy of cocaïne. Deze studie gaat na of bepaalde neurocognitieve functies een rol spelen bij het al dan niet nemen van deze stap. Het gaat dan om de neurocognitieve functies die een rol spelen bij behandelsucces, terugval in verslaving, het nemen van beslissingen en het functioneren van het werkgeheugen. In het onderzoek voeren proefpersonen bepaalde taken uit; tegelijk worden de activiteiten van relevante hersengebieden gemeten. De proefpersonen zijn dit mannen tussen 18 en 30 jaar, die vaak cannabis gebruiken en het risico lopen daarvan afhankelijk te worden, en een controlegroep. Na verloop van zes en negen maanden wordt nagegaan hoe het staat met hun druggebruik. De uitkomsten van het onderzoek kunnen bijdragen aan nieuwe, effectieve preventiestrategieën. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research; NIDA Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-2-2010 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

132

Innovatieve benaderingen voor farmacotherapie bij cocaïneverslaving 31180003 Relatief veel mensen vallen weer terug in cocaïnegebruik, zelfs lang nadat ze van hun verslaving af lijken te zijn. Dit komt mogelijk door verstoringen in het dopaminergisch systeem, waardoor meer craving (hunkering naar drugs) optreedt. Deze studie gaat na of langdurige behandeling met de medicijnen rinomabant of varenicline invloed heeft op het dopaminergisch systeem. Als dit het geval blijkt te zijn, gaat men na of deze medicijnen effecten hebben op impulscontrole, op de werking van stimuli die aan drugs doen denken, en op de hersenactiviteit van cocaïneverslaafden. Tenslotte is het de vraag in welke mate deze processen terugval in cocaïneverslaving kunnen voorspellen. De resultaten worden onder meer verspreid via wetenschappelijke publicaties. Tijdens de looptijd van het onderzoek is er intensief contact met behandelaars, zodat zicht ontstaat op wat er nodig is om de resultaten in de praktijk te kunnen gebruiken. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research; NIDA Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-9-2009 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Dopamine transmissie tijdens gewoontevorming 31180004 Verslaafd raken is te zien als het ontwikkelen van een gewoonte. Dat maakt het interessant verslavingsprocessen te vergelijken met gewoontevorming op andere terreinen. Het gaat in deze studie om de neurochemische en elektrofysische processen, die zich afspelen in de hersenen gedurende de overgang van recreatief druggebruik naar verslaving. Een veronderstelling is, dat individuen die sneller risico’s nemen en impulsiever zijn gemakkelijker verslaafd raken. Deze studie wordt uitgevoerd bij ratten die verschillen in impulsiviteit. Zij krijgen een gewoonte aangeleerd met als beloning voedsel of cocaïne. Onderzocht wordt of bij deze ratten de dopaminergische en elektrofysische processen anders verlopen dan bij ratten die de gewoonte niet ontwikkeld hebben. ZonMw-programma: Risicogedrag en Afhankelijkheid Uitvoerende organisatie: Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen Budget: € 100.000,00 Einddatum: 1-8-2009 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Doorbreek depressie bij dementie (ZonMw Stimuleringsprijs 2003) 35300014 In de VS is een begeleidingsprogramma ontwikkeld om bij personen met dementie en hun naasten depressieve klachten te verminderen. Uit een wetenschappelijke studie in de VS blijkt het programma gunstige effecten op depressie te hebben, ook op de langere termijn. Het doel van deze studie is het vertalen van het programma voor de Nederlandse thuiszorg, zodat verpleegkundigen van een thuiszorgorganisatie het bij mensen thuis kunnen toepassen. De studie levert handboeken op voor de Nederlandse thuiszorg. Een belangrijk aandachtspunt bij de vertaling naar de Nederlandse situatie is de haalbaarheid en

133

bruikbaarheid in de praktijk. Aan het eind van het project is het programma gereed voor implementatie bij verschillende thuiszorgorganisaties in Nederland. ZonMw-programma: ZonMw - Stimuleringsprijs Uitvoerende organisatie: NIVEL Budget: € 70.000,00 Einddatum: 2-6-2006 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; secundaire preventie; richtlijn

Effectieve interventies voor mensen met milde verstandelijke beperkingen en gedragsproblemen 57000004 Dit project richt zich op fundamentele verbetering van de behandeling van mensen met een lichte verstandelijke beperking. Deze mensen lopen een groter risico om psychiatrische stoornissen en gedragsproblemen te krijgen gedurende alle stadia van het leven in vergelijking met mensen zonder verstandelijke beperking. Er is dringend behoefte aan veilige en effectieve behandelingen voor kinderen en volwassenen met deze problematiek. Met dit onderzoek hoopt men op een verbetering van de behandeling, door drie typen behandeling te onderzoeken en wetenschappelijk te onderbouwen. Er wordt onderzoek gedaan naar de kwaliteit, veiligheid en effectiviteit van behandeling met medicatie en van gestandaardiseerde cognitieve gedragstherapie, in combinatie met een training voor de behandelaars. ZonMw-programma: Onderzoek voor mensen met een verstandelijke beperking Uitvoerende organisatie: Altrecht GGZ Budget: € 560.000,00 Einddatum: 1-12-2011 Trefwoorden: gedragsstoornissen; behandeling; jeugd

Competentiemodel voor begeleiding van cliënten met PDD / autismecliënten 88100003 Dit project richt zich op deskundigheidsbevordering en scholing op het gebied van autisme. Het ontwikkelt een opleidingsprogramma voor hulpverleners die werken met cliënten met pervasieve ontwikkelingsstoornissen (Pervasive Developmental Disorders, afgekort PDD). Cliënten met PDD hebben een grote weerstand tegen verandering en zijn emotioneel-sociaal en maatschappelijk kwetsbaar. Er wordt gezocht naar een structurele vorm van competentievergroting in de dienstverlening aan mensen met PDD, die werklast van de hulpverleners kan verkleinen en de kwaliteit van de dienstverlening vergroten. Het resultaat van het project is een concreet plan van aanpak voor een structureel programma voor competentievergroting van groepsleiders, begeleiders en trainers van cliënten met PDD. Het plan van aanpak voor competentievergroting is in eerste instantie gericht op de 150 medewerkers van de instelling die dit project uitvoert. Het opleidingsplan moet leiden tot vermindering van de werklast voor medewerkers en verbetering van de kwaliteit van de zorg-

134

en dienstverlening aan cliënten met PDD. Het plan van aanpak wordt opgesteld door een projectgroep, waaraan ook een ouder/cliëntvertegenwoordiger deelneemt. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Invoeren van innovaties in de care) Uitvoerende organisatie: Pluryn Werkenrode Groep Budget: € 10.000,00 Einddatum: 1-6-2008 Trefwoorden: behandeling

Zorg op maat. Een trainingsunit 'afbouw intensieve zorg' ten behoeve van patiënten uit de langdurige complexe zorg 88100007 Dit project is gericht op de verbetering van de zorg voor patiënten met chronisch psychiatrische stoornissen in de regio Noord- en Midden-Limburg. Er wordt een trainingsunit opgezet voor ggz patiënten, die vanuit de klinische langdurig complexe zorg de stap naar begeleid zelfstandig wonen niet kunnen of durven zetten. In de trainingsunit kunnen deze patiënten én hulpverleners oefenen in de afbouw van de intensieve zorg, door een gecombineerd aanbod van casemanagement en bemoeizorg. De resultaten zijn het creëren van betere condities voor de doorstroming van patiënten uit de care, zodat er bedden vrijkomen voor kortdurende crises. Het project moet gezien worden tegen de achtergrond van het proces van vermaatschappelijking van chronisch psychiatrische patiënten, dat in de regio Noord-en Midden-Limburg vertraagd op gang is gekomen. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Invoeren van innovaties in de care) Uitvoerende organisatie: GGZ Noord-en Midden-Limburg Budget: € 10.000,00 Einddatum: 22-1-2008 Trefwoorden: maatschappelijke integratie

Dagbesteding 88100012 Een experiment met behandeling van kinderen met een licht verstandelijke beperking en ernstige gedragsproblemen. Regelmatig vallen kinderen uit in het regulier (speciaal) onderwijs. De instelling Driever's Dale ontwikkelt een vorm van dagbesteding die bijdraagt aan het leren van vaardigheden, die het kind nodig heeft om terug te keren in het onderwijs. Naast een kwalitatieve verbetering van de behandeling betekent dit ook een meer efficiënte inzet van personeel, doordat deze kinderen nu op een centrale plaats worden opgevangen in plaats apart in de eigen groep. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Invoeren van innovaties in de care) Uitvoerende organisatie: Talant - Driever's Dale Budget: € 10.000,00 Einddatum: 1-10-2007 Trefwoorden: behandeling; jeugd; gedragsstoornissen

135

Agressieregulatietraining voor bezoekers van inloophuizen en gebruiksruimten 88100024 Bij de honderden bezoekers van de (7) inloophuizen en (3) gebruikersruimten van Stichting De Regenboog is sprake van ernstige en complexe problematiek: vaak een combinatie van dakloosheid, verslaving en psychiatrische problematiek. In de voorzieningen komen veel incidenten voor, die gepaard gaan met ernstige bedreigingen of fysiek geweld tegen medebezoekers of personeel. In dit project wordt een training opgezet voor bezoekers die een ernstig incident of herhaaldelijk kleine incidenten hebben veroorzaakt. Zij zijn geschorst en het volgen van de training is een voorwaarde om weer van de voorziening gebruik te mogen maken. De training dient te leiden tot minder agressieve incidenten waardoor medewerkers beter in staat zijn te functioneren op de werkvloer. Ook is de training erop gericht een daling van ziekteverzuim en uitstroom te bewerkstelligen. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Invoeren van innovaties in de care) Uitvoerende organisatie: Stichting De Regenboog Budget: € 10.000,00 Einddatum: 1-6-2008 Trefwoorden: verslaving

De ontwikkeling van een internet-module psycho-educatie voor borderline patiënten 88100031 Ontwikkeling van internet therapie op het gebied van persoonlijkheidsproblematiek. Het gaat om psycho-educatie van mensen met borderline problemen. De internet therapie is bedoeld om de stap naar groepsbehandeling te verkleinen. Door problemen in het contact met anderen is het vaak moeilijk voor borderline patiënten om een groepsbehandeling te ondergaan. De module is gebaseerd op een groepsbehandeling zoals deze gegeven wordt op het Centrum voor Persoonlijkheidsproblematiek te Den Haag en wordt digitaal aangeboden. Patiënten krijgen informatie over thema’s met betrekking tot borderline persoonlijkheidsstoornis. De informatie wordt gepresenteerd in een interactieve spelvorm. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Invoeren van innovaties in de care) Uitvoerende organisatie: Parnassia, Psycho-medisch Centrum Budget: € 10.000,00 Einddatum: 14-4-2008 Trefwoorden: behandeling; persoonlijkheidsstoornissen

Verbeteren van depressie-recidief in de eerstelijn 94033012 Een onderzoek om na te gaan of het toevoegen van specifieke interventies aan care-asusual in de eerstelijnszorg effectief zijn om herhaalde depressie te voorkomen. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van een Recurrence Prevention Program (RPP). In de studie worden vier groepen vergeleken: (1) een groep met care-as-usual, (2) een groep die RPP krijgt, (3) een groep die RPP krijgt en tevens consultatie van arts en psychiater en (4) een groep die RPP krijgt samen met cognitieve gedragstherapie.

136

De lange termijn resultaten laten zien dat toevoeging van de specifieke interventies aan huisartszorg niet tot lagere recidiefpercentages leidt. Psychiatrische consultatie en kortdurende cognitieve gedragstherapie leiden wel tot een enigszins lagere ernst van depressie vergeleken met reguliere huisartszorg. Voorts bleken het aantal vroegere episoden van depressie, locus of control en self-esteem belangrijke voorspellers te zijn voor het beloop van depressie. Dit zijn belangrijke waarschuwingssignalen voor huisartsen om rekening mee te houden bij hun taxatie van het beloop van depressie. De verkregen kennis is verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Neurologische en Psychiatrische Aandoeningen (NPA) Uitvoerende organisatie: Rijksuniversiteit Groningen - psychiatrie Budget: € 336.251,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; secundaire preventie; huisarts

Angststoornissen bij ouderen 94033036 Het doel van dit project is drieledig. Het is de vraag welke factoren voorspellen of ouderen een angststoornis ontwikkelen en hoe vaak dit samengaat met andere psychische of medische klachten. De tweede vraag is hoe ouderen angst beleven in vergelijking met jongvolwassenen. Tenslotte wordt nagegaan wat bij ouderen met een angststoornis de waarde is van psychotherapie dan wel medicatie, ook in vergelijking met een groep op de wachtlijst. De studie levert voornamelijk kennis op over de prevalentie van angststoornissen bij ouderen. Gebleken is dat er een aanzienlijke comorbiditeit met depressie en met somatische aandoeningen bestaat, dat de SAS een waardevol instrument is voor het meten van leeftijdsgerelateerde cognitieve aspecten van angst bij ouderen, en dat de medicamenteuze behandeling van angst bij ouderen tot op heden onderbelicht is. De verkregen kennis van dit project is verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Neurologische en Psychiatrische Aandoeningen (NPA) Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - klinische psychologie Budget: € 272.268,00 Einddatum: 1-7-2004 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie; huisarts

Depressie in verzorgings- en verpleeghuizen 94033041 Een onderzoek om betere herkenning, diagnostiek en behandeling te bewerkstelligen van depressie in verzorgings- en verpleeghuizen. De onderzoekers zijn nagegaan wat de prevalentie, incidentie, het beloop en de risicofactoren van depressie zijn. Ook hebben zij gekeken naar de effecten van training van de verzorgers op de herkenning van depressie en naar de effecten van feedback over de diagnose zijn op de uitkomst van depressie. De studie heeft kennis geleverd over het voorkomen van depressie in verzorgings- en verpleeghuizen, die verspreid wordt via publicaties. Daarnaast heeft het project een observatie-instrument opgeleverd voor vroegsignalering van depressie, om aan de hand

137

daarvan het gedrag van ouderen in verzorgingshuizen te observeren. Tenslotte is er een documentaire over depressie in verpleeghuizen uit het project voortgekomen. ZonMw-programma: Neurologische en Psychiatrische Aandoeningen (NPA) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - psychiatrie Budget: € 272.268,00 Einddatum: 1-2-2004 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie

Mechanismen die persoonlijke risicofactoren in verband brengen met herhaalde depressie 94033043 Waarom worden mensen die hersteld zijn van een depressie opnieuw depressief? In deze studie wordt nagegaan of vijf verschillende soorten risicofactoren - persoonlijkheid, sociale cognitie, interpersoonlijk gedrag, stressfysiologie en interpersoonlijke stress - in hun onderlinge samenhang dit kunnen verklaren. Gebleken is dat non-verbale communicatie en interpersoonlijke stress belangrijke factoren zijn voor het terugkeren van depressie. Problemen bij non-verbale communicatie kunnen interpersoonlijke stress in de hand werken en op die manier de kans op herhaling vergroten. Uit de studie komt de aanbeveling naar voren, dat psychiatrische onderzoekers en clinici (meer) aandacht moeten besteden aan non-verbale aspecten van communicatie. De verkregen kennis ui deze studie is verspreid door middel van publicaties. ZonMw-programma: Neurologische en Psychiatrische Aandoeningen (NPA) Uitvoerende organisatie: Rijksuniversiteit Groningen - psychiatrie Budget: € 272.268,00 Einddatum: 1-10-2005 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling

Kwaliteit van leven bij kinderen met chronische psychiatrische stoornissen 94037016 Deze studie bestudeert een aantal aspecten van de kwaliteit van leven van kinderen met psychiatrische aandoeningen. Onderzoeksvragen zijn wat het verband is tussen kwaliteit van leven, psychopathologie en andere risicofactoren; en wat de relatie is tussen 'improvement in morbidity' en kwaliteit van leven. Het is mogelijk gebleken om op een betrouwbare en valide manier de kwaliteit van leven te meten bij kinderen met psychiatrische aandoeningen. Kwaliteit van leven wordt meer beïnvloed door de aanwezigheid van een psychiatrische aandoening dan door de aard van de aandoening. Deze studie benadrukt het belang van implementatie van ‘kwaliteit van leven meting’ en behandeling in de klinische praktijk. Om de kwaliteit van leven te verhogen verdient niet alleen de psychopathologie aandacht in de behandeling maar ook de sociale netwerkfactoren. Een resultaat van de studie is ook een aantal trainings- en voorlichtingsbijeenkomsten voor medewerkers van de afdeling Kinder- en jeugdpsychiatrie

138

van het Sophia kinderziekenhuis en medewerkers van de jeugdafdeling van de Bavo/RNO groep. De verkregen kennis is verspreid door middel van publicaties en een proefschrift. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (AGIKO) Uitvoerende organisatie: Sophia Kinderziekenhuis - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 52.185,00 Einddatum: 26-10-2005 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie

Beeldvormend hersenonderzoek bij obsessieve-compulsieve en aanverwante stoornissen 94037018 Dit onderzoek vergelijkt patiënten met een dwangneurose (OCS-patiënten) met gezonde personen en gaat na of er sprake is van aantoonbare afwijkingen in de activiteit van neuronale circuits bij de OCS-patiënten (met name de fronto-striatale en limbale circuits). Ook is onderzocht in hoeverre de eventuele afwijkingen specifiek zijn voor OCS-patiënten; mogelijk treden deze ook op bij mensen met aanverwante stoornissen, zoals paniekstoornis of hypochondrie. Uit het onderzoek blijkt dat er inderdaad sprake is van een verstoorde functie van de frontostriatale en limbische circuits bij patiënten met OCS. De resultaten dragen bij aan verder inzicht in de overeenkomsten en verschillen tussen aanverwante stoornissen. Toekomstig onderzoek zal zich moeten richten op de interacties tussen de verschillende fronto-striatale en limbische circuits. De verkregen kennis is verspreid via nationale en internationale publicaties, hoofdstukken in boeken en een proefschrift, dat een eervolle vermelding ontving voor de Ramaer medaille van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. Vervolgonderzoek dat kan leiden tot klinische toepassing is in voorbereiding. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (AGIKO) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel -psychiatrie Budget: € 52.185,00 Einddatum: 12-5-2005 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek

De rol van genetische factoren en ernstige gebeurtenissen bij het ontstaan van angst en depressie 94037024 In dit onderzoek worden vanuit een genetisch-epidemiologisch perspectief verklaringen gezocht voor het ontstaan van angst en depressie. Er wordt gekeken naar de invloeden van genen en van milieu- en individu-specifieke factoren, zoals traumatische gebeurtenissen. Bij de studie is veel gebruik gemaakt van tweelingonderzoek. De studie heeft kennis opgeleverd over de genetische achtergrond van angst en depressie. Angst en depressie zijn weliswaar verschillende aandoeningen, maar naar alle

139

waarschijnlijkheid overlappen de genetische risicofactoren elkaar gedeeltelijk. De kennis is verspreid door middel van internationale publicaties en een proefschrift. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (AGIKO) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel - psychiatrie Budget: € 52.185,00 Einddatum: 15-3-2006 Trefwoorden: angst / depressie

Hoog cortisol niveau als risicofactor voor depressie bij ouderen en het effect van lichttherapie op stemming, slaap-waak patroon en zelfredzaamheid 94037033 Onderzoek naar de vraag of een behandeling met lichttherapie effectief is bij oudere patiënten met depressie. Het is een gerandomiseerde dubbelblind placebogecontroleerde studie, waarbij de proefpersonen zijn gerekruteerd door verwijzingen vanuit de GGZ, van Amsterdamse poliklinieken, via Amsterdamse huisartsen en verzorgingstehuizen in de regio. Na inclusie worden de proefpersonen gerandomiseerd over twee condities: ofwel drie weken dagelijks een uur extra helder blauw licht (sterkte 10.000lux) ofwel donkerrood licht (50lux). Op verschillende meetmomenten worden verschillende biologische, psychometrische en chronobiologische metingen verricht. Naar verwachting wordt hiermee aangetoond of lichttherapie symptomenreductie kan bewerkstelligen bij oudere patiënten met een ernstige depressieve stoornis. De verkregen kennis wordt verspreid via publicaties in wetenschappelijke tijdschriften. Als de therapie effectief blijkt dan kan extra licht gemakkelijk worden geïmplementeerd bij patiënten thuis of kan dit als onderhoudsbehandeling gelden. Ook kunnen de gegevens de rol van de biologische klok bij depressieve ouderen verder verhelderen. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (AGIKO) Uitvoerende organisatie: St Geestgronden Buitenamstel; VU medisch centrum - psychiatrie Budget: € 52.185,00 Einddatum: 1-12-2009 Trefwoorden: ouderen; angst / depressie; behandeling

Geestelijke gezondheid van jeugd tot volwassenheid - TRIALS 94038011 Grootschalig onderzoek om de geestelijke gezondheid en sociale ontwikkeling van jongeren naar volwassenheid in kaart te brengen, zowel rekening houdend met de psychopathologie als met onderliggende kwetsbaarheid en omgevingsrisico’s. Dit project maakt deel uit van een groter onderzoek (Hfdst 3, project 100001003). Er is een uitgebreide dataset opgebouwd met gegevens van meer dan 2000 jongeren uit de algemene bevolking, hun ouders, leerkrachten en klasgenoten. Het onderzoek is uitgebreid met een klinisch cohort van meer dan 500 jongeren. De doelstellingen van het onderzoek, de opzet, de inhoud van de databank, de publicaties, de reacties van deelnemers en andere informatie wordt beschreven op de website: www.trails.nl. Resultaten van het onderzoek zijn publicaties over tal van onderwerpen zoals de taxonomie van psychiatrische ziektebeelden, de associatie van emotionele en gedragsproblemen met temperament, oorzaken en gevolgen van pesten, de relatie tussen informatieverwerking en

140

psychische gezondheid, geestelijke gezondheid bij migrantenkinderen, de relatie tussen gezinsomstandigheden en psychische gezondheid, anti- en pro-sociaal gedrag van jongeren. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: Rijksuniversiteit Groningen - psychiatrie Budget: € 537.276,00 Einddatum: 1-1-2006 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie

Neurodynamiek van schizofrenie 94038012 In deze studie is door meerdere organisaties samengewerkt om neuro-cognitieve en neuroanatomische veranderingen tijdens de beginstadia van schizofrenie te bestuderen. Er is nagegaan of deze voorspellend zijn voor het verdere ziekteverloop. Het onderzoek heeft kennis (publicaties) opgeleverd over het ziektebeloop van schizofrenie. De belangrijkste uitkomst is dat veranderingen in intellectueel functioneren en verbaal geheugen geassocieerd zijn met een chronisch beloop en slecht functioneren op het gebied van werk. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 485.545,00 Einddatum: 1-2-2005 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; neurobiologisch onderzoek

Epidemiologie en behandeling van somatisatie en de comorbiditeit met depressie en angst in de huisartspraktijk 94038013 Een onderzoek naar diagnostiek en behandeling van onverklaarde lichamelijke klachten. Er was aandacht voor de klinische relevantie van somatoforme stoornissen en voor de relatie met angst of depressie, het bezoek aan de huisarts, functionele beperkingen en de prognose. De belangrijkste uitkomst is dat somatoforme stoornissen voorkomen bij één op de zes patiënten van de huisarts en geassocieerd zijn met veel lichamelijke klachten en functionele beperkingen. De somatoforme stoornis in de eerste lijn heeft een slechte prognose: driekwart van de patiënten behoudt de klachten langdurig; een extra behandeling door de huisarts heeft geen meerwaarde boven de ‘normale’ behandeling. Het onderzoek heeft een training voor huisartsen opgeleverd in cognitieve gedragstherapie bij somatoforme stoornissen. Daarnaast is een patiëntenhandleiding gemaakt en wordt een bijdrage geleverd aan het postacademisch onderwijs voor huisartsen. De verkregen kennis is gepubliceerd in een proefschrift en verspreid via andere publicaties. Resultaten van het onderzoek zullen ook invloed hebben op de multidisciplinaire richtlijn somatoforme stoornissen/klachten en de NHG standaard die in ontwikkeling zijn. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum; LUMC Budget: € 410.671,00 Einddatum: 1-4-2004 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; huisarts

141

Zeer jonge kinderen met ernstige ontwikkelingsstoornissen (autisme spectrum of mentale achteruitgang) 94038014 Het doel van deze studie is de biologische- en omgevingsfactoren in kaart brengen die van invloed zijn op de ontwikkeling van een stoornis in het autistisch spectrum disorder (ASD) bij jonge kinderen. Dit maakt vroege herkenning van ASD mogelijk en kan de vroegdiagnostiek voor deze aandoening verbeteren. Deze studie hangt samen met ander onderzoek (Hfdst 3, project 940-38-045) en heeft extra financiering gekregen voor implementatie van de resultaten in de praktijk (Hfdst 3, project 940-39-003). Het project levert aanwijzingen voor het verbeteren van de vroege herkenning van autisme, het verbeteren van de diagnostiek en het opzetten van vroege interventies. Het heeft geleid tot nieuwe aanknopingspunten voor onderzoek naar de etiologie van ASD. Eindproducten zijn een signaleringsinstrument en een screeningsinstrument voor de vroege herkenning van autistische spectrum stoornissen. De verkregen kennis is verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - psychiatrie Budget: € 534.553,00 Einddatum: 1-4-2005 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie

Comorbiditeit van depressie en cardiovasculaire aandoeningen bij ouderen 94038039 In deze studie wordt nagegaan of een met veroudering gepaard gaande ontregeling van de stress-hormoon huishouding (=cortisol), een risico vormt voor comorbiditeit van depressie met cardiovasculaire aandoeningen bij ouderen. Depressie op oudere leeftijd is een veel voorkomend probleem en gaat gepaard met een verhoogd sterfterisico, met name aan hart-vaat ziekten. Het is niet bekend hoe de relatie tussen depressie en hart-vaat ziekten te verklaren is. Evenmin is bekend of depressieve patiënten met een hart-vaat ziekte andere depressieve klachten uiten en wellicht te onderscheiden zijn als risicogroep. Wel is bekend dat er een samenhang is tussen depressie en afwijkingen in het brein (witte stof afwijkingen) die te maken hebben met arteriosclerose. Het huidige onderzoek biedt mogelijkheden om groepen ouderen te identificeren met een verhoogd risico op cardiovasculaire pathologie in relatie tot depressie. Tevens biedt het meer inzicht in de met depressiviteit geassocieerde verstoringen van de cortisol regulatie (stress hormoon) en de ontstekingscascade. Daarmee draagt de studie bij aan de ontwikkeling van nieuwe behandelmethoden voor depressie bij ouderen. De resultaten bevestigen de gedachte dat depressieve ouderen meer arteriosclerose hebben dan niet depressieve ouderen, wat zou kunnen verklaren waarom ze meer myocard-infarcten en angina pectoris ontwikkelen na verloop van tijd. Het onderzoek laat geen verschillen zien in klachtenpatronen, aan de hand waarvan depressieve ouderen met en zonder hart-vaat ziekten te onderscheiden zouden zijn. Uit onderzoek naar verstoringen in de cortisol regulatie komt naar voren dat zowel een verlaagde als een relatief verhoogde cortisol concentratie samen gaan met depressie. Depressies met verhoogde cortisol waardes komen meer voor bij ouderen met hart-vaat ziekten en cognitieve problemen.

142

De resultaten van dit onderzoek zijn op den duur toe te passen in preventie en in behandeling van depressie en somatische comorbiditeit, maar dat vereist eerst nader onderzoek. Er zijn daarvoor nieuwe vraagstellingen geformuleerd. De uit het onderzoek verkregen kennis is verspreid via publicaties in wetenschappelijke tijdschriften. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - psychiatrie Budget: € 186.958,00 Einddatum: 15-7-2007 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; neurobiologisch onderzoek

Geestelijke gezondheid bij jongeren met een verstandelijke handicap 94038043 Een onderzoek om de objectieve en subjectieve behoeften op het gebied van geestelijke gezondheid vast te stellen bij jonge mensen met een verstandelijke beperking en hun gezinnen. Tevens wordt nagegaan wat de determinanten daarvan zijn. De hulpbehoeften van ouders zijn in kaart gebracht en het proces dat zij doormaakten bij het zoeken van professionele hulp is nader onderzocht; evenals de determinanten van dit proces en de persoonlijke redenen van ouders om geen hulp te zoeken. Er is ook is aandacht besteed aan de hulpbehoefte van de jongeren en de vraag in hoeverre deze tot uiting komt in emotionele of gedragsproblemen. De in deze studie opgedane kennis wordt verspreid via een proefschrift en publicaties. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - kinder- en jeugdpsychiatrie Budget: € 272.268,00 Einddatum: 1-4-2006 Trefwoorden: jeugd; patiënten / consumenten

Etiologie en impact van cognitieve achteruitgang en depressieve gevoelens op oudere leeftijd 94038044 In deze studie wordt nagegaan hoe bij ouderen cognitieve achteruitgang en depressie met elkaar samenhangen. Ook is de vraag of, en in welke mate, arteriosclerose en inflammatoire processen bijdragen aan het ontstaan van de ziektebeelden op oudere leeftijd. Het onderzoek levert kennis op in de vorm van een proefschrift en publicaties. De belangrijkste bevindingen zijn dat arteriosclerose leidt tot cognitieve achteruitgang bij ouderen. Depressie op hoge leeftijd is meer gerelateerd aan de functionele gevolgen van arteriosclerose op cognitief en functioneel gebied dan aan arteriosclerose zelf. Verder suggereren de resultaten dat depressies bij ouderen mogelijk te behandelen zijn met specifieke anti-inflammatoire therapie. De therapeutische implicaties zullen in de toekomst verder moeten worden onderzocht. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: LUMC - algemene interne geneeskunde Budget: € 172.196,00 Einddatum: 1-3-2005 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; neurobiologisch onderzoek

143

Problemen met sociale interactie en communicatie op de leeftijd van 12 tot 14 maanden als voorspellers voor autisme en aanverwante stoornissen 94038045 Deze studie is een uitbreiding van eerder onderzoek (Hfdst 3, project 940-38-014). Het huidige project levert kennis over vroege kenmerken van autisme (Autisme Spectrum Disorder ASD) om daardoor vroege herkenning van ASD mogelijk te maken. Met de uitbreiding wil men nagaan op welk niveau vroege problemen bij sociale interactie en communicatie voorspellend zijn voor ASD. Ook wil men nagaan wat de voorspellende waarde is van vroege problemen bij aandachtregulatie. De studie bouwt een epidemiologische database op van tien duizend kinderen van 14 maanden. Met deze personen wordt retrospectief gewerkt, zodat is na te gaan hoeveel kinderen bij 14 maanden niet gediagnosticeerd werden met ASD maar op latere leeftijd alsnog de diagnose ASD kregen. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - psychiatrie Budget: € 272.268,00 Einddatum: 1-5-2007 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie

Voorkomen van comorbiditeit bij patiënten met neurologische en psychiatrische ziekten 94038048 Een studie om meer inzicht te krijgen in de prevalentie en gevolgen van comorbiditeit van neurologische en psychiatrische aandoeningen, zoals die zich aandienen in de huisartsenpraktijk. De comorbiditeit van zeven neurologische en psychiatrische aandoeningen is in kaart gebracht bij een grote, voor Nederland representatieve populatie. Het onderzoek heeft, dank zij de longitudinale gegevens, bijgedragen aan de discussie over de vasculaire depressie hypothese. De patiënten hebben vaak een andere aandoening dan depressie; wanneer ze lijden aan een depressie wordt dit minder vaak door de huisarts herkend. De huisarts behandelt nagenoeg alle patiënten met een depressie op dezelfde manier, ongeacht of ze ook een andere aandoening hebben. Het onderzoek levert kennis en nieuwe inzichten op, die kunnen bijdragen aan een betere zorgverlening voor patiënten met de comorbide aandoeningen. De verkregen kennis is verspreid via publicaties. ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Tweede Tranche) Uitvoerende organisatie: NIVEL Budget: € 251.848,00 Einddatum: 1-7-2006 Trefwoorden: angst / depressie; neurobiologisch onderzoek; secundaire preventie; huisarts

144

Implementatie van instrumenten om herkenning en diagnostiek van autisme en aan autisme verwante stoornissen te bevorderen 94039003 Het doel van dit project is vroege herkenning van autisme (Autisme Spectrum Disorder, ASD), vóór het derde levensjaar, en diagnostiek in praktijk te brengen. Men wil dit bereiken door regionale implementatie van recent ontwikkelde instrumenten voor signalering, screening en diagnostiek. Belangrijke doelgroepen zijn consultatiebureaus, teams voor integrale vroeghulp en kinderpsychiatrische centra. In dit project worden de instrumenten in de regio geïmplementeerd. De resultaten zullen uitwijzen of vroege herkenning en diagnostiek is verbeterd na de implementatie. Ook leveren de resultaten inzicht in de belemmerende en bevorderende factoren die de implementatie beïnvloeden. Deze kennis zal een belangrijke rol spelen bij de uiteindelijke landelijke implementatie. Deze implementatiestudie is een vervolg op de projecten 940-38-014 en 940-38-045 (Hfdst 3). ZonMw-programma: Chronisch Zieken (Implementatieproject) Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - psychiatrie Budget: € 70.000,00 Einddatum: 1-1-2007 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie

Veranderingen in het sociale netwerk en de psychosociale ontwikkeling van jongeren met een visuele beperking 94301001 Onderzoek naar de vraag in hoeverre het sociale netwerk van jongeren met een visuele beperking is veranderd ten gevolge van hun handicap en naar de vraag hoe de psychosociale ontwikkeling is verlopen gedurende zeven jaar, mede onder invloed van diverse transities in woon- en schoolsituaties. Daarnaast heeft men gekeken naar de invloed van een visuele beperking op kwantitatieve en kwalitatieve aspecten van het netwerk en de psychosociale ontwikkeling; en naar de relatie tussen netwerk-aspecten en indicatoren voor de psychosociale ontwikkeling van visueel gehandicapte jongeren. Aan het onderzoek hebben drie groepen respondenten deelgenomen: (152) adolescenten met een visuele beperking, (205) jongvolwassenen met een visuele beperking en (161) ouders (40% vaders) van adolescenten met een visuele beperking. De groep jongvolwassenen had acht jaar eerder ook meegedaan aan onderzoek. Een groot deel van de deelnemers heeft steeds regulier onderwijs gevolgd en bij hun ouders gewoond. Ouders kregen extra vragen over de opvoeding, alle respondenten beantwoordden schriftelijk en mondeling vragen over psychosociale ontwikkeling, sociale contacten, beleving van beperking, opvoeding en opvoedingsbeleving, stress en welbevinden. Het onderzoek heeft kennis opgeleverd, die is verspreid via publicaties. De belangrijkste resultaten zijn: de sociale netwerken van jongeren met een visuele beperking zijn kleiner dan die van jongeren zonder beperking. Jongeren met een visuele beperking brengen minder tijd door in het gezelschap van anderen. Desondanks geven veel jongeren met een visuele beperking aan zich prettig te voelen en geen sociale isolatie te ervaren. Op basis van de resultaten is een implementatieproject opgezet (Hfdst 3, project 943-IMP-005). ZonMw-programma: InZicht Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - orthopedagogiek Budget: € 114.534,00 Einddatum: 3-6-2005 Trefwoorden: jeugd

145

Onderzoek naar integratieve therapie over gehechtheid en gedrag 94301012 Een studie naar de effectiviteit van een nieuwe behandelmethode voor kinderen met een visuele en verstandelijke beperking en met therapieresistente gedragsproblemen. De behandeling is gebaseerd op het opbouwen van een gehechtheidsrelatie gevolg door gedragstherapie. Er is ook getoetst of gehechtheid, zoals verondersteld, een noodzakelijk werkzaam bestanddeel is van de behandeling en op welke manieren de werking van gehechtheid tot uiting komt. De nieuwe behandelwijze bleek gunstige resultaten te geven. De behandeling leidde tot afname van gedragsproblemen, minder vrijheidsbeperkende maatregelen en toename van ontwikkelings- en communicatieve mogelijkheden. Gedragstherapie blijkt het best te werken als de therapeut daaraan voorafgaand een hechte band met de cliënt opbouwt. De verkregen kennis wordt verspreid via publicaties. Er is een uitgebreide beschrijving van de behandeling. Binnen de instelling vindt verankering plaats van de integratieve therapie. Verder implementatie gebeurt via project 943-IMP-002 (Hfdst 3). ZonMw-programma: InZicht Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - pedagogiek; Bartimeus Budget: € 115.000,00 Einddatum: 9-12-2004 Trefwoorden: gedragsstoornissen; behandeling; jeugd

Ontwikkeling van de leergang psychotherapeutische behandeling, vanuit op de gehechtheidstheorie gebaseerde gedragstherapie 943IMP002 De methodiek van gehechtheidstherapie met aansluitend gedragstherapie is in een ander project (Hfdst 3, project 94301012) ontwikkeld, wetenschappelijk getoetst en effectief gebleken. Het huidige project neemt de implementatie ter hand om de resultaten te verspreiden en een cursuscurriculum te ontwikkelen. Informatie over de behandelmethode en de resultaten van het toepassen ervan is via studiedagen en op congressen verspreid. Er is een leergang / cursuscurriculum opgezet. De cursus is bedoeld om gedragswetenschappers en met name gz-psychologen te trainen in de integratieve therapie (gehechtheidstherapie met in het verlengde gedragstherapie). De cursus wordt binnen het RINO-opleidingsprogramma 2006-2007 aangeboden. Er is accreditatie voor de cursus aangevraagd. Tevens is een intervisie- en supervisietraject ontwikkeld. In de komende jaren zal de cursus structureel worden aangeboden binnen het RINO-opleidingsprogramma. ZonMw-programma: InZicht Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - psychologie en pedagogiek; Bartimeus Budget: € 20.000,00 Einddatum: 30-9-2006 Trefwoorden: gedragsstoornissen; jeugd; behandeling

146

Verder kijken dan de visuele beperking: hoe doe je dat? 943IMP006 Een implementatieproject om informatie te verspreiden over de recente onderzoeksresultaten uit project 943-01-001 (Hfdst 3) over jongeren en jongvolwassenen met een visuele handicap. Gezamenlijke seminars van jongeren / jongvolwassenen met een visuele beperking en hulpverleners / begeleiders uit deze sector, leiden tot concrete wensen en voorstellen voor een integrale werkwijze in de begeleidingscontacten tijdens adolescentie en jongvolwassenheid. Het project levert een brochure waarin de belangrijkste onderzoeksresultaten staan weergegeven. De brochure is geschreven voor respondenten in het eerdere project (jongeren en jongvolwassenen met een visuele beperking en hun opvoeders) en voor hulpverleners en begeleiders die werkzaam zijn bij de ondersteuning van personen met een visuele beperking. Tijdens vijf regionale seminars wordt de benodigde theoretische kennis aangeboden. Deze gaat over de psychosociale ontwikkeling in de adolescentie in het algemeen en over personen met een visuele beperking in het bijzonder. Dit zal op termijn leiden tot een nota (toekomstvisie) waarin beschreven wordt hoe begeleidings- en ondersteuningsactiviteiten voor jongeren met een visuele beperking moeten worden aangepast en vernieuwd. ZonMw-programma: InZicht Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - orthopedagogiek Budget: € 19.992,00 Einddatum: 1-1-2007 Trefwoorden: jeugd; behandeling

Genetische en omgevingsfactoren bij beginnen en doorgaan met roken 98510002 Deze studie gaat na of er gemeenschappelijke kenmerken zijn bij rokers. Hiervoor wordt een serie enquêtes afgenomen onder Nederlandse tweelingen en hun naaste verwanten. Factoren die onderzocht worden zijn erfelijke factoren, het delen van dezelfde familieachtergrond, opgroeien in een zelfde cultuur en de persoonlijke ervaringen van het individu. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen beginnen met roken en verslaving. Het onderzoek heeft informatie opgeleverd over wat precies van invloed is: zo blijkt de omgeving relevant voor beginnen met roken en vormen genetische factoren een risico voor (nicotine)verslaving. De kennis is verspreid via publicaties. De studie hangt samen met project 3100038 (Hfdst 3). ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - biologische psychologie Budget: € 245.597,00 Einddatum: 30-11-2004 Trefwoorden: verslaving

Individuele gevoeligheid voor verslaving: verstoring van hechting op jonge leeftijd en neurochemische mechanismen 98510004 Een kritische factor voor de initiatie van verslavingen is de individuele gevoeligheid voor de afhankelijkheid van druggebruik. Dit project tracht aan de hand van dierexperimenteel onderzoek de individuele ervaringen op jonge leeftijd (verstoring van vroege sociale

147

contacten) te karakteriseren die van invloed zijn op de individuele gevoeligheid voor middelenverslaving. Het onderzoek heeft kennis opgeleverd over het ontstaan van verslaving. De belangrijkste bevinding is dat de opioïd receptor in de hersenen een specifieke rol speelt bij de belonende effecten van cocaïne. Variatie in de opioïd receptor niveaus zou een risicofactor kunnen vormen voor het ontwikkelen van cocaïneverslaving. De uitkomsten leveren aanwijzingen voor strategieën in preventie en behandeling van drugsverslaving. Daarnaast onderstrepen ze het belang van verder onderzoek naar opioïd receptoren met betrekking tot het risico voor het ontwikkelen van een drugsverslaving. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - medische farmacologie Budget: € 295.955,00 Einddatum: 4-3-2004 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

De rol van cognitieve processen bij de geconditioneerde hunkering naar opiaten en bij terugval 98510005 Fundamenteel onderzoek naar de rol van informatieverwerking en aandachtsprocessen bij craving (hunkering naar verslavende middelen). Craving speelt een grote rol bij verslavingsgedrag en terugval. Maar het is nog onduidelijk hoe craving ontstaat. Men vermoedt dat hierbij een bepaalde toestand van denken en voelen, die ontstaat door het zien van dingen die aan drugs en drank herinneren (cue exposure), een belangrijke rol speelt. De dopaminehuishouding in de hersenen is daarbij van belang. Iets zien dat aan drugs herinnert, zou de neurotransmitterstof dopamine doen toenemen en dat zou weer leiden tot extreme aandacht voor alles wat met drugs te maken heeft. In dit onderzoek is nagegaan of toediening van het antipsychoticum haloperidol ingrijpt op de dopaminehuishouding, waardoor de sterke aandacht voor drugs zou verminderen. De verkregen inzichten en toegepaste meetinstrumenten worden ingezet in studies naar de effectiviteit van cue exposure therapie bij zowel opiaat- als alcoholverslaafden. Het antipsychoticum blijkt inderdaad in te grijpen op de dopaminehuishouding in de hersenen. Hierdoor verdwijnt de sterke aandacht voor drugs, maar de trek in drugs verdwijnt vooralsnog niet. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum Budget: € 198.692,00 Einddatum: 26-4-2004 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Betekenis van cues en context (bij roken) bij behandeling en preventie van terugval 98510006 Een experiment met cue exposure therapie bij rookverslaving. Het project onderzoekt de invloed van cues (tekens die aanleiding geven tot het nemen van een sigaret) in samenhang met de verschillende contexten van de verslaafde. Het gaat vooral om de invloed op de drang om te roken.

148

Het onderzoek heeft onder meer kennis opgeleverd over de invloed van cues in verschillende contexten en over behandeling met cue exposure therapie bij rookverslaving. De kennis is verspreid in de vorm van publicaties en een proefschrift. Een belangrijke conclusie is dat de behandeling zich in een vroeg stadium moet richten op hoog rookrelevante contexten en minder op de 'cues' zelf. Aanvulling met behandeltechnieken uit de cognitieve therapie of terugvalpreventie is gewenst. Voor de behandeling zijn handboeken ontwikkeld die de deelnemers zelf thuis kunnen gebruiken. Professionele begeleiding in de oorsponkelijke omgeving is een aandachtspunt; en tevens een knelpunt. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - medische, klinische en experimentele psychologie Budget: € 133.785,00 Einddatum: 16-11-2006 Trefwoorden: verslaving; behandeling

Neurobiologische markers voor verhoogde gevoeligheid voor verslaving 98510007 Een onderzoek met behulp van dierproeven naar neurobiologische en gedragsfactoren, die bijdragen aan een verhoogde gevoeligheid voor cocaïneverslaving. Ook wordt de effectiviteit onderzocht van anxiolytic en antidepressant geneesmiddelen indien er sprake is van verhoogde gevoeligheid. Het onderzoek levert kennis op over factoren die bijdragen aan een verhoogde gevoeligheid voor cocaïneverslaving. Gebleken is dat het stress-geïnduceerde 'poets-model' (een strategie om met angst om te gaan) gebruikt kan worden om comorbiditeit tussen cocaïneverslaving en depressie te onderzoeken. Een conclusie is ook dat farmacotherapieën bij de behandeling van drugsverslaafden aangepast dienen te worden aan de motivationele en neurochemische staat van de individuele patiënt. Er is aanvullend onderzoek nodig om dit verder te testen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - Research Institute Neuroscience Budget: € 249.193,00 Einddatum: 19-8-2005 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Pathologisch gokken en gebrekkige zelfregulering; deel 1 98510012 Een onderzoek naar het neuropsychologisch functioneren bij pathologisch gokken. Deze aandoening wordt gezien als het resultaat van gebrekkige zelfregulering. Gebaseerd op eerder onderzoek was de verwachting dat verschillende cognitieve processen betrokken zijn bij een gebrekkige zelfregulering. Uit het onderzoek blijkt dat pathologische gokkers dezelfde verminderde cognitieve functies hebben als mensen met alcoholafhankelijkheid en dat zij op dezelfde manier verschillen van een normale controlegroep. Pathologische gokkers verschillen duidelijk van patiënten met het Syndroom van Gilles de la Tourette. Dit wijst erop dat pathologisch gokken in

149

neurocognitief opzicht meer lijkt op een verslaving dan op een impulscontrolestoornis, wat het volgens de DSM-IV is. Dit betekent dat pathologische gokkers mogelijk ook behandeld kunnen worden met behulp van psychologische farmacologische interventies die ook bij verslaafden effectief zijn gebleken. Vervolgonderzoek is gehonoreerd in project 31000056 (Hfdst 3). ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 160.638,00 Einddatum: 6-2-2006 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Verschillende mechanismen die leiden tot craving bij alcoholisten; neurobiologische, psychofysiologische en klinische karakteristieken. 98510013 Craving kan voortvloeien uit verschillende mechanismen, afhankelijk van individuele verschillen in neurochemie, psychofysiologie en klinische kenmerken (persoonlijkheid, drankgeschiedenis). Dit onderzoek wil de verschillen identificeren in de mechanismen die craving veroorzaken: ‘reward craving’, ‘relief craving’ en ‘obsessive craving’. Mensen die behoefte hebben aan beloning reageren mogelijk op naltrexon om craving terug te dringen; mensen die gevoelig zijn voor stress op acamprosaat; en mensen die drinken door een gebrek aan controle op serotonerge medicijnen. Op deze wijze kan worden vastgesteld welke medicijnen bij welke patiënten het best kunnen worden voorgeschreven om craving terug te dringen. Het onderzoek heeft kennis opgeleverd over craving. De studie toont aan dat reward en relief drinkers niet van elkaar te onderscheiden zijn op fenotypisch niveau. Genotypen en endofenotypen blijken nauwer gerelateerd aan de originele neurobiologische mechanismen van alcoholisme en hebben mogelijk om deze reden meer potentie voor matching dan fenotypen. De studie leidt tot het advies om een nieuw model te ontwerpen waarin meer aandacht is voor genotypen en endofenotypen. Dit model moet leiden tot nieuwe hypothesen om terugval beter te kunnen behandelen. Toetsing dient te gebeuren via rct’s met terugval als primaire uitkomstmaat en de interactie tussen genotype/endofenotype en medicament als voorspeller van terugval. In de toekomst kunnen patiënten met een alcoholstoornis op basis van hun genetische predispositie dan het juiste medicijn krijgen voorgeschreven. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 244.541,00 Einddatum: 4-3-2005 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Programmeren van neurologische circuits en verschillen in gevoeligheid voor verslaving 98510014 Het doel van deze studie was tweeledig. Allereerst is onderzoek gedaan naar de interactie tussen vroege ervaringen en de genetische achtergrond bij gevoeligheid voor cocaïneverslaving. Ten tweede is onderzoek gedaan naar de interactie tussen corticosteroïd hormonen en cocaïnegevoeligheid op volwassen leeftijd. Beide onderzoeken zijn uitgevoerd

150

bij muizen. Het project is samengegaan met een ander door ZonMw gesubsidieerd project (Hfdst 3, project 98510504). In beide projecten is aangetoond dat de verschillende modellen muizen, afhankelijk van hun eigenschappen, op verschillende wijzen (wel en niet) gevoelig lijken voor de invloed van vroege en late omgevingservaringen alsmede voor de impact van stresshormonen uit de bijnieren op de inname van verslavende drugs. Beide modellen kunnen in de toekomst worden aangewend om de genetische mechanismen te bestuderen die ten grondslag liggen aan individuele gevoeligheid voor druggebruik. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Leiden/Amsterdam Center for Drug Research; INSERM Budget: € 281.041,00 Einddatum: 15-6-2006 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Structurele en functionele veranderingen in de hersenen bij sociale drinkers 98510015 Een onderzoek naar de effecten van sociaal drinken op de hersenen. Er zijn verschillende testen gedaan bij drie categorieën drinkers: sociale drinkers, zware sociale drinkers en alcoholisten. Ook is gekeken naar de effecten van drank op de lever. Het uiteindelijke doel van deze studie is om de kans op hersenbeschadiging vroegtijdig te kunnen signaleren. De studie heeft nieuwe inzichten opgeleverd over de effecten van drinken op de hersenen en over de lange termijn effecten van alcoholgebruik. Alcoholgebruik blijkt gevolgen te hebben voor het functioneren van de hersenen, ook bij mensen die niet afhankelijk zijn van alcohol. Ook zonder de invloed van genetische factoren die samenhangen met overmatig drankgebruik heeft het gebruik van alcohol op de lange termijn effecten op de structuur en het functioneren van de hersenen. In het begin zijn er zeer milde cognitieve effecten bij jonge sociale drinkers. Met de toename van de leeftijd en van het alcoholgebruik breiden de effecten van alcohol op cognitieve processen zich uit. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit Utrecht - psychofarmacologie Budget: € 227.798,00 Einddatum: 12-7-2005 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Risicofactoren voor individuele kwetsbaarheid voor drugsmisbruik 98510016 Een onderzoek met behulp van proeven bij ratten naar genetische factoren, 'early life events' (verwaarlozing door moeder op 9e dag na geboorte, eenmalige clonidine-injectie) en de rol van stress bij blootstelling aan ethanol, respectievelijk cocaïne. Behalve voor de genetische predispositie is er aandacht voor de interactie tussen genetische achtergrond en vroege levenservaringen.

151

Er is inzicht verkregen in de rol van genetische en omgevingsfactoren bij het ontstaan van verslavingsgedrag en in onderliggende neurobiologische mechanismen. De resultaten maken duidelijk dat etiologisch onderzoek naar verslaving nooit beperkt kan blijven tot één enkele factor maar dat de samenhang tussen verschillende factoren moet worden bestudeerd. Dit dierexperimentele onderzoek biedt handvatten voor humaan onderzoek naar oorzaken van de grote verschillen in verslaafd raken. Het onderzoek heeft tien artikelen en een proefschrift opgeleverd. Bij NWO wordt een vervolgonderzoek bij alcoholverslaafden gesubsidieerd. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - farmacologie Budget: € 245.949,00 Einddatum: 31-1-2006 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Gezamenlijke besluitvorming: de effectiviteit van gestandaardiseerde zorgcontracten 98510018 De eerder ontwikkelde module 'Samen Beslissen' in een gesprek tussen hulpverlener en cliënt wordt wetenschappelijk onderzocht op effectiviteit en efficiëntie. 'Samen Beslissen' is een gestandaardiseerde methode om te komen tot een verantwoorde behandelingsovereenkomst, die ook op systematische wijze wordt geëvalueerd. Het project tracht een antwoord te geven op de vraag of een behandeling, gebaseerd op de motiverende gesprekstechniek en de gespreksmodule 'Samen Beslissen', gevolgd door gestandaardiseerde evaluaties, effectiever en efficiënter is dan de gebruikelijke manier om een behandeling te beginnen. 'Effectiever' wordt geoperationaliseerd in termen van abstinentie of gecontroleerd gebruik, manier van beëindigen van de behandeling en de duur van de behandeling. Bij gebleken effectiviteit is in dit project de implementatie van de gespreksmodule 'samen beslissen' aan de orde. Er worden ook trainingen gegeven in de gespreksmodule van 'samen beslissen' en motivationele gesprekstechnieken. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Novadic-Kentron Budget: € 75.000,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: verslaving; behandeling; patiënten / consumenten

Verslaving en ernstige psychopathologie: effecten van geïntegreerde behandeling van dubbele diagnose 98510019 Deze studie gaat na of een aanzienlijk deel van de huidige residentiële behandeling van SMI (severe mental illness) patiënten even effectief - of wellicht zelfs effectiever - en met minder belasting voor de patiënt in ambulante vorm aangeboden kan worden. De effectiviteit van residentiële versus ambulante geïntegreerde behandeling van dubbele diagnose patiënten wordt onderzocht in een rct. Het project levert inzicht in factoren en mechanismen die ten grondslag liggen aan behandelsucces (inclusief het opbouwen van een vertrouwensrelatie) bij patiënten met dubbele problematiek. Het levert kennis over faciliterende en belemmerende factoren bij het aanbieden van geïntegreerde, ambulante zorg aan dubbele-diagnosepatiënten. Tenslotte

152

biedt het kennis over betrouwbaarheid en validiteit van een aantal meetinstrumenten voor deze specifieke populatie. De ervaringen bij de praktische uitvoering van de intensieve ambulante behandeling en de residentiële behandeling (en knelpunten hierbij) worden beschreven en overgebracht aan behandelmedewerkers in de vorm van training en voorlichting. Bij gebleken effectiviteit zal de intensieve ambulante therapie als zelfstandige behandelvorm geïmplementeerd worden op het Centrum voor Dubbele Problematiek van Parnassia. In overleg met andere instellingen voor psychiatrie en verslavingszorg kan ook daar intensieve ambulante zorg als effectieve behandeling worden geïmplementeerd. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum Budget: € 75.000,00 Einddatum: 1-3-2008 Trefwoorden: verslaving; behandeling

State of the Art studie (nr. 4) naar de effectiviteit van de preventieve interventies in de verslavingszorg 98510020 Er is een overzicht gemaakt van de stand van wetenschap en praktijk (best practices) anno 2006 van de effectiviteit van interventies op het terrein van verslavingspreventie, inclusief de binnenkort te verwachten resultaten van lopend onderzoek. Dit biedt een opstap voor toekomstig onderzoek. Het resultaat is een ZonMw publicatie waarin de beschikbare wetenschappelijke kennis en de lacunes in kaart zijn gebracht over de effecten van preventieve interventies ten aanzien van het gebruik van alcohol en genotmiddelen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Vrije Universiteit - klinische psychologie Budget: € 45.162,00 Einddatum: 1-2-2006 Trefwoorden: verslaving; secundaire preventie; jeugd

State of the Art studie (nr. 5) naar behandeling van comorbiditeit: verslaving en een psychische stoornis 98510021 Deze studie levert een overzicht van de evidence-based en/of best practice behandeling van misbruik en afhankelijkheid van middelen en comorbide psychiatrische problematiek anno 2006. Tevens is nagegaan welke lacunes er zijn in de kennis en zijn aanbevelingen gegeven voor de urgentie om deze lacunes weg te werken. Het resultaat is een ZonMw publicatie met alle evidence-based en best practice aanbevelingen en suggesties voor aanvullend onderzoek. Het rapport wordt o.a. gelezen en gebruikt bij de voorbereiding van nieuwe behandelrichtlijnen over de behandeling van verslaving of comorbide problemen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: De Geestgronden (J.C. van der Stel) Budget: € 17.850,00 Einddatum: 1-2-2006 Trefwoorden: verslaving; behandeling; angst / depressie; psychose / schizofrenie; richtlijn

153

State of the Art studie (nr. 1) naar factoren die bij kinderen en adolescenten een risico vormen voor gebruik, misbruik en afhankelijkheid van middelen. 98510022 Er is een overzicht gemaakt van de stand van de kennis anno 2006 over factoren die bij kinderen en jongeren een rol spelen bij gebruik, misbruik en afhankelijkheid. Vanuit dit overzicht worden onderzoeksthema's besproken die kunnen leiden tot nieuwe inzichten op dit terrein. Het resultaat is een ZonMw publicatie met een overzicht van de huidige kennis. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - Rudolf Magnus Instituut voor neurowetenschappen. Budget: € 49.742,00 Einddatum: 1-8-2006 Trefwoorden: verslaving; jeugd

State of the Art studie (nr. 6) naar de effectiviteit van verslavingszorg in een justitieel kader 98510023 In 2006 is de balans opgemaakt van de kennis over evidence based verslavingszorg en best practices in een justitieel kader. Het resultaat is een ZonMw publicatie, die de stand van zaken beschrijft en ingaat op de achtergrond van verslavingsinterventies, de mogelijkheden van justitiële drang en de theoretische achtergrond van dranginterventies. Het bestaande aanbod vanuit verslavingszorg voor justitiabele drugsverslaafden wordt beschreven. Het rapport wijst op lacunes in het drangonderzoek en geeft aanbevelingen voor toekomstig onderzoek. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: AIAR - Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 32.000,00 Einddatum: 2-2-2006 Trefwoorden: verslaving; forensische psychiatrie

Twee state of the art studies (nr. 2 en 3) over chroniciteit van verslaving 98510024 Twee studies over het beloop van verslaving. De eerste gaat in op de neurologische factoren die maken dat verslaving chronisch is. Deze studie presenteert de neurobiologische voorspellers en strekt zich daarbij uit over vier verschillende velden van neurobiologisch onderzoek: dieronderzoek, neurofarmacologische studies bij mensen, neuro-imaging studies en genetisch onderzoek. De tweede studie spitst chroniciteit toe op alcohol- respectievelijk drugsverslaving. Deze studie presenteert de feiten over het verloop van alcohol- en drugsverslaving bij verschillende populaties.

154

De resultaten zijn twee Engelstalige ZonMw publicaties in een serie van zes state of the art studies uit 2006. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Radboud Univ. Nijmegen; NISPA; Amsterdam Institute for Addiction Research Budget: € 50.000,00 Einddatum: 9-5-2006 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

De rol van de dopamine D3 receptor bij experimentele opiaatverslaving 98510502 Een onderzoek om vast te stellen wat de rol is van de dopamine D3 receptor bij dagelijkse craving naar heroïneverslaving. Hiervoor wordt gebruik gemaakt van intraveneuze heroïnezelftoediening bij ratten. Daarnaast worden neurochemische studies uitgevoerd die de betrokkenheid van de D3 receptor bij heroïneverslaving onderzoeken. De uitkomsten van het onderzoek kunnen te zijner tijd leiden tot een nieuwe benadering om opiaatverslaving te behandelen, gebaseerd op het gebruik van selectieve D3 receptor agents. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - Rudolf Magnus Instituut; INSERM Budget: € 55.000,00 Einddatum: 23-2-2005 Trefwoorden: verslaving; neurobiologisch onderzoek

Gebruik van psychoactieve stoffen bij adolescenten. Een transnationale analyse van risicofactoren in Frankrijk en Nederland 98510505 Een onderzoek naar de invloed van individuele risicofactoren voor aan genotmiddelen gerelateerde problemen. Meer specifiek wordt gekeken of de invloed van de geselecteerde (individuele) risicofactoren wordt geconditioneerd door omgevingsfactoren, inclusief de landelijke context. De middelen waarvoor dit is onderzocht zijn tabak, alcohol, cannabis en andere illegale drugs. Het onderzoek levert kennis in de vorm van publicaties over de verschillen in alcohol- en druggebruik in Frankrijk en Nederland. Maatschappelijk gezien dragen de artikelen bij aan een meer objectieve evaluatie van de voor- en nadelen van het drugsbeleid in Nederland en Frankrijk en aan de ontwikkeling van het alcoholbeleid ten aanzien van jongeren in beide landen. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht; INSERM Budget: € 41.500,00 Einddatum: 21-12-2004 Trefwoorden: verslaving; jeugd; secundaire preventie

155

Effecten van naltrexon bij alcoholverslaafden met en zonder alcoholisme in de familie 98510508 Dit onderzoek was aanvankelijk bedoeld als rct in Nederland en Frankrijk naar de betekenis van naltrexon in de behandeling van alcoholverslaafden. Object van onderzoek zijn de mechanismes van naltrexon, de werking en de voorspellende waarde in de behandeling. De aanvankelijk beoogde rct is niet uitgevoerd omdat de inclusie niet haalbaar bleek. De controlegroep zou een placebo krijgen in plaats van naltrexon, maar in de reguliere behandeling was inmiddels toediening van naltrexon gangbaar geworden, waardoor patiënten niet het risico wilden lopen een placebo te krijgen. Er zijn uiteindelijk twee alternatieve studies uitgevoerd: een 'open label' studie naar de effecten van naltrexon met toevoeging van nieuwe ‘impliciete’ cognitieve maten bij 17 patiënten en een studie met impliciete cognitieve maten bij 67 alcoholverslaafden in kliniek en bij een controlegroep van niet-verslaafden. De studie heeft kennis opgeleverd over alcoholverslaving en behandeling met naltrexon. Gebleken is dat verslaafden - minder dan de controlegroep - de stof alcohol met ‘vermijden’ associëren. In tegenstelling tot de hypotheses is geen verband gebleken met alcoholisme in de familie en is er geen verschil tussen verslaafden en controlegroep gevonden in automatische associaties van alcohol met opwinding. ZonMw-programma: Verslaving Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht; INSERM Budget: € 50.000,00 Einddatum: 1-11-2005 Trefwoorden: verslaving

Niet (alleen) de geest maar (ook) het lichaam; verbetertraject Langdurende GGZ Een ‘verbetertraject’ in het kader van het programma Zorg voor Beter, dat als doel heeft zorginstellingen te ondersteunen bij het verbeteren van de kwaliteit van langdurende zorg (care). Een verbetertraject is bedoeld om voor knelpunten, die het veld ervaart, kennis op te sporen over goede voorbeelden en deze in praktijk te brengen. Voor de ggz zijn vier thema’s vastgesteld. Eén daarvan is Niet (alleen) de geest maar (ook) het lichaam. Het doel van dit thema is een aantoonbare bijdrage te leveren aan het verbeteren van de somatische zorg in de langdurende ggz. De ggz-instellingen worden uitgenodigd zich aan te melden wanneer zij trajecten willen uitvoeren die leiden tot grotere betrokkenheid van cliënten en hulpverleners bij kennis over somatische comorbiditeit en gezond leven; tot betere signalering van somatische symptomen en klachten; tot een beter (somatisch) zorgaanbod vanuit de samenwerking binnen de ggz en tussen de ggz en somatische zorg. Voor het succes van het verbetertraject geldt een aantal operationele criteria: het traject is geslaagd als minimaal twintig afdelingen of teams van instellingen uit de zorgsector hebben deelgenomen. Daarvan heeft minimaal tachtig procent aan het eind van het traject in hun beleid een heldere en operationele interventie. Meer dan de helft past de verbeteraanpak ook toe binnen andere afdelingen of teams en toont aan dat er substantiële, aantoonbare verbeteringen zijn gerealiseerd in de somatische gezondheid van hun cliënten. Eveneens meer dan de helft van alle ggz-instellingen dient na afloop van het programma (het

156

verbetertraject) de resultaten te kennen. In alle verbeterteams dient de deelname van cliënten en familieleden geregeld te zijn. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Verbetertrajecten) Uitvoerende organisatie: Vilans; Trimbos-instituut Budget: € 415.000,00 Einddatum: 31-12-2009 Trefwoorden: behandeling; maatschappelijke integratie; ouderen; patiënten / consumenten

Sociale participatie; verbetertraject Langdurende GGZ Een ‘verbetertraject’ in het kader van het programma Zorg voor Beter, dat als doel heeft zorginstellingen te ondersteunen bij het verbeteren van de kwaliteit van langdurende zorg (care). Een verbetertraject is bedoeld om voor knelpunten, die het veld ervaart, kennis op te sporen over goede voorbeelden en deze in praktijk te brengen. Voor de ggz zijn vier thema’s vastgesteld. Eén daarvan is Sociale participatie. Het doel van dit thema is om een aantoonbare bijdrage te leveren aan het verbeteren van de sociale participatie van mensen die cliënt zijn van de langdurende ggz, afgemeten aan een concrete verbetering van het sociale netwerk en een vergroot gevoel van ‘erbij horen’ of verminderd ervaren eenzaamheid. Dit doel wil men bereiken door instellingen en verbeterteams zoveel mogelijk te ondersteunen bij het verbeteren van de praktijk in deze richting. Voor het succes van het verbetertraject geldt een aantal operationele criteria: het traject is geslaagd wanneer minimaal 20 teams van instellingen hebben deelgenomen. Hiervan moet minimaal 70% aan het eind van het traject een aantoonbare verbetering gerealiseerd hebben in de sociale participatie van hun cliënten. Minimaal 70% heeft inbreng van cliënten en familieleden geregeld. Meer dan de helft van alle instellingen in de ggz en gehandicaptenzorg en een kwart van de welzijnsinstellingen kent na afloop van het programma de resultaten van het verbetertraject. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Verbetertrajecten) Uitvoerende organisatie: Vilans; Trimbos-instituut Budget: € 400.000,00 Einddatum: 31-12-2009 Trefwoorden: behandeling; maatschappelijke integratie; patiënten / consumenten

Herstelgerichte zorg voor langverblijvers; verbetertraject Langdurende GGZ Een ‘verbetertraject’ in het kader van het programma Zorg voor Beter, dat als doel heeft zorginstellingen te ondersteunen bij het verbeteren van de kwaliteit van langdurende zorg (care). Een verbetertraject is bedoeld om voor knelpunten, die het veld ervaart, kennis op te sporen over goede voorbeelden en deze in praktijk te brengen. Voor de ggz zijn vier thema’s vastgesteld. Eén daarvan is Herstelgerichte zorg voor langverblijvers. Het doel van dit thema is om de kwaliteit van leven van individuele bewoners te vergroten, door het bevorderen van de persoonlijke herstelmogelijkheden van cliënten en door het verbeteren van hun woonomgeving en leefmilieu. Er wordt naar gestreefd dat elke cliënt een herstelplan heeft, dat samen met de cliënt is opgesteld. De verbeterteams dienen methodisch te worden bijgeschoold in de rehabilitatie- en herstelprincipes. Zij stellen samen met cliënten een plan op om te gaan werken met herstelwerkgroepen voor cliënten. Ook stellen de verbeterteams samen met cliënten een werkplan op voor verbetering van het leefklimaat. Tenslotte hebben

157

ze een plan om de participatie van cliënten en familieleden op de afdeling/woonvorm te bevorderen. Al deze plannen dienen ook te worden uitgevoerd. Voor het succes van het verbetertraject geldt een aantal operationele criteria: het traject is geslaagd als minimaal 20 teams hebben deelgenomen en bij minimaal 80% de inbreng van cliënten en familieleden is geregeld. Daarnaast moet minstens de helft van alle ggz instellingen na afloop de resultaten van het verbetertraject kennen. Meer specifieke resultaten hebben betrekking op een hogere kwaliteit van leven voor cliënten, een persoonlijk herstelplan voor cliënten, methodische bijscholing van verbeterteams in rehabilitatie en herstelprincipes. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Verbetertrajecten) Uitvoerende organisatie: Vilans; Trimbos-instituut Budget: € 415.000,00 Einddatum: 31-12-2009 Trefwoorden: behandeling; maatschappelijke integratie; patiënten / consumenten

Bemoeizorg; verbetertraject Langdurende GGZ Een ‘verbetertraject’ in het kader van het programma Zorg voor Beter, dat als doel heeft zorginstellingen te ondersteunen bij het verbeteren van de kwaliteit van langdurende zorg (care). Een verbetertraject is bedoeld om voor knelpunten, die het veld ervaart, kennis op te sporen over goede voorbeelden en deze in praktijk te brengen. Voor de ggz zijn vier thema’s vastgesteld. Eén daarvan is Bemoeizorg. Het doel van dit thema is het verbeteren van de uitkomsten van de zorg voor cliënten door de inzet van bemoeizorgteams, die werken aan verbetering van hun professionele en methodisch handelen en aan betere samenwerking. Er is kennis beschikbaar (practice en evidence based) die in de vorm van toolkits aan de teams wordt aangereikt. Instellingen worden uitgenodigd zich aan te melden wanneer zij trajecten willen uitvoeren met dit doel. Voor het succes van het verbetertraject geldt een aantal operationele criteria: het traject is geslaagd wanneer minimaal twintig teams aan het traject hebben deelgenomen. Hiervan heeft 80% in hun beleid een heldere en operationele interventie opgenomen en past minimaal de helft van de deelnemende organisaties deze aanpak ook toe binnen andere afdelingen of teams. Eveneens de helft van de teams tonen aan het eind van het traject aan dat substantiële, aantoonbare verbeteringen zijn gerealiseerd in het sociaal functioneren van hun cliënten en in de problematiek op belangrijke levensgebieden. Minstens de helft van alle instellingen in de zorg kent na afloop van het programma de resultaten van het verbetertraject en in alle teams is de deelname van familieleden en voor zover mogelijk cliënten geregeld. ZonMw-programma: Zorg voor Beter (Verbetertrajecten) Uitvoerende organisatie: Vilans; Trimbos-instituut Budget: € 405.000,00 Einddatum: 31-12-2009 Trefwoorden: behandeling; maatschappelijke integratie; patiënten / consumenten

158

4. Programmakader Vraag en samenleving Signaleren van psychosociale problemen bij 0-4 jarigen door de jeugdgezondheidszorg 157001001 In Nederland heeft 6 tot 8% van de kinderen van nul tot vier jaar psychosociale problemen. Het wordt steeds duidelijker dat problemen moeilijker te veranderen zijn naarmate het kind ouder wordt en dat vroegtijdige behandeling bij jonge kinderen het meest effect heeft. Het is daarom belangrijk om al vroeg te signaleren dat een kind (en/of ouder) behoefte heeft aan extra ondersteuning. Dit onderzoek is bedoeld om de beschikbare (buitenlandse) korte vragenlijsten te valideren en om de toegevoegde waarde te bepalen en de bruikbaarheid vast te stellen van een vragenlijst, bij het identificeren van psychosociale problemen bij kinderen in verschillende leeftijdsgroepen van nul tot vier jaar door de jeugdgezondheidszorg (JGZ). Uiteindelijk doel is het formuleren van een evidence-based advies over de keuze van korte vragenlijsten voor het signaleren van psychosociale problemen bij het kind van nul tot vier jaar. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: TNO - kwaliteit van leven Budget: € 440.236,00 Einddatum: 1-10-2010 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd

Effectonderzoek naar het integrale empowermentprogramma POWER voor allochtone jongeren 157001002 Allochtone jongeren lopen een verhoogd risico op marginalisatie en daarmee samenhangend probleemgedrag. Een veelgebruikte methodiek om deze risico’s te verminderen is ‘empowerment’. Onderzoek laat zien dat interventies in het kader van empowerment effect kunnen hebben op de sociale vaardigheden, het probleemgedrag en de attituden van jongeren. In Nederland is het integrale empowermentprogramma POWER ontwikkeld aan de hand van een analyse van buitenlandse programma’s. POWER is gericht op allochtone jongeren (12 -18 jaar) die dreigen te marginaliseren. Het programma heeft als doel probleemgedrag te verminderen, copingvaardigheden en zelfcontrole versterken en maatschappelijk georiënteerde activiteiten te bevorderen zoals scholing, werk of vrijwilligerswerk. Op dit moment heeft POWER de status van een veelbelovende interventie. Dit project gaat in een rct na of het empowermentprogramma POWER de kans op marginalisatie van allochtone jongeren (met een verhoogd risico) vermindert. Een half jaar na het programma vindt een follow-up meting plaats om na te gaan of eventuele effecten behouden blijven. Uitkomstmaten zijn probleemgedrag, copingvaardigheden, locus-of-control en deelname aan maatschappelijk georiënteerde activiteiten zoals school en werk. Na afloop van het project worden de nieuwe inzichten in het materiaal van POWER verwerkt. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 357.128,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd; diversiteit; verslaving

159

Ontwikkeling en evaluatie van een cognitief gedragstherapeutische interventie voor rouwproblematiek bij kinderen (8-18 jaar) 157001003 Een onderzoeksproject om een laagdrempelige, preventieve cognitief-gedragstherapeutisch (CGT) georiënteerde interventie te ontwikkelen voor kinderen van 8 tot 18 jaar, die minimaal zes en maximaal twaalf maanden tevoren een eerstegraads verlies hebben geleden. De interventie wordt onderzocht op haar effectiviteit. In Nederland verliezen jaarlijks duizenden kinderen een eerstegraads familielid (ouder, broer, zus). Deze kinderen hebben een verhoogde kans op het ontwikkelen van problemen. Zo heeft 20% twee jaar na een verlies dusdanig ernstige psychosociale problemen dat professionele hulp nodig is. Vroegtijdige opsporing en behandeling van kinderen die mogelijk vastlopen in de verwerking van verlies is daarom wenselijk. Uit eerder onderzoek is gebleken dat rouwproblematiek zich onderscheidt van depressiviteit en angst en dus vraagt om een specifieke (op de rouw gerichte) interventie. De in dit project ontwikkelde preventieve interventie wordt individueel aangeboden, gecombineerd met ouderbegeleiding. In de gesprekken met de kinderen ligt het accent liggen op het identificeren en modificeren van disfunctionele denk- en gedragspatronen. Daarmee wordt aangesloten bij actuele wetenschappelijke bevindingen dat dergelijke patronen bijdragen aan problematische rouw. In de ouderbegeleiding ligt het accent op het versterken van 'positive parenting'. Het project omvat 3 deelstudies: (1) haalbaarheid van de CGT-interventie onderzoeken en eventueel aanpassing van de interventie, (2) pilotstudie om een eerste indruk te krijgen van het effect, (3) het effect nader onderzoeken in een rct. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: Universiteit Utrecht - psychologie Budget: € 239.139,00 Einddatum: 1-2-2012 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie

At Home in Nederland. Validatie en observatie methode voor de jeugdgezondheidszorg om risicogezinnen te identificeren 157001004 Een onderzoek dat deel uitmaakt van het Generation R cohort (Hfdst 3, project 100001003). Het is bedoeld om in een vroeg stadium kinderen op het spoor te komen die het risico lopen op ontwikkelingsstoornissen. Ontwikkelingsstoornissen bij kinderen komen veel voor en hebben een grote impact op het kind, het gezin en de maatschappij. Preventieprogramma's zijn het meest effectief als risicogezinnen vroeg herkend worden. Het is echter nog onduidelijk hoe gezinnen met jonge kinderen, die een risico hebben op gedrags- of cognitieve problemen, zo vroeg mogelijk kunnen worden geïdentificeerd. Resultaten uit Amerika hebben aangetoond dat systematische observatie van de omgeving voorspellend kan zijn voor de ontwikkeling van het kind. In deze studie wil men nagaan of het instrument HOME (Observation for Measurement of the Environment) kan helpen bij het identificeren van kinderen die een hoog risico lopen op ontwikkelingsproblemen in de eerste vijf jaar van hun leven. Het gaat hier om een veel gebruikt instrument voor observatie van de omgeving. In dit onderzoek wordt het gebruikt in combinatie met informatie uit vragenlijsten voor ouders.

160

Ook wil men de screeningsmogelijkheden van HOME onderzoeken in verschillende subgroepen, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen demografische en psychologische karakteristieken. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - epidemiologie en biostatistiek Budget: € 326.139,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: secundaire preventie; jeugd

Validatie van het diagnostisch instrument 'State Juvenile Court PreScreen Assessment' 157001005 Er is grote behoefte aan een diagnostisch instrument waarmee de kans op jeugddelinquentie kan worden vastgesteld. In Nederland zijn momenteel twee instrumenten beschikbaar, die niet in alle opzichten voldoen. In dit project wil men een nieuw instrument uit Amerika implementeren, de 'Washington State Juvenile Court Pre-Screen Assessment'. Het is de bedoeling de validiteit en betrouwbaarheid te testen van dit instrument dat de kans op recidiverende overtredingen of misdrijven vaststelt. Door ermee te werken wordt het voor reclasseringsambtenaren en andere professionals makkelijker om te bepalen wat de meest gewenste vorm van supervisie en behandeling is voor jonge wetsovertreders. ook is het de bedoeling om het gebruik van het instrument door praktijkwerkers te evalueren. De PreScreen is vermoedelijk makkelijk toepasbaar, er is geen intensieve training voor vereist. Tenslotte evalueert deze studie de implementatie, waarbij ervaringen met het gebruik worden vastgelegd en nagegaan wordt wat de benodigde vaardigheden van het personeel zijn om het instrument toe te passen. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - SCO-Kohnstamm Instituut Budget: € 359.099,00 Einddatum: 1-1-2012 Trefwoorden: jeugd; gedragsstoornissen

Effectiviteit van Alles Kidzzz: een geïndiceerde preventieve interventie voor externaliserende problemen op de basisschool 157001006 Onderzoek naar de effectiviteit van Alles Kidzzz (AK), een interventie bij externaliserende problematiek. Externaliserend probleemgedrag komt bij kinderen in de bovenbouw van het basisonderwijs veel voor. AK is door Nederlandse GGZ Preventieafdelingen ontwikkeld en al enkele jaren op scholen geïmplementeerd als een vorm van geïndiceerde preventie. Het is een geprotocolleerde individuele sociale vaardigheidstraining, gebaseerd op principes van de cognitieve gedragstherapie. Ook ouders en leerkrachten worden betrokken bij de toepassing van het geleerde in de alledaagse praktijk. Het is de vraag of AK ook voor kinderen van allochtone afkomst geschikt is en of deze ouders bij de training betrokken kunnen worden. Het huidige project onderzoekt via een rct of AK effect heeft voor het afnemen van externaliserend probleemgedrag bij kinderen met een allochtone achtergrond. Tevens gaat men na of de toevoeging van een individuele

161

oudertraining (Zelf aan de Slag) na de AK kindertraining bijdraagt aan blijvende vermindering van externaliserend probleemgedrag, doordat het opvoedingsgedrag van de ouders verbetert. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: Universiteit Utrecht - sociale wetenschappen Budget: € 1.112.063,00 Einddatum: 1-10-2011 Trefwoorden: jeugd; gedragsstoornissen; diversiteit; secundaire preventie

Families and Schools Together - FAST Netherlands 157001007 Een pilotstudie om de innovatieve evidence-based interventie 'Families and Schools Together' (FAST) aan te passen aan de Nederlandse situatie. FAST is een groepsprogramma voor gezinnen met kinderen tussen vier en twaalf jaar, die het risico lopen op serieuze leerproblemen en op sociale of psychische problemen. De studie legt de fundering voor effectiviteitstudies en gaat tegelijk de mogelijkheden na voor implementatie en verspreiding van de benadering. In het project wordt de FAST-interventie aangepast aan de Nederlandse situatie en vervolgens gaat men na of toekomstige studie en verdere uitbreiding van het programma mogelijk is. De gegevens die verzameld worden leveren een onderbouwing voor toekomstige rct's. Op basis van de resultaten worden trainers getraind, die op hun beurt nieuwe Nederlandse FAST teams kunnen trainen. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: GGZ Kinderen en Jeugd Rivierduinen Budget: € 152.770,00 Einddatum: 1-11-2009 Trefwoorden: jeugd; secundaire preventie

Validering van de vragenlijst voor opvoedingsondersteuning VOBO-Z voor vroegsignalering van manifeste problemen in opvoeding en ontwikkeling bij jonge kinderen 157001009 De Programmeringstudie effectonderzoek Jeugdgezondheidszorg (JGZ) geeft hoge prioriteit aan signalering van en zorgbehoefte bij opvoedingsproblemen. Voor vroegtijdige signalering van manifeste problemen in opvoeding en ontwikkeling bij jonge kinderen zou de Vragenlijst Onvervulde Behoefte aan Opvoedingsondersteuning (VOBO) kunnen dienen. In Zeeland is in samenwerking met een expertgroep van JGZ-verpleegkundigen een aangepaste versie van de VOBO ontwikkeld en getest op onderscheidend vermogen en haalbaarheid. Deze vragenlijst is een gestructureerde beoordeling, die het perspectief van de ouder(s) combineert met de expertise van de professional. Met de VOBO-Z wordt voor gezinnen met kinderen van 18 maanden het hele spectrum van opvoedingsvragen en behoeften aan opvoedingsondersteuning op een gestructureerde wijze besproken tussen ouder en JGZverpleegkundige, van de gezondheid van het kind tot gezinszaken. De VOBO-Z is sterk gericht op de ernst van manifeste problemen en leidt naar een zorgbehoefte- en risicotaxatie. Om de waarde van de VOBO-Z als instrument voor vroegsignalering van problemen bij opvoeden en opgroeien van jonge kinderen te bepalen worden naast het onderscheidend vermogen ook de klinische eigenschappen en het gebruikersoordeel onderzocht. Het gaat in dit project dus om de betrouwbaarheid en validiteit van de VOBO-Z, de relatie tussen de

162

keuze van een JGZ-verpleegkundige voor hoog of verhoogd risico en de probleemscores (klinische eigenschappen) van de VOBO-Z en tenslotte om het oordeel van de JGZverpleegkundigen en de ouders (cliënten) over het gebruik van de VOBO-Z tijdens het 18maanden contactmoment. ZonMw-programma: Jeugd (Vroegtijdige signalering & Interventies) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - Julius Centrum Budget: € 107.119,00 Einddatum: 1-3-2010 Trefwoorden: secundaire preventie; secundaire preventie; jeugd

Bevorderen van medezeggenschap en participatie van jongeren in jeugdggz en jeugdzorg 32060007 Het project wil de positie versterken van cliënten in de jeugd-ggz door participatie en medezeggenschap te bevorderen. De achterliggende doelstelling is het vergroten van de invloed van jongeren met psychiatrische problemen op het beleid en de zorg. Hiervoor organiseerden de instellingen LPR en Collegio landelijke en regionale bijeenkomsten voor jongerenraden binnen de kinder- en jeugdpsychiatrie. Het project heeft de participatie van jongeren (meer) nadrukkelijk op de agenda gezet. De LPR en Collegio zijn gevraagd een (WMCZ-) budget te bieden voor een vervolg op de gehouden bijeenkomsten, zodat e blijvend aandacht is voor de inbreng van jeugdraden. ZonMw-programma: Zorg en maatschappelijke participatie Uitvoerende organisatie: Stichting Landelijke Patiënten- en Bewonersraden GGZ Budget: € 26.015,00 Einddatum: 1-12-2004 Trefwoorden: patiënten / consumenten; jeugd; behandeling

Ontwikkeling van een strategisch plan voor verbetering van kinder- en jeugdpsychiatrie 32060010 Een inventarisatie van de mogelijkheden om de positie van kinderen en jeugdigen in de psychiatrie te verbeteren. Hiervoor zijn vragen (gebaseerd op interviews en literatuur) gesteld aan een speciaal daarvoor ingestelde stuurgroep. Het resultaat is het rapport 'Aan ideeën geen gebrek', een strategisch plan voor verbeteringen in de kinder- en jeugdpsychiatrie. In de aanbevelingen en strategie staat vermeld welke organisaties, gekeken naar hun competentie, een bijdrage kunnen leveren om veranderingen aan te brengen. ZonMw-programma: Praktijk- en beleidsprogramma Chronisch Zieken Uitvoerende organisatie: Stichting Landelijke Patiënten- en Bewonersraden GGZ Budget: € 6.950,00 Einddatum: 15-7-2006 Trefwoorden: jeugd; behandeling; patiënten / consumenten

163

Ondersteuning voor mantelzorgers van kinderen en jongeren met psychiatrische problematiek 32060164 Een project voor mantelzorgers van mensen met psychiatrische aandoeningen. Het gaat erom het ondersteuningsaanbod voor deze mantelzorgers aan te laten sluiten op hun behoeften. Daartoe zijn de behoeften van mantelzorgers in kaart gebracht en is een overzicht gemaakt van het aanbod. Ook zijn lacunes en knelpunten gesignaleerd en is er een coördinatiepunt gerealiseerd. Een belangrijk eindproduct is de brochure ‘Een voorzet voor samenwerking rond mantelzorg in de geestelijke gezondheidszorg'. Deze is te vinden op de website van de Landelijke Steunfunctie Preventie ggz en verslavingszorg (LSP). De brochure is op grote schaal verspreid onder regionale instellingen voor ondersteuning van mantelzorgers. Andere producten zijn: een folder voor ouders, een nieuwsbrief, een sociale kaart voor ouders-mantelzorgers van jongeren met psychische problemen in de regio Helmond (2006) en een project om te werken met een familievertrouwenspersoon. Dat laatste gebeurt in Utrecht bij een ggz-instelling en twee organisaties voor beschermde woonvormen en loopt van 2006 - 2008. Bij de afronding van het project is een studiedag over mantelzorg georganiseerd. ZonMw-programma: Zorg en maatschappelijke participatie Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 130.680,00 Einddatum: 1-8-2006 Trefwoorden: jeugd; patiënten / consumenten

Bouwstenen voor kwaliteitsinformatie aan cliënten en hun naasten: behandeling van angst- en stemmingsstoornissen in de ambulante GGZ 32570041 In het Nederlandse zorgsysteem spelen marktwerking, vraagsturing en maatschappelijk ondernemen een steeds grotere rol. In een dergelijke omgeving is goede consumenteninformatie over het aanbod en de prestaties van zorgaanbieders onontbeerlijk. Dit geldt ook voor informatie over de zorg in de ggz. In dit project is in kaart gebracht welke beschikbaar over de kwaliteit van de ambulante GGZ en aan welke informatie cliënten met een angst- of stemmingsstoornis en hun naasten of mantelzorgers behoefte hebben. Uit het onderzoek is gebleken dat cliënten en cliëntenvertegenwoordigers vooral geïnteresseerd zijn in cliëntgerichte thema's zoals cliëntenrechten, respectvolle bejegening en bekwaamheid van de hulpverlener. In de praktijk blijkt echter dat juist deze cliëntgerichte informatie slecht of niet te verkrijgen is voor cliënten. Het project heeft een rapport opgeleverd ‘Bouwstenen voor Kwaliteitsinformatie in de Geestelijke Gezondheidszorg’, waarin een lijst is opgenomen met kwaliteitsaspecten (clusters) van zorgaanbieders in de ggz, die zijn vastgesteld door de zorggebruikers. ZonMw-programma: Consumenteninformatie & Transparantie van Zorg Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - health policy and management Budget: € 51.430,00 Einddatum: 1-2-2006 Trefwoorden: behandeling; angst / depressie; patiënten / consumenten

164

Consumenteninformatiesysteem voor hulp bij psychische problemen 32570043 Voor de website KiesBeter van het RIVM is een dataset gemaakt met een daarbij behorend beheersplan over het hulpaanbod bij psychische en verslavingsproblemen. Dit is een consumenteninformatiesysteem voor mensen die hulp zoeken bij psychische en verslavingsproblemen. Het systeem biedt feitelijke, keuzeondersteunende informatie over het beschikbare hulpaanbod van ggz-instellingen. Het project heeft het volgende opgeleverd: - een datamodel hulp bij psychische en verslavingsproblemen; - een digitaal invoerformulier voor hulp bij psychische en verslavingsproblemen; - een permanent toegankelijk online data-invoersysteem voor de aanlevering, correctie en aanvulling van gegevens over het hulpaanbod van ggz-aanbieders; - een databestand met alle ggz- en verslavingszorginstellingen, vrijgevestigde psychiaters, psychotherapeuten en zelfhulporganisaties; - een permanent groeiend en geactualiseerd databestand over het beschikbare hulpaanbod; een databeheerorganisatie, bestaande uit een databeheerder en een databeheercommissie; - een overeenkomst databeheer, met afspraken over verantwoordelijkheden. ZonMw-programma: Consumenteninformatie & Transparantie van Zorg Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 98.701,00 Einddatum: 1-9-2006 Trefwoorden: behandeling; patiënten / consumenten; verslaving

Consumenteninformatie psychische stoornissen 32570045 Dit project is bedoeld om cliënten en hun omgeving te informeren over de zeventien meest voorkomende psychische stoornissen. Op basis daarvan zijn zij beter in staat keuzes te maken voor vormen van preventie en behandeling. De informatie die daarover geboden wordt in het kader van het KiesBeter programma kunnen zij dan op waarde schatten. De gegenereerde kennis is 'vertaald' voor de beoogde doelgroep en op de website gezet. Informatie over psychische stoornissen wordt bijgehouden en geactualiseerd. ZonMw-programma: Consumenteninformatie & Transparantie van Zorg Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 20.000,00 Einddatum: 13-2-2006 Trefwoorden: patiënten / consumenten

Kwaliteitskaart GGZ 32570046 Dit project is een vervolg op het project 'Bouwstenen voor kwaliteitsinformatie aan cliënten en hun naasten' (Hfdst 4, project 32570041). Op de kwaliteitskaart wordt de informatie, waaraan cliënten belang hechten, op een overzichtelijke en toegankelijke wijze weergegeven.

165

De informatie uit het 'Bouwstenen project' is vertaald naar prestatie-indicatoren, die vervolgens geschikt zijn gemaakt voor een eenvoudige, digitale weergave. Deze is tevens bruikbaar voor de website van 'Kiesbeter.nl'. ZonMw-programma: Consumenteninformatie & Transparantie van Zorg Uitvoerende organisatie: Erasmus MC - health policy and management Budget: € 8.300,00 Einddatum: 1-6-2006 Trefwoorden: patiënten / consumenten

Aandacht voor allochtone familieleden van psychiatrische patiënten 32580055 Het doel van dit project is vierledig. (1) Participatie en versterking van de positie van allochtone familie van psychiatrische patiënten. (2) Ondersteuning, advies en zelfhulp voor allochtone familieleden. (3) Aanbieden van een psycho-educatieve groep. (4) Stimuleren van betrokkenheid van allochtone familieleden bij de behandeling in de ggz. De resultaten zijn: een draaiboek voor psycho-educatie aan allochtone familieleden van psychiatrisch patiënten en participatie van minstens één allochtone familie in het bestuur van de stichting familieleden van Psychiatrische Patiënten Westelijk Noord Brabant. Er is een model ontworpen voor een voorlichtingsprogramma over ggz, inclusief de relatie met lichamelijke klachten en de rol van familie bij een familielid dat lijdt aan een psychische stoornis. Tenslotte levert het project kennis en inzicht in de voorwaarden die nodig zijn voor het bereik van de allochtone familieleden. ZonMw-programma: Sturing door Zorggebruikers Uitvoerende organisatie: GGZ Westelijk Noord Brabant Budget: € 14.800,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: diversiteit; patiënten / consumenten

Stemmen uit de Praktijk: allochtone ggz cliënten leren eigen ervaringen te gebruiken in de voorlichting aan allochtone gemeenschappen en hulpverleners 32580057 Het project 'Stemmen uit de Praktijk' is gericht op het uitwisselen van ervaringen van allochtonen met psychische problematiek en op het verwoorden en naar buiten brengen van deze ervaringen. Centraal staan voorlichting binnen de Turkse, Marokkaanse en Surinaamse gemeenschap en voorlichting aan hulpverleners. Het project richt zich ook op bewustwording en versterking van de eigen positie (belangenbehartiging en empowerment). Het project heeft een kleurrijke verhalenbundel opgeleverd met ervaringsverhalen van allochtonen die te maken hebben met psychiatrische problemen. Voor de uitreiking van deze bundel is een bijeenkomst georganiseerd. Er blijkt (landelijk) veel behoefte aan de inbreng van allochtone ervaringsdeskundigen. Daarom gaan allochtone cliënten die in het project zijn

166

opgeleid tot ervaringsdeskundigen voorlichting geven aan allochtonen en aan hulpverleners binnen de ggz. ZonMw-programma: Sturing door Zorggebruikers Uitvoerende organisatie: Steunpunt GGZ Utrecht Budget: € 24.333,00 Einddatum: 1-4-2007 Trefwoorden: diversiteit; patiënten / consumenten

Richtlijnontwikkeling voor het diversiteitsperspectief in diagnostiek en behandeling binnen de ggz 36000008 Het doel van dit onderzoek was, ten eerste, werkwijzen te verzamelen die volgens psychotherapeuten goed werken en rekening houden met verschillen tussen mensen op basis van sekse/gender en etniciteit. Het tweede doel was om uit deze informatie conceptrichtlijnen te ontwikkelen voor intake, diagnostiek en behandeling, die rekening houdt met diversiteit. Het project heeft onder andere een boek 'Diversiteitsbewuste therapievormen' opgeleverd en een onderzoeksrapport over diversiteit en ggz. Daarnaast zijn een protocol opgesteld voor een intake-formulier en concept-richtlijnen voor intake, diagnostiek en behandeling. De resultaten zijn voornamelijk te gebruiken door psychotherapeuten, spv-ers en behandelaars in de ggz-instellingen. Het intake-formulier wordt door verschillende instellingen gebruikt. Het wordt ook behandeld (onderricht) in een PAO-cursus die in het verlengde van dit project is ontwikkeld en nu in beheer is van de Henny Verhagen Stichting. Tot slot is ook het Onderzoeksplatform GGZ en Diversiteit opgericht (voor meer informatie zie www.mikado-ggz.nl). ZonMw-programma: Diversiteit Uitvoerende organisatie: Universiteit van Tilburg - klinische gezondheidspsychologie Budget: € 41.614,69 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: behandeling; diversiteit; richtlijn

Marokkaanse mantelzorgers van jonge mensen (16-25 jaar) met psychotische en schizofrene problemen 36000009 Ontwikkeling van een aanpak om Marokkaanse mantelzorgers en familieleden met psychotische problemen en/of schizofrenie te ondersteunen. De aanpak combineert professionele ondersteuning met de eigen kracht van het mantelzorgsysteem. De opzet van de interventie is gebaseerd op ervaringen in de ggz. Het resultaat is een draaiboek ‘Marokkaanse familie van mensen met psychosen en schizofrenie. Een methode gebaseerd op empowerment en eigen kracht’. Daarin is de werkwijze beschreven voor ondersteuning van Marokkaanse familieleden van mensen met psychosen en schizofrenie. De methode is gebaseerd op empowerment en eigen kracht. Het draaiboek is te gebruiken door ggz medewerkers in de preventie en de behandeling, die

167

moeilijk bereikbare familie van allochtone cliënten willen bereiken. Bij de uitgave van het draaiboek is een studiemiddag georganiseerd. ZonMw-programma: Diversiteit Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 23.039,75 Einddatum: 1-9-2004 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; jeugd; diversiteit; secundaire preventie; patiënten / consumenten

'Mentalisation Based Treatment' voor ernstige borderline persoonlijkheidsstoornis 36000010 De doelstelling van dit project is drieledig. (1) Implementatie van de behandeling 'Mentalisation Based Treatment' (MBT). (2) Het ontwikkelen en implementeren van een monitoringssysteem zodat zicht ontstaat op welke patiënten wel en welke geen baat hebben bij MBT. (3) Het ontwikkelen van een trainingsprotocol. Patiënten met een borderline persoonlijkheidsstoornis uit verschillende ggz-instellingen zijn met elkaar vergeleken op demografische kenmerken, zoals etniciteit en geslacht, en op klinische variabelen. Het project heeft een draaiboek opgeleverd, waarin het MBT-programma staat beschreven. Verder een protocol voor training en supervisie, een protocol diagnostiek intake MBT en een protocol monitoring MBT. Er is een patiëntenfolder MBT gemaakt, een onderzoeksinformatiefolder, een nieuwsbrief en een vertaling van de vragenlijst SSHI. ZonMw-programma: Diversiteit Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - klinische psychologie Budget: € 85.796,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: behandeling; persoonlijkheidsstoornissen

Ontwikkeling van een angstcursus voor oudere Turken en Marokkanen 36000012 Voor Turkse en Marokkaanse mannen en vrouwen van 50 jaar en ouder, die last hebben van angstklachten of stoornissen is een cursus ontwikkeld: ‘ Stap voor Stap’. De cursus is preventief van aard en dient te voorkomen dat angstklachten uitgroeien tot een angststoornis. De cursisten leren beter om gaan met de klachten, zodat die klachten hen minder beperken in hun dagelijkse functioneren en in de kwaliteit van hun leven. Het project heeft een handleiding en een draaiboek voor cursusleiders opgeleverd. Tevens is een cursistenmap en een flyer over de cursus gemaakt. De cursus is beschikbaar voor hulpverleners en preventiewerkers in de ggz, die met oudere Turken en Marokkanen werken.

168

De cursus kan ook ingezet worden in de eerstelijns ggz, het algemeen maatschappelijk werk, ouderenwerk of welzijnswerk. ZonMw-programma: Diversiteit Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 142.534,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; secundaire preventie; diversiteit

Onderzoek naar de meerwaarde van sekse- en cultuurspecifieke hulpverlening in de ggz 36100023 De meerwaarde van sekse- en cultuurspecifieke behandeling is in dit project geëvalueerd vanuit het perspectief van cliënten. Cliënten die een behandeling krijgen, waarin aandacht is voor sekse en cultuur zijn vergeleken met een controlegroep van cliënten waarbij daarvoor geen aandacht is. Het project levert een rapport met gegevens uit literatuuronderzoek en uit interviews met behandelaars, die gespecialiseerd zijn in sekse- en cultuurspecifieke behandeling. Een samenvatting van het rapport is verspreid onder ggz-instellingen, hoofden van de afdeling stemmingsstoornissen en kwaliteitsfunctionarissen van ggz-instellingen. Het rapport bevat de resultaten van de evaluatie in drie instellingen. Er is daarbij een vergelijking gemaakt tussen mannen en vrouwen en tussen autochtone en allochtone cliënten. Een tweede eindproduct is een screeningsinstrument, aan de hand waarvan instellingen en therapeuten kunnen nagaan in hoeverre hun behandeling voor depressie voldoende sekse- en cultuurspecifiek is. Ook dit instrument is ruim verspreid. ZonMw-programma: M/V de factor sekse in de gezondheidszorg Uitvoerende organisatie: Movisie (voorheen NIZW) Budget: € 150.060,00 Einddatum: 1-11-2006 Trefwoorden: behandeling; diversiteit; angst / depressie

Seksualiteitshulpverlening in de tweedelijns ggz 36300007 Dit project is opgezet om een adequaat ambulant hulpverleningsaanbod tot stand te brengen voor volwassen cliënten met seksuele stoornissen bij twee regionale ggz-instellingen, Parnassia en Altrecht. Het resultaat is dat bij deze instellingen voor cliënten met seksuele stoornissen Multidisciplinaire Seksuologische Teams zijn opgezet. ZonMw-programma: Seksualiteit Uitvoerende organisatie: Parnassia Psycho-medisch Centrum Budget: € 20.751,00 Einddatum: 1-1-2006 Trefwoorden: behandeling; diversiteit

169

Seksuologische teams bij Eleos, instelling voor gereformeerde geestelijke gezondheidszorg 36300010 De doelstellingen van dit project zijn: (1) de deskundigheid vergroten op het gebied van de seksuologische hulpverlening bij medewerkers van Eleos (die ook ten goede kan komen aan instellingen waarmee wordt samengewerkt); (2) bevorderen van de openheid ten aanzien van seksualiteit en de toegankelijkheid van seksuologische hulpverlening bij gereformeerde en evangelische christenen. Er zijn drie multidisciplinaire seksuologische teams opgezet, bestaande uit gemiddeld vijf medewerkers van de afdeling volwassenenzorg en jeugdzorg. Daarnaast hebben 41 medewerkers training of (bij)scholing gevolgd over seksuologische hulpverlening. Ook na afronding van het project zijn de werkzaamheden van de seksuologische teams voortgezet: zij hebben een geïntegreerde plaats gekregen binnen de organisatie. Er is een boek uitgebracht onder de naam 'Samen Genieten: gids voor groei in je seksuele relatie'. Dit boek is vooral bestemd voor christelijke echtparen en hulpverleners van christelijke cliënten. ZonMw-programma: Seksualiteit Uitvoerende organisatie: Eleos Budget: € 95.360,00 Einddatum: 1-1-2006 Trefwoorden: behandeling; diversiteit

Aard en omvang van alcoholgebruik, alcoholproblematiek en hulpzoekgedrag in de Turkse en Marokkaanse bevolking 3700092008 Een oriënterende verkenning, bedoeld om een onderzoeksvoorstel te maken voor de ontwikkeling van een instrument om (problematisch) alcoholgebruik en hulpzoekgedrag bij de Turkse en Marokkaanse bevolking (tweede generatie vanaf 16 jaar) in Nederland te meten. Tijdens een studiereis is geprobeerd te achterhalen waarom Turkse nonrespondenten (van een eerder onderzoek) twee keer zo vaak aan een Nederlandse interviewer gerapporteerd hebben dat ze het afgelopen halfjaar alcohol hebben gedronken dan dat zij dit aan een Turkse interviewer meldden. Het vermoeden was dat de waarden en normen van de interviewer tijdens het interview expliciet tot uiting komen; en dat de respondent zijn antwoorden aan deze waarden en normen, die voor alcoholgebruik in Nederland soepeler zijn dan in Turkije, aanpast. Er is met behulp van een primingexperiment geprobeerd dit vermoeden te bevestigen (of te ontkrachten). Het project heeft een proefschrift opgeleverd. Het onderzoeksvoorstel dat uit dit project resulteert is ingediend en gehonoreerd bij het Programma Verslaving (Hfdst 3, project 31000022). ZonMw-programma: Cultuur en Gezondheid Uitvoerende organisatie: IVO Rotterdam Budget: € 2.020,06 Einddatum: 16-3-2004 Trefwoorden: verslaving; diversiteit

170

Vertaling en validatie van het Amerikaanse ECHO survey als input voor CQ-index GGZ 49300025 De consument kan in de ggz tot op heden nog niet goed kiezen op grond van informatie over de geboden kwaliteit en service. De ontwikkeling van een CQ-index GGZ kan helpen om deze informatie te beoordelen en op termijn beschikbaar te krijgen op www.kiesbeter.nl. Het doel van dit onderzoek is om voorwerk te verrichten voor, en te adviseren bij de ontwikkeling van een CQ-index voor de ggz. Het onderzoek bestaat uit het vertalen van de Amerikaanse ECHO-vragenlijst (Experience of Care and Health Outcomes) en uit het adviseren van het Trimbos-instituut bij de ontwikkeling van de CQ-index ambulante GGZ. ZonMw-programma: Meten PatiëntenErvaringen Uitvoerende organisatie: NIVEL Budget: € 30.072,00 Einddatum: 1-6-2007 Trefwoorden: behandeling; patiënten / consumenten

Evaluatie van 'Functional Family Therapy' in Nederland 82500001 De laatste twintig jaar is er een grote toename van gewelddadige criminele activiteiten onder jongeren in Nederland. Het identificeren van succesvolle methoden om jeugdcriminaliteit te behandelen heeft een hoge prioriteit in Nederland. Het Ministerie van Justitie heeft recent vastgesteld dat de Functional Family Therapy (FFT) één van de beste behandelingen is. FFT komt uit Amerika en is een behandelmodel dat gericht is op het hele gezin. Deze studie wil het inzicht vergroten in de condities die nodig zijn om het model succesvol in Nederland toe te passen, rekening houdend met de etnische verschillen in ons land. Uiteindelijk levert de studie aanbevelingen over eventuele aanpassingen van het model aan de Nederlandse cultuur en etnische diversiteit. ZonMw-programma: Jeugd (Multi System Therapy en Functional Family Therapy) Uitvoerende organisatie: PI Research BV Budget: € 265.604,00 Einddatum: 15-4-2010 Trefwoorden: diversiteit; jeugd; gedragsstoornissen; behandeling

Multisystemische therapie in Nederland: implementatie en effectiviteit 82500002 Een studie naar de implementatie en effectiviteit van de Multisystemische Therapie (MST) in Nederland. MST is een intensieve behandeling voor jongeren die gewelddadig en antisociaal gedrag vertonen. De behandeling komt oorspronkelijk uit Amerika maar wordt sinds 2004 op kleine schaal in Nederland geïmplementeerd.

171

Het doel van de implementatiestudie is na te gaan in welke mate de MST volgens plan geïmplementeerd is op verschillende plaatsen in Nederland. Het doel van de effectiviteitsstudie is om via een rct na te gaan wat de korte en lange termijn effecten zijn van MST. ZonMw-programma: Jeugd Multi System Therapy en Functional Family Therapy Uitvoerende organisatie: Universiteit Utrecht - capaciteitsgroep kinder- en jeugdstudies Budget: € 275.000,00 Einddatum: 1-5-2010 Trefwoorden: behandeling; gedragsstoornissen; jeugd

172

5. Programmakader Kwaliteit en doelmatigheid De Zonnewijzer, een zorg- en rehabilitatieprogramma voor jonge mensen met schizofrenie 10100007 De Stichting de Zonnewijzer wil met dit project een eerder door het Trimbos-instituut (1997) gemaakte beschrijving van een zorg- en rehabilitatieprogramma voor jonge mensen met schizofrenie uitvoeren en actualiseren. Het doel van dit project is een programma voor ambulante zorg en rehabilitatie (na een korte behandeling), waarin alle facetten van een vroege rehabilitatie naar behoefte kunnen worden ingevuld. Dit programma moet toegankelijk zijn voor alle jongeren uit de doelgroep in Amsterdam. Enkele jaren na afronding van het project blijkt dat er een intensieve samenwerking bestaat tussen de verschillende behandelaren en de rehabilitatiemedewerkers, die zich inzetten voor de doelgroep jongeren met een eerste psychose. Deze trend is ook landelijk te zien. Op diverse rehabilitatiecongressen wordt de nadruk gelegd op deze intensieve samenwerking. Er is in Amsterdam ook meer zicht gekomen op de omvang en de verschillende behoeften van de doelgroep. Daardoor zijn er grote vorderingen gemaakt in het realiseren van verschillende voorzieningen voor de doelgroep. ZonMw-programma: Transmurale zorg Uitvoerende organisatie: Stichting De Zonnewijzer Budget: € 454.260,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: jeugd; maatschappelijke integratie; psychose / schizofrenie

Regionaal zorgprogramma Schizofrenie. Implementatie van een transmuraal zorgprogramma. 10100009 In de regio Midden-Westelijk Utrecht bestaat een regionaal zorgprogramma schizofrenie en verwante stoornissen. Het huidige project is opgezet om de implementatie van dat programma voor te bereiden. Het heeft twee hoofddoelstellingen: (1) een kwaliteitssysteem realiseren op patiëntniveau en structuurniveau; (2) een financieringsplan maken voor de centrale module assertive community treatment (ACT), als basis voor de registratie van de productie. Door het project is het draagvlak voor invoering vergroot. In twee van de vier subregio's is de organisatie van de zorg aangepast aan de invoering van het programma. Het project heeft diverse producten opgeleverd zoals een diagnostisch protocol bij psychose, een financieringsplan voor ACT, foldermateriaal voor cliënten en publicaties. ZonMw-programma: Transmurale zorg Uitvoerende organisatie: Altrecht GGZ; UMC Utrecht Budget: € 163.360,00 Einddatum: 31-12-2004 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling

173

Behandeling van paniekstoornissen met en zonder agorafobie via internet 10550008 Indien de angst om een paniekaanval te krijgen ertoe leidt dat openbare ruimten worden vermeden, is er sprake van agorafobie. De doelstelling van het project is om in een pilot te onderzoeken of behandeling van een paniekstoornis met of zonder agorafobie via internet effectief is. Beide groepen hebben moeite om de straat op te gaan voor een bezoek aan de behandelaar. Onderzocht wordt of deze cliënten thuis geholpen kunnen worden via internet. De resultaten van de behandeling bij de paniekstoornis waren positief. Bij mensen die de internettherapie volgden, bleken de klachten sterk af te nemen. Toch zijn de verwachtingen ten aanzien van de internetbehandeling van agorafobie afgenomen. Het aantal afhakers is dermate hoog, dat het niet zinvol lijkt om deze vorm van behandeling verder te ontwikkelen. ZonMw-programma: Thuiszorgtechnologie Uitvoerende organisatie: Universiteit van Amsterdam - klinische psychologie Budget: € 54.238,00 Einddatum: 1-7-2005 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; patiënten / consumenten

Screening van een depressieve stoornis bij oncologische patiënten in de palliatieve fase; een onderzoek in huisartspraktijk en ziekenhuis 11500007 Een onderzoek dat leidt tot vroegtijdig opsporen van depressieve stoornissen bij patiënten in de palliatieve fase van een oncologische aandoening. Het project levert een test voor de huisartspraktijk en de afdelingen/poliklinieken medische oncologie, palliatieve zorg en pijnbestrijding. Bij oncologische patiënten in de palliatieve fase komen vaak depressieve klachten voor. Niet zelden is er sprake van een stoornis, zoals beschreven in de DSM IV. De kwaliteit van leven bij deze patiënten is duidelijk minder en de depressieve klachten hebben hun weerslag op ervaren pijn en andere somatische klachten. Dit vormt ook een grote belasting voor mantelzorgers. De herkenning van depressieve stoornissen in deze fase, door huisartsen en specialisten, lijkt niet optimaal, maar de omvang van eventuele onderdiagnostiek is onbekend. Als een depressieve stoornis herkend wordt is behandeling goed mogelijk. Deze kan bestaan uit psycho-educatie, activering, kortdurende aangepaste cognitieve gedragstherapie en farmacotherapie. Er is een goed screeningsinstrument, de Beck Depression Inventory II, beschikbaar. De Nederlandse versie van dit instrument is echter nog niet gevalideerd voor gebruik bij oncologische patiënten in de palliatieve fase. In dit onderzoek wordt de validiteit en bruikbaarheid van dit instrument getest bij een eerstelijnspopulatie (huisartspraktijk) en een ziekenhuispopulatie (in de polikliniek medische oncologie, in de zorgunit palliatieve zorg en op het pijnbehandelcentrum). ZonMw-programma: Palliatieve zorg Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - huisartsgeneeskunde Budget: € 67.165,00 Einddatum: 1-11-2009 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; huisarts

174

Herziening en verdere ontwikkeling van de multidisciplinaire richtlijnen angststoornissen en depressie 150020005 Het doel van dit pilotproject is het actualiseren van de multidisciplinaire richtlijnen voor depressie en angststoornissen. Het voornaamste element in het project is het actualiseren via een digitale projectomgeving. De digitale omgeving vormt voor een kleine groep experts een beschermde werkomgeving waarin zij herzieningen van de huidige richtlijnteksten voorbereiden en voor goedkeuring voordragen aan de daarvoor bestemde werkgroep, om vervolgens autorisatie door de beroepsverenigingen te bereiken. Met deze werkwijze is het mogelijk om de actualiteit van de richtlijnen continu te monitoren en desgewenst aan te passen. Op deze wijze ontstaan herziene multidisciplinaire richtlijnen voor angststoornissen en depressie, die professionals en patiënten ondersteunen om hun handelen af te stemmen op de huidige stand van de wetenschap, de voortschrijdende kennis op het gebied van methodologie, de ontwikkelingen binnen de verschillende disciplines en de continue stroom aan praktijkgegevens. ZonMw-programma: Kennisbeleid, Kwaliteit Curatieve Zorg (KKCZ) Uitvoerende organisatie: Nederlands Huisartsen Genootschap Budget: € 216.210,00 Einddatum: 1-12-2007 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn

De meerwaarde van certificering in de ggz 150030001 Een onderzoek in de ggz, een sector met belangrijke tweedelijnsvoorzieningen. Eerder onderzoek heeft aangetoond dat het publiek weinig vertrouwen had in de ggz en er onvoldoende transparantie is betreffende de behandelingen en de resultaten van het werk. Dit was een van de aanleidingen om tot certificering van de zorginstellingen te besluiten. Passend in het beleid en de kwaliteitsontwikkelingen in de ggz van de laatste jaren hebben de zorginstellingen zich via de koepelorganisatie GGZ Nederland verplicht tot HKZcertificering in 2008. Er zijn aanwijzingen dat patiënten in gecertificeerde instellingen beter worden geholpen, dat contact met de zorgverzekeraar beter loopt en dat personeel meer tevreden lijkt, maar goed onderzocht of bevestigd is het niet. Daarom staat in deze studie de vraag centraal of HKZ certificering leidt tot betere prestaties van ggz-instellingen. De primaire doelstelling van het onderzoek is een (eerste) inschatting te maken van de effecten van certificering op patiëntniveau (klinische uitkomsten, tevredenheid), hulpverlenerniveau (tevredenheid, zorgverlening), de kwaliteit van de geleverde zorg (zorgproces) en op voor certificering relevante organisatorische indicatoren. Om dit te bereiken moeten er geschikte en bruikbare indicatoren komen om de effecten van certificering te meten. De ontwikkeling en validering van indicatoren voor effectmeting van certificering is dan ook de tweede doelstelling van het onderzoek. ZonMw-programma: Kwaliteit van Zorg Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 158.477,00 Einddatum: 1-8-2009 Trefwoorden: patiënten / consumenten; behandeling

175

Uitwisselen van procesinformatie op basis van een elektronisch patiëntendossier (epd) tussen betrokkenen bij de ggz hulpverlening in de regio 30700006 Een project om, via het elektronisch patiëntendossier (1) de kwaliteit en continuïteit van zorg te verhogen, (2) de partners in het ggz netwerk tijdens de zorgverlening te ondersteunen en (3) het zorgproces voor alle professioneel betrokkenen inzichtelijk te maken. Het accent ligt op het beschikbaar stellen van informatie tussen ggz instelling en huisartsen. Het gaat hier om tweerichtingsverkeer. Een eindproducten is het (gegeneraliseerde) projectplan (PRINCE 2 formaat), dat GGz Eindhoven beschikbaar stelt aan andere ggz instellingen en overige instellingen. Tevens is een elektronisch aanmeldsysteem voor huisartsen in gebruik genomen, inclusief elektronische terugrapportage door GGzE aan deze huisartsen. ZonMw-programma: Informatie- en Communicatietechnologie in de Zorg (ICZ) Uitvoerende organisatie: GGZ Eindhoven Budget: € 198.165,85 Einddatum: 1-6-2005 Trefwoorden: behandeling

Effectiviteit van ‘Problem Solving Therapy’ uitgevoerd door verpleegkundigen in de huisartspraktijk 42000001 Dit project richt zich op patiënten met psychische klachten die de huisarts frequent bezoeken. Het is een onderzoek naar de effectiviteit van Problem Solving Treatment (PST) voor vermindering van de psychische klachten. De helft van de patiënten wordt door verpleegkundigen behandeld met PST, de andere helft ontvangt de gebruikelijke zorg van de huisarts. Het Engelstalige PST behandelprotocol is in het Nederlands vertaald voor het trainen van de verpleegkundigen. Een aantal verpleegkundigen is tijdens dit project succesvol getraind. De interventie bleek voor de vermindering van psychische klachten in de eerste lijn wel succesvol maar niet effectiever dan de gebruikelijke zorg binnen de huisartspraktijk. Gezien deze bevindingen zou er voorzichtig moeten worden omgegaan met grootschalige implementatie. De kennis die het onderzoek heeft opgeleverd is verspreid middels publicaties en een proefschrift. ZonMw-programma: Alledaagse Ziekten Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - EMGO Budget: € 264.336,00 Einddatum: 1-3-2007 Trefwoorden: behandeling; huisarts

176

Problem Solving Treatment voor psychische klachten in de huisartspraktijk 42000002 Dit project richt zich vooral op de opleiding van huisartsen. Problem Solving Treatment (PST) is een korte psychologische behandeling ontwikkeld voor gebruik in de eerstelijn. Het is een kortdurende behandelmethode van 4 à 6 sessies van maximaal een half uur, waarin men de patiënt leert om op gestructureerde wijze (delen van) problemen op te lossen. Het onderzoek wil het effect van PST vaststellen op emotionele symptomen en de kwaliteit van leven bij patiënten met psychische klachten in de huisartspraktijk (toegepast door haio's). Het wil ook de haalbaarheid van invoering van PST in de huisartsopleiding onderzoeken. Mogelijk leiden de gegevens uit het onderzoek tot aanpassing van het PSTprotocol, zodat toepassing in de huisartsenpraktijk vergemakkelijkt wordt. In het project is een trainingshandleiding ontwikkeld en er zijn op verschillende plaatsen PST trainingen georganiseerd. Men is bezig met de implementatie van PST training in de Nijmeegse huisartsenopleiding. Om te voldoen aan de grote vraag naar trainingen bij ggzinstellingen, is er behoefte aan extra trainers. De gedachte is dat deze dan zouden worden opgeleid door getrainde huisartsen (train-de-trainer-cursus) maar daarvoor is extra financiering nodig. Het is de bedoeling dat PST deel gaat uitmaken van deskundigheidbevorderingspakket van het NHG. ZonMw-programma: Alledaagse Ziekten Uitvoerende organisatie: UMC St. Radboud - huisartsgeneeskunde Budget: € 251.030,00 Einddatum: 1-11-2008 Trefwoorden: behandeling; secundaire preventie; richtlijn; huisarts

De effectiviteit van een Minimale Interventie Strategie voor Surmenage (MISS) door de huisarts 42000003 Een onderzoek naar de effectiviteit van een Minimale Interventie Strategie voor Surmenage (MISS) voor overspannen mensen. De interventie is toe te passen door de huisarts. Met de MISS wil men twee problemen aanpakken: (1) huisartsen hebben moeite met het onderkennen van depressieve en angstige reacties bij patiënten met overspanningsklachten en (2) overspannen mensen lopen een risico op langdurige arbeidsongeschiktheid door hun behoefte aan ‘rust’ en hun neiging passief te blijven en de problemen op hun beloop te laten. Het project heeft een cursus voor huisartsen en een diagnostisch instrument opgeleverd. De huisartsen waren positief over de cursus en de praktische handvatten die zij daarbij kregen (wel moet worden aangetekend dat de deelnemende huisartsen waarschijnlijk meer dan gemiddeld geïnteresseerd waren in de behandeling van psychische problemen). De getrainde huisartsen gingen daadwerkelijk meer psychische problemen herkennen. Wel bleek dat de huisartsen het geleerde selectief en in beperkte mate in praktijk hebben gebracht. Een interessant maar moeilijk te interpreteren verschil tussen de MISS-groep en de care-as-usual groep werd gevonden voor de verschillende diagnostische subgroepen.

177

Patiënten die de diagnose overspanning kregen, bleken significant korter hun werk te verzuimen, wanneer hun huisarts de MISS-cursus had gevolgd. Bij het NHG wordt verkend of zij voldoende aanknopingspunten zien om de ontwikkeling van een 'Standaard Overspanning' op te stellen. ZonMw-programma: Alledaagse Ziekten Uitvoerende organisatie: VU medisch centrum - EMGO Budget: € 247.000,00 Einddatum: 1-11-2006 Trefwoorden: behandeling; angst / depressie; maatschappelijke integratie; huisarts

Effecten van een richtlijn voor verzorgenden bij de begeleiding van depressieve, dementerende verpleeghuisbewoners 54010001 Dit project is een vervolg op het project 'Richtlijnen voor verzorgenden over de begeleiding van dementerenden met gedragsproblematiek; inventarisatie, beoordeling, aanpassing en implementatie' dat in 2003 is afgerond. Het huidige project is bedoeld om inzicht te krijgen in de effectiviteit van de invoering van de richtlijn 'begeleiden van mensen met dementie die depressief zijn'; vooral voor het verminderen van depressieve klachten van mensen met dementie. Andere doelen zijn: inzicht in de effecten van de richtlijn op de werkbeleving en ervaren werklast van verzorgenden en in de voorwaarden voor succesvolle implementatie en toepassing. De richtlijn voor verzorgenden wordt ingevoerd en geëvalueerd bij teams van verzorgenden op psychogeriatrische verpleeghuisafdelingen. Bij gebleken effectiviteit levert het project een richtlijn op voor verzorgenden. Het trainingscentrum Fontys/Bernardus heeft de training, die samenhangt met de richtlijn, in het structurele opleidingsaanbod opgenomen. Als de richtlijn effectief blijkt, zal overlegd worden met opleiders over een mogelijke ‘vertaling’ van de richtlijn voor het onderwijs van verzorgenden. Er komt dan een symposium voor zorgverleners. De verkregen kennis wordt verder verspreid via publicaties in nationale en internationale tijdschriften, voordrachten op verschillende congressen en een proefschrift. ZonMw-programma: Tussen Weten en Doen Uitvoerende organisatie: NIVEL Budget: € 373.966,00 Einddatum: 31-12-2008 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; richtlijn; behandeling

Ontwikkeling en toetsing van een richtlijn voor effectieve omgang met suïcidaliteit bij patiënten met schizofrenie 54010004 Dit project is opgezet om een evidence-based richtlijn voor verpleegkundigen en verzorgenden te ontwikkelen en te toetsen. De richtlijn betreft effectieve begeleiding van suïcidaliteit bij patiënten met schizofrenie of een verwante psychotische stoornis. Het resultaat is een richtlijn die verpleegkundigen ondersteunt in de begeleiding van de patiënten die suïcidale gedachten of suïcidaal gedrag vertonen. De richtlijn behelst de

178

inschatting van het suïcide-risico, het bespreekbaar maken van suïcidaliteit met de patiënt en de keuze voor effectieve interventies, die kunnen bijdragen aan vermindering van het suïcide-risico en aan vermindering van het lijden van de patiënt. ZonMw-programma: Tussen Weten en Doen Uitvoerende organisatie: Hogeschool INHOLLAND Budget: € 75.000,00 Einddatum: 31-12-2007 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; ouderen; richtlijn

Veilig voorschrijven van psychofarmaca aan kinderen en jongeren in de Nederlandse huisartspraktijk 81200008 Een onderzoek naar aspecten van het onveilig voorschrijven van psychofarmaca aan kinderen en jongeren tot 18 jaar. Het project brengt in kaart hoe vaak psychofarmaca worden voorgeschreven, hoe veilig dit is en welke kinderen/jongeren meer risico lopen op onveilig voorgeschreven krijgen van psychofarmaca. Het onderzoek richt zich op kinderen/jongeren die met één van de volgende psychische aandoeningen bij de huisarts zijn geweest: overactiviteit, slapeloosheid, depressie en angst. Het onderzoek maakt duidelijk dat het voorschrijven van psychofarmaca in de Nederlandse huisartsenpraktijk in beperkte mate voorkomt en tussen 2001 en 2005 nauwelijks is toegenomen. Waarschuwingen over antidepressiva eind 2003 hebben ertoe geleid dat er in 2005 minder van deze middelen werden voorgeschreven. Wel is voor een aantal middelen het ‘off-label’ voorschrijven toegenomen. De uit het onderzoek voortgekomen kennis wordt verspreid via wetenschappelijke publicaties. De onderzoekers bevelen aan dat het handelen van huisartsen inzake het voorschrijven van psychofarmaca gemonitord blijft. ZonMw-programma: Patiëntveiligheid Uitvoerende organisatie: NIVEL Budget: € 49.961,00 Einddatum: 1-6-2006 Trefwoorden: behandeling; jeugd; angst / depressie; huisarts

Kwaliteit van leven na eerste aanvang van schizofrenie 94501001 Een onderzoek naar de kosteneffectiviteit van twee wijzen van behandeling bij patiënten met een eerste psychose. Er wordt een rct uitgevoerd, waarbij patiënten een half jaar na een eerste psychose 'gerichte behandeling' of 'onderhoudsbehandeling' krijgen. Zij zijn daarna nog anderhalf jaar gevolgd om de effecten van beide behandelstrategieën te evalueren. Het onderzoek levert kennis over de haalbaarheid van gerichte, medicamenteuze behandeling (d.w.z. tijdig stoppen en op indicatie opnieuw instellen op medicatie) en de effectiviteit ervan (d.w.z. minder medicatieverbruik en meer remissie/herstel). Er is een onderzoeksnetwerk opgezet van medewerkers (psychiaters, research nurses) van lokale ggz-instellingen, die voor een deel van hun werktijd aan het project verbonden waren. Dit

179

leidde tot meer aandacht voor diagnostiek en behandeling van mensen met een eerste psychose. Het netwerk vormde ook een basis om de resultaten te verspreiden. Verder onderzoek naar kwetsbaarheid en veerkracht bij eerste psychosen vindt plaats in het kader van het GeestKracht programma, GROUP (Hfdst 3, project 100001001). ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek 2001-2004 Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 862.182,00 Einddatum: 1-8-2005 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling

Cognitieve gedragstherapie voor kinderen met angststoornissen die op het gezin of op het kind gericht is 94502052 Deze multicenter studie onderzoekt de effecten van individuele therapie, gericht op het kind, en gezinstherapie. Het gaat daarbij om cognitieve gedragstherapie (CGT). Het onderzoek stelt de eventuele meerwaarde van gezins-CGT (fCGT) vast bij een klinische populatie van kinderen en adolescenten van 8-18 jaar met angststoornissen. Resultaten laten zien dat op het kind gerichte CGTop de korte termijn effectiever is dan fCGT. Op de lange termijn zijn beide benaderingen even effectief. Kind-CGT is echter kosteneffectiever dan fCGT. Op basis van deze resultaten is, voor implementatiedoeleinden, een protocol ontwikkeld dat bestaat uit kind-CGT en aanvullende sessies met ouders (gebaseerd op de meest werkzame onderdelen van fCGT). Het protocol is beschikbaar rond november 2007 en bestaat uit een draaiboek voor therapeuten en een werkboek voor kinderen en hun ouders. Een implementatietraject wordt gestart worden wanneer het protocol op de markt komt om het gebruik in de jeugdzorg te stimuleren. Naast het behandelprotocol zijn er meetinstrumenten vertaald, ontwikkeld en psychometrisch getoetst; deze zijn te gebruiken bij diagnostiek en verwijzing van de gezinnen en bij het evalueren van de effecten van de behandeling. Dit zijn onder meer: ADIS Anxiety Disorder Interview Schedule voor kinderen en volwassenen, Screen for Child Anxiety Related Emotional Disorders, Children's Automatic Thought Scale, Family Functioning Scale en een opvoedingsstijl-vragenlijst. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek 2001-2004 Uitvoerende organisatie: Academisch Ziekenhuis Maastricht Budget: € 767.851,00 Einddatum: 1-9-2005 Trefwoorden: angst / depressie; jeugd

Depressie bij chronisch zieke ouderen 94503047 Dit onderzoek wil een bijdrage leveren aan opsporing en vroegtijdige behandeling in de eerstelijn van depressie bij ouderen met een chronische aandoening. Het onderzoek richt zich op de (kosten-)effectiviteit van een minimale psychologische interventie voor ouderen met een chronische aandoening en een lichte vorm van depressie. De interventie is gebaseerd op zelfmanagement (zelf leren hanteren van depressieve gevoelens) en cognitieve gedragstherapie en wordt uitgevoerd door hiervoor getrainde verpleegkundigen. Uit het onderzoek is gebleken dat patiënten en verpleegkundigen de interventie erg waarderen. De nieuwe interventie voorziet in een behoefte van hulpverleners (met name

180

verpleegkundigen) en vooral van patiënten. Tevens is gebleken dat de interventie goed uitvoerbaar, acceptabel en (kosten)effectief is. Resultaten van de studie ondersteunen daarmee verdere integratie van zelfmanagement ondersteuning in de reguliere zorg voor chronisch zieken, bijvoorbeeld als onderdeel van een disease management benadering. Er wordt een syllabus gemaakt voor training van praktijkondersteuners en verpleegkundigen, een trainingsprogramma voor docenten aan de Nurse Practitioner opleiding en andere cursussen voor praktijkondersteuners. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek 2001-2004 Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - health, medicine and life sciences Budget: € 653.000,00 Einddatum: 31-3-2007 Trefwoorden: angst / depressie; ouderen; behandeling; patiënten / consumenten

Kosteneffectiviteit van cognitieve gedragstherapie voor patiënten bij wie recent schizofrenie is opgetreden en die blijvende en terugkerende psychotische symptomen hebben 94504406 Dit project voert een rct uit om te bepalen hoe de kosteneffectiviteit is van cognitieve gedragstherapie (CGT) voor patiënten met een recent ontstane schizofrenie, die blijvende en terugkerende psychotische symptomen hebben. Het project is samengevoegd met project "Implementatie en doelmatigheid van CGT bij farmacotherapie resistente patiënten in de eerste fase van schizofrenie: indicatiecriteria, symptoomcontrole, empowerment en maatschappelijke participatie" (Hfdst 3, project 100-003-009). De resultaten leiden tot betere screening van de psychose bij schizofrenie patiënten met een chronisch beloop. Andere resultaten zijn: implementatie van CGT volgens de multidisciplinaire richtlijn schizofrenie, invoering van gestandaardiseerde effectmetingen en een geprotocolleerde wijze van CGT bij schizofreniepatiënten met restsymptomen en lijdensdruk. Ook volgt uit het project een grotere groep geschoolde therapeuten en gedragstherapeutisch medewerkers voor de psychosezorg. Het onderzoek levert tenslotte kennis op over de indicatie van de interventie, de kosteneffectiviteit van CGT in de reguliere hulpverlening, het aantal fte cognitieve gedragstherapeuten per 100.000 inwoners dat noodzakelijk is om de patiënten met restsymptomen te behandelen, de invloed van CGT op medicatietrouw, symptomen, kwaliteit van leven en terugval. De kennisoverdracht is vooral gericht op professionals die de interventie moeten uitvoeren. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Effecten & Kosten) Uitvoerende organisatie: UMC Groningen Budget: € 383.144,00 Einddatum: 1-4-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling; richtlijn

De effectiviteit van langdurige psychoanalytische behandeling en therapeutische beslissingen bij vier cohorten 94504414 Een onderzoek naar de effectiviteit van ambulante psychoanalytische psychotherapie en psychoanalyse in de reguliere praktijk, gemeten bij patiënten met chronische of recidiverende depressiviteit en/of persoonlijkheidsstoornissen. De effectiviteit wordt

181

onderzocht bij vier cohorten waarbij de instroommomenten verschillen voor wat betreft de fase waarin de patiënten zich in de behandeling bevinden. Het resultaat van deze studie is een overzicht van de effectiviteit van de twee vormen van psychoanalytische behandeling wat betreft persoonlijkheidsproblematiek, symptomen en klachten. Ook wordt de kosteneffectiviteit nagegaan en vergeleken met andere psychotherapeutische behandelvormen. Tevens vindt een systematische evaluatie en (waar nodig) bijstelling van het indicatie- en behandelprotocol voor langdurige ambulante psychotherapeutische behandelingen plaats. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Effecten & Kosten) Uitvoerende organisatie: Nederlands Psychoanalytisch Instituut Budget: € 366.012,00 Einddatum: 1-12-2007 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; persoonlijkheidsstoornissen

Behandeling van depressie in de eerstelijnszorg: de efficiëntie van gecomputeriseerde cognitieve gedragstherapie 94504417 Een onderzoek naar de doelmatigheid van gecomputeriseerde cognitieve gedragstherapie (CCGT) voor depressie in de eerstelijn, een veelbelovende nieuwe behandeling via het internet. In een rct wordt de doelmatigheid van CCGT vergeleken met de gebruikelijke zorg van de huisarts en met een combinatie van CCGT en gebruikelijke zorg. Het onderzoek levert vooral kennis, die wordt verspreid via publicaties en twee proefschriften. Als het onderzochte computerprogramma (CCBT) kosteneffectief blijkt te zijn kan het breed ingezet worden in de gezondheidszorg. De doelgroepen zijn in eerste instantie mensen met depressieve klachten uit de algemene bevolking en mensen die zich aandienen in eerste lijn en hulpverleners in de eerste lijn zoals huisartsen en psychologen. Ook is het denkbaar CCGT in te zetten aan de ‘voordeur’ van de tweedelijns ggz, bijvoorbeeld als alternatief voor wachtlijsten. CCGT is eenvoudig te implementeren en zou bij gebleken effectiviteit opgenomen kunnen worden in het pakket van zorgverzekeraars. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Effecten & Kosten) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - health, medicine and life sciences Budget: € 385.433,00 Einddatum: 1-12-2007 Trefwoorden: angst / depressie; behandeling; huisarts; patiënten / consumenten

Behandeling van medicatie resistente hallucinaties bij schizofrenie 94505010 Er zijn sterke aanwijzingen dat herhaalde 'Transcranial Magnetic Stimulation' (rTMS) van het linker slaapgebied een effectieve behandeling kan zijn voor medicatie-resistente hallucinaties. Dit project ontwikkelt een effectieve therapie voor medicatie-resistente hallucinaties bij schizofrenie. Aan de hand van functionele MRI wordt bepaald in welk hersengebied de hallucinatie-gerelateerde activiteit zich bevindt. Dat gebied wordt gedurende 15 dagen gestimuleerd. In een pilotstudie bleek deze techniek even effectief als de tot nog toe gebruikte rTMS methode. Thans wordt in een dubbel blinde gerandomiseerde studie met 100 patiënten gekeken of de nieuwe interventie effectiever is dan de standaard behandeling.

182

De kennis uit het project is van belang voor het ontwikkelen van neurologische modellen voor hallucinaties, zodat men beter gaat begrijpen waardoor hallucinaties ontstaan. Indien uit de studie blijkt dat de behandeling significant beter werkt dan placebo en de verbetering opweegt tegen de kosten, kan dit een behandelalternatief zijn voor patiënten die nu min of meer "uitbehandeld" zijn. Als de rct aangeeft dat de nieuwe behandeling goed werkt, kan die getest worden als monotherapie voor bijvoorbeeld adolescenten met hallucinaties. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Vroege Evaluatie van Medische Innovatie) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - psychiatrie Budget: € 120.000,00 Einddatum: 1-12-2007 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling

De Mandometer methode versus conventionele behandeling van anorexia nervosa patiënten 94505017 Met dit project wil men de effectiviteit van behandeling van anorexia nervosa verbeteren. De Mandometer methode voor behandeling wordt getoetst op effectiviteit. Patiënten met anorexia nervosa, die een behandeling krijgen volgens deze methode worden vergeleken met patiënten die een conventionele behandeling krijgen. Het onderzoek leidt mogelijk tot aanpassing van de Richtlijn Eetstoornissen (Trimbosinstituut, 2006). Afhankelijk van de resultaten, kan de Mandometer methode daarin als aanbevolen behandelmethode worden beschreven. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Vroege Evaluatie van Medische Innovatie) Uitvoerende organisatie: UMC Utrecht - medische farmacologie Budget: € 119.665,00 Einddatum: 1-12-2007 Trefwoorden: behandeling; richtlijn

Psychologische behandeling van persoonlijkheidsstoornissen volgens schemagerichte therapie 94506406 Dit project vergelijkt bij zes persoonlijkheidsstoornissen (ontwijkende, afhankelijke, obsessief-compulsieve, paranoïde, narcistische en theatrale) de (kosten-)effectiviteit van schemagerichte therapie (SFT) met de gebruikelijke behandeling. Hiervoor dient een multicenter gerandomiseerde gecontroleerde trial. Het onderzoek leidt tot geprotocolliseerde behandeling voor mensen met één van de zes persoonlijkheidsstoornissen. Het protocol zal de behandelingsmogelijkheden voor mensen met persoonlijkheidsstoornissen aanmerkelijk uitbreiden. Het biedt behandelaren nieuwe mogelijkheden voor behandeling. Het is ook van belang voor maatschappelijke partijen (verzekeraars, werkgevers, overheid), omdat het een kosteneffectieve behandeling biedt

183

voor een chronische problematiek die met forse maatschappelijke kosten gepaard kan gaan. Doelgroepen zijn patiënten, behandelaren en ggz instellingen, verzekeraars, werkgevers, overheid. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Effecten & Kosten) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht Budget: € 400.000,00 Einddatum: 1-4-2009 Trefwoorden: behandeling; persoonlijkheidsstoornissen

De kosteneffectiviteit van monitoring van psychotherapeutische behandelingen 94506414 Een onderzoek naar de effecten van monitoring met feedback over de behandelresultaten en het aantal therapiesessies. Voor het onderzoek is een monitoringsysteem ontwikkeld. Cliënten psychotherapie vullen voorafgaand aan de therapiesessie via internet één of meerdere vragenlijsten in. De gegevens worden opgeslagen in een database en ook direct verwerkt. De feedback wordt door het systeem gegenereerd en staat direct voor de therapeut ter beschikking. Deze feedback bestaat uit het beloop van de OQ-45 score met een advies om de therapie voort te zetten, te beëindigen of te wijzigen. Daarnaast worden ‘flagged items’ onder de aandacht van de therapeut gebracht. Deze items hebben betrekking op suïcidaal gedrag, agressie of middelengebruik. Het monitoring apparaat werkt goed. Kleine aanpassingen vinden regelmatig plaats. Het systeem is al diverse malen aangepast aan wensen van cliënten met betrekking tot de overzichtelijkheid van de vragenlijsten. Ook wensen van therapeuten op het gebied van extra informatievoorziening zijn geïmplementeerd. Demonstraties over de werking van het systeem zijn op de website beschikbaar. Het onderzoek levert vooral kennis op over de effecten van monitoring met feedback en over de relatieve kosteneffectiviteit van (1) monitoring met feedback aan de behandelaar alleen, (2) monitoring met feedback aan behandelaar en patiënten en (3) monitoring zonder feedback. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Effecten & Kosten) Uitvoerende organisatie: Erasmus MC Budget: € 103.005,00 Einddatum: 1-6-2009 Trefwoorden: behandeling; patiënten / consumenten

Effecten en kosten van een gecombineerd programma voor screening en behandeling voor ouderen met depressieve symptomen 94507502 Veel depressieve ouderen krijgen geen behandeling, hoewel een effectieve behandelvorm beschikbaar is. Gecombineerde screening en behandeling zijn adequaat bij depressieve symptomen. De effecten en kosten van een programma voor ouderen zijn echter onbekend. Dit project heeft als doel de effecten en kosten te bepalen van 'stepped-care' behandeling voor ouderen vanaf 75 jaar, die bij screening op depressieve klachten positief scoren. De screening en de behandeling vinden plaats in, of vanuit de huisartsenpraktijk. De uitkomsten van de studie hebben implicaties voor huisartsen en andere klinische medewerkers die ouderen met depressieve symptomen diagnosticeren en behandelen, voor

184

oudere patiënten en familieleden, voor de wetenschap en voor het beleid. Onder deze groepen worden de uitkomsten van de studie verspreid. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Effecten & Kosten) Uitvoerende organisatie: LUMC - public health and primary care Budget: € 399.832,00 Einddatum: 1-12-2009 Trefwoorden: ouderen; angst / depressie; behandeling; huisarts

Doelmatigheid van op de persoon toegesneden psychiatrische rehabilitatie (E-Tail) 94507727 De ‘Zorgmonitor’ - een innovatieve vorm van diagnostiek, evaluatie en feedback - biedt een op de persoon toegesneden rehabilitatiestrategie voor patiënten met ernstige geestelijke stoornissen in Zuid-Limburg. Patiënt en hulpverlener vullen hiertoe jaarlijks gezamenlijk een checklist in, o.a. over de zorgbehoefte; dit wordt gemeten met de Camberwell Assessment of Need (CAN). Het doel van de op maat gesneden rehabilitatie ‘E-Tail’ is, om de doeltreffendheid en doelmatigheid te evalueren van de Zorgmonitor. Het feedback rapport uit de Zorgmonitor beschrijft de status van de patiënt en zijn/haar ontwikkeling gedurende langere tijd. Het vergelijkt dit met referentiegegevens. De gegevens uit de Zorgmonitor helpen hulpverlener en patiënt expliciet te onderhandelen over het behandelplan. De bedoeling is dat de patiënt hierdoor beter af is. Het project E-Tail evalueert of dit ook echt zo is. Als uit de studie blijkt dat de Zorgmonitor doelmatig is, willen de onderzoekers de monitor (landelijk) implementeren bij behandelteams en individuele clinici. Om de kwaliteit van de Zorgmonitor in Nederland onder de aandacht te brengen, verschijnen publicaties niet alleen in internationale maar ook in landelijke tijdschriften. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Effecten & Kosten) Uitvoerende organisatie: Universiteit Maastricht - health, medicine and life sciences Budget: € 299.282,00 Einddatum: 1-1-2010 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; maatschappelijke integratie; patiënten / consumenten

Implementatie van een nieuwe kosteneffectieve behandeling (HIT) voor patiënten met in therapie moeilijk geneesbare gehoorshallucinaties 94514203 Dit project richt zich op psychotische patiënten, die tijdens de therapie last hebben van moeilijk geneesbare gehoorshallucinaties (stemmen horen). Het project onderzoekt de bevorderende en belemmerende factoren die relevant zijn bij de implementatie van een nieuwe behandelmethodiek (HIT). In een rct is deze methodiek significant effectiever gebleken dan 'care-as-usual'.

185

Het is de bedoeling landelijke implementatie binnen ggz-instellingen van de nieuwe behandeling (HIT) tot stand te brengen. De HIT-behandeling wordt aangepast aan de praktijk en er worden verschillende medewerkers van ggz-instellingen opgeleid. De bevindingen van het onderzoek zijn relevant voor directies/raden van bestuur van ggz-instellingen, patiëntenverenigingen, beleidsmakers en verzekeraars. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Implementatie) Uitvoerende organisatie: UMC Groningen - psychiatrie Budget: € 207.641,55 Einddatum: 1-1-2008 Trefwoorden: psychose / schizofrenie; behandeling

Ontwikkeling van organisatorische interventies om compliance aan richtlijnen voor depressie en angststoornissen in de eerstelijn te verbeteren 94514413 Een onderzoek naar de vraag wat de belemmeringen in de huisartspraktijk zijn om aangepaste zorg bij angst en depressie te leveren. Ook is de vraag hoe deze aangepaste zorg (adequate diagnose en behandeling) er uit ziet en wat de kosteneffectiviteit daarvan is. Tot slot wil men interventies voorstellen die bijdragen aan de verbetering van ggz in de eerstelijn. Het project inventariseert de factoren die maken dat er geen gepaste, kosteneffectieve zorg geleverd wordt aan mensen die met angst en depressie bij de huisarts komen. Het inventariseert ook welke interventies deze factoren kunnen beïnvloeden, zodat de zorg wel geleverd wordt. Op basis van de inventarisatie worden aanbevelingen gedaan om belemmerende factoren op te heffen en bevorderende factoren te stimuleren. De aanbevelingen zijn enerzijds gericht op de betrokken hulpverleners: huisartsen, praktijkondersteuners in de huisartspraktijk en andere eerstelijns en tweedelijns ggz professionals. Anderzijds zijn ze, door middel van voorlichtingscampagnes, ook op het algemene publiek gericht. Dit, om factoren die voortvloeien uit een meer algemene houding ten aanzien van hulp zoeken bij psychische problemen stammen, te kunnen beïnvloeden. Er komt (na-) scholingsmateriaal voor beroepsgroepen en voorlichtingsmateriaal voor het algemene publiek. Voor de ontwikkeling van dat materiaal wordt bij het afronden van het huidige onderzoek contact gezocht met beroepsorganisaties die zich bezighouden met (na)scholing van huisartsen, eerstelijns ggz, specialistische ggz en organisaties op het gebied van GVO en publieksvoorlichting. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Implementatie) Uitvoerende organisatie: NIVEL Budget: € 251.590,00 Einddatum: 1-1-2009 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; huisarts

186

Condities voor regionale implementatie van een landelijk zorgprogramma voor angststoornissen 94516007 Het doel van het project is te achterhalen wat belangrijke condities zijn voor de regionale implementatie van het landelijke basisprogramma angststoornissen, dat is gebaseerd op de multidisciplinaire richtlijn angststoornissen. Hiervoor wordt kwalitatief en kwantitatief onderzoek in vier pilot ggz-regio's gedaan. De implementatie zelf is geen onderdeel van het project. Het resultaat is dat het onderzoek inzicht biedt in de bevorderende en belemmerende factoren voor de implementatie van het landelijke zorgprogramma en een rapport in de vorm van een toolkit. De toolkit is bedoeld voor professionals en managers, die het basisprogramma angststoornissen willen implementeren. Het is de bedoeling dat de regio's uit het onderzoek vervolgens zelf de implementatie oppakken waarbij wel een beperkt ondersteuningsaanbod vanuit het Trimbos-instituut beschikbaar blijft. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Implementatie) Uitvoerende organisatie: Trimbos-instituut Budget: € 243.716,00 Einddatum: 15-2-2008 Trefwoorden: angst / depressie; richtlijn; behandeling

Implementatie van schemagerichte therapie (SFT) bij borderline persoonlijkheidsstoornissen 94516313 Een onderzoek naar de implementatie van schemagerichte therapie (SFT) voor patiënten met borderline persoonlijkheidsstoornissen in de algemene psychiatrie. Hieraan werken acht instellingen uit de reguliere ggz mee. Er wordt met deze instellingen eerst gekeken naar de uitvoerbaarheid van de therapie. vervolgens worden de effectiviteit en kosten van de therapie bepaald (kosteneffectiviteit). Ook is de vraag of extra telefonische bereikbaarheid van de behandelaar effect heeft op het behandelresultaat. De resultaten van het project zijn een draaiboek voor de behandeling en een dvd-box aan de hand waarvan behandelaars kunnen worden getraind. Tevens wordt in kaart gebracht welke factoren bij de implementatie bevorderend en belemmerend werken. ZonMw-programma: DoelmatigheidsOnderzoek (Implementatie) Uitvoerende organisatie: GGZ Buitenamstel Budget: € 247.235,00 Einddatum: 1-12-2008 Trefwoorden: behandeling; forensische psychiatrie; verslaving; persoonlijkheidsstoornissen

187