2.7
Ondernemerschap en bereikbaarheid
Wat willen we bereiken in 2006-2010? De Randstad is onderverdeeld in een Noord- en Zuidvleugel. Dordrecht is onderdeel van het stedelijk netwerk De Zuidvleugel. Dordrecht heeft ook een unieke ligging; ze verbindt de Randstad met het zuiden van Nederland. Dordrecht is voor het zuiden de Poort naar de Randstad en andersom voor de Randstad de Poort naar Zuid-Nederland en Antwerpen. Verschillende onderzoeken tonen aan dat de Zuidvleugel een relatieve achterstand heeft in zijn ontwikkeling ten opzichte van de Noordvleugel. Ten aanzien van de leefbaarheid, de economische structuur en de kwaliteit van het wonen is de Deltapoort - waarin de Drechtsteden liggen - een zwakke schakel in de Zuidvleugel. Dit heeft te maken met een onbalans tussen de kwaliteit van de leefomgeving en de economie/infrastructuur in het gebied. Daarom moeten we investeren in die elementen die deze ”Poort”-positie versterken, zoals de mobiliteit en gebiedsontwikkelingen als de Zeehavens, Amstelwijck, Dordtse Kil en Maasterras. In Zuidvleugelverband (o.a. in het Programmadocument Zuidvleugel) worden in het bijzonder het Maasterras in de Spoorzone, de Zeehaven, het baggercluster en woningbouw in hogere segmenten genoemd als groeimogelijkheden of kansen van Dordrecht voor de verdere ontwikkeling van de Zuidvleugel. In potentie biedt de regio Drechtsteden een goed vestigingsklimaat aan bedrijven en ondernemers. De historische binnenstad van Dordrecht, de ligging aan multimodale transportassen over de weg (A15, A16 en N3), water en spoor, de goede bereikbaarheid en beschikbaarheid van uitgeefbare bedrijventerreinen en kantorenlocaties, dragen hieraan bij. Belangrijke knelpunten zijn de toenemende opstoppingen op de hoofdwegen en de luchtkwaliteit langs de snelwegen. Deze knelpunten vormen een risico bij de ontwikkeling van bedrijventerreinen in de regio. De hoofddoelstelling van het programma Ondernemerschap en bereikbaarheid was en is nog steeds dat de economie in Dordrecht en de Drechtsteden groeit en concurreert met andere steden. De gemeente heeft in het MJP de ambitie geformuleerd om de economische concurrentiepositie te stimuleren. Hierbij is onze binnenstad een belangrijke troef en in regionaal verband sinds kort ook een ‘piek’. We streven naar meer bezoekers. Daarbij richten we ons zowel op reguliere bezoekers, die komen winkelen in de binnenstad, als op toeristische bezoekers, die soms maar één dag in de stad verblijven. We richten ons niet alleen op bezoekers van buiten de Drechtsteden, maar ook op bezoekers uit de Drechtsteden zelf. Wij streven ernaar dat meer Drechtstedelingen hun kleding en andere niet dagelijkse boodschappen in onze stad doen, ook in de wetenschap, dat Dordrecht in toenemende mate moet concurreren met andere aantrekkelijke winkelgebieden binnen en buiten de eigen regio. Het is onze ambitie om de koopkrachtbinding tenminste gelijk te houden. Daarnaast streven wij ook een verbetering na van het innovatief vermogen van het bedrijfsleven in Dordrecht en de Drechtsteden. Voor ondernemers en bedrijven is de bereikbaarheid en beschikbaarheid van voldoende en kwalitatief goede vestigingslocaties een belangrijke reden om zich in Dordrecht of in de Drechtsteden te vestigen danwel hier te blijven. Door de ontwikkeling van de binnenstad, bedrijventerreinen, kantorenparken, het Leerpark, het Gezondheidspark, de Sportboulevard, de Biesbosch neemt ook de verkeersstroom toe. Daarom waren en zijn investeringen in de infrastructuur, het openbaar vervoer en een aantrekkelijk fietsklimaat noodzakelijk om nieuwe ontwikkelingen in de stad mogelijk te maken. Tot slot streven we naar verbetering van de veiligheid op bedrijventerreinen (een belangrijke vestigingsfactor) en het benutten van sterke punten van de stad op het terrein van historie, cultuur en natuur. Wat hebben we bereikt tot nu toe?
Stimuleren economische concurrentiepositie en verbreden economische structuur Sinds 2006 is de landelijke economie flink aangetrokken. Dit was ook in 2008 nog het geval, ondanks de eerste tekenen van de internationale (krediet)crisis. Ook Dordrecht heeft geprofiteerd van de gunstige economie. In combinatie met de hoge prioriteit die Dordrecht heeft gegeven aan de versterking van de economische structuur en het stimuleren van de economische concurrentiepositie is de totale werkgelegenheid vanaf 2006 gestegen. In de Drechtsteden hebben we per 1-1-2008 bijna 100.000 banen (> 12 uur per week). In Dordrecht zijn er bijna 51.000 personen werkzaam (> 12 uur per week) in alle sectoren. Voor ondernemers en bedrijven is de bereikbaarheid en beschikbaarheid van voldoende en kwalitatief goede vestigingslocaties een belangrijke reden om zich in Dordrecht of in de Drechtsteden te vestigen. De ligging van Dordrecht/Drechtsteden aan transportassen
over de weg, het water en het spoor en de bereikbaarheid en beschikbaarheid van bedrijventerreinen maken dat deze regio een goed vestigingsklimaat kan bieden. In 2005 wisten de ondernemers in Dordrecht dit te waarderen met een 6,5. Uit de meest actuele meting van 2007 blijkt dat het rapportcijfer ondernemersklimaat 6,6 bedraagt; een fractie onder de score van de G27 (6,7). De ambitie van Dordrecht is om de waardering van het ondernemingsklimaat in Dordrecht op het G27 gemiddelde te houden. De bezoekcijfers aan Dordrecht laten geen onverdeeld gunstig beeld zien. Reeds eerder is geconstateerd dat het aantal bezoekers per week aan de Dordtse (binnen)stad dalende is. In 2004 waren dit er nog 280.000 per week; in de laatste meting bedroeg dit 265.000 (peildatum 2006) bezoekers per week. In Dordrecht stagneert de tevredenheid van de bezoekers over het winkelaanbod (7,1) en over de openbare ruimte van de binnenstad (6,9). Dit heeft indirect ook een negatief effect op de bestedingen in de binnenstad en op de werkgelegenheid. Al met al is het beeld, dat de streefcijfers voor het MJP 2010 onder druk staan. Uit een diepere analyse blijkt het om een combinatie van factoren te gaan: kwaliteit en omvang winkelaanbod en de bereikbaarheid. Dit leidt ertoe dat Dordrecht als minder aantrekkelijk wordt ervaren om te winkelen; vooral door Dordtenaren en regiobezoekers. Zij werden namelijk in hun herhalingsbezoek geremd door bouw- en wegwerkzaamheden in de stad. Door deze ontwikkelingen is de gemeenteraad eind 2007 akkoord gegaan met een mix van maatregelen (Urgentieprogramma Binnenstad), bedoeld om de loop naar de stad, vooral vanuit de stad en regio, in gang te houden ten tijde van grote verbouwingen en om de waardering op peil te houden. In 2008 zijn wij gestart met de nadere uitwerking en implementatie van dit urgentieprogramma. In 2009 zou dit tot positieve resultaten moeten leiden. De huidige economische situatie kan daar wel spelbreker zijn. Overigens is de waardering van bezoekers over de horeca in de stad na het winkelen flink gestegen: van 6,3 in 2005 tot 6,8 in 2007. De streefwaarde van 2010 (6,6) wordt hiermee behaald.
Verbeteren van het innovatieve vermogen Net als in heel Nederland is ook in Dordrecht en de Drechtsteden het aantal startende ondernemers gestegen. In Dordrecht stond de teller in 2008 op 819 en dat is ruim boven de streefwaarde van 700 voor deze periode. De verwachting is echter, dat deze trend in 2009 door de economische situatie minder gunstig zal zijn. De Atlas voor Gemeenten meet het aantal banen in de creatieve bedrijfstakken en in groeisectoren en plaatst dit in een rangorde van de 50 grootste steden van Nederland. Dordrecht stond in 2006 op de 39e plaats wat betreft creatieve en op de 42e wat betreft groeisectoren. Het streven is om in 2010 op respectievelijk de 35e en de 38e plaats te staan. Beide streefwaarden heeft Dordrecht in 2008 bereikt: de 34e plaats voor creatieve bedrijfstakken en de 37e plaats voor groeisectoren! Het Dordtse programma Impuls werpt zijn vruchten af. Dat is opmerkelijk, omdat vrijwel alle grote gemeenten streven naar groei in genoemde branches.
Vergroten van de aantrekkingskracht van de stad Het aantal toeristische bezoeken en bezoekers aan Dordrecht laat een dalende trend zien, terwijl dit volgens de ambitie een stijgende lijn zou moeten zijn 1 . De nulwaarde bedroeg 2,8 miljoen toeristische bezoeken in 2004, terwijl de meest actuele meting 1,5 miljoen in 2007 bedraagt. Ook ten opzichte van een jaar eerder was dit een flinke daling. Ook het totaal aantal bezoekers daalt, maar minder heftig. Dit duidt erop, dat het herhalingsbezoek aan Dordrecht afneemt. In de meetmethode worden alle (binnenlandse) bezoekers van buiten Dordrecht meegeteld. Het eerder genoemde Urgentieprogramma Binnenstad moet de negatieve trend ombuigen. Een lichtpuntje vormen de ruim één miljoen bezoekers aan evenementen in Dordrecht. Dit was hoger dan in 2007 en hoger dan de streefwaarde. Grote en bekende evenementen als ‘Dordt in Stoom’ en de Kerstmarkt trokken veel bezoekers, maar ook nieuwe en kleinschaliger evenementen, zoals bijvoorbeeld het Internationaal Poppentheaterfestival, droegen bij aan dit succes. Het aantal riviercruiseschepen dat in Dordrecht aanmeert, is volgens verwachting in 2008 gedaald tot onder de streefwaarde. De verklaring hiervoor is dat door geluidsoverlast niet alle schepen worden toegelaten. Het aanbrengen van walstroomvoorzieningen in de komende jaren moet daarvoor een oplossing bieden (zie Wonen & Leefbaarheid).
Verbeteren van de bereikbaarheid Consumenten, bedrijven en werknemers stellen steeds hogere eisen aan de bereikbaarheid van voorzieningen en bedrijvenlocaties. Bedrijven vestigen zich het liefst daar waar de bereikbaarheid het best is, zowel met openbaar vervoer als via het 1 Eerder is reeds besloten de streefwaarde op dit terrein uit het oorspronkelijke MJP (namelijk 3,4 miljoen toeristische bezoeken in 2020) naar beneden bij te stellen tot 2,8 miljoen toeristische bezoeken. Gezien de trend was de oorspronkelijke streefwaarde geenszins realistisch.
wegennet. Dit is daarmee essentieel voor een gezond economisch klimaat. Hoewel de gemiddelde reisduur per auto in de spits en in de daluren de afgelopen jaren is toegenomen, geven de ondernemers toch aan dat de bereikbaarheid per auto goed is. In 2004 waardeerden Dordtse ondernemers de bereikbaarheid van Dordrecht met de auto met een 6,8. In 2007 steeg deze waardering door naar een 7,0. Dit in tegenstelling tot de waardering van de bereikbaarheid van de stad per openbaar vervoer en de waardering van de parkeermogelijkheden. Deze lieten in 2007 juist een dip zien. Er zijn nog geen nieuwe metingsgegevens beschikbaar, waardoor het onduidelijk is of het beeld op dit punt veranderd is. Het nieuwe parkeerbeleid moet zijn vruchten gaan afwerpen in de waardering van de bereikbaarheid en parkeermogelijkheden. Daarnaast is het fietsbeleid erop gericht om een aantrekkelijk en veilig fietsklimaat te creëren.
Verbeteren van de veiligheid op bedrijventerreinen Ten slotte vinden wij het belangrijk dat onze bedrijventerreinen veilig zijn. Voor ondernemers is dit een belangrijke factor om hier te blijven, danwel -indien er veel onveiligheid is- om te vertrekken. De ondernemers in Dordrecht waarderen de veiligheid op bedrijfslocaties in 2006 (rapportcijfer 6,6) hetzelfde als in 2004. Het aantal aangiftes op de bedrijventerreinen Louter Bloemen, Zeehaven en Dordtse Kil III tezamen is in de afgelopen jaren afgenomen van 87 naar 51.
Ondernemerschap en Bereikbaarheid O ut co me d o el st e l l i ng e n i nd i c at o r e n
Stimule re n e conomische concurre ntie positie
M eest act uele met ing
Streefwaarde 2 010
A mbit ie
6 ,5
6 ,6
G27
G27
Gelijk
aant al bezo ekers b innenst ad per week
28 0.0 00
2 65.00 0
2 80 .00 0
3 10 .00 0
Licht
verd eling bezo ekers b innenst ad Dordrecht / reg io/ rest in %
67/ 17/ 16
62 / 16/ 2 2
6 0/ 20 / 2 0
60 / 17/ 2 3
Zwaar
- winkelaanbo d
7,2
7,1
7,8
Licht
- o penbare ruimt e
7,0
6 ,9
7,3
Licht
- sf eer
6,9
7,1
7,2
Licht
- ho reca t ijd ens winkelen1
6,9
7,1
7,0
Gelijk
- ho reca na winkelen
6,3
6 ,8
6 ,6
Licht
rap port cijf er o ndernemingsklimaat = G27
0-waard e
Jaarverslag 2 00 7
2 00 8
2 00 9
t evred enheid b ezoekers binnenst ad
koo pkracht best eding s % niet -d agelijks - Drecht st ed en-Drecht st eden
8 0%
80 %
Gelijk
- Drecht st ed en-Do rd recht
4 0%
40 %
Gelijk
- Drecht st ed en-Do rd t Cent rum
2 4%
24 %
Gelijk
- Do rdrecht -Dordrecht
75%
75%
Gelijk
- Do rdrecht -Dordrecht Cent r.
4 9%
49 %
Gelijk
Ve rbre de n e conomische structuur
0-waard e
Jaarverslag 2 00 7
M eest act uele met ing
2 00 8
St reef waard e 2 00 9
2 010
A mbit ie
aant al werkzame p erso nen t o t aal en naar alle sect o ren - t ot aal - landb ouw
4 9.4 08
50.0 58
50 .64 2
50 .44 8
50 .96 8
51.48 8
Licht
161
19 2
18 8
=
=
=
g elijk
- ind ust rie
7.09 7
7.14 1
7.24 6
=
=
=
g elijk
- b ouwnijverheid
4.2 19
4 .16 6
4.165
=
=
=
g elijk
- reparat ie/ hand el
7.956
7.89 1
8.0 73
=
=
=
g elijk
- ho reca
1.0 09
99 0
9 45
+
+
+
Licht
- vervo er/ op slag/ communicat ie
3 .46 5
3 .550
3 .112
=
=
=
g elijk
- zakelijke dienst verlening
6.4 60
6 .818
7.12 3
++
++
++
zwaar
- o penbaar best uur en o nderwijs
7.458
7.32 2
7.43 0
=
=
=
g elijk
- g ezo ndheid szorg/ welzijn
9.3 68
9 .89 8
10 .36 2
++
++
++
zwaar
2 .215
2 .09 0
1.99 8
+
+
+
licht
- o verige d ienst verlening (o.a. t oerisme)
Verbeteren van het innovatief vermogen
0-waarde
Jaarverslag 2007
Meest actuele meting
2008
Streefwaarde 2009
2010 Ambitie
ranking in atlas m.b.t. banen creatieve bedrijfstakken
39
36
34
37
36
35
ranking in atlas m.b.t. banen in groeisectoren
42
38
37
40
39
38
Licht
679
811
900
700
700
700
gelijk
aantal startende ondernemers
Vergroten aantrekkingskracht Dordrecht
0-waarde
Jaarverslag 2007
Meest actuele meting
2008
Streefwaarde 2009
2010 Ambitie
Aantal toeristische bezoeken
2,8 mln
aantal toeristische bezoekers
820.000
2 mln (06) 690.000
aantal bezoekers evenementen
900.000
800.000 1.082.000 1.065.000 1.065.000 1.065.000
aantal overnachtingen in logiesaccommodaties
195.000
aantal riviercruiseschepen toeristische recreatieve bestedingen
Verbeteren van de bereikbaarheid
205
301
1,5 mln
2,3 mln
2,5 mln
0-waarde
2,8 mln
zwaar
670.000
245
zwaar
260
Meest actuele meting
licht
200.000
210.000
licht
280
300
zwaar
270 mln
zwaar
244 mln Jaarverslag 2007
Licht
Streefwaarde 2008
2009
2010 Ambitie
rapportcijfer ondernemers over - bereikbaarheid per auto
6,8
7,0
6,9
7,0
Licht
- bereikbaarheid per ov
6,6
6,2
6,6
6,8
Licht
- parkeermogelijkheden
6,2
6,1
6,4
6,4
Licht
rapportcijfer bezoekers niet-dagelijkse sector binnenstad - bereikbaarheid per auto
6,4
6,6
Licht
- bereikbaarheid per ov
7,4
7,6
Licht
- parkeermogelijkheden
6,4
6,8
Licht
gemiddelde reisduur per auto in spits
21,7
22,4
21,6
21,6
21,5
Licht
gemiddelde reisduur per auto in daluren
20,5
21,3
20,5
20,5
20,5
Gelijk
bezettingsgraad parkeergarages BS op zaterdag1
85%
Zwaar
96
96
96
Gelijk
6,0
6,0
6,1
Licht
84%
79%
bereikbaarheid per fiets
96
100
rapportcijfer fietsklimaat
5,8
Verbeteren van de veiligheid op bedrijventerreinen rapportcijfer veiligheid op bedrijfslocaties aantal aangiftes (Louterbloemen, DK3, Zeehaven) (a)
0-waarde
Jaarverslag 2007
6,6
6,6
87
71
Meest actuele meting
Streefwaarde 2008
2009
7,0 51
2010 Ambitie 7,0
48
Licht Zwaar
a) Met terugwerkende kracht is definitie indicator aangepast (zie legenda tabel), als gevolg aanpassing van nulwaarde (was 60) en waarde jaarverslag 2007 (was 64).
Wat heeft het gekost? In hoofdstuk 4 is een uitgebreide analyse van de verschillen tussen de gewijzigde begroting en de realisatie 2008 opgenomen. Programma Ondernemerschap en Bereikbaarheid Thema Ontw., beheer en herstruct. Bedr.terreinen
Bedragen x € 1,000 Lasten
Baten
Begroot Werkelijk Verschil
Begroot Werkelijk Verschil
32.519
9.347
23.173
27.350
6.722
-20.628 -1.088
Verbeteren bereikbaarheid
23.563
15.726
7.837
13.796
12.708
Economische structuurversterking
10.710
10.184
526
2.312
2.986
66.792
35.256
31.536
43.458
22.416
Resultaat voor bestemming
Mutaties in reserves Mutaties in reserves Resultaat na bestemming
674 -21.042 10.494
Stortingen in reserves
Onttrekkingen uit reserves
Begroot Werkelijk Verschil
Begroot Werkelijk Verschil
6.837
2.634
4.204
23.283
8.511
-14.772 -10.568 -74
1. Thema Ontwikkelen, beheer en herstructurering bedrijventerreinen De activiteiten binnen het thema ‘ontwikkelen, beheer en herstructurering bedrijventerreinen’ dragen bij aan het stimuleren van de economische concurrentiepositie van de regio en het verbeteren van de veiligheid op bedrijventerreinen. Indirect dragen de activiteiten bij aan het vergroten van de werkgelegenheid. Wat hebben we ervoor gedaan? Bedrijfsterreinen De bedrijventerreinenstrategie van de Drechtsteden, genaamd ‘De Drechtse Poort’, vormt het beleidsmatig kader. De regio heeft in 2008 gewerkt aan de uitwerking hiervan. De Drechtsteden hebben een omvangrijke herstructureringsopgave. Het betreft voor Dordrecht onder meer de herstructurering en/of revitalisering van de Zeehavens en Dordtse Kil I en II. Daarnaast worden de komende jaren nieuwe bedrijventerreinen uitgegeven, zoals Dordtse Kil III en daarna Dordtse Kil IV. Het bedrijventerrein Dordtse Kil III omvat totaal 100 hectare (bruto). Uitgifte van het terrein verloopt via de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij Drechtsteden (ROM-D). De uitgifte is in het eerste deel van 2008 aangetrokken. Dordtse Kil III is het eerste bedrijventerrein met parkmanagement. Dit houdt in dat de daar gevestigde ondernemers collectief verantwoordelijk zijn voor het beheer. Daarnaast zet de Stichting Beveiliging Bedrijventerreinen Dordrecht (SBBD) zich in voor de collectieve beveiliging van bedrijventerreinen in het gebied Dordrecht West. Het werkterrein van de stichting richt zich met name op de bedrijventerreinen Dordtse Kil I + II/Amstelwijck-West, Zeehaven en Louter Bloemen. SBBD heeft het initiatief genomen om samen met de gemeente te komen tot een vorm van parkmanagement voor alle bedrijventerreinen in Dordrecht-West. Voor het Zeehavengebied/Mijlweg is het certificaat Keurmerk Veilig Ondernemen (KVO-B) verkregen. Een plan van aanpak is opgesteld en de komende 2 jaren wordt gewerkt aan het realiseren van maatregelen om de veiligheid in het gebied te verbeteren. Westelijke Dordtse Oever (WDO) In 2008 is onder de vlag van het ministerie van Economische Zaken gestart met een businesscase Westelijke Dordtse Oever. Dit project was niet gepland, maar is uiteindelijk een van de grotere projecten van 2008 geworden. Deze case heeft betrekking op het hele gebied van de Zeehaven tot en met Dordtse Kil IV. De bedoeling van de businesscase is om te onderzoeken of er in deze bedrijfsterreinen een alternatief kan worden gevonden voor het, door het kabinet, geschrapte bovenregionale bedrijfsterrein in de Hoeksche Waard. In dat geval zal een deel van de geplande FES-gelden (€ 25 mln) overgeheveld worden naar Dordrecht. Versnelde ontwikkeling is hierbij een belangrijk aspect. Het Zeehavengebied en de daar gelegen onbenutte terreinen zijn hier op uitdrukkelijk verzoek van de gemeente bij betrokken. Eveneens is gekeken of de verbinding tussen de terreinen verbeterd kan worden en of er ruimte kan worden gewonnen door intensief grondgebruik, zowel bij herstructurering als bij nieuwe ontwikkelingen. De dijkverzwaring in het gebied is hierbij nadrukkelijk als kans betrokken. Er is bij deze businesscase ook gekeken naar de consequenties van een grotere bovenregionale vraag voor de lokale en regionale behoefte en beschikbaarheid aan bedrijfsterreinen. Wanneer de businesscase succesvol blijkt, betekent dit een versnelling van de ontwikkeling van Dordtse Kil IV en de Zeehaven. Mogelijk biedt het ook een impuls voor de herstructurering van andere bedrijventerreinen in Dordrecht West. Begin 2009 neemt het kabinet een besluit over de (financiële) rijksbijdrage. Los van het kabinetsbesluit kan in ieder geval al worden geconcludeerd dat de Dordtse aanpak enorme bijval heeft gekregen. Havenbedrijf Rotterdam, KvK, VROM, EZ, provincie, maar ook het lokale en regionale bedrijfsleven zijn unaniem positief over de aanpak en de inhoud van de plannen. Naast de businesscase Westelijke Dordtse Oever is in 2008 ook gewerkt aan een businesscase voor een containerterminal in de Drechtsteden. Hierbij wordt gekeken naar zowel Alblasserdam (Polder Nieuwland) als Dordrecht (Zeehaven). Vanuit de Drechtsteden is de voorkeur uitgesproken voor de Zeehaven. Deze containerterminal voor de binnenvaart moet de Rotterdamse haven ontlasten. Dit project maakt onderdeel uit van het Urgentieprogramma Randstad. Ook dit project stond niet in de planning voor 2008. In januari 2009 heeft een bestuurlijke conferentie plaatsgevonden. Een optimale economische benutting van het Zeehavengebied blijft (ook binnen de businesscases) centraal staan. Sinds 2004 heeft de Zeehaven te kampen met forse beperkingen door geluidhinderproblematiek. Om dit probleem aan te pakken heeft de gemeente het programma Revitalisering Zeehavengebied opgesteld. Op basis van het masterplan Zeehavens is in 2008 de revitalisering van het gebied samen met belanghebbenden gestart. Wij zijn gestart met het bestemmingsplan, de voorbereidingen voor de reconstructie Wieldrechtseweg, Kilkade en Kreekweg.
Er is een contract getekend met de eerste private partij voor de PWA-kade, ondertekening door een tweede partij wordt verwacht. Kilkade 6 is uitgegeven aan het naastliggende bedrijf. Voor Kilkade 7 wordt overleg gevoerd met de partij waarmee in het verleden een overeenkomst is getekend. Kilkade 2-4 wordt op de markt gebracht. Voorts hebben wij ten behoeve van de herontwikkeling van de Eerste Tolstraat een subsidieaanvraag voor UHB (Uitvoeringssubsidie Herstructurering Bedrijventerreinen) bij de provincie Zuid-Holland gedaan. Tot slot is er in 2008 intensief overleg geweest met het Havenbedrijf Rotterdam om te komen tot nieuwe vormen van samenwerking in de Dordste Zeehaven/ de westelijke Dordtse Oever. In vergelijking tot eerdere gesprekken is er nu sprake van een ‘mindshift’ bij beide partijen: denken op hoger schaalniveau (schaarse ruimte noopt tot herverdeling markt), niet meer denken in termen eigen belangen maar hoe gezamenlijk belang meerwaarde voor beiden kan hebben. Voorbeeld: Zestienhoven – Schiphol. Gebiedsvisie Merwedehavens De afgelopen jaren hebben onderzoeken en besprekingen plaatsgevonden over de beoogde invulling van het gebied Oostpoort. In de ontwerp-Structuurvisie Dordrecht 2020 is voor deze poort van de stad vanwege de ligging onder meer de gewenste ontwikkeling tot een knooppunt voor vrijetijdsvoorzieningen genoemd. Op dit moment streven wij naar verdere invulling van het Oostpoortgebied (onder andere functioneel/beleidsmatig, qua milieu- en verkeersaspecten, maar ook voor wat betreft de markttechnische en financiële haalbaarheid). Dit gebeurt in samenwerking met de eigenaar van het gebied Oostpoort. In dat kader is ook sprake van andere onderzoeken naar invullingsmogelijkheden van het gebied. Dit betreft bijvoorbeeld het initiatief van FC Dordrecht tot verplaatsing van het stadioncomplex Krommedijk naar het Oostpoortgebied. Er bestaat op dit moment nog onvoldoende duidelijkheid over de invulling van het gebied en over de financiële haalbaarheid of de bestuurlijk/juridische mogelijkheden. Zolang de invulling niet bekend is, is onderzoek naar en uitwerking van de relevante milieuaspecten en -effecten nog niet mogelijk. Om deze redenen is het opstellen van de Gebiedsvisie Merwedehavens en aansluitend een nieuw bestemmingsplan nog niet aan de orde. De gemeenteraad heeft op 15 april 2008 een voorbereidingsbesluit genomen om ongewenste ontwikkelingen binnen het gebied te voorkomen. Om de beschermende werking van het voorbereidingsbesluit te continueren is besloten een "tussenbestemmingsplan" op te stellen. In dit tussenbestemmingsplan wordt uitgegaan van de bestaande functie die op grond van het geldende bestemmingsplan mogelijk is: bedrijvigheid. Kantoren Naast de bedrijventerreinenstrategie hebben de Drechtsteden ook een regionaal kantorenbeleid vastgesteld. Prioritering, profilering en programmering zijn nodig om de aantrekkende markt goed te bedienen. Het Maasterras is één van de te ontwikkelen locaties. Met het project Maasterras worden bijzondere en aantrekkelijke woonwerkmilieus gecreëerd, die ruimte bieden voor werkgelegenheid in de zakelijke dienstverlening. Het Maasterras is een beeldbepalend project dat bijdraagt aan de ontwikkeling van de Deltapoort: de zone tussen Rotterdam en Dordrecht. In dit omvangrijke project werken we samen met onze buurgemeente Zwijndrecht. De gemeenteraden van Dordrecht en Zwijndrecht hebben het Masterplan Maasterras in 2005 vastgesteld en in 2007 een ontwikkelingsstrategie. In 2008 hebben wij een visiedocument op het Maasterras opgesteld. Deze visie wordt in 2009 verder in concrete producten uitgewerkt: een structuurvisie voor het desbetreffende gebied, een realisatiestrategie en grondexploitatie. Een andere kantorenlocatie in Dordrecht is het Businesspark Amstelwijck. Naast kantoren vindt gronduitgifte voor bedrijven plaats. Tot 2023 wordt er 70.000 m2 bvo (bruto vloeroppervlak) kantoren en 35.000 m2 bvo bedrijven uitgegeven. Nieuwe vestigingen in 2008 op het businesspark zijn De Bruyn Intergips, Cegelec, Looije, Delta en een vier sterren hotel (Van der Valk) Acquisitie en Ondernemersloket Het MJP 2006-2010 stelt het volgende ten aanzien van de acquisitiefunctie: “Met actieve acquisitie door een speciaal daarvoor aangewezen acquisiteur zullen wij vanaf 2007 nieuwe bedrijvigheid in de groeisectoren (zakelijke dienstverlening, horeca, toerisme) naar Dordrecht halen. We streven naar de uitgifte van 6.000 vierkante meter bruto vloeroppervlak per jaar in Amstelwijck en naar tenminste drie nieuwe horecavestigingen per jaar”. Resultaat in 2008 was drie nieuwe horecavestigingen en bij acht vestigingen
was sprake van een doorstart na overname. Op Amstelwijck was sprake van 5 nieuwe vestigingen. Naast de zakelijke dienstverlening en de horeca zijn de speerpunten creatieve economie en toerisme. In het kader van de creatieve economie onderhoudt het Ondernemersloket contacten met creatieve ondernemers en fungeert het loket als aanspreekpunt, specifiek in de Voorstraat Noord. Het festival dat in augustus in de Voorstraat Noord is georganiseerd oogstte veel waardering. In het kader van de professionalisering van het Ondernemersloket heeft Dordrecht deelgenomen aan het project VIP-EZ (Verbeter- en Innovatie Programma - Economische Zaken). Dit project richt zich op uitwisseling van kennis met name op het gebied van klantvolgsystemen. In 2008 is het zaakvolgsysteem van het Ondernemerloket operationeel geworden. Hiermee kunnen ondernemers 24 uur per dag contact opnemen met de gemeente, en via internet hun zaak volgen. Dit is een stap in het proces om het Ondernemersloket aan te sluiten bij het Klant Contact Centrum. ROM-D In 2007 en 2008 hebben de Drechtstedengemeenten en provincie gezamenlijk gewerkt aan de ontwikkeling van een bedrijfsplan voor de vernieuwing van de ROM-D. Dit heeft geleid tot de notitie “Bouwstenen Bedrijfsplan ROM-D“ (takenpakket, aansturing en juridische vormgeving ROM-D) en een groslijst met potentiële projecten die in aanmerking komen voor overdracht aan de ROM-D. De groslijst bestaat uit nieuwe ontwikkelingen en herstructureringsprojecten die vanuit regionaal perspectief prioriteit hebben. Deze groslijst was verbonden aan de regionale bedrijventerreinenstrategie en de kantorenvisie. Op basis van de groslijst is een mogelijke portefeuille opgesteld. Deze kent in eerste instantie zes terreinen (vanuit Dordrecht Maasterras, Dordtse Kil III en Dordtse Kil IV). De Drechtraad is in december 2008 akkoord gegaan met de bouwstenen notitie en hoopt in 2009 de vervolgstappen te zetten om te komen tot een orderportefeuille voor de ROM-D. De ROM-D zal dan vervolgens een definitief bedrijfsplan opstellen. Op basis hiervan kan het overleg met de gemeenten over de structuur en de overdracht worden gestart. Voor de terreinen Maasterras en Dordtse Kil IV betekent dit dat een overdrachtsdocument zal worden voorbereid. Voorts wordt nagedacht over de gevolgen van deze besluitvorming voor de positie van het Grondbedrijf. 2. Thema Verbeteren bereikbaarheid De activiteiten binnen het thema ‘verbeteren bereikbaarheid’ zijn gericht op goede voorzieningen voor auto, fiets en openbaar vervoer en op goede parkeervoorzieningen voor auto en fiets. Met name de economische bereikbaarheid moet hiermee vergroot worden als belangrijke randvoorwaarde voor het versterken van de concurrentiepositie. Daarnaast draagt de waterbus, als uniek concept van een nieuwe vorm van openbaar vervoer in Nederland, ook bij aan het verbeteren van het innovatief vermogen van de stad. In het mobiliteitsplan Dordrecht 2006-2015 zijn maatregelen opgenomen. Met een vastgestelde agenda wordt het werk nog niet daadwerkelijk uitgevoerd. Er is daarom per jaar een uitvoeringsprogramma. Wat hebben we ervoor gedaan? Door de ligging van Dordrecht aan transportassen over de weg, water en spoor is de bereikbaarheid van de stad een sterk punt. Dat willen we zo houden. De bereikbaarheid van Dordrecht en in het bijzonder de binnenstad, willen we verbeteren met het uitvoeren van maatregelen ten behoeve van het optimaal benutten van het hoofdwegennet, het bieden van voldoende parkeerruimte, het versterken van het openbaar vervoer (vooral richting Binnenstad), het versterken van de positie van fietser en voetganger en het verbeteren van de verkeersveiligheid. Deze maatregelen staan uiteengezet in het Mobiliteitsplan Dordrecht 2006-2015. In 2008 is gewerkt aan de volgende projecten: Verbeteren bereikbaarheid A15/N3 In 2008 is met Rijkswaterstaat onderhandeld over de nut en noodzaak om de knoop A15/N3 aan te pakken. Dit heeft in december 2008 geresulteerd in een positieve houding van de minister Verkeer & Waterstaat en gedeputeerde Provincie Zuid-Holland om tot een co-financiering van de knoop te komen. De afspraken zijn gemaakt in het kader van het MIRT. De condities en verantwoordelijkheden rond de uitvoering van de werken worden begin 2009 vastgelegd in het convenant programma aansluitingen. Ook de aansluiting A16/Mijlweg en de A16/N3 maken deel uit van het convenant. Schil In 2008 is gewerkt aan het opstellen van de maatregelkaart van het wijkverkeersplan Schil. De invoering van een regime van 30 kilometer per uur in grote delen van de Schil vraagt nog wel nader overleg met politie en Openbaar Ministerie.
Provinciale weg De bereikbaarheid van de oostelijke stadsdelen Dubbeldam en Stadspolders staat in de spits onder druk. Er is sprake van stagnerend verkeer op de Provinciale weg en de rotonde Hastingsweg – Groene Zoom. Naast deze bestaande problemen werkt de gemeente aan plannen voor het nieuwe recreatieknooppunt “de Nieuwe Biesbosch” en heeft het college in de Structuurvisie het voornemen vastgelegd om in de Zuidpolder woningbouw te plegen. Om de bereikbaarheid van de oostelijke stadsdelen op niveau te krijgen moet geïnvesteerd worden in het versterken van de bestaande structuur. Met verschillende benuttingsmaatregelen moet voldoende ruimte ontstaan om extra verkeer te kunnen verwerken. Als de “Nieuwe Dordtse Biesbosch” en/of de Zuidpolder worden gerealiseerd, hoeft er alleen in de directe aansluiting van het bewuste project op de Provincialeweg geïnvesteerd te worden. Het wegbeeld nabij de op- en afritten met de N3 zal niet veranderen. Voldoende parkeerruimte Parkeren Met het vaststellen van de egalisatiereserve parkeervoorzieningen heeft het college invulling gegeven aan de prognose van de ontwikkeling van het parkeerareaal in Dordrecht. Uitbreiding van het aantal parkeerplaatsen in het verlengde van het Mobiliteitsplan is daarbij gekoppeld aan de tariefstelling en de financiering. De egalisatiereserve vormt het kader voor de parkeervoorzieningen die jaarlijks in een prognose geactualiseerd gaat worden. In de binnenstad is in 2008 de parkeergarage Riedijkshaven opgeleverd en startte de bouw van de parkeergarage Achterom. Eind 2008 is voorgesteld om, naast de voorbereiding van de parkeergarage Steegoversloot, het Kromhout als de locatie voor een extra parkeergarage in het oostelijk deel van de binnenstad aan te wijzen. Uit milieu-, verkeer-, en grondonderzoek blijken deze garages beide gerealiseerd en via de Noordendijk ontsloten te kunnen worden. De uitbreiding van het parkeerterrein Weeskinderdijk met 210 tot in totaal 480 plaatsen wacht op duidelijkheid van de provincie over het verzoek om subsidie. Met de vervanging van 33 oude parkeerautomaten door 50 nieuwe zijn meerdere doelen bereikt. De vindbaarheid is beter en de loopafstand kleiner. Het aantal storingen neemt af en de stromingen worden door het op afstand aflezen, eerder geconstateerd en sneller verholpen. De parkeermogelijkheden voor minder validen zijn tevens verbeterd. In 2009 worden de resterende automaten inclusief die in de parkeergarages Veemarkt en Spuihaven vervangen. Met EasyPark is een nieuw vergunningenbeheersysteem geïmplementeerd. Naast het invoeren van parkeerregulering zijn de parkeervoorzieningen in het Gezondheidspark in beheer genomen. De parkeergarage Sport wordt de komende jaren als stallingsgarage voor het ziekenhuis gebruikt. Voor de bezoekers is het tijdelijk maaiveldparkeren ingericht en in uitvoering genomen. Het stimuleren van het openbaar vervoer De werkzaamheden aan het openbaar vervoer waren het afgelopen jaar voor veel mensen duidelijk zichtbaar. Het meest in het oog springend zijn daarbij de werkzaamheden in de stationsomgeving Dordrecht Centraal. In 2008 hebben wij doorgewerkt aan de planvorming voor het definitieve ontwerp. Ook in 2008 is de oude stalling gesloopt en opende een tijdelijke fietsenstalling op het voorplein. Daarnaast werd een busstation aangelegd op het Gezondheidspark. Bij een tijdelijke voorziening halteert het lokale busvervoer nabij de ingang van het ziekenhuis en het interlokale vervoer nabij de rotonde Overkampweg. Tot slot startte de invoering van het Dynamisch Reis Informatie Systeem (DRIS). In 2008 zijn in de Drechtsteden de eerste 24 DRIS-panelen geplaatst. Hierop is steeds de meest actuele reisinformatie zichtbaar. In 2009 komen er nog circa 90 panelen bij en in 2010 naar verwachting nog eens 110. Het stimuleren van fietsverkeer Fietsnota “Dordt fietst door De gemeenteraad heeft het nieuwe fietsbeleid “Dordt fietst door” in 2008 vastgesteld. In de nota is een helder kader aangegeven op welke wijze de fiets in alle Dordtse projecten een plaats krijgt. Hierdoor is de positie van de fiets verstevigd. De ervaring van het afgelopen jaar leert dat deze extra aandacht voor de fiets positief uitpakt. Voorbeelden hiervan zijn het ontwerp voor het stationsplein, maar ook de onlangs opgeleverde rotonde aan de Johan de Wittstraat – Spuiboulevard. Met de recent geopende bewaakte
fietsenstalling Achterom verwacht het college meer bezoekers van de binnenstad uit de auto op de fiets te krijgen. Uit de inspraakreacties en uit de behandeling van de conceptnota in de adviescommissie kwam naar voren dat vele burgers een extra inspanning wensen; in het bijzonder kleine aanpassingen in de openbare ruimte. Het college geeft gehoor aan deze behoefte en heeft een fietsactieplan opgesteld om 10 kleinschalige problemen in 2009 aan te pakken. In de loop van 2009 wordt een actieplan voor 2010 opgesteld. In de komende twee jaar investeert het college op deze manier € 350.000 extra voor fietsers. Deze investering wordt gedekt vanuit de “Meerjarenplanning stadsbeheer/ stadsontwikkeling (aanvullende maatregelen in de openbare ruimte in het kader van het meerjarenbeleidprogramma Dordrecht 2006 – 2010”). Thema Verkeersveiligheid De inzet op de verkeersveiligheid blijft van groot belang. In 2008 is gewerkt aan een verkeersveiligheidsplan dat de komende jaren als basis dient voor de activiteiten op het gebied van verkeersveiligheid. Zo blijft er aandacht voor eenduidigheid in de uitvoering van fysieke maatregelen en inrichting van verblijfsgebieden. Maar ook voor veiligheid rondom scholen en op fietsroutes. Gedragsbeïnvloeding blijft een belangrijk aandachtspunt. Niet alleen door verkeerseducatie op scholen aan te bieden, maar ook door cursussen voor senioren. Met betrekking tot de wijkverkeersplannen ligt de nadruk de komende jaren op de verdere uitvoering van de wijkverkeersplannen Binnenstad en de 19e eeuwse schil. In 2008 zijn de laatste maatregelen uit de andere wijkverkeersplannen afgerond.Uit een ongevallenanalyse die in 2008 is uitgevoerd blijkt dat er geen blackspots meer zijn, maar wel een aantal locaties waar meerdere slachtofferongevallen hebben plaatsgevonden de afgelopen jaren. In 2008 is op de kruising Spuiboulevard / J. de Wittstraat een rotonde aangelegd, waardoor één van de belangrijkste knelpunten is aangepakt. Voor de andere locaties geldt dat de komende jaren maatregelen staan gepland om de situatie te verbeteren. De aanpak van de kruising Marisstraat – Israelplein staat voor 2008/2009 op de planning en de aanpak van de Mijlweg een jaar later. 3. Thema Economische structuurversterking Maatregelen om de economische structuur te versterken hebben betrekking op het aantrekken en stimuleren van innovatieve/creatieve economie en focus op ontwikkeling van de sectoren zakelijke dienstverlening, horeca, toerisme en zorg. Verder rekenen we tot de economische structuurversterking ook de ontwikkeling van het toeristisch aanbod inclusief marketing en promotie om meer bezoekers te trekken én het werken aan versterking van de kennisinfrastructuur. Wat hebben we daarvoor gedaan? Binnenstad Ook in 2008 hebben wij gewerkt aan de ontwikkeling van de binnenstad door het vergroten van het winkelaanbod en horeca-aanbod, versterking van de belevingsfunctie door evenementen en cultuur en het verhogen van de veiligheid en leefbaarheid. Het grote aantal investeringsinitiatieven toont aan dat er vertrouwen is in de stad (Drievriendenhof, Sucade, Zest, Zoete Belofte, Villa Augustus, Paradium, Post 120). Veel ingrepen zullen echter pas over enige tijd gerealiseerd worden, in en na 2009. In 2008 is na de vertraging door de fijnstofproblematiek de eerste paal geslagen voor het project Achterom/Bagijnhof. Dit moet leiden tot een aanzienlijke verbetering van het winkelaanbod in de Binnenstad. Uitbreiding van de winkelstrook (met fietsenstalling) aan de westzijde Achterom is voltooid. De oplevering van het nieuwe winkelaanbod bij Achterom/Bagijnhof staat gepland voor begin 2010. Verder wordt het Dordrechts Museum verbouwd, zijn de contracten voor de verbouwing van HCR Bellevue getekend en zijn we bezig met de ontwikkeling van Stadswerven. Juist omdat deze grote verbeteringen tijd kosten, is het belangrijk alle mogelijke maatregelen te nemen, zodat verdere daling van bezoekersaantallen wordt voorkomen c.q. meer bezoekers worden getrokken. Daarom is in 2008 in samenspraak met de partners in de binnenstad het Urgentieprogramma uitgevoerd. Marketing en Toerisme Het bezoek aan de (binnen)stad staat onder druk en daarom is er een Urgentieprogramma Binnenstad 2008/2009 ingesteld en uitgevoerd. Vanuit Binnenstad en MTS is ingezet op maatregelen die inwoners van stad en regio verleiden naar de binnenstad te komen. Dit richt zich op het verbeteren van de bereikbaarheid (o.a. openbaar vervoer), het verbeteren van de kwaliteit van de openbare ruimte, het vergroten van de aantrekkingskracht (activiteiten en evenementen) en een overkoepelende communicatie. Er is ééndrachtig samengewerkt met Dordrecht Marketing, winkeliers, horeca ondernemers, de cultuursector en alle andere partijen die de binnenstad ‘maken’. De eerste projecten zijn zichtbaar: de ‘sterke punten’ campagne,
aansprekende doeken die de bouwput Achterom opfleuren, de smaakstraat Nieuwstraat, de loyaliteitspas voor de binnenstad (DASpas), aanpassing van het Rondje Dordt, specials met oplagen van meer dan 200.000 ex. tijdens Dordt in Stoom en de Kerstmarkt, de sfeerverlichting Bagijnhof/Visstraat, de introductie van Museum op het Water en de uitbreiding van de vaartijden van de Waterbus. De gemeenteraad heeft in het najaar 2008 het nieuwe beleidskader evenementen ‘Het blijft feest’ vastgesteld. De raad heeft extra budget beschikbaar gesteld om het bestaande programma met bestaande doelstellingen uit te kunnen voeren. Geconstateerd is onder andere dat bezoekersaantallen belangrijk zijn, maar dat het niet het enige criterium is voor succesvol beleid. Er is meer ruimte gecreëerd voor vernieuwing. Nader onderzoek op onderdelen van het beleid zal de ambities en mogelijkheden voor 2009 en verdere jaren bepalen. Daarnaast hebben wij gewerkt aan de voorbereiding voor nieuw toeristisch beleid, dat wij in 2009 in de besluitvorming brengen. Met het toeristische regionale concept Hollands Glorie werken we aan het verbinden van de iconen Werelderfgoed Kinderdijk, Historische Binnenstad Dordrecht en Nationaal Park De Biesbosch. Het water is hierbij de verbindende factor. Het maritieme icoon (onder andere scheepsbouw) en de relatie met Rotterdam dienen verder ontwikkeld te worden. Sinds 2007 is de stichting Dordrecht Marketing operationeel. Zij voert de regie over de corporate marketing van de stad en de marketing en promotie van wonen, werken, cultuur en bezoek aan de stad. De stichting heeft aan het einde van het jaar het zogenaamde merkkader gepresenteerd aan onder andere directieraad en college. Het kader beschrijft het merk ‘Dordrecht’, het geeft aan waar Dordrecht voor staat, waar de stad in gelooft en wat het betekent voor bewoners, bezoekers, ondernemers en partners. Het kader is bedoeld als leidraad voor de marketing van en de communicatie over Dordrecht en moet bijdragen aan een heldere positionering en een eenduidig beeld van de stad. Wijkeconomie Begin 2008 zijn de plannen voor de wijkeconomie van Oud-Krispijn, Wielwijk en Crabbehof tot uitvoering gekomen. Op wijkniveau helpen extra medewerkers om ondernemerschap te versterken en economische initiatieven te bevorderen. De wijkeconoom in Crabbehof signaleert economische kansen en moedigt ondernemers aan te komen met concrete ideeën voor onder meer het winkelcentrum Crabbehof. De winkelstraatmanager in Oud-Krispijn heeft een uitbreiding van zijn takenpakket gekregen voor het vergroten van de organisatiegraad onder ondernemers in Wielwijk. Beiden zijn zeer succesvol in het verbeteren van het vestigingsklimaat en de levendigheid in de betreffende wijken en voorzien in een duidelijke behoefte. Het subsidieproject Dordtse Diamanten is opgezet in het kader van het geven van impulsen aan ondernemerschap. Voor dit project zijn extra middelen ter beschikking gesteld, zodat ook Nieuw-Krispijn kan deelnemen. De voorzitter van MKB Nederland, de heer L. Hermans, heeft de Diamanten uitgereikt aan acht kansrijke ideeën op 10 december 2008. Deltapoort Niet alleen op stedelijk en wijkniveau is gewerkt aan structuurversterking, maar ook op (boven)regionaal niveau. In 2006 is gestart met de samenwerking tussen partners binnen het gebied Deltapoort (tussen Rotterdam en Dordrecht). Deltapoort heeft zich ook in 2008 vooral gericht op het verbeteren van de kwaliteit van de (leef)omgeving, op het stimuleren van de economische concurrentiepositie en op het vergroten van de aantrekkingskracht van het gebied. De inzet tot nu toe is uitermate succesvol gebleken. Het gezamenlijk optrekken heeft er toe geleid dat Deltapoort nadrukkelijk en ruim aandacht heeft gekregen in de door het kabinet vastgestelde structuurvisie Randstad 2040. Ook het gezamenlijk optrekken rond het zoeken naar een alternatief voor het niet doorgaan van een bedrijfsterrein in de Hoeksche Waard lijkt succesvol. Om de gesignaleerde problemen binnen het Deltapoort-gebied aan te pakken, is een intensieve samenwerking tussen de verschillende regio’s en gemeenten noodzakelijk. De problemen in het Deltapoort-gebied zijn door de regio’s afzonderlijk niet op te lossen. De Deltapoortpartners willen deze samenwerking ook aangaan, omdat zij de noodzaak om het gebied te versterken zien. In 2008 is concreet gewerkt aan: • Het sturen op voortgang en samenhang tussen de projecten van Deltapoort. • Het ontwikkelen vanuit bestaande visies van een ambitiedocument en een uitvoeringsstrategie. Onderdelen hiervan zijn ondermeer: Eo Wijers prijsvraag en het eventuele vervolg, de alternatieven voor de Hoeksche waard (Dordtse Kil IV en herstructurering van bestaande terreinen) en de aanleg van een Containerterminal. • De uitwerking van een metropolitaan park op het eiland IJsselmonde, inclusief procesafspraken.
