25 Paardencoaching
Het paard als leermeester voor coachingsvragen
Inleiding In tegenstelling tot wat de naam doet vermoeden, is paardencoaching gericht op coaching van de mens en niet van het paard. In coaching waarbij paarden worden ingezet, gaat het om de natuurlijke interactie tussen mens en paard. Deze natuurlijke interactie is gebaseerd op de verbinding die een paard van nature wil aangaan en die het paard nodig heeft om te overleven. Als prooidier is het alert op alle gevaar dat mogelijk dreigt. Het dier is zich bewust van alles in zijn omgeving. Juist deze sensitiviteit maakt het paard geschikt om mee te werken in coaching. Het voelt aan hoe het met een mens gaat, zijn innerlijke toestand, en kan deze toestand spiegelen. Paardencoaching kan daarom een waardevolle aanvulling zijn als methode voor bewustwording en verandering van gedrag. Een coach kan de methode inzetten bij uiteenlopende coachingsvragen en gebruiken naast andere methodieken. Met name voor mensen die op rationele wijze proberen te verklaren en begrijpen, is het vaak een eyeopener als ze kunnen vóélen wat een situatie met hen doet. Paarden zijn van nature grote, krachtige en sensitieve dieren en daarmee is de impact van de coaching groot. Het wel of niet kunnen omgaan met paarden vormt voor coaching geen belemmering. Als er sprake is van angst, is dit het eerste wat aandacht krijgt in de coaching. Op het moment dat deze angst is waargenomen, kan gekeken worden naar de coachingsvraag. Paardencoaching vereist van de coach dat hij het gedrag van paarden kan lezen en interpreteren, of dat hij voor dit onderdeel van de coaching met iemand samenwerkt die deze ervaring heeft.
B a s i s c o n c e p t e n o n t s ta a n s g e s c h i e d e n i s De mens is in het verleden niet altijd even vriendelijk omgegaan met het paard. Paarden werden ‘gebroken’ (leiderschap werd afgedwongen) en hun sensitiviteit werd genegeerd. Dit veranderde in de jaren ’80, toen mensen als Klaus Hempfling en Monty Roberts een nieuwe visie op omgaan met paarden introduceerden: Natural Horsemanship. Hierbij
217 |
de ongebruikelijke weg
maakt de mens juist gebruik van de natuurlijke eigenschappen van paarden en werkt hij vanuit de verbinding met het paard. Leiderschap wordt niet afgedwongen maar verdiend. Een paard is een kuddedier, alles wat het doet staat ten dienste van de kudde. In een kudde richt het paard zich op de leider. Op het moment dat een paard uit de kudde wordt gehaald en de mens erbij komt, is er communicatie over leiderschap. In dit spel gaat het, behalve over veiligheid, ook over andere kwaliteiten, zoals contact kunnen maken, duidelijk weten wat je wilt, overtuigend kunnen optreden, vertrouwen geven en grenzen aangeven. Op al deze aspecten zal het paard positief reageren als er sprake is van congruentie en authenticiteit. De sensitiviteit van paarden is zichtbaar in non-verbaal gedrag. Op het moment dat een paard waarneemt dat mensen in zijn nabijheid niet congruent zijn (dat wil zeggen: wat ze aan de buitenkant tonen, is niet congruent met hoe ze zich voelen), zal het geen contact zoeken. Het paard registreert de kleinste verandering in de omgeving. Congruentie in gedrag en intenties is gelijk aan veiligheid. En het is juist deze veiligheid die het paard nodig heeft om zich over te geven aan leiderschap. Het paard laat dit zien door het hoofd te laten zakken, steeds dichter bij de leider te gaan lopen en kauwbewegingen te maken met de mond. Samengevat zijn het de sensitiviteit, de bereidheid zich te verbinden en leiderschap te aanvaarden, en hun gevoeligheid voor dynamieken in een systeem, die maken dat paarden ons zoveel inzicht kunnen geven.
Het model in de pr ak tijk Het coachen met hulp van paarden is locatiegebonden en zal buiten de reguliere coachingspraktijk plaatsvinden, in een manege of weiland. Tijdens de coaching loopt het paard (meestal) los in een afgezet gebied, de coachee wordt gevraagd bij het paard in dit gebied te stappen. Als coach geef je vanaf de zijlijn opdrachten en aanwijzingen, en zorg je voor veiligheid. Alleen al deze nieuwe situatie kan leiden tot spanning. Die wordt vaak nog groter als je de coachee uitnodigt om bij het paard in de ring te stappen. De vraag aan de coachee is: ‘Hoe ervaar je dit gevoel van onveiligheid en wat heb je nodig om je in deze situatie veilig te voelen?’ Je krijgt daardoor inzicht in de wijze waarop iemand dergelijke situaties hanteert: communiceert hij over de spanning, vraagt hij hulp, maakt hij zich groter of kleiner? Een coach zonder kennis van paarden kan dit ook waarnemen. Nadat de coachee in de ring is gestapt, kan de volgende uitdaging zijn om voldoende ruimte voor zichzelf in te nemen, om aanwezig te zijn. En om vanuit die aanwezigheid contact te maken met het paard. Het paard zal direct reageren op de wijze waarop de persoon dit doet, met name op de energetische verbinding die het paard al dan niet voelt. Jij als coach observeert het gedrag van het paard en ‘ondertitelt’ indien nodig wat er gebeurt. Vaak neemt de coachee dit zelf al waar. De stappen daarna houden in dat de coachee steeds een nieuwe opdracht krijgt, die wordt afgestemd op de leervraag die aan de orde is. Dat kan een opdracht zijn als: zet het paard in beweging en zorg dat het
| 218
2 5 P aardencoaching
in stap blijft lopen. Jij observeert dan wie er aan het werk is: de coachee of het paard. Of de opdracht is om een zeer eigenwijs paard op afstand te houden. De waarneming betreft dan de manier waarop de coachee zijn grenzen aangeeft. Je bent daarnaast alert op dat wat niet als leervraag aan de orde is gesteld, maar wat de paarden nog meer laten zien. Doordat een paard reageert op de psychische gesteldheid van mensen, is het ook in staat om te spiegelen wat er met hen gebeurt. In de praktijk betekent dit dat soms een andere vraag naar boven komt dan de oorspronkelijk vraag naar coaching. Dat maakt het werken met de paarden ook heel geschikt als startpunt voor een coachingstraject. In plaats van te práten over wat er speelt, kan het juist van toegevoegde waarde zijn om te erváren wat er speelt. Coach en coachee ontdekken vanuit het niet-weten wat als eerste aandacht vraagt. Dit kan gaan over gedrag, psychologische of systemische aspecten. Paarden kunnen in veel situaties worden ingezet, niet alleen als startpunt om de coachingsvraag helder te krijgen, maar ook wanneer wordt geoefend met alternatief gedrag. Dit kan gaan om het ontwikkelen van leiderschap, assertiviteit, sensitiviteit, overtuigingskracht, communicatievaardigheden (vooral houdingsaspecten en nonverbaal gedrag) of persoonlijke kracht. Ook is werken met paarden geschikt als de coachingsvraag betrekking heeft op angst, onzekerheid en onvoldoende zelfvertrouwen. Juist paarden kunnen mensen leren hun angst te overwinnen en hun zelfvertrouwen terug te krijgen. Paarden geven iemand altijd een nieuwe kans en zijn in het hier en nu. Voor paarden is het tonen van kwetsbaarheid een voorwaarde voor het winnen van vertrouwen en daarmee ook zelfvertrouwen. Een andere natuurlijke eigenschap van paarden is dat ze gevoelig zijn voor disbalans in systemen. Dit komt doordat ze de kudde nodig hebben om te overleven. Als je op systemische wijze met de paarden werkt, is er niet altijd een opdracht, maar gaat de coachee met zijn vraag de ring in. Het paard kiest zelf zijn plek als representant. Vervolgens neem jij als coach waar wat er gebeurt en ondertitel je wat je in houding en gedrag van het paard leest. Als coach werk je dan als opsteller. Indien de coaching plaatsvindt in een groep, kunnen ook andere groepsleden op plekken in het veld worden gezet – eventueel ook op de positie van het paard. Het paard heeft dan iets aan het licht gebracht. Zo kan een opstelling de coachee inzicht geven in patronen in zijn eigen systeem. Tot slot kunnen paarden veel geven zonder daar iets voor terug te vragen. Je ziet dat bij mensen die altijd maar geven en te weinig nemen, die leeglopen en soms tegen een burn-out aanzitten. Juist bij deze groep kan het werken met de paarden ook helend zijn. Paarden maken de verstoring in balans zichtbaar en herstellen de energiebalans, door belangeloos ‘energie te geven’. En dan is het voor coachees de kunst om te ontvangen. De methodiek van systemisch werken gaat ervan uit dat, doordat de verstoring gezien is, hiermee het helende proces al zijn werk doet. Wat het werken met de paarden je ook kan leren – en dat kun je ook in je coachingspraktijk toepassen zonder een manege te bezoeken – is dat er zoveel meer signalen zijn dan taal en buitenkant. Dat ons lijf ons informatie geeft, maar dat we soms vergeten ernaar te luisteren.
219 |
de ongebruikelijke weg
Opdracht Wanneer je werkt met paarden is het goed te starten met een bodyscan, een oefening waarmee coach en coachee zich bewust worden van hun eigen lichaam en de signalen die het lichaam op dat moment geeft. Zo kun je als coach veranderende signalen tijdens de coaching beter opvangen. Deze (non-verbale) signalen kunnen belangrijke informatie bevatten. Zorg ervoor dat je als coach vrij kunt acteren, dat wil zeggen dat je je bewust bent van je eigen state of mind. Het paard reageert ook op ‘onderdrukte gevoelens’ van de coach. • Laat de coachee zijn vraag of wens beschrijven: ‘Wat mij niet gemakkelijk afgaat is …’, ‘Ik weet niet hoe …’, of: ‘Ik zou het fijn vinden als …’ (10 min.) • Vraag door naar specifieke situaties en probeer te voelen waar de meeste energie zit als je luistert naar de antwoorden van de coachee. Let ook nu al op de reacties van het paard en alles wat er om je heen gebeurt. Het proces start meestal al als de coachee nog niet in de ring is. (10 min.) • Nodig de coachee uit de ring in te gaan, de plek te verkennen en contact te maken met het paard. Neem waar wat er gebeurt bij hem én het paard. Geef de coachee ruim de tijd om zijn gevoel toe te laten en zich veilig te (gaan) voelen. Bekijk en voel wat zich afspeelt en benoem wat je opvalt. ‘Het paard kwam snel naar jou toe.’ Of: ‘Het paard werd erg onrustig toen je de ring binnenkwam.’ De interventies zijn af hankelijk van wat zich laat zien. (Speelt wat je ziet zich af op gedrags-, op intrapsychisch of op systemisch niveau?) Wanneer de vraag wordt benaderd vanuit gedragsniveau, is het mooi om de coachee te laten oefenen met ander gedrag en hem te laten ervaren wat ander gedrag oplevert. (30-45 min.) • In de nabespreking vertel je de coachee wat zich liet zien en maak je een vertaling naar de (werk)situatie. Hoe ziet dat wat het paard toonde eruit in de dagelijkse praktijk? Welke stappen kun én wil je nemen om zaken te veranderen en hoe moet dat eruitzien? (10 min.)
C a sestudy In deze case gaat het om bewustwording van het gedrag gericht op leiding nemen. Tijdens een coaching over een leiderschapsvraag geeft coachee Rick aan dat het hem nooit lukt zijn mensen de goede richting op te sturen: ‘Het gaat even goed en dan doen ze precies wat ze zelf willen.’ Na een kort voorgesprek krijgt Rick de opdracht te zorgen dat het paard hem in de ring gaat volgen. Na een twijfelachtig begin gaat het paard met hem mee. Echter, nadat het paard een aantal passen is meegelopen, besluit het om het voortouw te nemen. Het gaat steeds meer op de hakken van Rick lopen, om hem vervolgens – bijna over zijn tenen – voorbij te gaan. Doordat Rick zijn grenzen niet duidelijk aangeeft, wordt de rolverdeling omgedraaid en neemt het paard de leiding over. Voor het paard is er maar één positie, boven of onder: ‘Als jij de leiding niet neemt, neem ik hem.’ Rick geeft aan dat op zijn werk herhaaldelijk soortgelijke situaties voorkomen. Dit komt doordat hij geen grenzen stelt en geen duidelijkheid verschaft over het te verwachten resultaat en het proces hiernaartoe.
| 220
2 5 P aardencoaching
Na deze ervaring gaat hij opnieuw aan de slag met een oefening waarin hij heel duidelijk zijn grenzen moet aangeven. Er wordt gewerkt met een paard dat de grenzen voortdurend opzoekt. Als de oefening lukt, heeft Rick ervaren hoe prettig het kan zijn om kaders te scheppen, hierover duidelijk te zijn en zo het gewenste resultaat te behalen. Het paard heeft hem laten voelen dat het soms nodig is de grenzen opnieuw aan te geven voordat deze geaccepteerd worden. Door (herhaaldelijk) duidelijk te zijn heeft hij gevoeld dat er acceptatie is en dat zijn grenzen geaccepteerd worden.
Voo r - e n n a d e l e n v a n h e t m o d e l Een groot voordeel is dat paardencoaching mensen de mogelijkheid biedt om vanuit een heel ander perspectief, in een heel andere context, naar hun vraag te kijken. Dat leidt vaak tot bijzondere en mooie inzichten. En omdat de paarden zoveel impact hebben, zal de leerervaring minder snel vergeten worden dan in een gangbaar coachingstraject. Het is een effectieve methode omdat de feedback direct is (je ziet meteen een reactie van het paard) en voor de coachee heel voelbaar, ook zonder dat daar woorden aan gewijd worden. Die ervaring raakt de coachee op gevoelsniveau. De methode kan scepsis oproepen: ‘Wat kunnen paarden mij nu vertellen?’ En: ‘Paarden zijn toch geen mensen?’ Of: ‘In het echt ken ik de mensen met wie ik te maken heb en hier sta ik voor een heel onbekend paard, dat is toch niet hetzelfde?’ Deze scepsis verdwijnt echter meestal nadat iemand met het paard heeft gewerkt, juist omdat men niet om de feedback heen kan. Aan de andere kant werkt niet elke methode voor iedereen, en het is goed dat te onderkennen. Voor jou als coach is het belangrijk om een opleiding te volgen om het gedrag van paarden te leren duiden. Je bent als coach de vertaler van alle informatie en er zijn vele manieren van kijken en interpreteren. Paardencoaching staat nog relatief in de kinderschoenen; we weten al veel maar dat wat we nog niet weten is waarschijnlijk vele malen groter. Een voordeel en tegelijk ook nadeel is dat je in het werken met paarden veel kunt raken bij mensen. Een coachee kan van tevoren niet inschatten wat er gaat gebeuren (en de coach soms ook niet). Je zult als coach dus altijd alert moeten zijn om te kijken waar je moet stoppen. Dit betekent dat je soms je ego opzij moet zetten en het belang van de coachee voorop moet stellen.
L i t e r at u u r Budiansky, Stephen (1997), De aard van het paard. Utrecht: Het Spectrum. Hempfling, Klaus (1995), De boodschap van de paarden. Amsterdam: Karnak. Hempfling, Klaus (2003), Paardenpersoonlijkheden. Kampen: Rozhanitsa. Hempfling, Klaus (2010), Niet ik zoek het paard, het paard zoekt mij. Kampen: Rozhanitsa. Knapen, Ruud (2008), Studiemateriaal Systemische Paardencoaching. Kohanov, Linda (2001), De tao van equus. Deventer: Ankh-Hermes. Kohanov, Linda (2003), Ruiter tussen twee werelden. Deventer: Ankh-Hermes.
221 |
de ongebruikelijke weg
Roberts, Monty (1997), De man die naar paarden luistert. Amsterdam: Bert Bakker. Roberts, Monty (2000), Paarden. Wijze lessen voor de mens. Amersfoort: Bloemendal.
T r e f w oo r d e n Natuurlijk leiderschap Systemische paardencoaching Persoonlijke kracht Assertiviteit Non-verbale communicatie
| 222
