22/04/2015
GEO-ARCHEOLOGIE Voorbeelden uit eigen onderzoek
Portugal, Italië, Syrië, Egypte Prof. Dr. Morgan De Dapper Vakgroep Geografie – Universiteit Gent
[email protected]
GEO-ARCHEOLOGIE
GEO-ARCHEOLOGIE ?
GEGROEID UIT “NIEUWE” ARCHEOLOGIE
Sinds 1970-er jaren Nadruk op regionale context van archeologische sites bewust van complexe waaier aan interacties tussen menselijke factoren en milieu nieuwe discipline LANDSCHAPS-ARCHEOLOGIE Aangenomen dat het “natuurlijk landschap” gereorganiseerd werd door de Mens op een bewuste of onbewuste wijze en dit voor een aantal redenen: landgebruik, economisch, sociaal, politiek, religieus, symbolisch…..
Toepassing van methoden en technieken uit de wetenschappen van de Aarde (Geo-wetenschappen) in de archeologie
GEO-ARCHEOLOGIE
Veronderstelt een hecht partnerschap tussen archeologen en geo-wetenschappers Specialisatie geo-archeologie zowel in opleiding Archeologie als Geografie!
1
22/04/2015
Portugal Alto Alentejo – Marvão * POTENTIA
Romeinse stad Ammaia
* KHISHÂM
45 – 400 CE
* AMMAIA
Frank Vermeulen Cristina Corsi
Ammaia
* KÔM EL-KHILGAN
DOUCH *
* QURTA
Situering Alentejo district - Portugal
Portugal Spanje
Marváo
Situering
Situering Landschap rond Ammaia
Vallei Sever rivier
AMMAIA
2
22/04/2015
Romeinse provincie Lusitania Emerita Augusta = Merida
Vroegere opgravingen
1. Forum
4
1 AMMAIA
2. Forum baden 3. Zuidelijke poort
2
3 4. Residentieel gebied
GPR = Ground Penetrating Radar Geofysische prospectie 2008 – 2011 • Magnetometer • GPR = Ground Penetrating Radar
Lieven Verdonck - UGent
Magnetometer
Berlijn
3
22/04/2015
Romeinse steden hadden veel water nodig!
Publieke fonteinen
Baden
Water ? - Methodiek
Watergebruik
Waterbron en watercaptatie Hydrologie Forum - fonteinen
Topografie
Waterreservoir
Geologie
Watertransport Forum -baden
Geomorfologie
Poort - fonteinen
Archeologie Waterdistributie en watergebruik
Watergebruik
Watergebruik
Forum Baths
Forum Baden
Forum Baden – 3D
4
22/04/2015
Watertransport
Water: bronnen en captatie
specus
Resten van aquaduct binnen muren
Water: bronnen en captatie
Water: bronnen en captatie B, C, D: Bronnen
A: Sever rivier
Water: bronnen en captatie
Water: bronnen en captatie Westelijke Aquaduct
Westelijke Aquaduct
Aquaduct binnen muren 22/04/2015
Geoarcheologie: principes en onderzoekspraktijk
30
5
22/04/2015
Water: bronnen en captatie
Italië – Marken – Porto Recanati Romeinse havenstad
Potentia
184 BCE – 500 CE
Potenza Valley Survey 500 BCE – 500 CE Frank Vermeulen Cristina Corsi
Italië – Marken – Porto Recanati Romeinse havenstad Potentia 184 BCE – 500 CE
Porto Recanati Potentia
Potentia
S = settlement F = funerary monument P = production site I = isolated structure R = road C = cemetery
Situering
Porto Recanati Monding Potenza
Potentia
Potenza rivier
Adriatische Zee
Porto Recanati
Potentia
Opgraving
6
22/04/2015
Potentia opgraving
Lage/schuine luchtfoto’s
Jacky Semey
Grens “dode” strandrug
7
22/04/2015
Huidige kustlijn
Potenza rivier
profiel strandw al
5
Potentia
hoogte (m)
4 3 2 1 0 0
25
50
75
100 125 afstand t.o.v. w aterlijn (m )
150
175
200
S = settlement F = funerary monument P = production site I = isolated structure R = road C = cemetery
Casa del Arco
Vermoedelijke “dode” loop van Potenza rivier
10/04/2008 - 18-20u
Potenza-vallei (Marken, Italië)
Electrische weerstand
48
8
22/04/2015
Huidige Potenza
Huidige Potenza
Monding Potenza rivier
Doorbraak door een 2 m hoger liggend terras !
Potentia
12,9m
Doorbraak
10,9m
Casa del Arco
Huidige Potenza-monding Literatuur: aanwijzingen voor menselijk ingrijpen in Middeleeuwen
Monding Potenza rivier
Potentia
Doorbraak
Casa del Arco
KHISHÂM
SYRIË
Khishâm
Tell Beydar
Khishâm Hemma = vulkaan Paul-Louis VAN BERG Khabour Rivier
Al Hassakah ASTER satellite image
9
22/04/2015
Tell Beydar Antieke Nabada 2.600 BCE
“Vruchtbare Sikkel” Neolitische landbouw
Katoen velden
Tell
Kurds
Koerden
Hemma Schild-vulkaan Bazalt
Khishâm
Steile plateaurand Bazalt plateau
Khishâm
Doodlopende vallei Alluviale vlakte met tells Tell Beydar Khishâm Hemma
Khabour Rivier
Al Hassakah ASTER satellite image
10
22/04/2015
Wilde geit Steile plateaurand Rotstekeningen = Petrogliefen gekrast in woestijnlak
Paard – onager = wilde ezel?
Jager
“Desert-kite” Piloten Royal Air Force 1920’s
Petroforms
11
22/04/2015
“Desert kite” = val om dieren te vangen 4.000-3.000 BCE
Steile plateaurand Bazalt plateau
Khishâm
Doodlopende vallei Alluviale vlakte met tells
“Desert kite” = val om dieren te vangen 4.000-3.000 BCE
Ingang
Ingang
12
22/04/2015
Doodlopende vallei
Doodlopende vallei
Bingo!
KÔM EL-KHILGAN CAIRO
LUXOR
Doodlopende vallei
Reconstructie predynastisch landschap in de oostelijke Nijldelta Yann Tristant Institut français d’archéologie orientale Le Caire, Egypte
13
22/04/2015
Bevolking: 40 miljoen !!! Een ruraal landschap onder sterke druk van urbanisatie
tA-mHw : « Land van de papyrus »
De Nijldelta : een mens-vijandig gebied…
Horus staande op twee krokodillen Louvre Museum
… maar ook een plaats met veel activiteit !
Jacht op nijlpaarden Saqqara, mastaba van Ty
« Een geschenk van de Nijl » (Herodotus, II,5) 5de Eeuw BCE
Vissen in de Nijldelta Graf New Kingdom
14
22/04/2015
Voornaamste faraonische sites in de Nijldelta
Voornaamste faraonische sites in de Nijldelta Tell el-Balamun
Bouto Xoïs
Behbeit El-Hagar Mendès
Saïs
Qantir Pi-Ramses Avaris
Sebennytos
Tell el-Balamun
Bouto Tanis
Xoïs
Tell al-Fara’in
Tanis Mendès
Saïs
Qantir Pi-Ramses Avaris
Sebennytos
Bubastis
Bubastis
Athribis
Athribis
Voornaamste faraonische sites in de Nijldelta
Voornaamste faraonische sites in de Nijldelta Tell el-Balamun
Bouto Xoïs
Behbeit El-Hagar
Behbeit El-Hagar Mendès
Saïs Sebennytos
Tell el-Balamun
Bouto Xoïs
Tanis
Qantir Pi-Ramses Avaris
Behbeit El-Hagar
Tanis Mendes
Saïs Sebennytos
Bubastis
Qantir Pi-Ramses Avaris
Bubastis
Athribis
Athribis
Laat New Kingdom - Mozes
5de en 4de millenia BCE ?
Er werden slechts enkele paleolitische resten gevonden aan de rand van de Nijldelta Wadi Tumilat
Abbassieh
15
22/04/2015
Hetzelfde voor de neolitische sites ! De afwezigheid van archeologische resten kan verschillende oorzaken hebben:
Merimde Beni-Salame el-Omari
1 • Er woonden geen mensen in een bepaald gebied/bepaalde tijd
Minshat Abou Omar ? Sais ?
2 • Er waren archeologische resten maar ze zijn niet bewaard door milieuomstandigheden of menselijk ingrijpen 3 • Er zijn archeologische resten maar die zijn onbereikbaar omdat ze bedolven zijn door sedimenten of onder de watertafel zitten 4 • Er zijn archeologische resten maar die zijn sterk vermengd met oppervlaktemateriaal en zijn als dusdanig moeilijk te herkennen
De afwezigheid van archeologische resten kan verschillende oorzaken hebben: 1 • Er woonden geen mensen in een bepaald gebied/bepaalde tijd
« (…) but at the rising of the Nile the whole country is under water and becomes a lake, except the settlements; and these are situated on natural hills or on artificial mounds, and contain cities of considerable size and villages, which, when viewed from afar, resemble islands » (Strabo, XVII, 1,4) 1ste Eeuw BCE
2 • Er waren archeologische resten maar ze zijn niet bewaard door milieuomstandigheden of menselijk ingrijpen 3 • Er zijn archeologische resten maar die zijn onbereikbaar omdat ze bedolven zijn door sedimenten of onder de watertafel zitten 4 • Er zijn archeologische resten maar die zijn sterk vermengd met oppervlaktemateriaal en zijn als dusdanig moeilijk te herkennen De Nijldelta gedurende de overstroming Romeinse mozaïek, Palestrina
“Bent Pyramid” Sneferu OK – 2.600 BCE
“Geziras” van de oostelijke Nijldelta
Geziras boven de overstromingsvlakte in de oostelijke Nijldelta
Een Egyptisch dorp gedurende de Nijlvloed (ca. 1900) Dachur area, zuid Cairo
16
22/04/2015
1a. Actieve Nijlarm bij laagwater Overstromingsvlakte Klei & silt
Zandige oeverwallen
1b. Actieve Nijlarm bij overstroming (augustus – oktober) Klei & silt
Klei & silt
Zand
Overstromingsvlakte Klei & silt
Zandige oeverwallen
3. « Dode » Nijlarm Overstromingsvlakte
Klei & silt
Fossiele “gezira”
Ontstaan van een « Gezira »
Voornaamste predynastische sites van de Nijldelta
Kôm el-Khilgan
Kôm el-Khilgan
Voornaamste predynastische sites van de Nijldelta
Oppervlakte-survey
“Verboden” heuveltje
Geo-electrische survey
Electrische resistiviteit meter Norma Erdungsmesser D3950
Silex pijlpunt gevonden bij oppervlakte-survey op Kôm el-Khilgan
17
22/04/2015
Survey met boringen
Auger survey
Voorbeeld boor-transect op Kôm el-Khilgan
Zand van de “Gezira”
Zand/Klei-silt contact
mud sand
Kôm el-Khilgan : een begraafplaats van het 4de millenium
18
22/04/2015
Kôm el-Khilgan : een begraafplaats van het 4de millenium CAIRO
LUXOR
KHARGA OASIS
KS 043 – Neolithisch site KHARGA SURVEY
Béatrice Midant-Reynes en François Briois
KS 121
KS 179 KS 043
KS 052
Directie: Michel WUTTMANN (†)
KS 192
Béatrice MIDANT-REYNES
François BRIOIS
KS 052 2008
19
22/04/2015
Artesische bron
argilliet
KS 043
Campagne 2007
Campagne 2003 : Verwijderen van oppervlakkige laag
20
22/04/2015
KS 043
KS 043
21
22/04/2015
Uitgraven van bijna opgedroogde bron
22
22/04/2015
Talrijke haarden met verhitte stenen
Haard St 7
KS 043
Maalsteen
Haard St 4
23
22/04/2015
Keramiek in situ in het substraat Keramiek
Beenderresten
Sondage 2
24
22/04/2015
Stenen werktuigen
Bijzondere keramiek
Type « side blow flake »
25
22/04/2015
« Tulip beaker »
3800
Ru’at El Baqar Interphase
NEOLITHIQUE DU FAYOUM
Aride
CAIRO KMKG-MRAC
3900
BADARI
4100 4400/4300
4500 KS 043 – KS 052 : 4800 – 4400 BCE 4600
3400
MAADI-BOUTO
Bunat El Ansam MERIMDE BENI-SALÂME
Laat Neolithicum van oostelijke Sahara (F. Wendorf 2001)
Dirk HUYGE Rotstekeningen
Vers l’hyperaridité NAGADA
3100 BCE
LUXOR
4500
QURTA
4900/4600
5400 BCE 5400/5300
Kliffen
‘Nubische Zandsteen’
Geologie: Boven Krijt Zandsteen (Kuq), zogenaamde
‘Nubische Zandsteen’
Geomorfologie: Smalle Nijlvallei Hoge kliffen Nabij alluviale vlakte van Kom Ombo
QURTA
Kom Ombo Alluviale vlakte Laat Pleistoceen & Holoceen
Verplaatste Nubische nederzetting
26
22/04/2015
Kliffen ‘Nubische Zandsteen’
1962-1963
Philip Smith
2007
“If the frieze still exists and has not been quarried away since 1963 it should eventually be subjected to a more intensive study…”
1962-1963
‘Nubische Zandsteen’
Laat Pleistocene & Holocene alluviale afzettingen
Philip Smith 1985
27
22/04/2015
1985
2007
QI.1. 1
QI.4.1
QII.3.2
28
22/04/2015
QI.2.1
29
22/04/2015
Gazelle
Oerrund
QII.5.2
Hartebeest
Wilde ezel Fayum (n=85)
Shuwikhat (n=100)
E71K12 (n=1519) Hippopotamus Aurochs Hartebeest Gazelle
Isna-Idfu (n=715)
Elkab (n=66)
Hare Wild donkey Barbary sheep
Kom Ombo (n=728)
Nijlpaard
Wadi Kubbaniya (n=940) Wadi Halfa (n=1120) 0%
20%
40%
60%
80%
100%
QII.4.2
La Mairie - Teyjat Lascaux
14C-datering
woestijnlak in petroglief > geen resultaat!
Controversieel ! Uitdaging = datering!
30
22/04/2015
Datering met OSL (Optically Stimulated Luminescence) ! Dimitri VANDENBERGHE Universiteit Gent Laboratorium Mineralogie & Petrologie Luminescence Research Group
Enkele panelen zijn deels bedekt met eolisch zand gevangen achter afgeschoven blokken !
Afgeschoven blok Sediment
OSL datering van gevangen sediment kan een minimum leeftijd (terminus ante quem) van de rotskunst geven
OSL Resultaten Rotskunst =
Laat Pleistoceen (QED)
75cm: 10 ± 1ka
170cm: 13 ± 1ka 200cm: 17 ± 2ka 220cm: 16 ± 2ka
31
