2015!

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

Inhoudstafel I.

Inleiding

II.

Onderzoeksmethodiek

III.

Risicoanalyse

IV.

Beheersplan

V.

Gebruik van de asbestinventaris

VI.

Lijst niet onderzochte plaatsen

VII.

Algemene conclusie

VIII.

Inventaris van de site (beschrijvende fiches)

IX.

Overzichtslijst onderzochte materialen – Risico - Beheersplan

Bijlagen: Bijlage 1: Analyserapporten Bijlage 2: Plannen Bijlage 3: Algemene tekst asbest Bijlage 4: Werken aan asbest

LIJST AFKORTINGEN BIM CBM CPBW DIAM.

= BRUSSELS INSTITUUT VOOR MILIEUBEHEER = COLLECTIEVE BESCHERMINGSMIDDELEN = COMITÉ VOOR PREVENTIE EN BESCHERMING OP HET WERK = DIAMETER

FOD WASO = FEDERALE OVERHEIDSDIENST WERKGELEGENHEID ARBEID EN SOCIAAL OVERLEG GLV

N.D. OPM. OPP. PBM VERD. VOL% WN

= GELIJKVLOERS = NIET DETECTEERBAAR = OPMERKING = OPPERVLAKTE = PERSOONLIJKE BESCHERMINGSMIDDELEN = VERDIEPING = VOLUME PERCENTAGE = WERKNEMER

IBEVE vzw – erkend labo asbest

!

p2/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

I. INLEIDING Deze asbestinventaris werd opgemaakt in het kader van het KB van 16 maart 2006 met betrekking tot bescherming van de werknemers tegen de risico’s voor de gezondheid door blootstelling aan asbest. Asbest is een minerale vezel die tot eind jaren ’90 verwerkt werd in ondermeer bouwmaterialen. Hierbij werden zowel hechtgebonden materialen (asbestcement, lijm, mastiek,…) als minder gebonden tot niet gebonden asbestmaterialen (spuitlagen, textielen, kalkisolaties, asbestkarton,…) op de markt gebracht. Hoe zwakker de binding van de vezels in het materiaal, hoe gemakkelijker de vezels vrijkomen in de lucht. Gebouwen en installaties die voor 1999 gebouwd of geplaatst werden kunnen dus asbesthoudende materialen bevatten. Gezien het inademen van asbestvezels kan leiden tot longkanker of longvlieskanker op langere termijn is het opsporen van asbestmaterialen een must ten einde mogelijke blootstelling aan asbestvezels te vermijden en de nodige beheersmaatregelen te voorzien. Op de werkvloer maar evenzeer in de privésfeer of op publieke plaatsen kunnen dergelijke materialen immers aanleiding geven tot blootstelling aan asbestvezels wanneer zij in slechte staat verkeren of wanneer ongebonden materialen vrij aan de lucht voorkomen. Vooral bij werkzaamheden aan dergelijke installaties of gebouwen kunnen asbestvezels vrijgesteld worden wanneer geen gepaste maatregelen voorzien worden. In het kader van eerder vermeld KB gelden dan ook een aantal verplichtingen voor de werkgevers ten einde de gezondheid van de werknemers die in dergelijke gebouwen of aan de betreffende installaties te werk gesteld worden, te beschermen tegen de risico m.b.t. blootstelling aan asbest. In dat kader is de werkgever verplicht om een asbestinventaris op te maken met bijhorende risicoanalyse en beheersplan zoals weergegeven in onderstaand schema:


!

p3/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

! In België geldt voor elke werkgever een verplichte opmaak van een asbestinventaris van zijn gebouwen, installaties, arbeidsmiddelen e.d. waarin of waaraan hij werknemers tewerk stelt. De werkgever kan zich hiervoor laten bijstaan door een erkend labo. Deze asbestinventaris wordt opgemaakt in het kader van deze verplichtingen voor een werkgever overeenkomstig het KB van 16 maart 2006 met betrekking tot bescherming van de werknemers tegen de risico’s voor de gezondheid door blootstelling aan asbest. Gebouwen en installaties dienen immers veilig bruikbaar te zijn voor de doeleinden waarvoor ze door werknemers gebruikt worden.

Dus zowel industriële gebouwen en installaties,

kantoorgebouwen, scholen, instellingen, overheidsgebouwen, enz… dienen onderworpen te worden aan een dergelijk onderzoek om de werknemers die erin werken te vrijwaren van gezondheidsrisico’s ten gevolge van de aanwezigheid van asbest. Ook bij specifieke werken zoals technisch onderhoud, installatiewerken, renovatie en afbraakwerken dient een dergelijk onderzoek steeds vooraf ter beschikking te zijn en geraadpleegd te worden. De asbestinventaris heeft betrekking op alle asbest en alle asbesthoudende materialen in alle delen van de gebouwen evenals in arbeidsmiddelen en beschermingsmiddelen op de arbeidsplaats. Materialen in niet bereikbare plaatsen, machines of installaties die geen aanleiding kunnen geven tot blootstelling dienen niet onderzocht te worden, maar worden wel opgenomen in een overzicht van niet onderzochte delen. Daarnaast worden de werken die mogelijk een risico vormen opgenomen in een lijst. Wanneer bij dit onderzoek asbesthoudende materialen worden teruggevonden, dan dient nagegaan te worden of er onder de heersende omstandigheden en het gebruik van het lokaal of de installatie vezels kunnen vrijkomen en of er blootstelling mogelijk is (risicoanalyse). Het is de werkgever die werknemers tewerk stelt die verantwoordelijk is voor de opmaak van een asbestinventaris (dus niet een gebouweigenaar, een verhuurder,…).

Het begrip

werkgever dient zeer ruim bekeken te worden en betreft dus niet alleen bedrijven, scholen, overheden of instellingen. O.a. ook nutsmaatschappijen, dakwerkers, aannemers en loodgieters zijn werkgevers indien zij personeel tewerkstellen op een werf.

Zij zijn als werkgever verantwoordelijk voor de

gezondheid van hun werknemers en dienen dus voor de installaties en gebouwen waaraan zij werken te beschikken over een asbestonderzoek. Dus ook bij de afbraak van een woning, bij dakwerken, bij sanitaire werken, e.d. dient de betrokken aannemer als werkgever te beschikken over een voorafgaand asbestonderzoek. Hierbij worden de werken ingedeeld in verschillende typewerkzaamheden waarvoor een aantal voorwaarden gelden naar type uitvoerder, toe te passen techniek, controlemaatregelen en opvolging.

De volledige indeling van de werken en de randvoorwaarden evenals

basisprincipes zijn weergegeven in de volledige tekst over werken aan asbest in bijlage 4.


!

p4/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

II. ONDERZOEKSMETHODIEK Het asbestonderzoek wordt uitgevoerd aan de hand van een visuele inspectie zoals bedoeld door het KB asbest van 16 maart 2006 waarbij tevens de richtlijnen van het document “HSG264 Asbestos: The survey guide” gevolgd worden. Een asbestonderzoek aan de hand van een visuele inspectie impliceert dat verborgen of niet zichtbare materialen niet mee worden opgespoord tenzij een bijkomend gericht destructief onderzoek werd aangevraagd in het kader van geplande werken. Voorafgaand aan dit onderzoek wordt de beschikbare informatie opgevraagd bij de opdrachtgever van de studie. Nuttige informatie met betrekking tot dit onderzoek zijn: - het bouwjaar van de installatie of het gebouw - functie en historiek van het gebouw - eventuele beschikbare lastenboeken - schema’s of plannen - bestaande onderzoeken en staalname resultaten Voor zover deze informatie werd doorgegeven aan IBEVE vzw wordt hiermee rekening gehouden bij de uitvoering van het onderzoek. De kans dat materialen over het hoofd gezien worden neemt aanzienlijk af wanneer plannen ter beschikking gesteld worden aan de inventarist en wanneer de visuele inspectie wordt uitgevoerd onder begeleiding van een persoon die het gebouw kent. De inventarist is immers niet vertrouwd met het gebouw en de indeling ervan en kan bij gebrek aan begeleiding bepaalde delen of installaties niet opmerken, vooral wanneer het complexe grote gebouwen of installaties betreft. Alle lokalen die toegankelijk zijn op het moment van het onderzoek worden systematisch bezocht en onderworpen aan een visuele inspectie. Voor gebouwen met een uniform karakter kan op vraag van de opdrachtgever eventueel overgegaan worden tot indeling van het gebouw in uniforme zones waarbij de verschillende zones door middel van steekproeven onderzocht worden. Dit geniet evenwel niet de voorkeur. In het kader van geplande werken kan overgegaan worden tot een aanvullend destructief onderzoek waarbij tevens ontoegankelijke plaatsen, kokers, wanden e.d. open gemaakt worden voor onderzoek overeenkomstig vooraf gemaakte afspraken (offerte). Een volledig destructief onderzoek in het kader van sloop of renovatie kan enkel uitgevoerd worden in lokalen die niet bewoond of bezet zijn. Het type onderzoek, de beschikbaarheid van plannen evenals de vorm van begeleiding wordt weergegeven op het voorblad van de inventaris. Het is de verantwoordelijkheid van de opdrachtgever om ervoor te zorgen dat alle lokalen en installaties toegankelijk zijn en in geval van een destructief onderzoek dat de betreffende lokalen niet bewoond noch bezet zijn. Ondanks de nauwgezetheid waarmee een dergelijk onderzoek wordt uitgevoerd, bestaat steeds de kans dat materialen over het hoofd werden gezien of dat bepaalde materialen vanwege hun verborgen karakter niet opspoorbaar zijn bij een dergelijk onderzoek en enkel bij breekwerken aan het licht komen. IBEVE vzw kan niet aansprakelijk gesteld worden voor onvolledigheid van de inventaris en de eventuele schade (vertraging of meerkost bij werken) die daaruit zou voortvloeien. Indien door IBEVE vzw visueel opspoorbare materialen over het hoofd werden gezien in lokalen, gebouwdelen of installaties die op het moment van het onderzoek toegankelijk waren, dan wordt door IBEVE vzw een kosteloze aanvulling van de asbestinventaris voorzien.


!

p5/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

! In deze inventaris wordt elk materiaal beschreven in een aparte fiche met bijhorende foto. De beschrijvende fiche bevat: • de omschrijving van het materiaal met foto en de locatie • de risicoanalyse: risico bij normale gebruiksomstandigheden van het betreffende lokaal of installatie waarin het materiaal aanwezig is • de vereiste beheersmaatregelen en bijhorende termijnen om een veilig normaal gebruik van het lokaal of de installatie te garanderen o door wie o type handeling • een overzicht van de werkzaamheden die aanleiding kunnen geven tot blootstelling o type werken o toelaatbaarheid en voorwaarden • een meetstaat (indien besteld) • aan- of afwezigheid van een asbeststicker op het materiaal • de status van het materiaal Bij de inventaris worden asbeststickers geleverd die u kan aanbrengen op de teruggevonden asbestmaterialen. Indien dit in de overeenkomst voorzien is, dan worden de stickers aangebracht door IBEVE vzw in een bijkomend bezoek. In principe dienen alle asbestmaterialen voorzien te worden van een duidelijk zichtbare asbeststicker, al kan men voor bepaalde gevoelige plaatsen met een publiek karakter opteren voor een discrete aanbreng of om de sticker niet te plaatsen. Extra voorzichtigheid, met een duidelijke informatieoverdracht en controle is in dat geval aangewezen bij het toekennen van werkopdrachten in de betreffende zone. Identieke materialen die op meerdere plaatsen voorkomen kunnen in één en dezelfde fiche beschreven zijn aan de hand van de samenvattende tabel onderaan de fiche. Hierin is voor elk materiaal apart de status en de meetstaat opgenomen. Alle gegevens uit de beschrijvende fiches zijn tevens opgenomen in een overzichtslijst. 1 rij uit de lijst komt overeen met de gegevens van 1 beschreven materiaal (1 fiche) waarbij de betreffende fiche gemakkelijk teruggevonden kan worden op basis van het vermelde fichenummer in de lijst. Daarnaast is in dit document een lijst opgenomen met ontoegankelijke plaatsen die in geval van werken of in geval van toekomstig gebruik van de betreffende locaties onderworpen dienen te worden aan een bijkomend onderzoek. Alle visueel opspoorbare verdachte materialen worden bemonsterd met uitzondering van niet bereikbare materialen of hechtgebonden materialen in goede staat die geen risico vormen bij normaal gebruik. Deze worden opgenomen als verdacht materiaal en in dat geval is duidelijk bij soort asbest de term “no sample” aangegeven op de fiche. Enkel in geval van destructief onderzoek in het kader van geplande werken zullen ook deze laatste materialen bemonsterd worden indien er twijfel bestaat over de aanwezigheid van asbest in deze materialen. De analyse van de verschillende materiaalmonsters gebeurt in twee stappen door middel van optische microscopie en polarisatiemicroscopie met dispersiekleuring volgens de McCronetechniek.


!

p6/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

! Optische microscopie Optische microscopie heeft tot doel de fysische eigenschappen van de vezels te onderzoeken. Het monster wordt hiervoor op een al dan niet gekleurd vlak aangebracht en op de microscooptafel onder wit licht met een binoculair bekeken. Hierbij wordt de morfologie van de vezel onderzocht. De vezels worden bovendien onderworpen aan een brandproef. Is de vezel asbestiform, dan wordt hij weerhouden voor de tweede stap in de analyse. Polarisatiemicroscopie met dispersiekleuring Bij deze techniek wordt nagegaan of de vezels kristallijn of amorf zijn en kan het type asbest bepaald worden. Deze techniek berust op de breking van wit licht bij de overgangen tussen verschillende materialen. De analyse gebeurt volgens de McCronetechniek waarbij gebruik gemaakt wordt van vloeistoffen met een bepaalde brekingsindex. Indien bij “soort asbest” de vermelding N.D. is aangegeven, dan betekent dit dat er geen asbest werd teruggevonden in het genomen staal. Indien wel asbest werd teruggevonden, dan zal de asbestsoort bij naam vermeld staan, met name: •

Chrysotiel (witte asbest)

•

Amosiet (bruine asbest)

•

Crocidoliet (blauwe asbest)

•

Tremoliet

•

Antophyliet

•

Actinoliet

Indien vooraf aangevraagd kan hier ook de aanwezigheid van keramische vezel aangegeven zijn. De opgegeven percentages (vol%asbest) van asbest in het materiaal zijn louter indicatief en maken geen deel uit van de erkende analyse. Deze worden immers geschat op basis van de waarneming van de laborant en op basis van literatuurgegevens van de betreffende typematerialen. De maatregelen die voorgeschreven worden in de wetgeving evenals de indeling van de werken aan asbestmaterialen zijn onafhankelijk van het type asbest dat teruggevonden werd en worden evenmin beïnvloed door de geraamde vol% in het materiaal. In die zin speelt het percentage asbestvezels in het materiaal een ondergeschikte rol. In de risicoanalyse wordt evenwel rekening gehouden met een indeling volgens vol% asbest in het materiaal waarbij materialen ingedeeld worden in 4 verschillende klassen (zie verder).


!

p7/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

III. RISICOANALYSE Het uitgevoerde onderzoek en de risicoanalyse in deze asbestinventaris is gebaseerd op het document “HSG264 Asbestos: The survey guide” die de publicatie “MDHS 100, Surveying, sampling and assessment of asbestos containing materials” vervangt. Deze risicoanalyse is een gewijzigde versie van de risicoanalyse uit eerder vermelde publicatie waarbij tevens het scoringssysteem van de EPA-methode van de Environmental Protection Agency uit de VS in rekening werd gebracht. De risicoanalyse houdt rekening met volgende risicobepalende parameters: • De hoeveelheid asbest in het materiaal (A: 4 scores) o o

geen asbest, < 1vol%, 1 – 50 vol% of > 50 vol%. Indien aangevraagd: aanwezigheid van keramische vezels

•

De binding van het materiaal (B: 4 scores)

•

Toestand (staat) van het materiaal (C: 3 scores)

•

De vrije oppervlakte van het materiaal (D: 6 scores)

o o o o o o o o

Hechtgebonden, Zwakgebonden, Ongebonden of Geen asbest In goede staat, Beschadigd of Ernstige schade afgesloten, ingekapseld of begraven half afgesloten of zeer kleine hoeveelheid vrije opp gefixeerd vrij maar hechtgebonden en intact vrij aan de buitenlucht of vrij in een technische ruimte vrij aan de binnenlucht

•

Contact met luchtstromen (E: 3 scores)

•

Waterschade (F: 3 scores)

•

Activiteit en beweging van het materiaal (G: 6 scores)

o o o o o o o o

•

Geen contact, contact met luchtstroom of contact met ventilatielucht Geen waterschade, Vlekken zichtbaar of Aanzienlijke schade geen contact/geen verstoring contact zonder verstoring verstoring bij technische interventies contact en verstoring mogelijk trillingen op bros materiaal of belangrijke wrijving bij gebruik regelmatige verstorende activiteiten of verstoring bij passage

Toegankelijkheid (H: 4 scores) o o o o

Ontoegankelijk sporadische toegang (of enkel voor onderhoud en installatie) regelmatige passage of vrije toegang/regelmatig bezet of open verbinding met bezet lokaal continue passage of bezetting

De risicoscore wordt bekomen door de formule:

Risico = (C + D + E + F + G) x A x B x H. Risicoscore 0 <12,1 < 30,1 < 54,1 > 54

beoordeling GEEN ASBEST GEEN RISICO KLEIN RISICO MATIG RISICO GROOT RISICO


!

p8/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

IV. BEHEERSPLAN De beheersmaatregelen die genomen dienen te worden overeenkomstig de opgemaakte fiche voor elk teruggevonden materiaal (beheersplan) in functie van het vastgestelde risico kunnen als volgt ingedeeld worden: • Jaarlijkse visuele controle • Fixatie van het materiaal • Herstel van beperkte schade • Inkapseling van het materiaal • Verwijdering van het materiaal De voorwaarden, het opleidingsniveau en het type uitvoerder evenals de toe te passen techniek conform het KB asbest is kort weergegeven voor elk teruggevonden verdacht materiaal in de beschrijvende fiche. De termijn waarbinnen de maatregelen dienen uitgevoerd te worden is eveneens weergegeven aan de hand van een P-score, met name: • P0 = dringend • P1 = binnen het komende jaar • P2 = binnen de komende 2 jaar • P3 = binnen de komende 3 jaar • P4 = voor renovatie of afbraak • P9 = algemeen bij werken Tot slot bevat de beschrijvende fiche een meetstaat. Deze is ingevuld voor zover een meetstaat aangevraagd werd bij de inventaris. Bij de meetstaat is tevens de status van het materiaal weergegeven waarbij duidelijk aangeven staat of de toestand van het materiaal onder controle is, dan wel dat er nog maatregelen dienen genomen te worden.

V. GEBRUIK VAN DE ASBESTINVENTARIS De asbestinventaris, de resultaten van de bijhorende risicoanalyse en de genomen maatregelen dienen voorgelegd te worden aan het CPBW en zowel de preventieadviseurarbeidsgeneesheer als de preventieadviseur dienen hun advies over dit document te geven. De voorgeschreven maatregelen dienen binnen de gestelde termijnen toegepast en geregistreerd te worden. De asbestinventaris en de beheersmaatregelen worden up to date gehouden en aangepast aan de toestand na eventuele werken of maatregelen zodat een duidelijk gestructureerd beheer van de asbestmaterialen met de nodige registraties mogelijk wordt. Jaarlijkse visuele controle van de teruggevonden materialen is verplicht en wordt geregistreerd. De asbestinventaris en het beheersplan zijn voor de bevoegde inspecteurs van de dienst Toezicht Welzijn ter inzage aanwezig op de betreffende site. De asbestinventaris en het bijhorende beheersplan doen tevens dienst als informatiedocument voor de eigen werknemers en het comité in het kader van de uitvoering van de normale dagtaak of bij specifieke werkzaamheden. Op basis van de asbestinventaris worden de nodige maatregelen genomen om blootstelling aan asbest te vermijden.


!

p9/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

! Ook bij werken uitgevoerd door derden op de betreffende site zal door middel van de asbestinventaris de nodige informatie overgemaakt worden aan de betrokken werkgevers (verplichte overdracht tegen schriftelijk afschrift). M.a.w. in het kader van werken met derden zal een opdrachtgever-werkgever steeds tegen schriftelijk ontvangstbewijs een kopie van de asbestinventaris overmaken aan de aannemers of contractors die op zijn terrein, gebouwen of installaties werken dienen uit te voeren. Enkele voorbeelden: • Een firma die als poetsdienst de reiniging van het gebouw uitvoert dient op de hoogte te zijn van de aanwezige asbestmaterialen die een risico kunnen vormen voor hun personeel bij de uitvoering van het werk. • Een loodgieter of elektricien die op installaties in een bedrijf werken komt uitvoeren dient op de hoogte te zijn van de aanwezige asbestmaterialen en de beperkingen en maatregelen die dat met zich meebrengt tijdens de uitvoering van het betreffende werk. • Een onderhoudstechnieker die onderhoud uitvoert op een installatie (vb chauffageketel) dient op de hoogte te zijn van de aanwezige asbestmaterialen en de beperkingen en maatregelen die deze met zich meebrengen. Indien de opdrachtgever van bepaalde werken zelf geen werkgever is (bvb particulier, verhuurder, makelaar,…), dan is er waarschijnlijk geen asbestinventaris van het betreffende gebouw of de betreffende installatie ter beschikking en zal de aannemer als werkgever zelf een voorafgaand asbestonderzoek moeten uitvoeren vooraleer hij werken kan aanvatten. Er moet een schriftelijk document opgemaakt worden van dit onderzoek. Werken aan installaties, arbeidsmiddelen of gebouwen mogen NOOIT aanvatten zonder voorafgaand asbestonderzoek (dit geldt bijvoorbeeld ook voor de afbraak van een woning). Personeel (intern of extern) dient steeds specifiek opgeleid te zijn indien zij werken aan asbestmaterialen uitvoeren (opleidingsniveau in functie van de indeling van de werken zie bijlage 4). Indien uit dit onderzoek de aanwezigheid van asbestmaterialen blijkt, dan dient de werkgever de nodige maatregelen te treffen om blootstelling van zijn eigen personeel en dat van derden bij de uitvoering van de werkzaamheden te voorkomen (zie verder). Hierbij ligt duidelijk vooraf vast onder welke voorwaarden de werkzaamheden mogen uitgevoerd worden (Opleiding, erkenning, melding, werkwijze,… zie bijlage 4). Deze inventaris mag in GEEN GEVAL aangewend worden als asbestvrijverklaring van een gebouw of installatie. Het document biedt een eventuele koper geen enkele garantie op de afwezigheid van asbest, zelfs indien er in de inventaris op basis van een visuele inspectie geen asbestmaterialen werden teruggevonden. Deze asbestinventaris mag in het kader van een eventuele verkoop of verhuur van het gebouw of installatie enkel als informatief document gebruikt worden na schriftelijke toestemming van IBEVE vzw. IBEVE vzw is niet aansprakelijk voor eventuele waardevermindering van het gebouw of financiële geschillen tussen verkoper en koper naar aanleiding van de vaststelling van asbestmaterialen die niet in deze inventaris vermeld zijn. In bijlage 3 bij deze inventaris is een volledige informatieve tekst met betrekking tot asbest toegevoegd. Een tweede tekst in bijlage 4 geeft een volledig overzicht van de indeling van werken aan asbestmaterialen en de bijhorende verplichtingen en beperkingen bij deze werken. IBEVE vzw – erkend labo asbest

!

p10/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

VI. LIJST NIET ONDERZOCHTE PLAATSEN Oude branddeuren kunnen asbestmaterialen bevatten die volledig afgesloten en niet zichtbaar zijn. Branddeuren worden evenwel niet beschadigd in het kader van een asbestonderzoek gezien zij geen risico op blootstelling vormen en gezien beschadiging de brandwerende eigenschappen van de deur zal aantasten. Bij beschadigde deuren of deuren met een zichtbaar aanwezig asbestmateriaal kan de aanwezigheid van asbest wel vastgesteld worden. Indien de leverancier en het bouwjaar nog op het kenteken van de deur aanwezig is, dan kan via deze weg de nodige informatie met betrekking tot asbest bekomen worden. Bij verwijdering van de deur dient men vooraf de aanwezigheid van asbest te controleren. Oude installaties (bvb chauffageketel) kunnen steeds materialen bevatten die niet opspoorbaar zijn zonder demontage van de installatie. Bij een visuele inspectie worden dergelijke installaties niet gedemonteerd en is bij verwijdering of demontage van de installatie mogelijk een bijkomend asbestonderzoek aangewezen. In kanalen kunnen brandkleppen voorkomen die niet opspoorbaar zijn zonder demontage van het kanaal. Hiermee dient vooral in hoogbouw rekening mee gehouden te worden bij demontagewerken van kanalen. Alle lokalen en gebouwdelen werden bezocht met uitzondering van de plaatsen vermeld in onderstaande lijst: Indicatie op plan

Gebouw

Verd.

Plaats/lokaal/materiaal

Opmerking

* Bovenstaande niet onderzochte plaatsen dienen bijkomend onderzocht te worden in geval van werken in de betreffende ruimtes of bij gewijzigde functie van de betreffende ruimte.


!

p11/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

VII. ALGEMENE CONCLUSIE Een overzicht van de materialen is opgenomen in de bijgevoegde lijst van onderzochte materialen.

De volledige beschrijving van elk materiaal inclusief foto, risicoanalyse en

beheersmaatregelen zijn opgenomen in de beschrijvende fiches onder deel VIII. Specifieke werken die een risico vormen zijn opgenomen in de beschrijvende fiche. Er werden asbestmaterialen teruggevonden in het gebouw/installatie. Het betreft enkel hechtgebonden toepassingen. De aanwezige asbesthoudende producten vormen in de huidige toestand slechts een beperkt risico en zijn er geen maatregelen op korte termijn vereist. Bij de geplande renovatiewerkzaamheden dient men steeds de nodige voorzorgsmaatregelen te voorzien en de asbestmaterialen worden bij voorkeur verwijderd. Deze inventaris is een eerste stap in het beheer van asbest op de werkvloer. De inventaris dient aangepast te worden aan elke gewijzigde toestand en de beschreven materialen worden onderworpen aan een jaarlijkse visuele inspectie. Bij specifieke werkzaamheden in het gebouw of aan een installatie dient deze inventaris steeds vooraf geraadpleegd te worden ten einde de nodige maatregelen ter preventie van blootstelling van werknemers te treffen.

Het document wordt voorafgaand aan

werkzaamheden overgemaakt tegen schriftelijk en ondertekend afschrift aan eventuele externe werkgevers die op de betreffende site werken uitvoeren (vb aannemers, loodgieters, poetsdienst,…). Voor de indeling en voorwaarden van specifieke werkzaamheden wordt verwezen naar de tekst in bijlage 4 bij deze inventaris.


!

p12/15

Refnr: 15003694

asbestinventaris

datum: 23/10/2015

!

VIII. INVENTARIS VAN DE SITE


!

p13/15

5HI ,%(9(Y]Z

6LWH ZRQLQJ

)LFKHQU WRHSDVVLQJ

YH]HOFHPHQWSODDW

DVEHVWLQYHQWDULV YHUVLHQU

VWDDOQU

ELQGLQJ

5HIHUHQWLH

KHFKWJHERQGHQ

&KU\VRWLHO

VRRUWDVEHVW

&KU\VRWLHO

*HERXZ

ZRQLQJ

YHUG

ORNDDOSODDWV

:221.$0(53/$$7,16&+28:

2SP HQNHOLQGLWORNDDOJHYRQGHQ

'UDJHULQVWDOODWLH %HYHVWLJLQJRSGUDJHU

JOY

EHYDWDVEHVW

GHFRUDWLHYHYRRU]HWSODDW

6WDWXVPDWHULDDO QRJDDQZH]LJ QRJDDQZH]LJ

RQEHNHQG

5,6,&2$1$/<6( 9RODVEHVW

6FRUH

ELQGLQJ

KHFKWJHERQGHQ

WRHVWDQG

LQJRHGHVWDDW

YULMHRSS

YULMDDQGHELQQHQOXFKW

OXFKWVWURPHQ

JHHQ

ZDWHUVFKDGH

JHHQ

YHUVWRULQJ

FRQWDFW]RQGHUYHUVWRULQJ

WRHJDQJ EH]HWWLQJ

VSRUDGLVFKHWRHJDQJ

(YDOXDWLH

=((5./(,15,6,&2

,QJHYDOYDQVSHFLILHNHZHUNHQ]LHYHUGHURQGHUZHUNHQ PHWYHUKRRJGULVLFR ZRUGWKHWPDWHULDDOYRRUDI YHUZLMGHUGFRQIRUPGHEHSDOLQJHQYDQKHW.%DVEHVW YDQ

IRWRQU

%(+((560$$75(*(/(10 0

WHUPLMQ YRRU UHQRYDWLH

YHUZLMGHUHQ

3

ZHUNZLM]H

XLWYRHUGHU

WHEHSDOHQELM ZHUNHQ

:1 VPHW DWWHVW(+

0

:(5.=$$0+('(10(79(5+22*'5,6,&2 ZHJQHPHQYDQDVEHVWPDWHULDDO ELMWHFKQLVFKRQGHUKRXGRIELMUHQRYDWLHDIEUDDN PRQWDJHYDQWRHEHKRUHQ

: :

EUHHNZHUNHQ

:

:

$QGHUH/RNDWLHV YHUG

ORNDDOSODDWV ZRRQNDPHUSODDWLQ VFKRXZ

QVWDDO

:

JOY

WRHODDWEDDUKHLG YROJHQVVWULNWHSURFHGXUH YHUERGHQ YHUERGHQ

0((767$$7 GLDP EUHHGWH KRRJWH

GLNWH OHQJWH HHQKHLG

*OREDOHPHHWVWDDW

2392/*,1* VWXNV

RSSP

HWLNHWWHULQJ

67$786

QRJDDQWHEUHQJHQ

PDDWUHJHOYHUHLVW

6LWH ZRQLQJ

5HI LEHYHY]Z

DVEHVWLQYHQWDULV YHUVLHQU

,;2YHU]LFKWVOLMVW2QGHU]RFKWH0DWHULDOHQ5LVLFREHKHHUVPDDWUHJHOHQ

&KU\VRWLHO

RRUGHHO

ELQGLQJ

KHFKWJHERQGHQ

5LVLFR RRUGHHO

=((5 ./(,1 5,6,&2

SUHYHQWLHPDDWUHJHO

YHUZLMGHUHQ

ZHUNZLM]H

3

WHEHSDOHQELM ZHUNHQ

XLWYRHUGHU

ULVLFR ELMZHUNHQ"

GHFRUDWLHYHYRRU]HWSODDW YH]HOFHPHQWSODDW

W\SH DVEHVW

WHUPLMQ

ZRRQNDPHUSODDWLQVFKRXZ

W\SH PDWHULDDO

5LVLFR

JOY

GUDJHULQVWDOODWLH

EHYDWDVEHVW

ZRQLQJ

ORNDOHQ

VWDDOQU

YHUG

IRWRQU

ILFKHQU

JHERXZ

VWDWXV PDWHULDDO

:1 VPHWDWWHVW MDGHWDLO PDDWUHJHOYHUHLVW (+ ]LHILFKH

!

Bijlage 1: analyserapporten

!

!

Bijlage 2: plannen

!

Er werden geen plannen ter beschikking gesteld

Ibeve vzw – asbestinfo

docnr 2012/ibeve-asbest01

Bijlage 3: INFORMATIEVE TEKST ASBEST Asbest is een minerale vezel die in de vrije natuur voorkomt en destijds ontgonnen werd (asbestmijnen) om te verwerken in materialen, waaronder heel wat bouwmaterialen. Hierbij werden deze asbestvezels voornamelijk gemengd met andere materialen om deze meer stevigheid te geven of om de brandwerende en isolerende eigenschappen van deze materialen te bevorderen. Tevens werden een aantal zuivere asbestmaterialen vervaardigd zoals bijvoorbeeld asbesttextiel. In België werd relatief veel asbest gebruikt gezien de lokale verankering van de asbestcementindustrie (o.a. Kapelle-op-den-Bos) enerzijds en de uitgebouwde wetgeving brandveiligheid in gebouwen anderzijds. Er werden verschillende soorten asbest gebruikt die onderling van elkaar verschillen in fysische eigenschappen. Vooral volgende types asbest werden op grote schaal verwerkt in materialen: - chrysotiel of witte asbest - amosiet of bruine asbest - crocidoliet of blauwe asbest Naast deze drie soorten kunnen ook nog actinoliet, tremoliet en antophylliet voorkomen, zij het in mindere mate. Dit zijn de 6 soorten asbest die opgespoord worden bij de analyse van een materiaal door een erkend labo en op een analyserapport vermeld worden. Wettelijk gezien worden deze 6 soorten evenwel geregeld onder de term asbest en is er wat verplichtingen en maatregelen betreft geen onderscheid tussen de verschillende soorten asbest. Asbest werd destijds in meer dan 3000 soorten materialen verwerkt (voornamelijk in de bouw) en werd in ons land gebruikt tussen WO II en 1999. Algauw bleek het inademen van asbestvezels echter een belangrijk gezondheidsrisico in te houden op langere termijn. In eerste instantie wordt vooral bij werknemers die destijds werkzaam waren in de asbestindustrie of de verwerking van asbestmaterialen naast de gekende stoflong (asbestose) tevens een verhoogd risico op kanker vastgesteld. Om die reden werd het gebruik van asbest voor de vervaardiging van materialen in de meeste Westerse landen, waaronder ook België, aan banden gelegd en uiteindelijk volledig verboden. Door het veelvuldig gebruik van asbest tot eind de jaren ʼ90 is er evenwel nog heel wat asbest te vinden in oude installaties en oudere gebouwen en ook in ons milieu is nog heel wat asbest aanwezig. Wanneer dergelijke materialen na verloop van tijd schade vertonen of degraderen door externe invloeden of door werkzaamheden, dan kunnen asbestvezels vrijgesteld worden in de lucht. Dit betekent dat asbest nog steeds de nodige aandacht verdient en dat vooral bij technische interventies of bij renovatie en afbraak van installaties of gebouwen asbest nog steeds een reëel gevaar inhoud. In België is dan ook een duidelijk wettelijk kader voorhanden op federaal vlak ter bescherming van werknemers. Meerbepaald het KB van 16 maart 2006, met betrekking tot bescherming van de werknemers tegen de risicoʼs voor de gezondheid door blootstelling aan asbest. De bescherming van de volksgezondheid en het milieu (Vlarem, Vlarema,…) evenals de problematiek van asbestafval (inzameling, afvoer en verwerking of storten) is geregeld op regionaal vlak (Gewesten), maar is in elke regio gelijklopend gezien het Europese kader waarbinnen deze regelgeving werd opgesteld. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest is tot slot nog bijkomende regelgeving voorzien m.b.t. werven voor de inkapseling of de verwijdering van asbest waarin in functie van de aard en de hoeveelheid asbestmateriaal naast een specifieke vorm van asbestinventarisatie tevens een meldingsplicht of vergunningsplicht voor de betreffende werven is opgenomen (Besluit van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering van 10 april 2008) Versie: 05 dec 2012

p1/5



I. ASBESTHOUDENDE MATERIALEN Vooral in de jaren ʼ60 en ʻ70 werd een zeer divers gamma van asbestmaterialen gebruikt. Ondermeer asbesthoudende lijmen, mastiek, asbestkarton onder vloerbekledingen, kalkisolaties rond cv-leidingen, spuitlagen, pleisters, asbesttextiel,…. Vooral in hoogbouw werden in die tijd ook heel wat brandwerende materialen gebruikt om het gebouw te beschermen in geval van brand. Ook in de industrie en de bouw in het algemeen werden verschillende types van materialen aangewend in bovenvermelde periode. In de jaren ʼ80 was er reeds een geleidelijke afname van het gebruik van asbest (verbod op spuitasbest vanaf 1980) en in de loop van de jaren ʼ90 beperkt het gebruik zich nog voornamelijk tot kartondichtingen in installaties en leidingen en gebonden asbestcementmaterialen (“eternit” in de volksmond), zoals bijvoorbeeld dakbedekkingen, gevelbekledingen en plaatmateriaal. Het is dus zeker niet abnormaal dat asbest aanwezig is in oudere installaties en oudere gebouwen. De leeftijd van een gebouw evenals het type gebouw en zijn gebruiksdoeleinden geven dus bijgevolg heel wat informatie over de te verwachten asbestmaterialen. Ook lastenboeken en plannen kunnen mogelijk informatie met betrekking tot asbest bevatten en zijn indien aanwezig een belangrijke aanvullende infobron bij het visuele onderzoek ter plaatse. Voor zover ter beschikking gesteld door de opdrachtgever wordt met deze info rekening gehouden tijdens het onderzoek. Asbesthoudende materialen kunnen ingedeeld worden in 3 categoriën op basis van de mate waarin de vezels gebonden zijn in het materiaal. Met name: • hechtgebonden materialen: de vezels zijn sterk gebonden in cement, lijm,… o asbestcementmaterialen (in de volksmond eternit genoemd): ! dakbedekking of gevelbekleding zoals golfplaten, kunstleien, … ! onderdakplaten (menuiserit) ! platen voor buiten en binnenschrijnwerk, borden, keukens,… ! asbestcement plafondplaten ! dorpels, vensterbanken, , muurkappen, … ! verloren bekistingen (pilaren, vloeren,…) ! ventilatiekanalen, verluchtingsbuizen, doorvoerbuizen, rioolbuizen, … ! asbestcement water- en gasleidingen, … ! rookafvoerbuizen, roetschuif,… o asbest gebonden in vloertegels o asbest gebonden in lijm (vloer) of teer (dakdichting) o asbest gebonden in verf o asbest gebonden in mastiek of silicone (raamdichting, uitzetvoegen,…) o … • Zwakgebonden materialen: o Kalkisolatie rond oude CV-leidingen, muurpleisters, … o Brandwerende platen type pical o Asbestkarton in vloerbekleding (ballatum) o kartondichtingen en pakkingen, remvoeringen o … • Ongebonden materialen o asbestlinten, kledij en koorden (textiel 100% asbest) o Spuitlagen o Filtratiematerialen o …

Versie: 05 dec 2012

p2/5



De hechtgebonden materialen bevatten minder asbest en het betreft veelal witte asbest (chrysotiel) al werd in een aantal gevallen ook blauwe asbest (crocidoliet) toegepast. Onder normale omstandigheden is de kans op vezelvrijstelling uit hechtgebonden materialen beperkt wanneer de materialen in goede staat zijn. Indien de materialen in slechte staat zijn of wanneer ze bij werken beschadigd worden, dan kunnen de asbestvezels uiteraard wel vrijkomen. Zwakgebonden materialen daarentegen geven bij beperkte schade al gemakkelijker vezels vrij daar ze meer asbest bevatten en de binding in het materiaal veel zwakker is. Dergelijke materialen zullen bij schade veel sneller uiteenvallen en vormen een groter risico dan de gebonden materialen, zeker in geval van werken aan het materiaal of bij slechte staat van het materiaal. Het betreft ondermeer asbestkarton materialen die meestal witte asbest (chrysotiel) bevatten of brandwerende materialen (brandwerende plaat,…) en isolatiematerialen (kalkisolaties) die dikwijls amosiet (bruine asbest) bevatten. Vaak wordt ook een combinatie van bruine met witte of blauwe asbest in dergelijke materialen gevonden. Ongebonden materialen zoals spuitlagen (diverse asbestsoorten) en textielen (veelal witte asbest) geven steeds vezels vrij tenzij ze volledig afgesloten zijn van de lucht. Zij vormen dus steeds een risico wanneer ze vrij aan de lucht in een toegankelijke ruimte voorkomen. Dit wordt overzichtelijk weergegeven in onderstaand schema:

Deze indeling, evenals de hoeveelheid en de wijze waarop een materiaal bevestigd zijn bepalend voor de wettelijke indeling van werken aan asbestmaterialen. Demontage van hechtgebonden asbestmaterialen (zonder te breken) kan onder een aantal strikte voorwaarden (zie verder) met eigen personeel (opleidingsattest eenvoudige handelingen vereist) uitgevoerd worden Ook dichtingen, pakkingen en kleine hoeveelheden asbesttextiel mogen onder de strikte voorwaarden met dergelijke eenvoudige handelingen verwijderd worden gezien de beperkte omvang van de zwak of ongebonden toepassing. Andere materialen zoals kalkisolaties, asbestkarton onderlagen, spuitlagen, e.d. kunnen niet op eenvoudige wijze verwijderd worden. Dergelijke werken mogen enkel door erkende verwijderaars uitgevoerd worden. In deze inventaris is voor elk materiaal in de beschrijvende fiche duidelijk aangegeven onder welke categorie van werken de maatregelen en de verwijdering vallen.

Versie: 05 dec 2012

p3/5



II. GEZONDHEIDSRISICO Asbest is op Europees niveau ingedeeld als een gevaarlijke en kankerverwekkende stof waarvan het gebruik in België nu volledig verboden is. Dit betekent niet dat de aanwezigheid van een asbestmateriaal steeds een reëel risico inhoud. Dit hangt af van de binding in het materiaal, de staat en hoeveelheid van het materiaal evenals de mogelijke verstoring van het materiaal (functie van de gebruiksomstandigheden) en de mogelijke blootstelling (duur, frequentie,…). Asbestmaterialen vormen immers enkel een risico wanneer de asbestvezels vrij in de lucht kunnen komen en hierbij ingeademd kunnen worden. Een gekende doch tegenwoordig minder frequent voorkomende aandoening door inademing van asbestvezels is de asbestose. Asbestose is geen kanker, maar een stoflong (ontsteking en verharding van de long) door inademing van grote hoeveelheden asbest en is eerder een aandoening die vooral destijds in de asbestindustrie en asbestverwerking werd vastgesteld, gezien hier grote blootstellingen zijn. Op lange termijn kan inademing van asbestvezels evenwel ook kankers (ter hoogte van de luchtwegen) veroorzaken waarvan 1 kanker heel typisch is voor asbest, met name de mesothelioom (long- of buikvlieskanker).

Fig 1: longvlieskanker t.g.v. asbest (10 tot 40 jaar na blootstelling)

De huidige problematiek richt zich vooral op mesothelioom gezien hiervoor de vereiste blootstelling veel lager ligt. Vooral mensen die actief zijn in de bouw of in een technische functie (elektricien, dakwerker, loodgieter, schrijnwerker,…) lopen het risico om in contact te komen met asbestmaterialen waarbij tijdens de uitvoering van hun werk vezels kunnen vrijgesteld worden. Gezien asbest overal terug te vinden is in onze omgeving kan ook gesteld worden dat de meeste mensen reeds kleine hoeveelheden asbest hebben ingeademd door achtergrondblootstellingen of door klusjes thuis. De kans om hierdoor een asbestaandoening op te lopen is nooit nul, maar blijft nog steeds een stuk lager dan de andere risicoʼs in het leven. Belangrijk is om dergelijke blootstellingen zoveel mogelijk te vermijden. Wanneer mensen evenwel regelmatig kleine blootstellingen hebben of meermaals een grotere blootstelling oplopen (bijvoorbeeld bij werken op asbestmaterialen), dan wordt de kans op een asbestaandoening wel relevant. Hoe groter het aantal asbestvezels in de longen, hoe groter de kans op een mesothelioom of longkanker op lange termijn. Dus ook regelmatige lage blootstellingen vormen een reëel risico. Andere factoren die een rol spelen zijn persoonlijke gevoeligheid, rookgedrag (kans x 50 voor rokers) en het type asbest (blauwe asbest en bruine asbest zijn nog meer kankerverwekkend dan de witte asbest). Kinderen kunnen beschouwd worden als een risicogroep gezien zij nog een lange levensduur hebben.

Versie: 05 dec 2012

p4/5



Voor de gebruikers van een plaats, een gebouw of een installatie waarin asbestmaterialen aanwezig zijn, is het risico dus een stuk lager al kan er in een aantal gevallen wel een reëel risico zijn door aanwezigheid van niet of weinig gebonden materialen of materialen in slechte staat die zich vrij aan de binnenlucht bevinden. Zeker wanneer er grote hoeveelheden, zoals in het geval van spuitasbest, aanwezig zijn, kunnen er ook bij normale gebruiksomstandigheden relevante hoeveelheden asbestvezels vrijgesteld worden. Tot slot kan opgemerkt worden dat tegenwoordig ook een bepaalde categorie van synthetische vezels (door de mens gefabriceerd) gelijkaardige gezondheidseffecten kunnen veroorzaken, met name de vuurvaste keramische vezels. Deze materialen worden nog steeds gebruikt als hittebestendige isolatiematerialen bij hoge temperatuurtoepassingen (> 1000°C) en als dichtings- en filtratiematerialen (filters, koorden,dichtingen, elektrische toepassingen,…) Bijvoorbeeld de binnenbekleding in een glasoven, de isolatie rond een stoomketel, e.d maar ook kleinere toepassingen in huishoudelijke toestellen kunnen van dit type zijn. Veelal hebben deze keramische vezelmaterialen een spierwit uitzicht wanneer het gaat over zuivere materialen zoals een isolatiemat of een koord. Minder schadelijke alternatieven kunnen evenwel dezelfde uiterlijke kenmerken vertonen. Een bijkomend probleem is dat dergelijke materialen bij langdurige blootstelling aan temperaturen boven 1000 tot 1200 °C deels kunnen degraderen waarbij kristallijn SiO2- stof (cristoballiet) gevormd wordt. Dit is eveneens een kankerverwekkende stof. Dus zeker bij de toepassingen waar grotere hoeveelheden van dergelijke materialen aanwezig zijn of gebruikt worden, zijn vergelijkbare preventiemaatregelen als bij asbest aangewezen. Dit is evenwel niet geregeld in een aparte wetgeving en valt algemeen onder de bepalingen van het KB chemische agentia en het KB carcinogene agentia evenals de Europees geldende bepalingen (REACH, CLP,…) Een aantal organisaties neemt dergelijke materialen nu al mee op binnen de asbestinventaris, al is dit niet verplicht. Op aanvraag is dit mogelijk bij IBEVE vzw.

Versie: 05 dec 2012

p5/5



Bijlage 4: WERKEN AAN ASBESTMATERIALEN Enkel onderhoud-, herstel- en verwijderingswerkzaamheden evenals de behandeling en het storten van asbestafval afkomstig van deze werkzaamheden zijn nog toegelaten. Andere werkzaamheden zoals productie van asbestmaterialen evenals het op de markt brengen van asbestmaterialen is verboden.

Informatieoverdracht voorafgaand aan de werken In het kader van werken aan een installatie of gebouw (o.a. onderhoud of herstel, breekwerken en sloop of renovatiewerken) is in de wetgeving een verplichting opgenomen tot raadpleging van de asbestinventaris. Werken mogen nooit aanvatten zonder voorafgaande raadpleging van de asbestinventaris en het vastleggen van de vereiste maatregelen in functie van de aanwezige asbestmaterialen. De asbestinventaris dient niet enkel als informatiedocument voor de eigen werknemers maar ook naar andere werkgevers die in opdracht werken komen uitvoeren. In het kader van WERKEN MET DERDEN (contractors, aannemers, …) dient men immers steeds voor aanvang van de werken aan de andere werkgevers een copie van de asbestinventaris over te maken tegen schriftelijk en ondertekend ontvangstbewijs zodat de betrokken werkgevers de nodige maatregelen kunnen treffen voor de bescherming van hun eigen werknemers bij de uitvoering van het werk. De betrokken werkgevers mogen de werken NOOIT aanvatten zonder raadpleging van de asbestinventaris. Voorafgaand aan de werken wordt op basis van de info uit de asbestinventaris een risicoanalyse gemaakt en worden de vereiste maatregelen conform de bepalingen van eerder vermeld KB vastgelegd, zoals ondermeer: • Is de verwijdering van het asbestmateriaal aangewezen in het kader van de gepalnde werken? • Wie mag de werken uitvoeren (eigen personeel, derden, erkende firma,…) • Niet enkel asbestrisicoʼs, maar ook andere risicoʼs worden geëvalueerd o electrische risicoʼs, werken op hoogte, … • de maatregelen die genomen dienen te worden om blootstelling te vermijden (werkplan met vermelding van CBMʼs, PBMʼs, signalisatie, inrichting van de werf,…) • ingeval van verwijdering de toegepaste verwijderingstechniek (eenvoudige handeling, handschoenzakken, volledig hermetische zone) • informatieoverdracht aan uitvoerend personeel, betrokken werkgevers en toezichthoudende overheid (meldingen aan FOD WASO, BIM, …) • Vereiste erkenningen of opleidingsattesten en medische keuringen • Procedure voor afvoer en verwerking van asbestafval (gevaarlijk afval met verwerkingsattest) • Meetprogramma (luchtmetingen) Met uitzondering van de werken met zeer beperkte blootstelling (zie verder) is steeds een voorafgaande melding van de werken bij de diensten van Toezicht Welzijn (FOD WASO) van toepassing. Informatie over de regeling met betrekking tot werken aan asbest evenals de melding ervan is te vinden op volgende websites: • https://www.socialsecurity.be/site_nl/employer/applics/duc/general/declaration.htm • http://navb.constructiv.be/nl/acties_op_de_bouwplaats/unieke_werfmelding.aspx • http://www.werk.belgie.be/defaultTab.aspx?id=618

Versie: 05 dec 2012

p1/8



INDELING WERKEN AAN ASBEST (wie mag wat?) Werken aan asbest zijn strikt geregeld en zijn steeds verbonden aan strikte voorwaarden. Hierbij wordt een belangrijk onderscheid gemaakt tussen enerzijds werken waarbij asbestmaterialen weggenomen worden (sloop en verwijdering) en anderzijds werken waarbij geen asbestmaterialen verwijderd worden, maar waarbij toch asbestvezels kunnen vrijkomen (onderhoud en herstelwerkzaamheden).

In bovenstaand schema zijn de voorwaarden waaronder onderhoud en herstelwerkzaamheden evenals verwijderingen met behulp van de eenvoudige handelingen mogen uitgevoerd worden weergegeven in het oranje kader. Voor de sporadische handelingen met zeer beperkte blootstelling is dit het groene kader.Voor alle werkzaamheden geldt dat de blootstelling van de werknemers nooit hoger mag liggen dan 0,1 vezels/ml. Bij verwijderingsactiviteiten met behulp van de eenvoudige handeling is een belangrijke voorwaarde dat de vezelconcentratie in de lucht NOOIT hoger mag liggen dan 0,01 vezels/ml, zoniet dient men over te schakelen op een andere werkwijze. Dit betekent dat weinig- of niet gebonden materialen zoals textiel, die niet vooraf gefixeerd of verzadigd kunnen worden met fixatiemiddel, met deze methode vrijwel onmogelijk is zonder deze voorwaarde te schenden. Ook voor de erkende verwijderingswerken zal men buiten de afgeschermde zone steeds onder 0,01 vezels/ml dienen te blijven. Bij overschrijding zijn maatregelen vereist. Deze actiewaarde wordt tevens gehanteerd voor de vrijgave van een hermetische zone na verwijdering. Wanneer men bij werken buiten de afgeschermde zone een vezelconcentratie bekomt die hoger is dan 0,1 vezels/ml, dan worden de werken stilgelegd en worden de bevoegde inspectiediensten van de FOD WASO verwittigd.

Versie: 05 dec 2012

p2/8



I. sporadische handelingen met zeer beperkte blootstelling Bij deze handelingen is de kans op vezelvrijstelling vrijwel onbestaande. Behoudens informatieoverdracht en instructies naar de werknemers toe gelden weinig andere verplichtingen gezien de kans op vezelvrijstelling omzeggens onbestaande is. Handelingen met zeer beperkte blootstelling zijn: a) korte niet-continue onderhoudsactiviteiten, waarbij men uitsluitend in contact komt met hechtgebonden asbest en die geen risico vormen op het vrijkomen van asbestvezels; bijvoorbeeld: - reinigen van een asbestcementvensterbank met een vochtige doek - Valt NIET onder deze indeling: aanboren van een cementleiding om een nieuwe aansluiting te plaatsen gezien men de asbestcementleiding daarbij beschadigd en er vezels kunnen vrijkomen (zie verder onder onderhoud en herstel). b) verwijdering van niet-beschadigde materialen, zonder deze stuk te maken (niet gevezen niet gelijmd noch genageld), waarin de asbestvezels stevig in een matrix zijn gebonden; bijvoorbeeld: - het loshaken van een asbestcement schoolbord zonder aan het asbestmateriaal zelf te raken - afvoeren van een losstaande asbestcement bloembak. - verpakken en afvoeren van enkele losliggende leien in goede staat (stockage) - Valt NIET onder deze indeling: verwijderen van dakbedekking of schrijnwerk daar deze materialen gevezen of genageld zijn en bijgevolg tijdens het losmaken asbest kan vrijkomen!!! c) inkapselen en omhullen van asbesthoudende materialen die in goede staat zijn; bijvoorbeeld: - verven van een brandwerende plaat in goede staat - omhullen van een kalkisolatie in goed staat (geen schade zichtbaar) - luchtdicht afsluiten van een opening met silicone om asbestmateriaal af te schermen - Valt NIET onder deze indeling: inkapselen of omhullen van materialen in slechte staat of ongebonden materialen daar hier reeds asbest vrijkomt. d) bewaking en onderzoek van de lucht en het nemen van monsters om vast te stellen of een bepaald materiaal asbest bevat.

II. Onderhoud en herstelwerkzaamheden (mogelijk blootstelling aan asbest) Alle andere werken waarbij geen asbestmaterialen worden weggenomen kunnen gezien worden als onderhoud en herstelwerkzaamheden met mogelijke blootstelling aan asbest. Hierbij gelden heel wat verplichtingen zoals interne opleiding van betrokken personeel, medische keuring, melding bij de overheid, werkplan, … Voorafgaand aan dergelijke werken dient men steeds na te gaan of het asbestmateriaal niet eerst dient weggenomen worden (risicoanalyse) Voorbeelden zijn: • trekken van kabels waarbij contact met asbestmateriaal optreedt • maken van een doorvoeropening in een asbestwand • aanboren van een asbestcementleiding voor plaatsing van een nieuwe aansluiting • vastschroeven van toebehoren op een asbestcementwand • onderhoud en herstel op een ketel met asbestkartondichtingen (bij systematische verwijdering van dichtingen komt men bij sloop en verwijdering zie verder) • dichten van lekken in een asbestcement dak • …

Versie: 05 dec 2012

p3/8



III. Sloop- en verwijderingswerken Binnen de werken van sloop en verwijdering wordt onderscheid gemaakt tussen twee categorieën, met name de eenvoudige handelingen en de gespecialiseerde sloop en verwijdering.

Eenvoudige handelingen mogen uitgevoerd worden met eigen personeel onder strikte voorwaarden (zie verder) en mits zij beschikken over een attest van de opleiding eenvoudige handeling (8u externe opleiding). Een belangrijke voorwaarde voor de toepassing van deze techniek is dat de vezelconcentratie rond de werken onder 0,01 vezels/ml blijft. Dit kan enkel wanneer men het materiaal zo weinig mogelijk beschadigd (demontage). Vrijkomend stof wordt opgevangen met een aangepaste stofzuiger (absoluutfiltratie) of neergeslagen door gebruik van fixatievloeistoffen. De stofvrijstelling dient per definitie beperkt te zijn, zoniet is geen sprake van een eenvoudige handeling. Het betreft ondermeer volgende verwijderingswerken: o demontage van hechtgebonden asbest zonder het materiaal te breken zoals losvijzen of loshaken (dakbedekking en gevelbekledingen zoals golfplaten, leien, asbestcementplaten in binnen en buitenschrijnwerk,…) o loskappen zonder materiaal te breken (vb verwijderen vensterbanken en dorpels in asbestcement) o verwijderen van hechtgebonden vloertegels die gemakkelijk in hun geheel loskomen o wegnemen van pakkingen en dichtingen o wegnemen van beperkte hoeveelheid textiel die vooraf verzadigd kan worden met fixatievloeistof (vb asbestkoorddichting in ketel) o demontage van zwakgebonden plaatmateriaal voor zover het materiaal vooraf volledig gefixeerd kan worden o reiniging van een asbestvervuiling waarbij geen brokstukken zichtbaar zijn

Gespecialiseerde verwijdering (erkende asbestverwijderaars) Voor heel wat materialen zal enkel verwijdering door een erkend verwijderaar toegestaan zijn waarbij veelal in een hermetische zone gewerkt wordt. Ondermeer de bevestigingswijze van het materiaal (gevezen, genageld, gelijmd,…), de aard van het materiaal (gebonden versus ongebonden), de staat van het materiaal (goede versus slechte staat) en de hoeveelheid bepalen of een materiaal al dan niet onder gespecialiseerde verwijdering valt. Volgende verwijderingen dienen in elk geval steeds door een erkende asbestverwijderaar uitgevoerd te worden en gebeuren veelal in hermetische zone gezien het grote risico op vezelvrijstelling: ! kalkisolatie rond cv-leidingen (NOOIT eenvoudige handeling door loodgieter!!!) ! textielen waar voorafgaande fixatie niet mogelijk is ! gelijmde asbestkartonvloerbekleding ! asbestspuitlagen ! afschuren zwarte lijm ! brandwerende platen type pical ! gebroken asbestcementmaterialen ! asbestcementmaterialen die niet in hun geheel gedemonteerd kunnen worden (vb ingemetst of genageld) ! asbesthoudende muurpleister ! ….

Versie: 05 dec 2012

p4/8



VOORWAARDEN VAN TOEPASSING BIJ ASBESTWERKEN Voor werken die ingedeeld kunnen worden als een sporadische handeling met zeer beperkte blootstelling zijn er slechts een beperkt aantal voorwaarden. Voor deze werken geldt een informatieplicht naar werknemers en comité toe en wordt de arbeidsgeneesheer om advies gevraagd. De werknemers krijgen een korte opleiding (risicoʼs, werkinstructie, PBMʼs) voorafgaand aan de werken. De nodige PBMʼs zijn ter beschikking en algemene technische maatregelen worden genomen om blootstelling uit te sluiten. Voor ALLE andere werken met mogelijke asbestvrijstelling gelden volgende voorwaarden (*): o Opleiding uitvoerders in functie van indeling werken ! Interne opleiding voor onderhoud en herstelwerken ! 8 u externe opleiding voor eenvoudige handelingen (attest vereist!) ! 32 u externe opleiding voor personeel van erkende verwijderaars o Informatieplicht t.o.v. werknemers en comité o medische keuring uitvoerders ( zie pa-arbeidsgeneesheer) o voorafgaande melding werken bij FOD WASO o opnemen van uitvoerders in register asbestwerken o signalisatie en afbakening o werkplan inclusief preventieve maatregelen ! situatieschets, duur, … ! werkmethode en maatregelen (demontage, bevochtiging, zone,…) ! Collectieve bescherming: afscherming, onderdruk,… ! PBMʼs: type masker (P3, overdruk,…), overall, schoenen, … o procedure verpakking en afvoer asbestafval (verwerkingsattest vereist) o opmaak van een meetprogramma voor luchtmetingen (zie eerder) Uiteraard dient na de werken de asbestinventaris en de bijhorende risicoanalyse aangepast te worden aan de gewijzigde toestand. Voor het Brussels Hoofdstedelijk gewest is er bijkomend een Besluit voor werven voor de verwijdering en inkapseling van asbest waarbij in functie van de aard en de hoeveelheid van het asbestmateriaal een meldingsplicht of een verplichting tot aanvraag van een milieuvergunning van toepassing wordt. Voor dergelijke werven is een aparte vorm met vastgelegde layout vereist conform het betreffende besluit van 10 april 2008. Deze is bij IBEVE vzw verkrijgbaar op aanvraag. BELANGRIJKE OPMERKINGEN: • Ook dakwerkers, aannemers, loodgieters e.d. dienen steeds aan bovenvermelde bepalingen te voldoen ter bescherming van hun eigen werknemers. Verwijderen van dakbedekking of gevelbekleding of verwijderen van dichtingen uit een installatie is een EENVOUDIGE HANDELING en dient dus onder de voorwaarden van een eenvoudige handeling uitgevoerd te worden. • Kalkisolaties rond chauffageleidingen mogen NOOIT door een gewone loodgieter verwijderd worden. Enkel erkende asbestverwijderaars komen hiervoor in aanmerking. • Een gebouw dient steeds voor afbraak volledig asbestvrij gemaakt te worden, tenzij dit door andere risicoʼs niet mogelijk zou zijn (vb na brand of bij instortingsgevaar). In dat geval kan overgegaan worden tot een gecontroleerde afbraak met uitgebreide stofbeperkende maatregelen.

Versie: 05 dec 2012

p5/8



BASISPRINCIPES BIJ VERWIJDERING MET BEHULP VAN EEN EENVOUDIGE HANDELING EN BIJ ONDERHOUD- EN HERSTELACTIVITEITEN

PBMʼs bij kleine werken (onderhoud, herstel of eenvoudige handelingen) * mondmasker P3 voor eenmalig gebruik (enkel bij lage vezelconcentratie) •

Voor meer gespecialiseerde werken zijn overdrukmaskers met P3-filter vereist

* stofdichte wegwerpoverall (Type 5 en 6) • •

neem bij voorkeur blauwe of grijze kleur op plaatsen die zichtbaar zijn voor publiek. Wit schrikt af! Neem vlamvertragend type bij elektrische werken of bij brandrisico (vb gas)

* wegwerphandschoenen of afwasbare handschoenen (geen poreuze stof) •

Trek de mouw van de overall over de handshoenrand en dicht af met tape in geval van stofvormende activiteiten

* draag veiligheidslaarzen of veiligheidsschoenen • •

Schoenen steeds in combinatie met wegwerp overschoenen bij gladde vloeren of bij verhoogd valrisico De overall komt over de laarzen. In geval van schoenen, tape de pijpuiteinden van de overall vast op de bovenzijde van de schoen.

* verwijder na einde van de werken en opruimen van de werf of bij pauze de beschermkledij uitgezonderd het masker. Verpak kledij als asbestafval. • •

In geval van pauze of na korte kleine werken (< 2u) was handen en gelaat en verwijder het masker. Verpak als asbestafval. In geval van langere werken (> 2u) of bij visuele bevuiling op overall neem een douche en verwijder masker. Verpak als asbestafval.

* Respecteer de nodige hygiëne tijdens de werken

Versie: 05 dec 2012

p6/8



ASBESTAFVAL: VERPAKKING, TRANSPORT EN STORTEN

Alle materialen die asbest bevatten evenals materialen die bevuild zijn met asbest worden beschouwd als asbestafval. Dit betekent dat ook de gebruikte plastiekfolies voor afscherming, alle niet-reinigbare materialen in de werkzone en de persoonlijke beschermingsmiddelen beschouwd worden als asbestafval. Alle asbestafval dient verpakt en afgevoerd te worden als gevaarlijk afval! Verpakking gebeurt op de werf in een dubbele hermetische plastiekverpakking voorzien van de nodige asbestlogoʼs in geval van zwak- of ongebonden asbestmaterialen (vb asbestkoord, kartondichtingen,…). Voor hechtgebonden asbest (vb golfplaten, leien, vensterbanken,…) volstaat evenwel een enkelvoudige verpakking in speciaal daartoe bestemde zakken of Big Bagʼs met voorgedrukt asbestlogo. Het asbestafval wordt onmiddellijk binnen de werkzone verpakt en mag enkel verpakt getransporteerd worden. Voor grotere hoeveelheden ongebonden afval wordt het dubbel verpakte afval voor transport ondergebracht in een gesloten container. Voor grotere hoeveelheden gebonden afval volstaat een container voorzien van aangepaste container Big Bag. Transport van asbestafval naar een stort- of een verwerkingsbedrijf wordt uitgevoerd door een erkend overbrenger. Particulieren mogen gebonden asbestafval evenwel afleveren op een containerpark waar het afval ingezameld wordt in een container voorzien van een Big-Bag. Ongebonden afval zoals dichtingen, koorden, e.d. wordt niet aanvaard op een containerpark. Asbestafval wordt steeds gescheiden gehouden van andere afvalstromen!!! Gebonden asbestafval wordt apart verpakt en gescheiden gehouden van ongebonden asbestafval. Ongebonden asbestafval wordt immers voor het storten verwerkt tot cementblokken terwijl gebonden asbestafval verpakt gestort en begraven wordt. Dit is weergegeven in onderstaande figuren:

Versie: 05 dec 2012

gebonden

p7/8



Gebonden asbestafval wordt verpakt gestort en afgedekt op een stort voor gevaarlijk afval.

Ongebonden afval wordt eerst verwerkt in een verwerkingsbedrijf waar het vermalen en gemengd wordt met cement. De cementblokken worden verpakt in plastiek en dan pas gestort en afgedekt op een stort voor gevaarlijk afval. Voor meer informatie met betrekking tot asbestafval kan verwezen worden naar volgende websites: • Vlaanderen: http://www.ovam.be • Brussels Hoofdstedelijk Gewest: http://www.ibgebim.be • Wallonië: http://environnement.wallonie.be/owd/towd.htm

Versie: 05 dec 2012

p8/8

!

Bijlage 5: lijst erkende asbestverwijderaars

!

Asbest: bedrijven erkend voor afbraak- of verwijderingswerken Bedrijven erkend voor werken van afbraak of verwijdering van asbest en/of materialen die asbest bevatten Deze lijst is opgemaakt op 6 februari 2015. Een actuele lijst kan je vinden op volgende website : http://www.werk.belgie.be/lijst_asbestverwijderaars.aspx

!"#$% !"#!$%&'() *+,-./012324'56 789:';<+,2=42> 87?9585@6: 87?95:7757 1+A G//HI??333EC=/0C,FC==1C-3ED<> !%P(&'() %-2',-'TC0D'*+,-./012=U'@6 6988'L&%$;&%N 8S7?9987S8 8S7?9:557: 1+AED<> !.F2./'TC0/+20.'L2=41Z'L)L! [<+2'%2>2'@ ::X8';POJP%#& 8S6?:X5Y89 8S6?:X:X89 1+A20/'S:Y! (#W@6X:'$\')P$\P# 889S'6S9'9@968: 889S'6S9'9@968S 1+A G//HI??333EF0FW.20Q1D2.ED<> L1=A1+420'*+,-./01C='O20Q1D2.'L2=41Z'() L<202Q2=,.2324'6']'\CQ2+'S8X: :858'[31^+,02DG/ 89?9:Y88S8 89?9:X@X96 1+A 333EF1.W1.ED<> L&L%*_'L)L! PQ20G<2R'S! :@:8'&2=242> 89?9Y6'98'98 89?9Y@'68'98 1+AC1=BD
&'()*+,)-./0'(/$+1$.2/%03+ 4(''(%-.'"

5$#6'."'2

S:E8YE:8S6

86E86E:8SX

8@E8YE:8S6

98E8XE:8SX

8XE87E:8S:

'86E8@E:8S@

:YE8YE:8S9

S7E8XE:8SX

8:E87E:8S6

98E8XE:8S5

78**$9(''#

9SES:E:8S6

98E8XE:8S5

S6E89E:8S9

98ESSE:8S@

S@E86E:8S@

:XE8SE:8S@

:YE8:E:8S@

SXES:E:8S8

8YE85E:8S@

S6E89E:8S9

S9E8XE:8S@

K2c2'20R2++1+4'1.'F2H20R/'/2/G<,2

!"#$% !!"#!$%&'()*$#+, ,$-./0*(1#23 4567898#:;#!$#"$$<' ==7>#6#7=222?@A= ==7>#6#7=389?>3@ 0'B&C..%D$E F((GHIIJJJD..%D$E !K"K#K'L0<&'%$'()-#M&'(<)N(&=39 3=@=#TJ0Q'.<$NF( =7I39=#98#>> =7I39=#93#97 0'B&.$NC.$%$DU$ JJJD.$N'LDU$ VWX6MXYXZ[#4, ;0$.)EJR))0#93#) ?===#V$'( =?I37A#39#A= =?I37A#3@#=2 )-*$%$$'C*0)6N)()<&DU$ F((GHIIJJJD*0)6N)()<&DU$ V#\#X#!K#"K]YKZ#4, XOO$O($$'J$*1#>>@#XA >@8=#YKZ4XY =3I9A3>788 =3I9A3>9=> 0'B&C.$%$E($3 3=8=#X4Y;KZ:K4 =7I92A2=>@ =7I92A>@82 0'B&C*F%&'()*$DU$ JJJD*F%&'()*$DU$ _XK`KZ#+$-*0a#4, KE<&G)==#PW4Y64W_5XXP =7I@A?>9AA =7I@A?>9A@ 0'B&CR)$B$7+ 3=7=#X'(J$9> 9260 WICHELEN 052/426465 052/425453 [email protected] www.libreco.be/ "XZYK4P#!$%&-0(0&'#M&%G)'e#4, V0$($<0QO(<))(#>7>6>77 72==#V$'R =A?IA8#?@#?= =A?I7A#>8#?3 "XZW4K#X4!#W4!]PYZWX5#M5KX4W4V#PKZ,WMKP#i"WMj#'L W'.EO(<0$O(<))(1#3 39==#5WKZ =7I8A?>>>3 =7I8A?3@39 .)'(F&'0OC%0N6'LDU$ F((GHIIJJJD%0N6'LDU$I'-IJ$-R&%DF(%"[!KZ4K#ZK4[,XYWKYKMS4WK_K4#4, P&EL$<)0'$O(<))(1#7A683 ?A==#!KW4TK =?I7A2?@2@ =?I7A2?A32 0'B&C%<(%&'E%$'(DU$ F((GHIIJJJD%&'E%$'(DU$ "[]ZW_#4, V<&$'$'.))--))'1#7?? 3=7=#X4Y;KZ:K4 =7I9833=8= =7I9837237 %&E<0RC%&E<0RDU$ F((GHIIJJJD%&E<0RDN&%I :KKYKZP#,D#[4!D#[DWD;D#4, T)L$-U&OO(<))(#7 33==#S$<$'()-O =>8I3A#77#== =>8I3A#77#>> 0'B&CG$$($
&'()*+,)-./0'(/$+1$.2/%03+ 4(''(%-.'"

5$#6'."'2

>@D=?D3=>3

7>D=AD3=>8

>8D>=D3=>7

7=D=?D3=>9

>8D>=D3=>7

7=D=?D3=>9

78**$9(''#

7=D=8D3=>9

7=D=2D3=>9

7=D=2D3=>9

3=D=AD3=>8

7=D=2D3=>9

>3D=AD3=>8

=?D=@D3=>?

7=D=2D3=>9

>3D=AD3=>8

7=D=2D3=>2

3AD=AD3=>7

7>D=AD3=>9

>2D=?D3=>8

7=D=2D3=>@

S$<'0$EJ0'*O))'L<))*#$
7=D=2D3=>9

>2D>=D3=>3

7=D=2D3=>2

!$/$#$
!"#$% !"#"$%&'(') *+,&-,.&/01-*21,33,.4&5 6788&'"!9":&;$<"/="/> 7?@A8?BC??B 7?@A8?BC6?D 21EFG*,-,HFCI, J33KLAAMMMC*,-,HFCI, !":%N"$&:( )H0H20.3*0034&BO$ 5OO7&9""P 7BOAQ??75B 7BOAQ??7B? 21EFG*,1F3,HCI, MMMC*,1F3,HCI, !%=)!$%&:( '002R,1..3*0034&B6 D5O7&S"P" 7@5AOOQ?DO 7@5AOOQ6O@ 21EFG*FT0*HFC,2EE0U,CI, MMMC*FT0*HFCI, /C'C=CVC&:( !F+3,&-,&W0XXF12,4&O' 67BB&9YPV: 7?@A856Q58 7?@A8B6OO7 /="N&))::"=V:9":&'(') Z*,,R&B7Q DB87&',[,*,1 78A668&BQ&8Q 78A668&5B&QQ K*F\,H3G.T,3]0011,T21U,1CI, J33KLAAMMMC.T,3]0011,T21U,1CI, /^V"&',XU2+T&V1-+.3*2,&N2J01U,4&#_K0*3,T,13&)T2013, *+,&)XI,*3&P,U*01-&5 O@77&NVY):9" 7Q@A&58C7DC5O 7Q@A&58C?8C8@ HC.HJFXX2,*G.K2,CHFT J33KLAAMMMC.K2,CHFT /N)#/')#"!&:V$%P)/&:( '*F,X.3*0034&D5 Q@87&Y)!"P'"Z" 7@?A6BBB6Q 7@?A6B6O75 21EFG.30-.I0-,*12HFX0.CI, J33KLAAMMMC.30-.I0-,*12HFX0.CI,A /N)/'"/N&I[I0 )[,1+,&-,.&=F2..F1.&87) B8?7&^,*M,` 75AO?7&BO&67 75AO?7&86&D? 21EFG.30XX0,*3CI, J33KLAAMMMC.30XX0,*3CI,A ()P":/&:( '*+UT011X0014&56 B7?7&'!
&'()*+,)-./0'(/$+1$.2/%03+ 4(''(%-.'"

5$#6'."'2

78**$9(''#

58C7?C57B@

87C7?C57B6

75C7DC57BO

87C7?C57B6

7?C7DC57B5

58C7?C57B@

87C7?C57B@

B5C7QC57BO

87CB7C57BQ

7@C7QC57BO

5QC7?C57B@

B@C76C57B8

87C7?C57BO

B6C78C57B@

8BC7@C57B@

7@C7BC57B@

87CBBC57B?

%1-,*`F,R&J,*12,+M21U&,*R,1121U&XFK,1-,

2015!

Recommend Documents