2006

Visie exploitatie,waardering en normering zorgvastgoed

Senior Living Group 

Dominiek Beelen : CFO en mede-bestuurder sinds 01/01/2006



Belgische NV gesticht door Waterland Private Equity Fund per einde 2004



Per sept 2013 deel uitmakend van Korian-Medica Groep (France)



Missie is leidende rol te vervullen binnen het segment van commerciële rusthuizen in België, zowel op vlak van schaalgrootte als kwaliteit.

1

Senior Living Group  Erkenning in portefeuille voor 6.700 bedden waarvan momenteel 5.820 operationeel  Momenteel 50 residenties in beheer, 5 greenfields in uitwerking.  Nationale spreiding :  Vlaanderen : 31 + 5 greenfields  Brussel : 9  Wallonië : 10

 Zakencijfer

(excl personeelssubsidies)

:

 2013 : 202 mio €  Forecast 2014 : 208 mio €

Agenda 

Demografische vooruitzichten >< regulering/gunning



Algemene verwachtingen en markttendensen in de zorgsector



Beoordeling vastgoed financieringsmogelijkheden



Continuele toename normeringsvereisten



Budgettaire beperkingen   



P&L breakdown van een standaard rust-en verzorgingstehuis en assistentiewoning Welke opportuniteiten, risico’s te verwachten + tendensen Impact opportunities en threats op huurpotentieel

Infrastructurele eisen zorgvastgoed

2

Snapshot ouderenzorg in België vandaag



Ongeveer 20,000 AW



Ongeveer 1,530 WZC met 134,000 bedden in 2013 assistentiewoningen)

(excl

waarvan ongeveer 300 privé-uitbaters.



Groei% van 0,6% per jaar sinds 2003, doch wel 1,5% laatste 3 jaar



België meer aantal bedden per 1000 75+ dan het europees gemdl.

Snapshot ouderenzorg in België vandaag (2)



Vlaanderen laagst aantal bedden per 1000 75+



Prijs niet de belangrijkste drijfreden keuze WZC

3

Snapshot ouderenzorg in België vandaag (3)

 

Gemiddelde leeftijd van de bewoners = 85 jaar Gemiddelde leeftijd bij opname = 83,2 jaar 



Gemiddelde verblijfsduur : rond 2j en 7m 



… Afgenomen doorheen de jaren

Toename zorgtegraad : 



… Toegenomen doorheen de jaren

SLG : 2006 : 57% >< 2014 : 72%

Geen grote regionale verschillen

Rusthuisbedden - Verstrekker Publiek

–

For Profit

Vlaanderen 71,069 – 52%

–

Non Profit

Wallonië 47,790 – 36%

Brussel 15,147 – 12%

4

Rusthuisbedden - Verstrekker Publiek

–

For Profit

Vlaanderen 17,000 woongelegenheden

–

Non Profit

Wallonië 2,000 woongelegenheden

Brussel 2,000 woongelegenheden

Demografische vooruitzichten (bron Federaal Planbureau 12-2011)

5

Demografische vooruitzichten per regio (bron Federaal Planbureau 12-2011)

   

Toename populatie 80+ met 2% jaar sinds 2000 Tegen 2030 30% meer 80-plussers dan vandaag (6% van de bevolking) Tussen 2000 en 2013 gemiddelde toename van 800 bedden per jaar Voorspelling noodzaak aan nieuwe bedden komende 12 jaar tussen 1,800 tot 4,000 bedden per jaar in België

Demografische vooruitzichten per provincie

6

Wetgevend en financieel kader na 6de staatshervorming (01/01/2015) 

Verschuiving van verantwoordelijkheden en budgetten van Federaal naar Regionaal



Financiering via RIZIV FF wellicht tot 2017 volgens huidige berekeningsmethode, nieuwe formule in onderzoek

Regionaal

Federaal

Voor 1/1/2015

Na 1/1/2015

Financiering ROB/RVT, DVC Erkenningsvoorwaarden RVT en DVC Dagprijs controle (FOD Economie) Thuisverpleging

Thuisverpleging

Programmatie en erkenning WZC + thuiszorg Toekenning RVT erkenning + toezicht Kwaliteitsnormering Woonbeleid ouderen VIPA (infrastructuur investeringen) Thuiszorg

Programmatie en erkenning WZC + thuiszorg Toekenning RVT erkenning + toezicht Kwaliteitsnormering Woonbeleid ouderen aflopend, einde 2016, alternatief ? Thuiszorg Financiering ROB/RVT, DVC (budget 85%) Dagprijs goedkeuring Erkenningsvoorwaarden RVt en DVC

Publieke financiering van langdurige zorg

België LDV-uitgaven voor ouderen % BNP Aantal 65+ die verzorging krijgen in WZC Aantal beschikbare bedden per 1000 personen 65+ Aantal beschikbare bedden per 1000 personen 80+

Frankrijk Nederland Duitsland OESO gemdl

1,90%

1,80%

4%

1%

1,90%

6,60%

6,50%

6,50%

3,80%

4%

69,4

52

69

51

49

230

184

277

196

N/A

Bron OESO



Overheidsuitgaven welzijn en gezondheid gemiddeld 5,6% jaarlijks gestegen afgelopen 10 jaar  

Financiering WZC : +7% per jaar Thuisverpleging : +7% per jaar



Objectief was toename RIZIV budget 4,5%, sinds 2013 herzien naar 2%



Budget naar de regio’s obv evolutie 80+, evolutie in functie van 82,5% van de procentuele reële groei in BBP per inwoner + jaarlijkse inflatie



“De gegunde bedden van +20,000 in Vlaanderen kunnen NIET worden gefinancierd door de beschikbare budgetten”

7

Toestand gegunde bedden >< moratorium

Gunningscriteria WZC/CKV en DVC Vlaanderen  MORATORIUM >< verwachte nood aan 14.000 bijk plaatsen komende 10 jaar in Vlaanderen  Tot einde 2012 gereguleerde programmatie Agentschap van Zorg en Gezondheid (AZG)

 www.zorg-en-gezondheid.be  Vastgestelde problemen :  actueel te veel vergunningen (te lang) in portefeuille  gunningsprocedure te versnipperd.  Eigenlijk al te veel bedden gegund

 Gunningsprocedure erkenningen WZC in recente jaren echter in vraag gesteld, nieuwe gunningsprocedure erkenningen on hold gezet tot 31/12/2015

 Programmatie voor Assistentiewoningen opgeheven

8

Gunningscriteria – Vlaanderen

(Highlights eerste ontwerp Vlaamse Regering ter wijziging gunningscriteria 01/01/2014 - behouden maatregelen : 

Reeds afgeleverde, niet geëxploiteerde (“voorafgaande”) vergunningen (VV) voor 01/01/2014 : 

VV verleend VOOR 01/01/2010 ngo éénmalig verlengd met max 3 jaar

 Regio wordt ZORGREGIO 

nieuwe stemmen dat ook zorgregio nog wordt uitgebreid voor zover erkenningen in handen van zelfde uitbater ?

 Mogelijkheid tot samenvoegen van VV :   

Minimaal 2 1 tot 3 initiatiefnemers Binnen “zorgregio”

 MAAR : timing uitvoeringsbesluit “call for projects” ?



Erkenningskalender 

Initiatiefnemer moet gedetailleerde jaarplanning van ERKENNING opgeven (per site en per trimester)  

Voor 01/01 van jaar X voor geplande realisaties jaar X + 2 voor 01/01/2015 voor geplande openingen 2015 + 2016 + 2017

Gunningscriteria – Vlaanderen

(Highlights eerste ontwerp Vlaamse Regering ter wijziging gunningscriteria 01/01/201 - behouden maatregelen (2) :  Bijzondere bepalingen mbt programmatie en erkenning  Enkel (voorlopige) erkenning als het past in de begrotingskredieten Vlaamse Regering (jaarlijks bepaald)  Erkenningsbesluit bevat de te hanteren dagprijs (enkel nog aanpasbaar ifv index in jaar van opening)



Quotum aan erkenningen vastgelegd in functie van beschikbaar budget :



Over Quotum nog steeds onduidelijkheid :

niet zeker dat je de bedden in portefeuille mag bouwen, noch dat lopende bouwprojecten kunnen worden erkend in jaar van realisatie

 

vorig jaar geopperd max 1,500 geactiveerde erkenningen voor 2015 en 2016 Nu issue ingezien mbt lopende bouwprojecten, quotum onder review, geruchten tot 3,000 bedden ?

9

Gunningscriteria – Vlaanderen

(Highlights eerste ontwerp Vlaamse Regering ter wijziging gunningscriteria 01/01/201 - behouden maatregelen (3) :

 Prioriteitenregeling bij verdeling  Gepland trimester  Voorrang voor achtergestelde zorgregio’s  Geldigheidsduur geplande exploitatie VV

 Selectiecriteria (?) :     

Dagprijs ifv gemdl dagprijs zorgregio Samenwerkingsvisie met andere zorgverstrekkers Reputatie initiatiefnemer Zorgbehoefte + inplantingsplaats in de zorgregio Differentiatie (WZC, CKV, DVC …)

Gunningscriteria – Vlaanderen

(Highlights eerste ontwerp Vlaamse Regering ter wijziging gunningscriteria 01/01/201 - behouden maatregelen (4) :



Beslissing Vlaams Agentschap : max 120 dagen (!!) na afloop deadline tot indiening dossier  Goedkeuring, afwijzing, wijziging trimester opening



Bezwaar tegen beslissing mogelijk binnen 30 dagen

 Sancties : Verval en intrekking  In opgegeven trimester in erkenningskalender geen activatie erkenning bekomen/aangevraagd  Geen eigendom verworven binnen 3 jaar vóór opgegeven erkenningsdatum  Geen bouwvergunning binnen 2 jaar vóór opgegeven erkenningsdatum  Gedeeltelijke erkenning : niet opgenomen erkenningen volgen zelfde regel  Vrijwillige afstand  Uitzondering : overmacht  definitie ?

10

Gunningscriteria – Vlaanderen

(Highlights eerste ontwerp Vlaamse Regering ter wijziging gunningscriteria 01/01/201 - behouden maatregelen (5) : 

Consequenties verval VV  





Binnen 2 jaar na vervaldatum geen nieuwe VV mogelijk op dezelfde site Initiatiefnemer mag geen nieuwe voorlopige vergunningen meer aanvragen (welke zorgregio ?)

Nieuwe voorafgaandelijke vergunningen vanaf 01/01/2014 

2 jaarlijks bepalen van quotum wgl die vergunbaar zijn : concreet : pas per



Quid realisatie ? Quid verlenging moratorium ?

01/01/2017 nieuwe vergunningen uit te geven

Conclusie

:

 Zware financiële consequenties exploitanten (engagementen vastgoedeigenaars, kredietinstellingen …)  Risico op gedeeltelijk verval = gedeeltelijke leegstand site  Onzekerheid naar toekomstige groei eens de actuele VV in uitwerking/verval zijn gekomen

Gunningscriteria WZC/CKV en DVC Wallonië  Moratorium mbt nieuwe erkenningen WZC  Nieuwe WZC (voorlopig) enkel mogelijk indien :  Overname erkenningen van een andere exploitant  Veel kleine verouderde privé-instellingen  te groeperen in 1 grote nieuwbouw 

Kapitaalsvernietiging : quid herbestemming gebouwen ?

 Probleem :  Geen feitelijke regeling voorhanden  Enkel : Verhouding privé >< publiek te respecteren  

OCMW : 28% Privatieve initiatieven : 72% (23% via VZW-structuur)

 via Waalse Overheid passeren om overname van erkenningen goed te keuren (duurtijd beslissing !!)  Verhandeling van bedden : prijzen tussen 12,500 en 18,500 € (of zelfs meer !) per erkenning

 Assistentiewoningen vrij en onbeperkt

11

Gunningscriteria WZC/CKV en DVC Brussel  Verdeling van de regio  OCMW : 25%  Comm + VZW : 75% (waarvan 13% VZW)

 3 type woonzorgcentra :  Bicom  Cocof  Vlaams

 Meer aanbod dan vraag  Overaanbod aan rusthuisbedden aan lage dagprijzen : 

Oogluikende instemming met verderbestaan van oude instellingen die niet meer aan de normen beantwoorden (incl OCMW)

Gunningscriteria WZC/CKV en DVC – Brussel (2)  Vlaamse woonzorgcentra :  geen bedden/erkenningen meer beschikbaar.  Programmatie van 1254 bedden reeds allemaal opgenomen (hoewel nog niet gerealiseerd).  Programmatie verwachtingen nihil tot zeker 2016

 Cocof en Bicom:  Geen echte programmatie, ontransparante toekenning.  Hoofdreden van te veel aanbod in het Brusselse.

12

Gunningscriteria WZC/CKV en DVC – Brussel (3)  Opstart nieuwe residenties vooral komende van overname erkenningen van andere operatoren :   

Afbouw aantal 2 of meerpersoonskamers 50% RVT-erkenning in 1 persoonskamer Gereserveerde erkenningen doch zonder concreet project

 Verhandeling van bedden : prijzen tussen 10,000 en 15,000 € per erkenning  Dure gronden >< lage(re) dagprijzen  Reconversie van voormalige kantoorgebouwen  Aantal verdiepingen ?  Breedte van de bouwoppervlakte, voldoende voor kamers aan weerszijde van de gang  Hoogte plafonds   Kostprijs verbouwing in verhouding tot finaal resultaat en betaalbaar door de resident ?

Algemene verwachtingen in zorgsector (visie SLG)

13

Verwachtingen dementie + opvang rusthuizen

Verwachtingen evolutie ouderenopvang 

Evolutie van rust-en verzorgingstehuizen naar zorgcampussen, met diversiteit aan erkende opvangvormen :     

ROB/RVT Dagcentrum (DVC) al dan niet in combinatie met nachtopvang Centrum voor kortverblijf (KV) “Crisis”opvang, Herstelverblijf Assistentiewoningen (voormalige Service Flats)

OPMERKING : quid toepassing van flexibele KV-erkenningen in combinatie met assistentiewoningen ?



Evolutie naar (permanent) wooncomplexen, vooral stedelijk : combinatie van appartementen, assistentiewoningen, dagverzorgingscentrum, WZC (als hart van de site) en beperkte retail



Quid kleinschalig wonen - Financieel en organisatorisch haalbaar ?

14

Verwachtingen evolutie ouderenopvang (2) 

(Nood aan) Toename thuisverpleging, mantelzorg, zorg (kangoeroe)woning …    

Federale overheid zwaar op thuisverpleging ingezet laatste jaren  2003 : 659 mio € >< 2013 : 1,3 mia € Regionale programmatie aanvullende thuiszorg en logistieke hulp Quid betaalbaarheid – evaluatie van performantie overheidsmiddelen  hoe hoger de zorgtegraad van de resident hoe duurder thuiszorg en –verpleging voor de gemeenschap



en verhoogde vorm van samenwerking tussen de verschillende initiatieven, o.a. via lokaal dienstencentrum, communicatie met ziekenhuizen, samenwerking met assistentiewoningen …

 

Momenteel ongeveer 20,000 AW >< 134,000 bedden WZC Sinds 2003 jaarlijkse groei van 4%



Exponentiële groei van groepen van assistentiewoningen  

In combinatie met thuisverpleging en -zorg Verkapte vorm van WZC !?

Toekomst en verantwoording stand alone assistentiewoningen ? 

“Service flats”  vervangen door “Assistentiewoningen” sinds 01/01/2013: OPMERKING : gestarte bouwwerkzaamheden of bestaande SFL’s van voor 01/01/2014 blijven gebonden aan de oude voorwaarden tem 01/01/2034





Programmatiebeperkingen in alle regio’s afgeschaft, wel blijven de andere erkenningsvoorwaarden van toepassing.



BTW-topic : erkenning nodig voor verlaagd BTW-tarief van 12%

SLG nooit echt in geloofd indien niet in combinatie met ROB/RVT  



Synergieën mbt admin, beheer, schoonmaak, catering … Continuïteit van zorg en animatie

Issue Koop-SFL (obligatie) >< huur SFL van 1 beheerder :   

Mede-eigendom Quid behoud basiskwaliteit infrastructuur, coherent geheel Quid nabestaanden

15

Stand alone assistentiewoning complexen ?  Normvoorwaarden toch niet te onderschatten : 

“Woonassistent” of beheerder aan te stellen, minstens 1 maal per week aanwezig en dagelijks telefonisch bereikbaar.



Exploitant verzekert tegen betaling crisiszorg (evt via samenwerking met derde zorgverleners)



Sociale integratie-activiteiten opzetten



Degelijk oproepsysteem te voorzien verbonden met woonassistent en/of derde zorgverlener.



Voorzien in mogelijkheid tot maaltijdbedeling

 Bijkomende / hogere infrastructurele normen, o.a. :  Ontmoetingsruimte, rolstoeltoegankelijk toilet, oproepsysteem  grootte (40 m²) …

Marktverdeling actoren Vlaanderen - WZC Publiek

–

For Profit

Vlaanderen 71,069 – 52%

–

Non Profit

Wallonië 47,790 – 36%

Brussel 15,147 – 12%

16

Markttendensen spelers (Visie SLG)

 Publieke sector  Gemeenten meer en meer in financiële moeilijkheden  OCMW rusthuizen over het algemeen verlieslatend :  Vlaanderen -14%  Wallonië : -4%  Brussel : -15% 

Belfius analyse 2011-2013

 OCMW rusthuizen overwegend in oudere infrastructuren  Weinig tot geen synergieën met andere gemeentes/OCMW’s

Markttendensen spelers (2) (Visie SLG)

 Publieke sector  Wachtlijsten ook hier flexibeler geïnterpreteerd  zorgbehoevendheid wordt ook hier belangrijker

 Hogere personeelskosten (statutairen) : afbouw naar contractuelen

 Eerder vernieuwbouw dan echte groei, echter ook vernieuwbouw onzeker gezien evolutie VIPA

17

Markttendensen spelers (3) (Visie SLG)

 Publieke sector  Tendens naar PPS-structuren :  Gezamenlijke VZW met private beheerder, maar …  

Quid verdeling stemgerechtigdheid bestuurders en leden Algemene Vergadering + vrijheid van beslissing dagl werking ? Quid opvang sociaal slagveld - tussenkomst loonkost ?

 Concessie van exploitatie, maar …

O pstalrecht grond van de gem eente

 

stroefheid en onflexibele bepalingen in wetgeving overheidsopdrachten Quid opvang sociaal slagveld – tussenkomst loonkost

 DBFM (Design Build Finance Maintain) 

Samenwerking met vastgoedinvesteerder

 DBFMO (Design Build Finance Maintain and Operate) :    

Samenwerking met exploitant Meest doorgedreven vorm van overdracht naar private sector stroefheid en onflexibele bepalingen in wetgeving overheidsopdrachten Quid bankability ?

Markttendensen spelers (4) (Visie SLG)

 Caritatieve sector  In een transit fase  Vroegere “eigenaars” verlaten geleidelijk aan de organisaties  Raad van Bestuur van derden neemt over :  

CAVE Corporate Governance Wie “eigenaar”

 Quid impact van Zorgnet op haar leden ?

 Creatie van synergieën – hergroeperingen = moeilijker gezien “vrijwillg”  Interesse naar alternatieve financieringsvormen nieuwbouw >< evolutie VIPA ?  Toenadering met privatieve groepen – delen van ervaringen  Caritatief – zorg >< privatief - financiering

 Veel vernieuwbouw, relatief lager aandeel nieuwbouw

18

Markttendensen spelers (5) (Visie SLG)

 Privatieve sector  Grote “consolidatiegolf” achter de rug  Maturiteit van de grotere organisaties is toegenomen  Verdere professionalisering (geen “kleine zelfstandigen”)  

Know-how van profit sector toegepast in zorgorganisaties (efficiëntie, synergieën, druk op aankoopbeleid …) Pioniers van de herfinancieringen vastgoed

 Meer in-house kennis voor continu veranderend wetgevend kader  Solvabiliteit  Meer aandacht naar kwaliteit en opleiding  

Zorg Personeel

 Marktaandeel (zeker Vlaanderen) zal toenemen omwille van hoger aandeel groei

Markttendensen actoren Vlaanderen WZC – voorafgaande vergunningen

  

Publiek : 23% Zorgnet : 30% Privé : 47%

19

Vastgoedfinanciering

Vastgoedfinanciering : VIPA ? 

Quid   

Vlaamse Overheidsfinanciering 60% van totale kostprijs bouw, meubilering en uitrusting : NIET terug te betalen ! Minimale bouwnormen zoals : vb. 65m² per erkenning woonruimte



Alleen maar beschikbaar voor OCMW’s en VZW’s (lees caritatieve VZW’s)



Doorlooptijd van een project zeer lang 



:

Tijdens offerte en bouwfase belangrijkere administratieve formaliteiten en controles

>< privé-initiatief : na verkrijgen van bouwvergunning binnen gemiddeld 24 maanden opening.

20

Vastgoedfinanciering : VIPA ? 

(Perceptie) van Gemiddeld duurdere bouwkost >< hogere kwaliteit dan privé ?



2012 studie HIVA Leuven op vraag Minister Vandeurzen  Genuanceerde conclusie :  vaststelling dat VIPA gemdl 31% duurder /m²  EN meer m² vereist.  Doch verwijzing naar betere kwaliteit afwerking en duurzaamheid installaties !?



Status 2014 : geen nieuwe dossiers meer ontvangen, afschaffing bestaande VIPA-regeling onder huidig format tegen 2016. 



Volledige afschaffing – opname wooncomponent in de RIZIVfinanciering … ?

Advies privé-sector : beter de fondsen besteden aan de zorg/exploitatie zelf obv objectieve criteria.

Vastgoedfinanciering alternatieven 

Traditionele hypothecaire financiering   



Maximale looptijd niet specifiek afgestemd op zorgvastgoed Hogere “eigen inbreng” + bezwarende panden On-balance financiering

BTW-Onroerende leasing  Financiële instellingen nog niet allemaal aparte benadering voor zorgvastgoed  Sinds fin. crisis 2008 :  beperktere restwaarde na OL-periode  Toename “eigen inbreng”  Gevolg : hogere cash-out (deels gecompenseerd door een grace period)

 MAAR :  Terug eigenaar na 15 jaar aan restwaarde  Mogelijks progressieve aflossingen (verwerking inflatie)  zolang lagere LT intrest verwachtingen zeker waardig alternatief

21

Vastgoedfinanciering alternatieven (2) 

Crowdfunding  Brede spreiding van de fondsen : quid opvolging, administratie … ?  Quid exit-clausules – continuïteit van de financiering  Risico-allocatie mbt exploitatie / vastgoed



Individuele verkoop van woon-éénheden

(al dan niet via

obligatieformules)

 Ingeburgerd qua assistentiewoningen (zie supra)  Rusthuiskamers  Door circulaire van Minister van Welzijn en gezondheid verboden  Ondermijnend voor continuele kwaliteit van zorginfrastructuur

Vastgoedfinanciering alternatieven (3) 

Erfpachtovereenkomst  Geen “eigen inbreng”  Yields onder druk door komst van nieuwe spelers  LT relatie (27 jaar), niet opzegbaar  MAAR :  Jaarlijkse indexatie  Nood aan verlaagde huur eerste operationeel jaar greenfield (werkapitaal-behoefte)

 Flexibiliteit veranderende marktomstandigheden ?  Recente fiscale wijziging : registratie van 0,2% naar 2% muv 0,5% voor VZW’s  verhoging van netto yield voor exploitant

 Algemeen toegepaste benchmarks canon :  Max 65% EBITDAR  Streefdoel EBITDA 10%  1/3 van dagprijsinkomsten

22

Vastgoedfinanciering alternatieven (4) 

Actieve spelers in sector van zorgvastgoed  Traditionele BEVAKS  Alternatief product voor een vastgoedmarkt (vooral kantoren) die sinds 2008 onder druk staat

 Verzekeringsmaatschappijen  Diversificatie van het beleggingsrisico van hun premies

 Familiale en/of privé vermogende fondsen  Defensieve investering

 Gevolg :  Druk op de yields : prime locaties en projecten tot zelfs 5,5% OPM: Yield ook afhankelijk van kwaliteit van exploitant en kwaliteit infrastructuur

 Toename waarde zorgvastgoed per bed : niet meer ongewoon dat waarde boven de 100,000 EUR per bed stijgt

Toename normeringsvereisten

23

Referentie decreten – KB’s

 Infrastructurele en operationele normeringen vastgelegd in :  Vlaanderen :  Woonzorg decreet 13 maart 2009 (meermaals aangepast) zie : Norminterpretaties WZC, RVT en CVK (VAZG)  Besluit Vlaamse Regering dd 12/10/2012 mbt Assistentiewoningen

 Wallonië : Decreet Waalse Overheid 15/10/2009, aangepast door Decreet van 7/10/2010 mbt opvang ouderen  Brussel : Besluit Verenigd College opvang en huisvesting bejaarden dd 3/12/2009, bijgewerkt 13/10/2011

Toename minimumvereisten normeringen - bouwkundig 

Minimale oppervlakte kamers :  



8m² - 12m² - 16m² NETTO voor 1P kamers 3P (STOP) – 2P (gelimiteerd) – verhoogde ratio 1P - assistentiewoning

Toegenomen brandveiligheidsnormen, niet enkel federaal doch ook bijkomende (en afwijkende) normen per regio. 

Vb laatste aanpassing beslist door Vlaamse Regering, publicatie 9/03/2012 : nieuwbouw deurdragers, bestaande bouw rooksensoren in alle kamers



Toegenomen normvereisten naar confort residenten : zonnewering, koeling in leefruimtes, TV en telefoonaansluiting, internetcomputer free available (Wallonië), aantal m² leefruimtes, aantal liften …



MAAR : niet enkel toegenomen normeringen, ook toegenomen verwachtingen residenten : toename welvaartstaat

24

Toename minimumvereisten normeringen - andere 

Toegenomen administratieve vereisten die o.a. een electronisch zorgdossier nopen, extra modaliteiten oproepsysteem en telefooninstallatie



Toegenomen inspecties :     

FAVV ROB/RVT inspecties Sociale inspecties Vlaamse Overheid – departement Welzijn en gezondheid (financieel) ….



Energie prestatie certificaat



Invoering kwaliteitsindicatoren in 2013



…

Impact op bouwkost



Stijging grondprijzen



Gevolg :  toename bouwkost

… doch blijft dit economisch haalbaar



Vaststelling : wie betaalt uiteindelijk gestegen normering en duurdere bouwkost : resident



MAAR : is the Sky the limit ?

25

Budgettaire beperkingen WZC

P&L structuur WZC

Inkomsten

Huurinkomsten

RIZIV-inkomsten (FF)

Uitgaven

Andere inkomsten Personeelskost (incl pers subsidies)

Operationele kosten

Huur / afschrijvingen Operationeel resultaat Capex

26

Referentie financiële structuur privatieve Woonzorgcentra (nonVZW) PROFI T & LOSS breakdown in percentage WZC

Combinatie WZC - AW

Net S ales Resident Riziv/Inami Other revenues Rebilled costs resident

50,00 44,00

51,50 42,00

6,00

6,50

100,00

100,00

Gross labour cost Governmental interventions labour cost Net labour cost

-63,40 9,50 -53,90

-59,50 8,25 -51,25

Purchase food/cafeteria Direct/Rebilled costs Administration Textile & Laundry Maintenance Energy Costs Other Indirect costs Total direct and indirect costs

-4,80 -7,19 -1,14 -0,97 -1,99 -2,62 -0,98 -19,70

-4,80 -6,90 -1,05 -0,90 -1,90 -2,55 -0,95 -19,05

Total I ncome Operational costs

Total operational costs

EBITDAR Rent

EBITDA

 

-73,60

-70,30

26,40

29,70

-16,40

-17,7

10,00

12,00

Assumptie tripple net-financieringsovereenkomst vastgoed “Old” ROB-RVT coverage ratio

Revenue split

(excl

personeelssubsidies)

27

Toelichting revenues componenten

Description

Covered by

 General  Resident accomodation Accomodation  Food services  Additional services included in day price Additional payable services

Nursing and care services

 Medication  Resident  Medical doctor’s fees  personal laundry, …

 Nursing  Care services

Approx. cost for resident p.a.  €17,000 57% of resident’s cost covered by resident

 €2,500

 RIZIV/INAMI  €15,000 43% of resident’s cost covered by government

Total yearly cost for a resident: €34,500

- 55

Dagprijsinkomsten

28

Revenue split

(excl

personeelssubsidies)

Regionaal overzicht dagprijzen

29

Bedenkingen dagprijzen 

Bevestiging dagprijsverschillen binnen SLG : 

Gemdl dagprijzen 2013 :

Vlaanderen Brussel Wallonië



Gemdl dagprijs Verhouding 50,71 100% 46,73 92% 44,64 88%

Vlaanderen : Oneerlijke concurrentie tussen privé, Caritatief en OCMW OCMW Gemdl Dagprijs estim 2011 VIPA-subsidie Vlaamse OCMW's

Caritatief

Privé

42,4 10 11

45,4 10

46,5

63,4

55,4

46,5

(studie De Standaard 2008)

Totaal

Beperkingen dagprijs 

Bevoegdheid (voorlopig) FOD Economie  regionaal



Aanvangsprijs vrij te bepalen mits akkoord FOD Economie 

MAAR beperkingen :  



Check regionale “concurrentie” Stemmen in Kabinet tot invoering van geplafonneerde prijzen (cfr. selectiecriterium toekenning erkenning binnen quotum) : bijkomend concurrentieel nadeel voor commerciële sector ?

Na vaststelling aanvangsprijs, beperkte mogelijkheid tot prijsherzieningen : 

(Voorlopig) stijgingen toegelaten gebaseerd op indexevolutie. Geen beperking op aantal aanvragen per jaar



Andere materiële prijsverhogingen administratief zwaar, onzeker en enkel mogelijk indien :   

Onderbouwd investeringsdossier ter verbetering kwaliteit voor de residenten Structureel rendementsprobleem (verlies gedurende afgelopen 3 jaar) In Wallonië zelfs niet meer dan 5% (excl index) op jaarbasis.

30

Beperkingen dagprijs (2)  The sky is not the limit

 PRO : ook OCMW’s forse prijsstijgingen in (ver) nieuwbouw

 Vraag , prijs  ? Ja, maar

 Elasticiteit   Substitutie (thuisverpleging, private nursing …)  Toename aantal nieuwe rusthuizen

   

Rekening houden met dagprijzen in regio Rekening houden met welvaart van betreffende gemeente PRIJS geen resultante van rendementsanalyse Rol “non-profit”  prijsbeheersing

 Is er een markt voor superluxueuze residenties ?  Mobielere residenten = lagere zorgtegraad = lagere dekking zorgkost  Hogere verwachtingen qua hotelwerking  Rendement ?

Beperkingen dagprijs (3)  OCMW’s meer en meer prijsbewuster :

verhuis van (gesubsidieerde) residenten naar instellingen met lagere dagprijzen

 Quid betaalbaarheid maandfactuur door onze residenten ?  Quid houdbaarheid huidig pensioenstelsel ?  Quid interesse/mogelijkheden in te stappen in 2de en 3de pensioenpijler ?  Quid spaarreserve ?  Quid eigen onroerend goed ?  Beschikbaarstelling nalatenschap vertraagd (fiscaal onderzoek)

31

Onderzoek middelen bejaarden (NBB rapport op bezittingen Belgen 2010)

 Beschikbaarheid van pensioen    

(1ste en 2de pijler)

0 – 1,100 € : 50% 1,100 – 2,000 € : 40% +2,000 € : 10% Gemiddelde rusthuisfactuur : 1,625 € (België)

 Beschikbare middelen  Gemdl bezittingen 75+ in België : 265,000 €  

235,000 € onroerend 30,000 € liquide

 Equivalent voor 175 maanden verblijf WZC

 Gemdl bezittingen 65 – 74 jarigen in België : 280,000 €  Tussenkomst familie  Tussenkomst OCMW

(onder voorwaarden)

RIZIV-inkomsten

32

Revenue split

(excl

personeelssubsidies)

Gezondheidszorg: spel van programmatie, erkenning en financiering  ROB = Rustoord Bed  RVT = Rust en verzorgingsbed  Materiële financiële impact (cfr. infra)

 Programmatie & erkenning (tot 01/01/2014)  Programmatie ROB: Gemeenschappen (gunningscriteria)  Programmatie RVT: Federale overheid (gunning per gemeenschap)

 Financiering via RIZIV

(voorlopig nog tot 01/01/2017)

 Dagforfait : via tussenkomst van mutualiteiten  Enkel voor ROB/RVT, KV, DVC

 Personeelssubsidies  Derde luik  Eindeloopbaan  Sociale maribel

33

RIZIV- dagforfait Realisatie FF in referentieperiode juli X-1 tot juni X voor dagFF van kalenderjaar X+1 Jaar X+1 Jaar X-1 Jaar X jan tot juni jul aug sep okt nov dec jan feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec Bevestigd dag FF jaar X Referentieperiode dag FF jaar X+1 Referentieperiode dag FF jaar X+2 Bevestigd dag FF jaar X+1

RIZIV dagFF vooral spel van : Zorgteprofiel (obv KATZ-schalen):



 

In ROB: O, A, B, C, Cd en D-profielen In RVT: enkel B, C, Cd, CC-profielen

Zorgpersoneelsinzet Gemiddelde anciënniteit zorgpersoneel

 

Facturatie RIZIV dagFF aan mutualiteiten tot maximaal erkenning of quotum (+3%) (gebaseerd op hoogste bezetting afgelopen 3 jaar) Trimestriële facturatie aan de mutualiteiten, betaling via voorschotten en afrekening. Gemiddelde DSO : 45 tot 50 dagen. 

Muv nieuwe instelling (zie infra)

RIZIV-forfait:14 delen Financiering van:  

A1: genormeerd personeel A2: bijkomende zorginspanningen  Ongeveer 95% van dagFF

           

A3 : baremawijziging zorgkundigen 1.26 nr 1.35 B1: verzorgingsmateriaal B2: producten nosocomiale infecties C: palliatieve functie D: administratieve kost E1: functioneel complement RVT E2: functiecomplement hoofdverpleegkundige E3 : referentie dementie F: CRA in RVT G: kortverblijf H: vorming medewerkers inzake dementie Z5 : bijkomende financiering personeelsnorm D-categorie (sinds jan 2013)



(sinds 01/01/2014 in deel A1 en A2 verwerkt als nieuw zorgprofiel)

34

Toename zorgtegraad rusthuizen – quid budgettaire mogelijkheden RVT-erkenningen ?

1.1% care intensity CAGR

Resident profile (% of total resident days)

63%

62%

63%

64%

65%

65%

0,0%

0,0%

0,1%

0,1%

0,1%

0,1%

29%

29%

29%

29%

29%

29%

14%

14%

13%

12%

12%

12%

12%

22%

22%

21%

21%

21%

22%

23%

24%

16%

16%

16%

17%

17%

17%

17%

17%

17%

21%

20%

19%

20%

21%

21%

19%

19%

18%

'01

'02

'03

'04

'05

'06

'07

'08

'09

63%

64%

65%

28%

28%

29%

30%

12%

12%

13%

13%

21%

22%

22%

22%

19%

19%

17%

17%

24%

24%

22%

21%

'97

'98

'99

'00

60%

56%

56%

57%

58%

25%

22%

24%

25%

27%

10%

13%

12%

12%

21%

21%

21%

19%

19%

25%

24%

'95

'96

O

A

62%

B

C

Cd

Ccoma

Care intensity

 Average care intensity increased with 1.1% CAGR from 56% in 1995 to 65% in 2009  Temporary decrease in 2004-2006 relates to extended penalty mechanisms granted to inspection authorities resulting in a more conservative approach by nursing homes  Recently, an additional category for dementia has been added, to further accommodate the increasing prevalence of dementia Care intensity grows fastest in Flanders

- 69

Care intensity is calculated as sum of B, C, Cd and Ccoma% of total resident days

RIZIV dagFF : modaliteiten 

Opstart rust-en verzorgingsinstelling enkel obv ROBerkenning (evt aangevuld met SFL, KV, DVC …), ongeacht het zorgteprofiel van opnames.



Leverage factor = RVT-erkenning (Financiering Federaal) : 

Hogere zorgtegraad - hogere personeelsnorm - hogere financiering Personeelsnorm (per 30) ROB Cat 0 Cat A Cat B Cat C Cat Cd Cat D EXTRA Kortverblijf RVT Cat B Cat C Cd Cat Cc



Verpl 0,25 1,2 2,1 4,1 4,1 1,2

Verzorg

Verpl 5 5 5 7

Verzorg 5,2 6,2 6,7 12

Kine/ergo/logo

Para

Kine/ergo/logo 1 1 1 1

0,35 0,385 0,385 1,25 1,4 Para 0,1 0,6 0,6 1,5

1,05 4 5,06 6,06 4

ROB-B resident = RVT B-resident, echter, brengt minder financiering op voor dezelfde personeelsbehoefte in praktijk

35

ROB conversie naar RVT  Federale budgettaire maatregel :  Via protocol III-akkoord (13/06/2006) reconversie van 28.000 ROB naar RVT (liep tot 31/12/2011).  Per 2012 bijkomend budget beschikbaar gesteld voor 1 jaar !

 Regionale uitwerking verschillend :  Wallonië en Brussel : onduidelijke parameters toekenning  Vlaanderen : 

Wiskundige benadering, laatst toegepast per juni 2012: toekenning RVT tot ongeveer 80% van RVT gerechtigden in instelling met prioritaire behandeling van nieuwe instellingen en/of extensies.

 Sinds 01/01/2013 geen nieuwe RVT erkenningen meer uitgedeeld in Vlaanderen, wel nog Wallonië en Brussel

 GEVOLG :

(perceptie) onderfinanciering in Brussel en Wallonië ?

Zorgteprofiel – RVT dekking per regio SLG 

Zorgtegraad: 67,4%   



Vlaanderen 71% Wallonië 65% Brussel 61%

RVT-dekking: 76%   

Vlaanderen 85% Wallonië 46% Brussel 71%

36

RIZIV dagFF : bedenkingen 

RIZIV bepaalt minimale personeelsnormen gebaseerd op zorgtegraad en type (ROB-RVT) ter financiering, echter :    



Vlaamse normering aan personeel hoger indien geen zorgtegraad van 65% Waalse normering : idem Brusselse normering volgt RIZIV. Gevolg : indien geen RVT meer, lagere coverage kost zorgpersoneel = meer druk op dagprijs

Quid nu gezondheidszorg wordt geregionaliseerd ? :   

Zorg FF onder huidig format tot 01/01/2017 Alternatieven : “rugzak”-formule Verwerking wooncomponent in FF ?

 Budgettaire ruimte toekomst voor conversie ROB naar RVT ?  Toename zorgtegraad economisch haalbaar zonder bijk RVT ?  Nieuwe instellingen zonder RVT leefbaar ?

Reële casus greenfield assumptie MET en ZONDER RVT-conversie

RVT assumptie Licenses

Zorgtegraad RIZIV-FF run rate FTE Dagprijs

ROB RVT

Enkel ROB

50 55% 40 45% 84,50%

84,50%

56,4

41,86

-€ 458.533,44

40,25

34,25

€ 318.000,00

62

65

€ 96.579,00

Netto impact

  

Impact

90 0

-€ 43.954,44

Daling FTE = issue kwaliteit – continuïteit Toename dagprijs : impact op resident Netto lager rendement exploitant

37

RIZIV dagFF : specifieke situatie opstartende rust-en verzorgings instellingen 

Elke instelling startforfait gedurende eerste 9 maanden : 17,4€ (2013)  MAAR : Geen voorschot Q1 opening



Uitvoeringsbesluit Onkelinckx om voor nieuwe residenties sinds 2008 retro-actief start FF aan te passen aan zorgtegraad obv 3 kwartalen, toegekend en betaalbaar na ongeveer 12 maanden



Hoge nood aan werkkapitaal financiering opstartende rusten verzorgingsinstellingen :     

Bij normaal FF max 90 à 95 % zorgpersoneel financiering >< start FF Personeel MOET normgewijze steeds eerder aanwezig zijn dan residenten Structurele kosten niet pro-rata opnamebeleid residenten >< timing en uitbetaling geregulariseerd RIZIV FF (Voorlopig) geen budgettaire ruimte voor RVT Opnames nieuwe residenten te sturen ifv zorgtegraad : indien bij aanvang geen juiste mix, langdurige impact op zorgfinanciering via RIZIV

Revenues cycle : voetnoot “other revenues” 

Discriminatie in overheidssubsidiëring :  Brussel en Wallonië : geen bijk werkingssubsidies naast de federaal bepaalde  Vlaanderen (en Vlaamse instellingen in Brussel) :  VZW’s :  bijk animatievergoeding :  Norm (verstrengd per 01/07/2013)  ongeveer 0,5 FTE per 30 residenten (doch met minima in functie van grootte)

 vanaf 120 residenten +0,25 FTE per schijf van 30  Bijk KV subsidie (compensatie leegstand)  Bijk DVC subsidie  NV’s/BVBA’s :  Animatie in dienst te nemen zonder subsidie  Geen bijk KV noch DVC subsidie

38

Operationele kosten

Operationele kostenstructuur (excl rent)

39

Personeelskosten

Personeelskosten - bedenkingen 

Schaarste op de Belgische markt voor zorgpersoneel  Verloningsconcurrentie : bijk extra-legale voordelen, toegepaste baremieke anciënniteit, verlof …  + competitief voordeel ziekenhuizen (taakinhoud, uurregeling en verloning)  Gevolg : steeds duurder wordend personeel  Echter : RIZIV FF financiering gebaseerd op officiële barema’s grotere “gap” financiering zorgpersoneel  Tewerkstelling buitl verpleegkundigen  Aanvankelijk vanuit Oost-Europa, nu ook Filippijnen en ZuidEuropa  Niet de alles omvattende wonderoplossing  Taalbarrière, culturele verschillen

40

Personeelskosten – nood aan herziening diversificatie 

Zijn er effectief zoveel verpleegkundigen nodig, kunnen we niet opvangen met opvoedkundigen, zorgkundigen … ?



POSITIEF : In economisch moeilijke omstandigheden heeft overheid recent geïnvesteerd in diversificatie in financiering van gezondheidszorg :  invoering D-forfait = bijk personeelsfinanciering voor dementerenden = diversificatie in verzorging en paramedisch



Openingen tot diversificatie gecreëerd door Federale Overheid : instellingen met minimaal 7 FTE verpleging moeten voortaan minimaal 70% van hun RIZIV-norm verpleging invullen (voorheen 85%), rest mag gecompenseerd worden door verzorging en paramedici.



ECHTER : quid correlatie financiering RIZIV met Vlaamse en Waalse norm die (voorlopig) ongewijzigd blijven



Budgettair probleem regio’s aanzet tot diversificatie ?

Personeelskosten – loonkost subsidiëring staat onder druk  RIZIV  3de luik/bovennorm  Loonharmonisering voor facilitair personeel en bovennormzorg personeel  MAAR :  

vorige ref periode (2012 – 2013) max budget bereikt, lineaire correctie 1,2% doorgevoerd Quid correctie nieuwe ref periode : Nieuwe residenties = bijk personeel

 Eindeloopbaan  Vergoeding voor vervanging 45+, 50+ en 55+ zorgpersoneel of onregelmatige prestaties facilitairen  ISSUE : druk op vervangers (meestal jongeren)

 Fonds voor sociale Maribel :  Geen nieuwe structurele statuten meer voor onbepaalde duur  Sporadisch kleinere initiatieven, zoals versterking “mobiele” equipe (soort van interne interim)

41

Operationele kosten

Operationele kosten bedenkingen 

Vrijgesteld van BTW = GEEN BTW-aftrek ! 

 meerkost voor advokatuur, notariaat …



Quid toepassing wet overheidsopdrachten ?



Voedingskosten  



fors toenemende grondstofprijzen Publieke perceptie dat voeding in WZC ondermaats is

Energiekosten – vrees voor blijvende prijstoename en normeringen 

Bestaande instellingen  



Nood aan vernieuwing verwarming en verlichting, controle isolatie Per juni 2013 moeten alle hoogspanningscabines van voor 1983 worden, gecontroleerd en aangepast indien niet meer conform

Nieuwbouw  Specifieke aandacht voor energiezuinige maatregelen

42

Operationele kosten – bedenkingen (2) 

Onderhoudskosten - Toename van gemdl kost/bed gezien continu



Onroerende voorheffing - onduidelijkheid betreffende (niet)

verstrengde normeringen

vrijstelling : regionale/lokale verschillen  Vlaanderen :  



Brussel/Wallonië :  

 



“tendens” VZW’ = vrijstelling (doch niet overal) NV/BVBA = per definitie geen vrijstelling (doch uitzonderingen) Geen onderscheid in statuut Per definitie belast

Assistentiewoningen : idem WZC Gemiddeld 250€/bed

Capex :  

Algemene guidance : 3% revenues voor instandhouding infrastructuur + vervanging meubilair Jaarlijkse aanleg reserve voor vervangingsinvesteringen infrastructuur (dak, ramen …)

Mogelijke financiële structuur NIEUW privatief Woonzorgcentrum (non-VZW) PROFIT & LOSS breakdown in percentage

Estimate greenfield

Net Sales Resident Riziv/Inami Other revenues Rebilled costs resident

50,00 44,00

56,00 39,00

6,00

5,00

100,00

100,00

Gross labour cost Governmental interventions labour cost Net labour cost

-63,40 9,50 -53,90

-62,00 7,50 -54,50

Total direct and indirect costs

-19,70

-16,00

Total Income Operational costs

Total operational costs

EBITDAR Rent

EBITDA

 

-73,60

-70,50

26,40

29,50

-16,40

-19,50

10,00

10,00

Assumptie tripple net-financieringsovereenkomst vastgoed GEEN RVT coverage greenfield

43

Conclusie : Sky is not the limit  Kostenbewust bouwen  Grondwaarde :  gemiddeld 10.000 EUR per bed  gemiddeld 150 €/m² buiten stad  gemiddeld 300 tot max 500€/m² binnen stad

 Bouwwaarde : 1.500 tot 1.750 EUR/m² all-in  Meer en meer gemeentes ondergrondse parking : 600 à 650 EUR/m²   dagprijzen tussen 60 en 63,5 €

 Meer en duurder kan mits doorrekening in dagprijs  risico op te hoge dagprijzen

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (1)  NIET :    

Architectonische frivoliteiten (vb ronde vormen) “Verloren” ruimtes Kleinschalige woonprojecten …

 WEL :     

Ideale capaciteit en compactheid Moduleerbaar Norm compliant Functioneel en (energetisch) duurzaam …

44

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (2)  Ideale gemiddelde compactheid (1)  50% kameroppervlakte  15% circulatieruimte  35% algemene delen  Afdelingen met max 30 kamers/residenten  Voorkeur voor meerdere bouwlagen (idealiter 3)  Minder grond- en dakoppervlakte per resident  Energetische factor (bouwdiepte ongeveer gelijk aan bouwhoogte)

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (3)  Ideale gemiddelde compactheid (2)  Grootte kamers 10 à 15% boven norm  Norm 1P : Netto 16m² + badkamer = 23 m² bruto all-in Netto = Tussen de plinten, mag incl ingeb kast, doch niet onder schuine wand < 2,30m hoog

 25 à 27 m² bruto voor 1P kamer  38 à 40 m² bruto voor 2P kamer  40 m² netto + berging+ badkamer voor AW  Wallonië zelfde aanpak >< Brussel kleinere kamers

 Grootte terrein in ratio tot grondoppervlakte gebouw  Ondergrondse parking : 3x  Parking op terrein : 4x

45

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (4)  Moduleerbaar (1)  Assistentiewoning  ROB-kamers  DVC >< ROB-kamers binnen zelfde gebouw  Bestemming vastgoed flexibel : ook bruikbaar voor andere woonvormen / aangelegendheden  Draagrichting in langste richting

8M

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (5)  Moduleerbaar (2)  Omtuning Assistentiewoningen naar ROB leefruimte

slaapkamer

AW inkom

keuken

badkamer

Berging

koker

slaapkamer

slaapkamer

ROB inkom

badkamer

badkamer

inkom

koker

 Aandachtspunten tijdens pre-studie:  verschillende geluidsisolatie- en ventilatienormen  Glasoppervlaktes per woonruimte  Nood aan bijk algemene delen

46

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (6)  Norm-compliant (1)      

Minima betreffende ratio 1P kamers / totaal erkenning # en m² leefruimte / algemene delen (3m²/resident) Lift (idealiter ratio 1 per 30 residenten) (beddenliften !) Badgelegenheden en rolstoeltoegankelijke toiletten Breedte van de gangen (!) Glasoppervlakte   

1/6 kameroppervlakte - boven 30m² : 1/7 Hoogte vanaf max 85 cm vloeroppervlak streefdoel breedte kamers +/- 4 m

 Brandveiligheid 

Brandoverslag (minimaal 1 m tussen 2 raampartijen)

 Temperatuurgarantie / Zonnewering  …

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (7)  Functioneel    

Liefst kamers aan beide zijden van de gang Onderhoudsvriendelijk Bereikbaarheid van technieken Logische logistieke flow  Lift, plat linnen, keuken …

 Kamers zichtbaar vanuit centrale verpleegpost  Evacuatieplan (voorschriften rond deelcompartimenten)  Aandacht voor :  Electronisch zorgdossier, oproepsysteem

47

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (8)  (energetisch) duurzaam     

Systeem D (doch vaak terug naar Systeem C+ omwille van budget) Condenserende gasketels Thermostaatkranen gekoppeld aan opening ramen Alternatieve energiebronnen (WKK, zonneboiler …) Lokale koelingen gemeenschappelijke ruimtes

 Kwalitatieve & duurzame materialen (sanitair, verwarming, elektriciteit, vast meubilair) >< design

Infrastructurele eisen zorgvastgoed (9)  Dementenafdeling  Best op gelijkvloers  afgesloten tuin  Kleinschalige groepen  Max 30/afdeling, onderverdeeld in 2 groepen van max 15

 Ruimte voor “Rondgang”

48