De meest kleurrijke hoofdstukken van de Nederlandse staatkundige geschiedenis liggen wel op het snijvlak van religie, staat en samenleving. De laatste jaren is deze verhouding opnieuw onderwerp van een levendig maatschappelijk en politiek debat. Het 200-jarig bestaan van het Koninkrijk der Nederlanden vormt de aanleiding om de verhouding tussen religie, staat, en samenleving onder de loep te nemen. Wat zegt het herleefde debat over religie over de Nederlandse samenleving anno 2013? Zijn er constanten in de godsdienstpolitiek van de Oranjevorsten en die van de moderne staat? Is de betekenis van religieus geïnspireerde waarden niet aan een maatschappelijke herwaardering toe? Is de ongemakkelijke verhouding tussen religie en de markt terecht? Zijn wij burgerschap niet te zeer gaan versmallen tot de relatie met de staat? Vragen als deze zijn uitgangspunt van dit boek. Aan de hand daarvan worden de diepterelaties tussen religie in de verhouding tot overheid, samenleving, markt en burgerschap onderzocht. Dit boek wil – soms vergeten - kleinoden uit de geschiedenis van religie, staat en samenleving tot leven wekken en inzicht bieden in de onderlinge verhouding van deze fenomenen vandaag de dag. Mede vanuit historische ontwikkelingslijnen duiden de bijdragen in dit boek actuele vraagstukken en schetsen zij perspectieven voor de toekomst. Daarmee bieden de auteurs stof tot nadenken en nodigen zij uit tot verdere discussie.
Mr. dr. R.A.J. Steenvoorde is jurist en theoloog. Hij promoveerde op Regulatory transformations in international economic relations (Wolf 2008). Hij was onder meer verbonden aan Tilburg University, het secretariaat van de R.K. Kerkprovincie en het Verband van Katholieke Maatschappelijke Organisaties (VKMO). Hij schrijft regelmatig over recht, politieke filosofie en toegepaste theologie. Op dit moment woont en werkt hij vanuit de Blackfriars Community in Cambridge.
Sophie van Bijsterveld, Richard Steenvoorde (red.)
Prof.dr. S.C. van Bijsterveld is bijzonder hoogleraar Religie, Rechtsstaat en Samenleving aan Tilburg University. Zij schrijft over nationale en internationale constitutionele vraagstukken, grondrechten, en het snijvlak tussen religie, staat en samenleving. Van haar hand verscheen over de toekomst van democratie en rechtsstaat, The Empty Throne: Democracy and the Rule of Law in Transition (Lemma 2002); en Overheid en godsdienst. Herijking van een onderlinge relatie (Wolf 2008, 2009). Sinds 2007 is zij lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal.
200 jaar Koninkrijk: Religie, staat en samenleving
200 jaar Koninkrijk: Religie, staat en samenleving
a
200 jaar Koninkrijk: Religie, staat en samenleving Sophie van Bijsterveld, Richard Steenvoorde (red.)
200 jaar Koninkrijk: Religie, staat en samenleving
Onder redactie van Sophie van Bijsterveld Richard Steenvoorde
a
200 jaar Koninkrijk: Religie, staat en samenleving Sophie van Bijsterveld Richard Steenvoorde (red.) ISBN: 978-94-6240-066-5 Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door:
Dit boek is een uitgave van: aolf Legal Publishers (WLP) Postbus 313 5060 AH Oisterwijk
[email protected] www.wolfpublishers.com
Alle rechten voorbehouden. Behoudens de door de Auteurswet 1912 gestelde uitzonderingen, mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd (waaronder begrepen het opslaan in een geautomatiseerd gegevensbestand) of openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De bij toepassing van artikel 16B en 17 Auteurswet 1912 wettelijk verschuldigde vergoedingen wegens fotokopiëren, dienen te worden voldaan aan de Stichting Reprorecht. Voor het overnemen van een gedeelte van deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken op grond van artikel 16 Auteurswet 1912 dient men zich tevoren tot de uitgever te wenden. Hoewel aan de totstandkoming van deze uitgave de uiterste zorg is besteed, aanvaarden de auteur(s), redacteur(en) en uitgever geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten of onvolkomenheden.
© De auteurs / WLP, 2013
Inhoudsopgave Voorwoord
1
Inleiding 3 1 200 jaar Koninkrijk: terugblikken en vooruitzien 5 Sophie van Bijsterveld Oranje 15 2 Godsdienstpolitiek onder de Oranjevorsten 17 Emo Bos 3 Religieuze representaties van de Oranjevorstinnen 1890-2013 45 Fred van Lieburg 4 Politiek en religie overzee 1813-1950 79 Ben Koolen Samenleving 109 5 De rol van de kerk in politiek en samenleving 111 Arjan Plaisier 6 Vruchtbare impulsen vanuit religie in seculiere contexten 129 Wil Derkse 7 De rol van waarden in het besturen van maatschappelijke organisaties 153 Kees Mouwen Markt 179 8 Ondernemen, een geloofszaak! 181 Jan Prij 9 Vrije markt, geluk en rechtvaardigheid 209 Johan Graafland 10 Van consument tot producent: religieuze veranderingen in Nederland 229 Joep de Hart en Paul Dekker Burgerschap 255 11 Burgerschap van Babylon én Jeruzalem 257 Richard Steenvoorde 12 Burgerschap en de kerk: een katholieke visie 279 Gerard de Korte 13 Overheid en kerk in het publieke domein: wel onderscheid, geen waterscheiding 301 Jurn de Vries
Koninkrijk 323 14 Een herleving van de departementen van Eredienst? 325 Richard Steenvoorde en Ernst Hirsch Ballin 15 Religie als probleem van orde en veiligheid. Salafisme onder vuur 353 Beatrice de Graaf 16 Koninkrijk in verandering. De EU als inspiratie voor een moderne verhouding tussen staat en religie 377 Sophie van Bijsterveld Besluit 403 17 ‘Thorbecke, een voorbeeld van kundig staatsmanschap’ In gesprek met Frits Korthals Altes over instituties, waarden en burgerschap 405 Maarten Neuteboom Over de auteurs 425
Over de auteurs Sophie van Bijsterveld Prof.dr. S.C. van Bijsterveld is bijzonder hoogleraar Religie, Rechtsstaat en Samenleving aanTilburg University. Daarnaast is zij sinds 2007 lid van de Eerste Kamer der Staten-Generaal voor het CDA. Zij studeerde Nederlands recht aan de rijksuniversiteit Utrecht en promoveerde in Tilburg. Zij schrijft over nationale en internationale constitutionele vraagstukken, grondrechten, en de verhouding tussen kerk en staat. Van haar hand verscheen over de toekomst van democratie en rechtsstaat, The Empty Throne: Democracy and the Rule of Law in Transition (Lemma 2002); en Overheid en godsdienst. Herijking van een onderlinge relatie (Wolf 2008, 2009). Emo Bos Mr. E. Bos studeerde in 1967 af aan de juridische faculteit van de VU te Amsterdam. Hij was vanaf 1967 tot 2004 officier van justitie, kantonrechter, rechter, en vicepresident in Amsterdam, Rotterdam en Dordrecht. Van 2004 tot 2009 was hij rechter- en raadsheerplaatsvervanger in Rotterdam en Den Haag. Hij promoveerde in 2009 aan de Erasmus Universiteit op het proefschrift Soevereiniteit en Religie. Godsdienstvrijheid onder de eerste Oranjevorsten (Verloren 2009). Paul Dekker Prof. dr. P. Dekker is politicoloog, hoogleraar Civil Society aan Tilburg University en hoofd van de sector Participatie, Cultuur en Leefomgeving van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Hij redigeerde onlangs met Joep de Hart en Loek Halman, Civil society and Religion in Europe (Springer 2013). Wil Derkse Prof. dr. W.F.C.M. Derkse is oblaat van de benedictijner Sint Willibrordsabdij in Doetinchem. Hij was bijzonder hoogleraar Wijsbegeerte vanwege de Stichting Thomas More (voorheen de Radboudstichting) bij de Open Universiteit. Ook was hij hoogleraar-directeur van het Soeterbeeck Programma voor wetenschap, samenleving en levensbeschouwing van de Radboud Universiteit Nijmegen, na eerdere functies als wetenschappelijk directeur van de Radboudstichting , bijzonder hoogleraar bij de Technische Universiteit Eindhoven en als leraar scheikunde in Den Bosch.
425
Momenteel is hij auteur, directeur van Gastenhuis Kasteel Slangenburg nabij de Sint Willibrordsabdij te Doetinchem, en docent bij onder meer de TiasNimbas Business School (Tilburg) en de Avicenna Academie voor Leiderschap (Deventer). Beatrice de Graaf Prof. dr. B.A. de Graaf is hoogleraar Conflict en veiligheid in historisch perspectief en verbonden aan het Centrum voor Terrorisme en Contraterrorisme/Campus Den Haag van de Universiteit Leiden. Van haar hand verschenen onder meer Evaluating Counterterrorism Performance (Routledge 2011), Theater van de Angst (Boom 2010), Gevaarlijke Vrouwen (Boom 2012). Zij is lid van De Jonge Akademie/KNAW en voert momenteel met haar team een onderzoeksproject uit naar ‘Historicizing Security. Enemies of the state, 1815 – present’. Johan Graafland Prof. dr. J.J. Graafland studeerde economie aan de Erasmus Universiteit te Rotterdam en theologie aan de Universiteit van Utrecht. In 1990 promoveerde hij op het onderwerp ‘Persistent Unemployment, Wages and Hysteresis’. Van 1986 tot 2000 was hij werkzaam bij het Centraal Planbureau als wiskundig econoom. Sinds 2000 is Johan Graafland hoogleraar Economie, onderneming en ethiek aan Tilburg University. Van zijn hand verscheen een boek over de christelijke visie op de markteconomie, Het oog van de naald. Over de markt, geluk en solidariteit (Ten Have 2007); vertaald en bewerkt verschenen als The Market, Happiness and Solidarity. A Christian Perspective (Routledge 2010). Hij participeert in diverse raden van toezicht van Christelijke organisaties en is lid van de beraadgroep Samenlevingsvragen van de Raad van Kerken. Joep de Hart Prof.dr. J.J.M. de Hart studeerde cultuur- en godsdienstsociologie aan de Radboud Universiteit. Na zijn studie promoveerde hij aan deze universiteit en doceerde er tien jaar (vakgroep sociale psychologie). Sinds 1993 is hij als senior onderzoeker verbonden aan het Sociaal en Cultureel Planbureau en daarnaast, als hoogleraar vanwege Kerk en Wereld, aan de Protestantse Theologische Universiteit. Tot zijn publicaties van de laatste jaren behoren Religion and Civil Participation in Europe (Springer 2013) geredigeerd met Paul Dekker en Loek Halman; Zwevende gelovigen: oude religie en nieuwe spiritualiteit (SCP, 2013), Maak het nieuw! Over religieuze ontwikkelingen en de positie van de kerken: een persoonlijke geschiedenis (SCP, 2011) en, met E.
426
van den Berg en P. van Houwelingen, Informele groepen: verkenningen van nieuwe bronnen van sociale cohesie (SCP, 2011). Ernst Hirsch Ballin Prof.dr. E.M.H. Hirsch Ballin is hoogleraar Nederlands en Europees constitutioneel recht aan Tilburg University en hoogleraar rechten van de mens aan de Universiteit van Amsterdam. Eerder was hij van 1981 tot 1989 en (in deeltijd) weer vanaf 1995 hoogleraar in Tilburg. Van 1989 1994 en van 2006 - 2010 was hij minister van Justitie, in 2010 tevens van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, en tussen deze periodes in lid van de Tweede en de Eerste Kamer en van de Raad van State. Sinds 2005 is hij lid van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Ben Koolen Dr. G.M.J.M. Koolen studeerde missiewetenschappen aan de Theologische Faculteit van de Katholieke Universiteit Nijmegen. In 1993 promoveerde hij op het proefschrift Een seer bequaem middel. Onderwijs en Kerk onder de 17e eeuwse VOC (Kok 1993). Na zijn pensionering als ambtenaar van het ministerie van Justitie publiceerde hij diverse artikelen, in het bijzonder over de relatie tussen kerk en staat. Van zijn hand verschenen recent VOC & Onderwijs. Een inventarisatie (Booklight 2011, 2012) en Een dorpsburgemeester op de drempel van verandering. Pierre van den Broek in Grathem en Haelen (ART=, 2012). Gerard de Korte Mgr. dr. G.J.N. de Korte is historicus (Universiteit Utrecht) en theoloog (Katholieke Theologische Universiteit Utrecht). In 1994 promoveerde hij op de studie Pastoraat van de verzoening. Van 1992 tot 1999 was hij rector van het Ariënskonvict te Utrecht. In 2001 werd hij benoemd tot hulpbischop van het Aartsbisdom Utrecht. In 2008 werd hij bisschop van Groningen – Leeuwarden. Binnen de Nederlandse Bisschoppenconferentie is hij referent voor Kerk en Samenleving. Frits Korthals Altes Mr. F. Korthals Altes is minister van Staat. Eerder was hij minister van Justitie (1982 - 1989), lid en voorzitter (1997 -2001) van de Eerste Kamer, lid van de Tweede Kamer (1989 -1991) en voorzitter van de VVD (1975 1981). Van 1958 – 1982 en van 1990 – 1996 was hij advocaat in Rotterdam. Daarnaast vervulde hij vele bestuurlijke functies en commissariaten.
427
Fred van Lieburg Prof.dr. F.A. van Lieburg studeerde maatschappijgeschiedenis aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam en promoveerde aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Sinds 1991 is hij werkzaam bij de VU, momenteel als universitair hoofddocent Cultuurgeschiedenis en bijzonder hoogleraar Geschiedenis van het Nederlands protestantisme. Hij publiceerde talloze boeken en artikelen, waaronder met Joris van Eijnatten het handboek Nederlandse religiegeschiedenis (Verloren, 2005). Binnenkort verschijnt een wetenschappelijk gedenkboek over het Nederlands Bijbelgenootschap (1814 - 2014). Kees Mouwen Prof. dr. ir. C.A.M. Mouwen is hoogleraar Strategie en governance aan Tiasnimbas Business School, een faculteit van Tilburg University. Hij was van die instelling ongeveer 12 jaar bestuurder. Na deze bestuursperiode heeft hij het (onderzoek) Centrum voor het Bestuur van de Maatschappelijke Onderneming (CBMO) opgericht en was daarvan een aantal jaren hoogleraar/directeur. Daarnaast is hij toezichthouder van enkele grote maatschappelijke organisaties. Maarten Neuteboom Mr. M. Neuteboom studeerde rechten en rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden. Sinds 2011 is hij daar docent bij het Instituut voor Metajuridica, afdeling Moot Court (specialisatie internationaal recht en staatsrecht). Tevens is hij verbonden aan het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA waar hij onderzoek doet naar de vrijheid van godsdienst, de scheiding van kerk en staat, de plaats van religie in het publieke domein en botsende grondrechten. Hij schreef daar onder meer Geloof in de samenleving. Christendemocratische reflecties op religie en levensbeschouwing in het publieke domein (WI-CDA, 2012). Arjan Plaisier Ds. A.J. Plaisier was docent op de theologische hogeschool te Makassar (Indonesië) in de vakken systematische theologie en filosofie (1986 - 1992). Vervolgens was hij gemeentepredikant in de protestantse gemeenten van Leersum en Amersfoort. Vanaf 2008 is hij scriba (secretaris-generaal) van de Protestantse Kerk in Nederland. Hij promoveerde op een studie over het mensbeeld van Pascal en Nietzsche. Hij publiceerde verder onder meer een studie over zeven toneelstukken van Shakespeare. Onlangs verscheen van zijn hand een geloofsboek, Overvloed en Overgave (Boekencentrum, 2013).
428
Jan Prij Drs. J. Prij MA is publicist, filosoof, econoom, lekenpreker en eigenaar van Zinnen over Zin. Hij begon bij de Erasmus Universiteit als projectonderzoeker bij de faculteit Kunst en Cultuurwetenschappen en de faculteit Bedrijfskunde. Daarna was hij beleidsadviseur bij Adviesdienst Verkeer en Vervoer en werkte hij bij het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA als redactiesecretaris van het politiek kwartaaltijdschrift Christendemocratische Verkenningen. Voor zijn huidige werk als zelfstandig publicist was hij secretaris van de (aan VNO-NCW gelieerde) Stichting Management Studies. Zie www.janprij.nl. Richard Steenvoorde Mr. dr. Richard Steenvoorde is jurist en theoloog. Zijn studies volgde hij aan de Universiteit van Tilburg, de London School of Economics, the University of Wales, Lampeter, en de Folkwang Universität, Essen. In 2008 promoveerde hij op het onderwerp Regulatory transformations in international economic relations (Wolf 2008). Hij werkte onder meer aan de Universiteit van Tilburg, het secretariaat van de R.K. Kerkprovincie en het Verband van Katholiek Maatschappelijke Organisaties (VKMO). Daarnaast was hij visiting fellow aan Sarum College (Salisbury), St. Edmundscollege (Universiteit van Cambridge) en Blackfriars Hall (Universiteit van Oxford). Hij schrijft regelmatig over recht, politieke filosofie (en met Anton de Wit) over toegepaste theologie. Op dit moment woont en werkt hij vanuit de Blackfriars Community in Cambridge. Jurn de Vries Dr. J.P. de Vries studeerde theologie in Kampen, werd daarna redacteur (1963 - 1974) en hoofdredacteur (1974 - 2001) van het Nederlands Dagblad. Hij was lid van de Eerste Kamer van 1999 tot 2003 en in 2007. In 2011 promoveerde hij op een proefschrift over het theocratisch ideaal van A.A. van Ruler. Sindsdien is hij postdoc onderzoeker politieke ethiek aan de Theologische Universiteit in Kampen. Hij was lid van de Staatscommissies-Biesheuvel (1982 - 1985) en -Thomassen (2009 - 2010) en lid van het moderamen van het Interkerkelijk Contact in Overheidszaken (CIO) van 2004 – 2011.
429
