2.0 Bouwgeschiedenis voorhuis Breestraat 31

2.0

Bouwgeschiedenis voorhuis Breestraat 31

Het pand Breestraat 31 wordt voor het eerst vermeld in een transportakte van 1456 waarin Ghijsbrecht Pieterszoon en Willem Janszoon van Mersch ieder een helft van het huis verkopen aan Jan Ghijsbrecht Witgenszoon.(1) Tussen 1533 en 1550 worden enkele camers en woningen aan de destijds Jan van Dortensteeg, de huidige Mooi Japiksteeg aangekocht. Een deel wordt afgebroken om als doorgang van de tuin naar de steeg te dienen.(2) Op de stadskaart van Johannes Liefrinck uit 1578 zijn ter plaats van het huidige pand drie huizen te zien waarvan de meest linker voorgevel haaks op de Breestraat staat, de middelste gevel evenwijdig met de straat en de rechter voorgevel weer haaks op de straat. Dit rechter pand is voorzien van een achterhuis. Door de onbetrouwbare maatvoering is niet zeker of het huidige pand de drie huizen geheel omvat. In het Chaertbouc van Straten binnen desen Stadt Leyden door Mr. Salomon Davidssoon van Dulmanshorst uit 1578 is Foy van Brouchoven, secretaris, baljuw en dijkgraaf van Rijnland, eigenaar van het perceel. De gevelbreedte bedraagt op de kaart vier roede, zeven voet en zes duym, wat overeenkomt met ca. 17,42 meter. Het perceel loopt door tot aan de Langebrug en omvat ook het grootste deel van de Mooi Japiksteeg. Genoemde afmetingen en situatie komen overeen met de huidige situatie. In het chaertbouc staat een afbeelding van het achterhuis dat bestaat uit een hoekpand van twee bouwlagen en een kap en een éénlaags pand met kap evenwijdig aan de gracht. Volgens latere bronnen fungeert het achterhuis als stallen en koetshuis.(3)

Fragment uit “Chaertbouc van Straten”, 1578, eigenaar Foy van Brouchoven (Afbeelding RAL)

Fragment uit “Chaertbouc van Straten”, 1578 met koetshuis en stallen aan Voldersgracht (Afbeelding RAL)

Op de stadskaart van Pieter Jacobs Bast uit 1600 staan nog steeds drie bouwdelen getekend. Het middelste deel staat evenwijdig aan de straat en is voorzien van een top- of vlaamse gevel. De beide zijdelen staan met de kap haaks op de straat en zijn voorzien van topgevels. Alle bouwdelen hebben twee bouwlagen en een kapverdieping terwijl het meest rechtse pand een achterhuis heeft. De onlangs opgenomen afmetingen van de bakstenen in de scheidingsmuur tussen de linker voorkamer en middenkamer op de eerste verdieping, wijzen op een globale datering van de 15e-en 16e-eeuw.(4) Op de eerste verdieping van het rechter bouwdeel is in 2000-2001 een houten gebint verwijderd, bestaande uit een geprofileerde muurstijl met schoor. Bouwsporen op de samengestelde balklaag wijzen op toepassing van meerdere muurstijlen als constructie voor het achterhuis.(5) Het gebruik van houtskeletbouw constructies wordt in Leiden tot in het begin van de 17e-eeuw toegepast. In 1617 wordt Jacob van Brouchoven eigenaar van het gehele huis.(6) Het huis heeft dan minimaal 7 kamers waaronder een salet en een ‘eetsael’, twee zolders, een kelder en twee keukens.(7) De vloerconstructies op de tweede verdieping bestaan voor de beide linker voorkamers uit samengestelde balklagen. Samengestelde balklagen zijn in Leiden tot in het derde kwart van de 17e-eeuw toegepast. Het linker bouwdeel heeft op basis van deze gegevens in de 17e-eeuw minimaal twee bouwlagen en een kapverdieping. Volgens een veilingakte wordt in 1667 een woning aan de Mooi Japiksteeg met het pand verheeld.(8)

Bouwhistorische inventarisatie Breestraat 31 te Leiden

pagina 5

Op de stadskaart door Van Hagen uit 1670-1675 staan nog steeds drie huizen aangegeven maar het middelste bouwdeel wordt slechts beperkt aangegeven. Genoemde stadskaart is onvoldoende betrouwbaar om hier consequenties aan te verbinden. In 1740 wordt Pieter van Dorp eigenaar van het pand en op 9 mei 1742 wordt hem toegestaan zijn pand te verbouwen.(9) “dat hij de gevels van sijn huysinge zal mogen doen afbreeken en ter plaetse van dien een nieuwe gevel maken conform de geannexeerde teekening, met pilasters op de hoeken vier duym uytspringende, alsmede het middelfront behalven het deurkozijn dat met de interpilasters vier duym uitkomen, en zulks in het geheel agt duym, omme daer voor te plaetsen twee colommen, die buyten de interpilasters uytspringen veertien duym, ende voorts omme te leggen een blaauwe stoep volgendde de oude roying en daer op te stellen een yser hek.”

Breestraat ca. 1879, met 18e-eeuwse roedenverdeling op de 2e verdieping (Afbeelding RAL)

De omschreven opbouw komt overeen met de huidige gevel die in Lodewijk XIV-stijl is opgetrokken. Vanwege de stijl- en compositorische overeenkomsten met bijvoorbeeld Rapenbrug 33 en Breestraat 125 wordt het ontwerp toegeschreven aan Jacob van Werven (1696-1778) die op dat moment stadsmeester metselaar is. De eerder beschreven drie huizen zijn verwerkt in het nieuwe bouwvolume dat nu bestaat uit drie bouwlagen en een kapverdieping, een monumentale hal en trappenhuis met een daklantaarn en aan weerszijden van het trappenhuis bouwdelen van twee bouwlagen en hellende daken. De stucplafonds in de hal en rechter achterkamer (huidige filmzaal) in Lodewijk-XIV stijl dateren nog uit deze periode. De vloerconstructies van het pand bestaan op de eerste verdieping geheel uit samengestelde balklagen met moer- en kinderbinten. De vloerconstructie van de middenkamer op de eerste verdieping wijkt af van de overige constructies in houtafmetingen en spanrichting van de balken. In tegenstelling tot de andere vloeren liggen de kinderbinten evenwijdig met de voorgevel. Deze vloerconstructie zal zijn hergebruikt tijdens de verbouwing uit 1742 en wellicht origineel onderdeel zijn van het eerder evenwijdig aan de Breestraat staande pand; het middelste pand van de oude stadskaarten. Hiermee wordt een opbouw uit drie panden logisch. Het is evengoed wel mogelijk dat het linker bouwdeel een L-vorm heeft gehad.

Trappenhuis anno 1921 (Afbeelding RAL)

Aangezien de originele vloerconstructie van de linker achterkamer is verhoogd ten behoeve van de ‘nieuwe’ vloerconstructies in het voorhuis, zijn deze laatsten hergebruikt bij de verbouwing in 1742 om op de, bij de voorgevel passende hoogte, te worden aangebracht. Samengestelde balklagen worden in die periode niet meer toegegepast en het is niet waarschijnlijk dat van de drie panden met verschillende opbouwen de verdiepingsbalklagen gelijk hebben gelegen. Op de kadastrale minuutkaart uit 1820 door W.J. van Campen, bestaat het bouwvolume uit het voorhuis en is met een aanbouw verbonden met het deel aan de Mooi Japiksteeg. De tuin is nog onbebouwd. Het perceel bestaat naar de testamentaire voorwaarden uit 1802 uit: “Een capitaal, zeer aanzienlijk, sterk en weldoorimmert dubbel huis en erve, verscheidende groote, wel geconditioneerde, zo behangen als onbehangen, , beneeden- en bovenkamers en vertrekken, ruime keuken, vatenhok, provisiekamer, kelder, mangelkamer, groote en luchtige plaats of thuin, waaraan een ruim koetshuis en stallinge voor vijf a zes paarden, koetsiersvertrek, mestput, hooy en stroo zolders, item een fraaye en gemakkelijke trap, appartementen voor domesticquen, zeer groote kleder- en turfzolders en veelvuldige offices en commoditeiten.” (10)

pagina 6


Rechter voorkamer begane grond anno 1921 in Neo-Classicistische stijl (Afbeelding RAL)

Op basis van opname en oude foto’s is het pand begin 19e-eeuw verbouwd waarbij de kamers aan de rechterzijde op de begane grond zijn samengevoegd tot een kamer-en-suite met dubbele deuren. Het interieur is in neo-classicistische stijl afgewerkt. De schuiframen van de begane grond en eerste verdieping van de voorgevel worden voorzien van een zes-ruits verdeling met een brede middenstijl die in het bovenlicht overgaat in een smalle middenroede. De ramen op de tweede verdieping blijven hun 15 ruits roedeverdeling behouden 5x(3+3) tot eind 19e-eeuw. Op 1885 wordt notaris Johannes Adrianus Franciscus Coebergh eigenaar.(11) Hij laat in 1921 het pand fotograferen. Op de foto’s is zichtbaar dat het pand voorzien is van achterhuizen met twee bouwlagen en een kapverdieping. Aan de tuinzijde staan een serre en tuinkamer over de gehele breedte van het pand. Zowel de kappen als de serre en tuinkamer zijn verwijderd. Verschillende interieurs zijn vastgelegd en te zien zijn onder andere de centrale hal, het trappenhuis en de verschillende geornamenteerde stucplafonds in de rechter voor- en achterkamer op de begane grond. Deze plafonds zijn nog aanwezig.

Adrianus Franciscus Coebergh Eigenaar Breestraat 1885 (Afbeelding RAL)

Zicht op achterhuizen met serre en tuinkamer anno 1921 (Afbeelding RAL)


pagina 7

In 1924 wordt het pand verkocht en op initiatief van de heer J.C.A. Diks tussen 1924 en 1927 verbouwd tot bioscooptheater voor 900 bezoekers waarbij de bestaande serres en de bebouwingen aan de Mooi Japiksteeg en de Lange Brug worden gesloopt en de tuin geheel bebouwd.(12) De stoep, balusters en smeedwerken zijn verwijderd. Van het voorhuis worden de hal en de kamers aan de linkerzijde op de begane grond weggebroken en verbouwd tot entree en kassa. De grote hal wordt hierbij gehalveerd door het plaatsen van een nieuwe bouwmuur en staalconstructie. De oude situatie is nog zichtbaar op de interieurfoto’s uit 1921. In de suite op de begane grond, bestaande uit de rechter voor- en achterkamer, wordt een café gerealiseerd. De plafonds en monumentale schouwen blijven hierbij nog gehandhaafd. De raamvensters in de voorgevel worden vervangen voor een groot etalagevenster en een gesmeed sierhekwerk voor de entree. De monumentale houten trap wordt vervangen voor een steenachtige versie in Art Deco stijl en biedt toegang tot de foyers, balkon en dienstruimten. Bij deze verbouwing worden diverse stalen constructies en nieuwe houten vloeren aangebracht. Waarschijnlijk zijn hierbij ook de hellende daken van de achterbouwen verwijderd. De architect is de heer C. Ponsen en het interieur is ontworpen door Jaap Gidding, eerder betrokken bij het Amsterdamse Tuschinski theater.(13)

Hal anno 1921. Stucwerk in overgangstijl tussen Lodewijk-XIV en rococo. (Afbeelding RAL)

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

��

� ��

��

Uit de boedelbeschrijvingen en foto’s zijn de indelingen nog gedeeltelijk te herleiden. Getekend is de situatie van eind 19e-eeuw. De hal heeft zijn originele afmetingen uit 1742, het open trappenhuis biedt toegang tot de achterhal vanwaar de tuinkamer en kantoren aan de Mooi Japiksteeg bereikbaar zijn.

pagina 8


De bioscoop is in de jaren ’40 en ’50 van de 20e-eeuw nog enkele malen gemoderniseerd en verbouwd. Dit betreffen voornamelijk interieurafwerkingen. De structuur en indeling wordt hierbij nauwelijks gewijzigd met uitzondering van de stucplafonds en schouwen op de begane grond die worden omtimmert. In 1992 overlijdt de eigenaresse mevrouw D. Ortje-Knuit en wordt het pand verkocht aan de heer J.K. Boer. Vanaf 1994 wordt de bioscoop in fasen vernieuwd. Bij de verbouwing in 2001 wordt het voormalig café tot bioscoopzaal verbouwd waarbij de stucplafonds weer zichtbaar worden. Op de eerste verdieping worden in het rechterdeel de trapopgang naar de tweede verdieping en de gemetselde achtergevel boven het platte dak verwijderd. Ook de eerder vermelde muurstijl is hierbij verwijderd. De daklantaarn en het exterieur van de kap van het voorhuis worden hersteld en voorzien van nieuwe verbeterde Hollandse dakpannen en vorsten in plaats van oud Hollandse pannen en loden hoekkepers. Naast een aantal dakramen worden twee nieuwe dakkapellen op het achter dakvlak aangebracht. De op oude foto’s zichtbare dakkapellen op de zijdakvlakken met draairamen met een 16-ruits roedeverdeling zijn niet meer aanwezig. In het rechter bouwdeel zijn onder de betonvloeren resten van gemetselde funderingen en een kelder gevonden. Deze funderingen liggen binnen de huidige rooilijn maar zijn niet gedocumenteerd.(14)

Entree theater anno1927 (Afbeelding RAL)

��

��

��

��

��

��

��

��

��

� ��

��

De achterhuizen zijn voorzien van zadeldaken gebaseerd op de bouwsporen van het hellende dak van de linker achterbouw en de foto van de achtergevel uit 1921 waarop de daken deels zichtbaar zijn. Het portaal en trappenhuis naar de 2e verdieping is in 2001 verwijderd.


pagina 9

2.0 Bouwgeschiedenis voorhuis Breestraat 31

Recommend Documents