NEDERLANDSE SAMENVATTING Onderzoeksvragen en motivatie Gitte Heij, een groot liefhebster van Zuidoost-Azië, heeft de afgelopen 20 jaar veel tijd in dit deel van de wereld doorgebracht, met name in Vietnam en Indonesië. In deze landen heeft zij onder meer onderzoek verricht en advieswerk gedaan op het gebied van internationaal belastingrecht. In de jaren ‘80 van de 20e eeuw kiezen deze twee landen voor drastische hervormingen van hun belastingstelsel. Het valt de onderzoekster op dat beide landen tijdens deze hervormingen heel anders omgaan met buitenlandse adviseurs. Bovendien merkt zij op dat het nog te vaak voorkomt dat buitenlandse adviseurs adviezen geven die niets te maken hebben met de realiteit, maar ingefluisterd worden door de politieke agenda van donorlanden of donorinstellingen. Ook hebben multinationals volgens Gitte Heij invloed op een deel van de adviezen dat wordt gegeven door de buitenlandse adviseurs. Dit terwijl ‘local ownership’ een voorwaarde is om belastinghervormingen te doen slagen. Deze ervaringen roepen bij Gitte Heij veel vragen op omtrent belastingadvisering in Vietnam en Indonesië en zij besluit dit te onderzoeken. Vooral de vraag wie en wat werkelijk de belastinghervormingen in beide landen hebben beïnvloed, heeft haar interesse. Dat is de hoofdvraag van dit onderzoek. Om deze vraag te kunnen beantwoorden vindt een analyse plaats van de belastinghervormingen op het gebied van de vennootschaps -en inkomstenbelasting in Indonesië en Vietnam in de jaren ‘80 van de vorige eeuw. Naast deze hoofdvraag, heeft de auteur vier subvragen geformuleerd: 1. Welke factoren hebben in de jaren ‘80 van deze eeuw geleid tot het initiatief om de bestaande belastingwetten in Vietnam en Indonesië drastisch te hervormen? 2. Hoe en waarom slagen bepaalde groeperingen er in deze hervorming te beïnvloeden? 3. Meer specifiek, wat is de invloed van buitenlandse adviseurs op de hervormingen van de belastingwetten? 4. Welke rol spelen internationale factoren bij het vormgeven van de belastinghervormingen? Om een antwoord te kunnen geven op deze vragen, heeft Gitte Heij gebruik gemaakt van literatuuronderzoek, gevolgd door veldonderzoek in beide landen. Een kanttekening hierbij is dat het veel gemakkelijker is om in Indonesië informatie te verkrijgen over de belastinghervormingen dan in Vietnam. Dit heeft te maken met het gesloten karakter van de Vietnamese bureaucratie en met de leiding van de Communistische Partij in Vietnam, die wil dat de Vietnamese staat zich als eenheid presenteert. Definitie van belasting _____________ Page 141 of 161
Voor een vergelijking van de belastingstelsels van verschillende landen, is het belangrijk om helder te zijn over de definitie van het woord ‘belasting’. Statistieken over de belastingdruk, over de verdeling van de belastingdruk en over belastinginkomsten die gebruik maken van de beperkte juridische definities, worden vaak gebruikt (onder meer door de Wereldbank en de Aziatische Ontwikkelingsbank) als basis voor belastingadviezen in ontwikkelingslanden. In de meeste juridische definities van belasting, waaronder die van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO), komen onderstaande elementen terug: y y y y y y
Belasting is verplicht; Het is een bijdrage in geld of in een andere vorm; De bijdrage wordt geleverd door individuen, organisaties of andere eenheden; Belasting wordt ontvangen door de overheid; De opbrengsten zijn bedoeld voor publieke doeleinden; Er staat geen beloning tegenover.
Wanneer de juridische definitie van belastingen wordt gebruikt door economen en sociologen om de belastingdruk en de belastinginkomsten te bepalen, ontstaan er problemen. Want wat valt er precies onder belasting en wat niet? Vaak komen de werkelijke belastingdruk en de belastinginkomsten niet overeen met de verzamelde gegevens. Belastingbetalers in Indonesië en Vietnam moeten bijvoorbeeld vaak naast de wettelijke belasting extra geld aan belastingambtenaren betalen. Om de casestudies te kunnen analyseren en vergelijken is het van belang om kritisch te kijken naar de elementen uit de juridische definitie van belastingen. In al die definities van belasting wordt het verplichte karakter van de betaling verondersteld. Toch kan het zo zijn dat betalen niet wettelijk verplicht is, maar dat mensen gedwongen worden belasting te betalen omdat er sprake is van sociale of economische druk. Ook stelt de definitie dat betaling plaatsvindt in geld of in een andere vorm. Verplichte dienstverlening voor de publieke zaak, zoals in Vietnam, is bijvoorbeeld niet terug te vinden in de statistieken van de belastingdruk in dat land. Daarnaast kan het zo zijn dat bepaalde groeperingen in werkelijkheid minder belasting betalen dan gedacht. Dit geldt bijvoorbeeld voor landen waar de overheid een sterke controle heeft over de economie. Staatsbedrijven worden in Vietnam, Indonesië, Singapore en China gesteund door de overheid door middel van prijsbeleid, waardoor het moeilijk vast te stellen is wat de werkelijke belastingdruk is voor deze bedrijven. Verder veronderstelt de definitie van belastingen dat belasting wordt betaald aan de overheid. Toch kan het zo zijn dat er belasting wordt geheven, terwijl er geen directe geldstroom naar de overheid plaatsvindt. Een voorbeeld hiervan is de controle van de huurprijzen, beneden of boven de marktprijs, waarbij de huurbazen gesubsidieerd worden of juist belasting moeten betalen.
_____________ Page 142 of 161
De definitie stelt ook dat belastinginkomsten worden gebruikt voor publieke zaken. Meningen kunnen verschillen over wat een publieke zaak is. Daarnaast komt de betaling van extra geld aan ambtenaren in veel landen voor. Het kan gaan om het onderhandelen over de uiteindelijke belastingaanslag, om het ‘kopen’ van goodwill of bepaalde diensten of om het vermijden van problemen met overheidsambtenaren. Deze inkomsten komen niet voor in de statistieken betreffende de belastinginkomsten van de overheid. Tot slot staat er volgens de juridische definitie van belasting niets tegenover de belasting die wordt betaald. In bijvoorbeeld het geval van sociale zekerheidspremies is er volgens de definitie sprake van belasting. In feite gaat het hier om de betaling van verplichte verzekeringen en staat er dus wel iets tegenover de betaling van deze premies. Hier kan dus worden betwist of er sprake is van het betalen van belastingen. Prest (1985) heeft als een van de weinige sociale wetenschappers geprobeerd een alternatieve definitie van belasting te formuleren. Hij volgt in hoofdlijnen de juridische definitie, maar introduceert het begrip impliciete belasting. Dit wil zeggen dat er niet op gebruikelijke wijze belasting wordt betaald door personen of organisaties aan de overheid, maar dat door acties van de overheid de één armer is geworden en de ander rijker. Een voorbeeld hiervan is huur en andere prijscontroles. Het is echter lastig om impliciete belasting en de effecten ervan te berekenen. De conclusie uit de bespreking van de definities van belasting is dat het onmogelijk is om een bruikbare definitie van belasting te formuleren waarin alle mogelijke invullingen van de term belasting zijn vertegenwoordigd en waarmee de werkelijke belastingdruk berekend kan worden. Voor onderzoek in de sociale wetenschappen is er echter behoefte aan een ruimere definitie, zodat er een juist beeld kan worden gegeven van een belastingstelsel in een bepaald land. Helaas is een ruime definitie van belasting moeilijk te kwantificeren en zijn belastingstatistieken vaak gebaseerd op de juridische (OESO) definitie van belasting. Vanwege deze praktische redenen, wordt in dit onderzoek ook de juridische definitie van belasting gebruikt. Maar waar het relevant is en in ieder geval bij de bespreking van de casestudies, wordt aandacht besteed aan een ruimere opvatting van belasting. Belastingbeleid en belastinghervorming Voor de analyse van de casestudies is het van belang algemene kenmerken van belastingbeleid te onderscheiden van kenmerken die specifiek zijn voor de casestudies. Het formuleren van fiscaal beleid vindt plaats in drie stappen. Eerst wordt het beleid ontwikkeld, dit gebeurt meestal door economen. Vervolgens vindt een technische analyse plaats, meestal zijn hierbij juristen, accountants en personeel van de belastingadministratie betrokken. De laatste stap, het ontwerpen van de wetten, wordt gedaan door wetsontwerpers en juristen. In de meeste landen zijn bij deze drie stappen experts van verschillende ministeries betrokken. Over het algemeen hebben deze experts een achtergrond in economie of financiën. De eerste van de drie stappen is de meest cruciale, want in dit stadium wordt het belastingbeleid vormgegeven. _____________ Page 143 of 161
In de meeste landen die lid zijn van de OESO zijn bij het hele proces van het ontwerpen van belastingwetten heel veel personen betrokken, zoals lobbyisten, beleidsanalisten, juristen, accountants, economen en zelfs gewone burgers. In de meeste ontwikkelingslanden is dat niet zo. Het proces is veel minder gecompliceerd. Het voornaamste doel van de meeste belastingwetten is het genereren van staatsinkomsten, zodat de uitgaven van de staat gedekt zijn. De meeste economen geven er de voorkeur aan om belastingen alleen te gebruiken om inkomsten te genereren en niet te gebruiken als beleidsinstrument om in te grijpen in de economie. Toch zijn er voorstanders van het gebruik van belastingen om de economische ontwikkeling in een land te sturen. Zij verwijzen daarbij naar succesvolle voorbeelden zoals Zweden. Daarnaast is het niet altijd mogelijk om economisch neutraal belastingbeleid te voeren, omdat politici blootstaan aan druk van allerlei kanten. De laatste 15 tot 20 jaar worden in de meeste OESO-landen belastingen slechts gebruikt als middel om inkomsten te genereren en niet meer als een instrument om de economische ontwikkeling van een land te beïnvloeden. Met name in Zuidoost-Azië wordt belastingbeleid hiervoor wel ingezet. om in te grijpen in de economie. Teneinde internationaal meer concurrerend te kunnen zijn, is het gebruik van belastingvoordelen nog steeds populair onder beleidsmakers en belastingadministrateurs. Daarnaast wordt er veel gebruik gemaakt van informele belastingvoordelen die tot stand komen in onderhandeling met belastingambtenaren. In beide gevallen profiteren vooral de grote buitenlandse en binnenlandse bedrijven van deze belastingvoordelen. Experts zijn van mening dat de effectiviteit van belastingvoordelen om bijvoorbeeld investeerders te trekken gering is. De historische ontwikkelingen in Zuidoost- Azië op het gebied van belastingbeleid verschillen van die in de meeste westerse landen. Laatstgenoemden zijn gericht op het politieke ideaal van rechtvaardigheid, waardoor de belastingsystemen erg gecompliceerd worden. Een goed voorbeeld hiervan zijn de Verenigde Staten. In Zuidoost-Azië zijn de belastinginkomsten traditioneel meer afhankelijk van indirecte belastingen, voornamelijk handelsbelastingen (import -en exportheffingen). Het debat over het politieke ideaal van rechtvaardigheid speelt tot in de vroege jaren ‘80 niet in deze landen, omdat de inkomsten-en de vennootschapsbelasting daar weinig bijdragen aan de totale belastinginkomsten. Verschillende factoren geven aanleiding tot belastinghervormingen en beïnvloeden deze hervormingen: het opbouwen van legers of het voeren van oorlog, de economische voorspoed en een (dreigend )tekort aan staatsinkomsten(fiscale crisis). De praktijk wijst uit dat het belangrijk is om geen hoge verwachtingen te hebben van de resultaten van belastinghervormingen. Daarnaast worden overheden in ontwikkelingslanden geconfronteerd met extra belemmeringen zoals onvoldoende administratieve capaciteit en een tekort aan middelen om nieuwe wetgeving te implementeren. Theoretisch raamwerk Zoals hierboven beschreven zijn belastinghervormingen zeer complex, omdat er zoveel factoren en actoren bij betrokken zijn. De vraag rijst hoe dit in een theoretisch _____________ Page 144 of 161
model weergegeven kan worden, zodat dit kan worden gebruikt om de casestudies te analyseren. De sociale wetenschappen en in het bijzonder de fiscaal sociologische benadering vormen het uitgangspunt bij de analyse van de twee casestudies. Er is echter weinig sociologisch en fiscaal sociologisch onderzoek bekend dat zich richt op het tot stand komen van wetten en in het bijzonder op wie en wat belastinghervormingen beïnvloeden. Voor de analyse van de casestudies is het van belang dat het model ook beschrijft en/of verklaart wie en wat invloed hebben op de belastinghervormingen in een land. Teneinde het complexe proces van het opstellen van wetten te analyseren is het eveneens van belang om de verschillende functies van wetten te onderscheiden van de theorieën over het tot stand komen ervan. De instrumentele benadering van recht gaat ervan uit dat wetten een geschikt middel vormen om sociale en economische veranderingen tot stand te brengen. De kritiek vanuit de rechtssociologie op deze benadering is dat sociale processen en wetten elkaar beïnvloeden. In de rechtspraktijk is gebleken dat een instrumentele benadering van recht weinig succes heeft. Toch zijn veel belastinghervormingsprogramma’s die gesubsidieerd worden door internationale organisaties als de Wereldbank en de Asian Development Bank gebaseerd op deze benadering. Vaak zijn wetten echter symbolisch of ideologisch in plaats van instrumenteel. De ideologische benadering van recht is duidelijk zichtbaar in Vietnam, waar het de bedoeling is dat wetten de socialistische ideologie van de regering onderschrijven. De belangrijkste functie van symbolische wetgeving is het tevreden stellen van groepen met tegengestelde sociale belangen, in werkelijkheid verandert er niets. Geen van de drie benaderingen is geschikt om te beschrijven en/of te verklaren wie en wat belastinghervormingen beïnvloeden. Zij zijn wel van belang voor het theoretisch model, omdat alledrie de benaderingen de wijze waarop regeringen belastinghervormingen vormgeven, beïnvloeden. De bestaande theorieën op het gebied van beleidsontwikkeling en veranderingen in de wetgeving zijn of verklarend of beschrijvend van aard. De verschillende verklarende theorieën zijn elk gebaseerd op zeer verschillende aannames en dus moeilijk in één onderzoek te gebruiken. De afzonderlijke verklarende theorieën dekken vaak niet geheel de lading. Bovendien besteden de meeste verklarende theorieën weinig aandacht aan specifieke personen die invloed hebben op het beleid. De verklarende theorieën die worden opgenomen in het hier beschreven theoretisch model zijn achtereenvolgens de ‘organisational theorie’, het sociologisch institutionalisme en de theorie over belangengroeperingen. De ‘organisational theorie’ heeft als basisaanname dat de internationale politieke gemeenschap het meeste invloed heeft op het fiscale beleid van een land. Deze benadering verklaart slechts een deel van het belastingshervormingsbeleid en zal in het model opgenomen worden onder de meer algemene term internationale invloeden. Volgens het sociologisch institutionalisme zijn instituties en cultuur met elkaar verweven. Deze theorie gaat ervan uit dat de meeste instituties het resultaat zijn van specifieke culturele praktijken en in culturele termen verklaard moeten worden. Een andere basisaanname van deze theorie is dat instituties een grote invloed hebben op individuele actoren, zelfs zo groot dat zij de meest basale voorkeuren en het gevoel van identiteit van actoren bepalen. Tot slot stelt deze theorie dat het gedrag van individuele actoren niet strategisch is, maar vooral wordt bepaald door hun visie op _____________ Page 145 of 161
de werkelijkheid. Deze benadering lijkt plausibel, vooral wanneer het gaat om socialistische regeringsinstituties in Vietnam, waar individuen de cultuur van hun organisaties volgen en zelden onafhankelijk lijken te handelen. De derde verklarende theorie tenslotte, die over belangengroeperingen, gaat ervan uit dat het vermogen van belangengroeperingen om politieke elites te beïnvloeden een belangrijke rol speelt bij het bepalen van beleid. Deze pluralistische benadering stelt dat macht gerelateerd is aan onderwerpen en niet aan elitegroepen. Welke belangengroeperingen invloed proberen uit te oefenen, hangt dus af van de onderwerpen die aan de orde zijn. In niet-democratische landen bestaan belangengroeperingen nauwelijks, behalve die groepen die worden gecontroleerd door de staat. Bovendien zijn belangengroeperingen in Indonesië en Vietnam, in de tijd dat de casestudie speelt, nauw verbonden met de elite die aan de macht is en niet met bepaalde onderwerpen. Deze laatste theorie is dus relevant voor het op te stellen theoretisch model, maar dan moet dit gegeven daarin wel worden meegenomen. Naast de verklarende theorieën is er een aantal beschrijvende theorieën dat zich richt op het besluitvormingsproces en alle stappen daarin beschrijft. De meeste beschrijvende theorieën zijn heel algemeen en niet bruikbaar voor het op te stellen theoretisch model. Alleen het werk van de fiscaal socioloog Campbell (1993) is heel goed bruikbaar. Hij ziet fiscale sociologie als de sociologische analyse van belastingstelsels en overheidsfinanciën. Het proces van beleidsvorming op het gebied van belastingen wordt in het theoretisch model van Campbell deels verklaard en deels beschreven. Model voor het bepalen van belastingbeleid en wetgeving (Campbell 1993) Crisis Geo-politiek Fiscaal Economisch
Staatsstructuur Toegang tot het politieke proces Capaciteit voor belastinginning
Politieke Respons Verandering van belastingtarieven Verandering van het belastingsysteem Verandering van de verdeling van de belastingdruk
Politieke Vertegenwoordiging Politieke partijen & electorale systeem Vertegenwoordiging van belangengroepen Het partijstelsel
Balans van verschillende sociale klassen en belangen groepen in de samenleving
_____________ Page 146 of 161
In dit model is Campbell erin geslaagd verschillende factoren te identificeren die belastinghervormingen beïnvloeden. Toch kent dit model een aantal tekortkomingen. Het gaat uit van democratieën met een open en transparant kiesstelsel. Daarnaast ziet Campbell instituties en niet individuen als de belangrijkste actoren in het proces van belastinghervorming. Tot slot besteedt Campbell in het model weinig aandacht aan de cultuur binnen instituties en aan de relatie tussen deze cultuur en de politieke vertegenwoordiging en de rol van de overheid. Het theoretisch model van Gitte Heij Na de analyse van de verschillende verklarende en beschrijvende theorieën op het gebied van beleidsvorming, komt Gitte Heij tot de conclusie dat het model van Campbell het beste als basis kan dienen voor het theoretisch model dat wordt gebruikt om de casestudies te analyseren. Aanvullingen op het model van Campbell worden gedaan door onderdelen van de ´organisational theorie´ en het sociologisch institutionalisme te integreren in het bestaande model. Verder wordt de theorie over belangengroeperingen aangepast voor een niet-westerse setting. De definitie van het begrip belasting speelt een belangrijke rol in het herziene model, het is het beginpunt van elke analyse van belastinghervormingen.
_____________ Page 147 of 161
Voorgestelde model voor onderzoek
1. Definitie van Belastingen
2. Internationale
Gl
Invloeden
3. Crisis Geopolitical Fiscal Economisch
4. Staatsstructuren Cultuur binnen instituties Rol van individuen binnen het staatsbestel of in de volksvertegenwoordiging Belastingadministratie Toegang tot het politieke proces
7. Politieke Respons (symbolisch of niet symbolisch) Verandering van belastingtarieven Verandering van het belastingsysteem Verandering van de verdeling van de belastingdruk
5. Context Binnenlandse economische context Regeringsbeleid Belastingbeleid
Politieke vertegenwoordiging Politieke partijen & electorale systeem Vertegenwoordiging van belangengroepen Controle van een partij Rol van de regering Buitenlandse adviseurs ingehuurd door de regering
6. Balans Invloed en druk van verschillende sociale klassen en belangen groepen in de samenleving Verscheidenheid aan belangen groepen, inclusief die groepen die geen toegang hebben tot de politieke vertegenwoordiging of staatsstructuren
_____________ Page 148 of 161
De Indonesische hervorming van de inkomstenbelasting in 1983 In de jaren ‘80 van de vorige eeuw kiest de Indonesische regering voor drastische belastinghervormingen, omdat zij minder afhankelijk wil zijn van de opbrengsten van de oliemaatschappijen, die in de jaren ‘70 haar voornaamste bron van inkomsten vormen. Ali Wardhana, de toenmalige minister van Financiën en één van de adviseurs van president Suharto, voorziet dat de grote afhankelijkheid van de Indonesische regering van olie-inkomsten in de toekomst voor problemen kan zorgen. Voordat er daadwerkelijk een economische of fiscale crisis kan ontstaan, nemen de economische adviseurs (de ‘technocraten’) van president Suharto het heft in handen. De hervormingen kunnen echter alleen slagen, omdat Wardhana en de andere adviseurs de impliciete steun van Suharto hebben. Dit houdt in dit geval ook in dat voorstellen die sociale onrust of economische of politieke instabiliteit kunnen creëren en dus niet de goedkeuring van Suharto dragen, niet worden opgenomen in het nieuwe belastingbeleid. Bovendien worden hervormingen die direct de president of zijn machtige achterban raken afgewezen of sterk afgezwakt. De hervormingen worden door een kleine groep mensen geïnitieerd en vormgegeven. Minister Wardhana, zelf gepromoveerd in de Verenigde Staten, ontwikkelt samen met een selecte groep van buitenlandse adviseurs, voornamelijk Amerikanen onder contract bij het Harvard Instituut voor Internationale Ontwikkeling (HIIO), nieuwe belastingwetten. Voor Wardhana is het een logische keuze om het HIIO om hulp te vragen, aangezien dit instituut de Indonesische regering sinds het begin van de jaren ‘60 heeft geadviseerd op economisch gebied. Bijzonder is dat de adviseurs van de HIIO niet alleen beleidsaanbevelingen doen, maar ook betrokken zijn bij het ontwerpen van de wetten. Wardhana heeft de volledige steun van de andere leden van het kabinet. Hij leunt met name op één buitenlandse adviseur, Malcolm Gillis. Het HIIO en vooral Gillis benadrukken dat de uiteindelijke keuzes worden gemaakt door de Indonesische beleidsmakers en niet door het HIIO. De feiten ondersteunen deze bewering niet. Een deel van de hervormingen bestaat uit het terugbrengen van het aantal voorgestelde keuzes en het stellen van prioriteiten. Dit proces wordt gecontroleerd door de ingehuurde buitenlandse adviseurs met steun van Wardhana. Het team dat de hervormingen leidt, besteedt geen serieuze aandacht aan het feit dat hervormingen alleen kunnen slagen wanneer er sprake is van ‘local ownership’. Senior belastingambtenaren spelen een te verwaarlozen rol bij de hervormingen en hebben nauwelijks invloed. Belastingambtenaren voelen zich buiten spel gezet. Hierdoor ontstaat er weerstand in het belasting departement om de nieuwe wetten te implementeren. De cultuur van Indonesische overheidsinstellingen speelt hier duidelijk een rol. Weinig Indonesische ambtenaren zijn hooggeschoold en ze vormen geen partij voor de buitenlandse adviseurs in het debat over de hervormingen. Andere kenmerken van de cultuur van Indonesische overheidsinstellingen die een rol spelen bij het hervormingsproces zijn omkoping, corruptie en de top-down benadering. Omkoping en corruptie zijn inherent aan de bureaucratische cultuur en spelen een belangrijke rol bij veel beslissingen over de hervormingen. Verder is er duidelijke sprake van een top-down benadering tijdens het hervormingsproces. Deze benadering is sinds de Nederlandse koloniale overheersing heel gebruikelijk bij Indonesische overheden. Het raamwerk van de nieuwe wetten aangaande de inkomstenbelasting is gebaseerd op de overheersende opvattingen onder economen in de Verenigde Staten en West Europa over wat een goed en efficiënt belastingsysteem is. Deze opvattingen benadrukken de volgende doelen: eenvoud, geschikte belastingtechnologie, lage belastingtarieven en de afschaffing van belastingprikkels. De doelstelling om het belastingsysteem eenvoudig te houden zorgt ervoor dat er veel onzekerheid heerst rondom de praktische toepassing van de wetten inzake de inkomstenbelasting. Nadere richtlijnen worden pas jaren later of helemaal niet uitgegeven. De nieuwe belastingwetten zijn ontworpen door macro_____________ Page 149 of 161
economen, die erg weinig rekening houden met de administratieve en praktische gevolgen van het ontworpen beleid. Daarnaast hangen zij de instrumentalistische benadering van recht aan, waarbij er geen rekening wordt gehouden met de invloed van de Indonesische samenleving op datzelfde recht. De machtsstructuur van Indonesië onder Suharto wordt duidelijk weerspiegeld in de rol die belangengroeperingen spelen bij de hervormingen. Openlijke kritiek is gevaarlijk, maar het regime moet wel degelijk rekening houden met de reactie van het volk. Voor de meeste mensen verandert er niets door de hervormingen, omdat alleen ondernemingen en mensen met hoge inkomens belasting gaan betalen. Maar met de overheidsambtenaren voor wie er wel veranderingen dreigen, wordt extra voorzichtig omgesprongen, omdat het een belangrijke achterban is van het regime. Verder profiteren de ‘cronies’, een groep mensen die bestaat uit familieleden en enkele zeer vermogende ondernemers, van hun hechte connecties met president Suharto. Stichtingen en coöperaties, beide vaak onder controle van Suharto en de kring om hem heen, worden in het nieuwe belastingsysteem gespaard. Verder zijn de bondgenoten van Suharto ervan verzekerd dat de gangbare praktijk, het bepalen van het belastingtarief door middel van onderhandeling, blijft bestaan. De pers is niet in de positie om een openlijk debat op gang te brengen en politieke partijen hebben erg beperkte mogelijkheden tot beïnvloeding wanneer een wet wordt voorgelegd aan het parlement Internationale factoren, zoals beschreven in de organisational theorie hebben indirecte invloed op de hervormingen omdat de Harvard adviseurs het wereld wijde neo-liberale denken van veel economen in die periode toepasten in hun advies. Andere factoren, zoals politieke stabiliteit, de grootte van de markt en productiekosten zijn veel belangrijker voor buitenlandse investeerders dan aantrekkelijke belastingtarieven. Verder is voor de analyse van deze casestudie van groot belang hoe belasting wordt gedefinieerd. Zoals al eerder beschreven, zijn allerlei informele betalingen, zoals het betalen van steekpenningen en extra heffingen, inherent aan de bureaucratische cultuur in Indonesië. Om het hervormingsproces en ook de reactie van bepaalde groepen te begrijpen, is het erg belangrijk dat deze vormen van belasting deel uit maken van de discussie over de belastinghervormingen. Bepaalde ondernemers bijvoorbeeld maken zich niet druk over de formele veranderingen in de belastingwetten, aangezien de informele betalingen die van hen worden verlangd, niet veranderen. De hoeveelheid geld die aan overheidsfunctionarissen moet worden betaald om bepaalde overheidscontracten in de wacht te slepen, is veel groter dan de mogelijke verhoging van de belastingen door de invoering van de nieuwe belastingwetten. Tot slot is het van belang om het resultaat van het hervormingsproces in ogenschouw te nemen. Het politieke antwoord op de dreiging van een fiscale crisis is een grondige revisie van het belastingsysteem, waarbij ook de hoogte van de belastingen verandert. Het is de vraag of dan de verdeling van de belastingdruk is veranderd. Wel zijn door de hervormingen de belastinginkomsten, die niet voortkomen uit de opbrengsten van de oliemaatschappijen, significant gestegen. Een deel van de hervormingen kan echter als voornamelijk symbolisch worden gezien. De belastingwetten zijn namelijk algemeen, gedetailleerde voorschriften met betrekking tot de implementatie ontbreken. Dit is vooral het geval wanneer het gaat om gevoelige onderwerpen, zoals bovengenoemde stichtingen. Daarnaast verandert de hoogte van de informele belastingen niet door de invoering van de nieuwe belastingwetten. De hervormingen van de Vietnamese vennootschapsbelasting De socialistische planeconomie van Vietnam begint in de begin jaren ‘80 van de vorige eeuw barsten te vertonen. De communistische leiders verliezen de controle over belangrijke onderdelen van de planeconomie en de informele economie bloeit. _____________ Page 150 of 161
In feite worden beleidsmakers gedwongen te handelen, omdat individuele gemeenschappen en fabrieken vragen om meer op de markt gerichte oplossingen als antwoord op de problemen van de planeconomie. Dit leidt ertoe dat de Vietnamese regering eind jaren ‘80 begint te experimenteren met het liberaliseren van de markt. Hierdoor daalt de bijdrage van de staatsbedrijven aan de staatskas aanzienlijk. Voor die tijd zorgen de zij voor het grootste deel van de inkomsten. Een andere bron van financiële zorg is het opdrogen van de subsidies van de voormalige Sovjet Unie, wanneer dit land begin jaren ‘90 uit elkaar valt. Deze subsidies maken tot 1989 20 procent uit van de staatinkomsten. De Vietnamese regering introduceert, gedwongen door de dringende noodzaak om andere inkomstenbronnen aan te boren, tussen 1987 en 1993 drastische belastinghervormingen op het gebied van de vennootschapsbelasting. De aanleiding tot de hervormingen is echter het disfunctioneren van de planeconomie. De sleutel tot verandering is in handen van Truong Chinh, een senior functionaris van de Partij. Hij luistert in 1984 serieus naar de klachten en frustraties van lokale functionarissen. Chinh heeft een bondgenoot in partijsecretaris Nguyen van Linh, die ook een voorstander is van economische hervormingen. In 1985 promoveert Linh naar het politieke bureau en Chinh wordt Secretaris Generaal van de Partij. Samen kunnen ze de conservatieve leden die tegen economische verandering zijn beïnvloeden. Maar ook deze twee hervormers zijn producten van het partijsysteem en hebben beperkte bewegingsruimte. In 1986 introduceert de Communistische Partij de ‘doi moi’ (vernieuwing) strategie. Deze resulteert in de introductie van de Buitenlandse Investerings Wet (BIW) om buitenlandse investeringen aan te trekken. De regering is zich er echter ook van bewust dat de binnenlandse vennootschapsbelasting aan hervormingen toe is en begint hier aan het einde van de jaren ‘80 mee. De doi moi hervormingen bepalen het raamwerk voor het belastinghervormingsbeleid. Senior functionarissen van het belastingdepartement ontwerpen vervolgens de wetten. Deze ambtenaren zijn getraind in de ideologie van de Partij en zullen geen voorstellen doen die tegen de lijn van de Partij ingaan. De binnenlandse winstbelasting weerspiegelt deze ideologie wat betreft initiatieven in de particuliere sector. De belastingtarieven in deze sector zijn namelijk relatief hoog. Sociologisch institutionalisme verklaart een aantal belangrijke kenmerken van de Vietnamese bureaucratie. Veel ambtenaren van het ministerie van Financiën en het departement van Belastingen hebben een rol gespeeld in de hervormingen en naast Chinh en Linh die het initiatief nemen tot de hervormingen, is het onmogelijk individuen aan te wijzen die een hoofdrol vervullen. Deze bureaucraten zijn vaak goed opgeleid en onderdeel van een bureaucratie die goed geïnformeerd en bekwaam is. Daarnaast vertegenwoordigen zij ook een cultuur waarin uitwisseling van informatie achter gesloten deuren plaatsvindt en met niemand gedeeld wordt buiten het betreffende departement van de overheid. De aanwezigheid van hooggeschoolde bureaucraten maakt het voor de Vietnamese overheid minder noodzakelijk om buitenlandse adviseurs in te huren. Daarnaast is de Vietnamese staat erg voorzichtig met het inhuren van dergelijke adviseurs, vanwege de geschiedenis van het land die wordt gekenmerkt door buitenlandse overheersing. Het beleid is dat het advies uit een brede en diverse selectie van landen dient te komen. Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) stuurt sinds 1975 regelmatig personeel naar Vietnam, maar heeft geen directe invloed op het beleid omdat de Verenigde Staten het IMF verhindert geld te lenen aan Vietnam. De Vietnamezen identificeren zich daarnaast ook meer met hun Chinese buren en andere Aziatische landen als het gaat om het beleid op de lange termijn dan met de Angelsaksische modellen die worden gepromoot door het IMF. Bovendien wordt het advies van de hulporganisaties al meegenomen in het beleid. Het is de Vietnamese beleidsmakers namelijk ook bekend dat de aanbevelingen die deze organisaties doen toegang geven tot internationaal kapitaal en internationale investeringen. _____________ Page 151 of 161
China heeft grote invloed op de belastinghervormingen in Vietnam. De Chinese BIW in het bijzonder heeft grote invloed op het ontstaan en de inhoud van de Vietnamese BIW, ook al zijn er geen Chinese adviseurs bij betrokken. Daarnaast geeft de binnenlandse Chinese winstbelasting richting aan de Vietnamese equivalent hiervan. Vietnamese beleidsmakers richten zich op hun Chinese buren, omdat zij zich kunnen identificeren met het socialistische China en omdat China een concurrent is bij het aantrekken van buitenlandse investeerders. Deze Chinese invloed geeft aan dat internationale factoren een rol spelen bij de belastinghervormingen in Vietnam. Verder is de BIW internationaal concurrerend en in die zin spelen internationale factoren ook een rol. Dit laatste gaat niet op voor de binnenlandse winstbelasting. Deze nieuwe vorm van belasting is beïnvloed door het Zweedse stelsel van inkomstenbelasting en de vijandige houding van senior beleidsmakers tegenover de ontwikkeling van de particuliere sector. De Zweedse hulporganisatie SIDA (Swedish International Development Cooperation Agency) speelt al heel lang een rol in de belastinghervormingen van Vietnam. De samenwerking tussen Vietnam en SIDA is in de jaren ‘60 en ‘70 van de vorige eeuw ontstaan. Zweden is één van de weinige westerse landen die Vietnam van hulp blijven voorzien gedurende de oorlog in Vietnam. In 1969 is het het eerste westerse land dat een ambassade opent in Hanoi. Bovendien ziet de Vietnamese regering het sociaal-democratische model dat al tientallen jaren gangbaar is in Zweden als een nuttig voorbeeld voor Vietnam. De samenwerking tussen Zweden en Vietnam op het gebied van belasting begint in 1989, dus na het invoeren van de BIW. Delegaties uit Zweden en Vietnam leggen onderlinge bezoeken af, waarbij de Vietnamezen vooral geïnteresseerd zijn in het systeem van de Zweedse vennootschapsbelasting en het specifieke beleid inzake belastingprikkels. Maar het grootste deel van de samenwerking tussen Zweden en Vietnam vindt plaats na de hervormingen op het gebied van de vennootschapsbelastingen in 1990. Dus is de rol van het Zweedse advies als het gaat om deze hervormingen minimaal. In 1991 start het ZweedsVietnamese belastingproject. Het project is gebaseerd op de uitwisseling van informatie en het overbrengen van kennis op het gebied van belastingbeleid en administratie. De Vietnamezen zijn verantwoordelijk voor het toepassen van nieuwe ideeën die voortkomen uit de samenwerking. De Zweedse adviseurs schrijven geen adviesrapporten zoals de adviseurs van het HIIO in Indonesië. De Vietnamezen kiezen ervoor om over hun eigen beleid te beslissen en dat leidt ertoe dat de Vietnamese belastingambtenaren zich eigenaar voelen van het beleid. Het is echter wel zo dat een gedetailleerde uitwerking van de nieuwe wetten ontbreekt, omdat de Vietnamezen geen kennis bezitten over de werking van de markteconomie. Het kost veel tijd totdat zij in staat zijn de noodzakelijke richtlijnen uit te werken om de wetten te implementeren. Belangengroeperingen die geen onderdeel vormen van het formele partijsysteem of van de bureaucratie, zijn niet in de positie om hun stem te laten horen. De particuliere sector is te zwak en te kwetsbaar om veel invloed op de hervormingen uit te kunnen oefenen. Dit terwijl velen de hervormingen waarschijnlijk onrechtvaardig vinden, omdat voor buitenlandse investeringen veel lagere belastingtarieven gelden dan voor binnenlandse. Daarnaast is er geen reden tot zorg voor de Vietnamese regering, want de hervormingen hebben geen gevolgen voor de plattelandsbevolking en dit is de belangrijkste achterban van het regime. Verder is de pers wegens gebrek aan persvrijheid niet in de positie om het publieke debat aan te zwengelen. Om de hervormingen te kunnen begrijpen is het belangrijk om een ruime definitie van belastingen te hanteren. Buitenlandse investeerders en met name de nieuwkomers in Vietnam realiseren zich al snel dat de BIW slechts een deel van de belastingen is die zij moeten betalen. De vele extra heffingen maken de BIW minder belangrijk als het gaat om de totale belastingdruk voor deze investeerders. De staatsbedrijven behouden hun vele subsidies als de nieuwe wet inzake de winstbelasting wordt geïntroduceerd. Bovendien zijn deze bedrijven door hun connecties met het _____________ Page 152 of 161
partijapparaat verzekerd van het recht te mogen onderhandelen over hun belastingen met de plaatselijke belastingambtenaren. De politieke reactie op het falen van het socialistische systeem en het financieringstekort is een verandering in de belastingtarieven en tot op zekere hoogte een verandering in de belastingdruk, waarbij buitenlandse investeerders minder belastingen betalen dan hun binnenlandse collega’s. De belastinginkomsten nemen toe en worden vooral gegenereerd door buitenlandse en binnenlandse particuliere ondernemingen in plaats van door staatsbedrijven. Maar omdat belastingen in Vietnam meer omvatten dan de officiële belastingen, kan een deel van de belastinghervormingen als symbolisch worden beschouwd. Conclusies Eerst vindt een vergelijking van de twee case studies plaats aan de hand van het theoretisch model van Gitte Heij. Vervolgens worden de onderzoeksvragen beantwoord en tot slot vindt aan de hand van de resultaten van het onderzoek herziening van het model plaats. De ruime definitie van belastingen vormt een belangrijk onderdeel van het model. Wanneer dit het uitgangspunt is, verandert het grootste deel van de bevindingen van de beide casestudies aanzienlijk. In het licht van de beperkte, juridische definitie van belastingen daalt de belastingdruk voor bedrijven en individuen namelijk, behalve voor particuliere ondernemingen in Vietnam. Wanneer echter een ruime definitie wordt gehanteerd, geldt bijvoorbeeld omkoping in de vorm van extra beloning voor belastingambtenaren ook als belasting. Dit verhoogt de werkelijke belastingdruk aanzienlijk in vergelijking tot de belastingdruk onder de beperkte definitie. Voor een deel verandert er dus weinig voor de belastingbetalers als het gaat om de belastingdruk. Naar aanleiding hiervan rijst de vraag hoe betekenisvol belastinghervormingen zijn. In beide casestudies is het echter zo dat de belastinginkomsten aanzienlijk zijn gestegen na de introductie van de hervormingen. Het doel om de belastinginkomsten te doen stijgen, is dus geslaagd. De hervormingen op zich geven alleen geen realistisch beeld van de impact die deze hebben op de belastingbetalers. Internationale invloeden spelen een rol in beide casestudies, maar op een andere manier dan de organisational theorie suggereert. Deze theorie veronderstelt een dominante rol voor de internationale politieke gemeenschap, maar deze speelt nauwelijks een rol in de belastinghervormingen in beide landen. In Indonesië spelen buitenlandse adviseurs, die voornamelijk afkomstig zijn uit de Verenigde Staten of daar getraind zijn, een belangrijke rol bij de hervormingen. De adviseurs van het HIIO sturen aan op een eenvoudig systeem van belastingwetten. Dit is gebaseerd op hun training als neo-liberale economen en op hun ervaringen met het Amerikaanse belastingsysteem, dat zo gericht is op rechtvaardigheid, dat het heel complex is. De HIIO adviseurs proberen een ideaal belastingsysteem te ontwerpen. Helaas blijkt een deel van hun voorstellen politiek gezien onrealistisch op het moment dat belastingfunctionarissen en de Indonesische regering deze intern bespreken. Toch lukt het de adviseurs een aantal eenvoudige belastingwetten geaccepteerd te krijgen door de president van Indonesië. Alles wat te gevoelig ligt of te complex is wordt vooruitgeschoven opdat dit wordt uitgewerkt in nadere richtlijnen. Veel van die richtlijnen zijn er nooit gekomen. In tegenstelling tot Indonesië wordt in Vietnam de belastinghervorming geleid door ambtenaren die werkzaam zijn bij de Vietnamese overheid. Deze zijn zich allemaal bewust van de politieke en praktische realiteit waarin de belastingvoorstellen worden gedaan. De invloed van het buurland China op de Vietnamese belastinghervormingen is groot. De Vietnamezen kopiëren de Chinese BIW om buitenlandse investeringen aan te trekken. De invloed van de Zweedse SIDA adviseurs is beperkt. Het samenwerkingsprogramma begint pas wanneer de winstbelasting wordt geïntroduceerd. In beide landen vinden de belastinghervormingen plaats, omdat er in de toekomst een crisis te verwachten is. Er is op het moment zelf echter geen sprake van een _____________ Page 153 of 161
fiscale crisis. De economische context vormt een belangrijke aanleiding voor de hervormingen in beide landen, maar is geen cruciale factor. De Vietnamese bureaucratie kent veel hoogopgeleide ambtenaren. Dat vermindert de noodzaak om buitenlandse adviseurs aan te trekken. Daarnaast zijn de Vietnamezen na een geschiedenis van verschillende buitenlandse overheersers er trots op om hun eigen beleid te bepalen. Ze worden wel geïnspireerd door andere landen, maar buitenlandse adviseurs hebben geen beslissende stem, zoals in Indonesië. Op de achtergrond is er altijd de Partij en geen enkele bureaucraat durft tegen de lijn van de Partij in te gaan. Vaak is voor buitenstaanders niet duidelijk wie invloed en controle uitoefent binnen de groep. Het gedrag van de Vietnamese ambtenaren is duidelijk beïnvloed door de instituties waarbij ze werken. Het resultaat van de keuze om over hun eigen beleid te beslissen is dat de Vietnamese bureaucraten zich eigenaar voelen van hun beleid en hervormingen. Dit geldt niet voor hun Indonesische collega’s. Indonesië is lange tijd overheerst door de Nederlanders, maar is toch opvallend open blijven staan voor buitenlands advies. De Indonesische bureaucratie is omvangrijk en de bureaucraten zijn vooral in de tijd van de hervormingen, laag opgeleid. Minister van Financiën Wardhana ervaart een gebrek aan deskundigheid binnen zijn eigen departement en vraagt het HIIO om hulp. Deze organisatie heeft het ministerie van Financiën al sinds de jaren ‘60 geadviseerd. Het HIIO team geeft veel adviezen aan Wardhana, maar betrekt de senior Indonesische belastingambtenaren hier nauwelijks bij. Zij voelen zich hierdoor geen eigenaar van de nieuwe wetten. Zij beschuldigen het team dat de hervormingen leidt ervan dat ze theoretische belastingwetten hebben geproduceerd die geen rekening houden met de Indonesische context. Wanneer het gaat om belangengroeperingen geldt in beide casestudies dat naar hen wordt geluisterd wanneer zij helpen de regering in het zadel te houden. Het gaat hier dus niet om onafhankelijke belangengroeperingen, het gaat om bepaalde elitegroepen. De politieke reactie op een dreigende fiscale crisis is in beide landen de introductie van nieuwe belastingwetgeving. Het gaat er beide landen om de belastingwetten te vereenvoudigen en samen te voegen. In beide landen stijgen de belastinginkomsten, maar de hervormingen hebben een beperkte invloed op diegenen die met de dagelijkse realiteit van officiële en onofficiële belastingen te maken hebben. Hier is dus zowel sprake van instrumentele wetgeving als symbolische wetgeving. In het geval van Vietnam is daarnaast sprake van wetgeving met ideologische doeleinden. De belastinghervormingen in Vietnam weerspiegelen duidelijk een politieke ideologie die vijandig tegenover de ontwikkeling van de private sector staat.Na deze vergelijking tussen de twee casestudies, vindt de bespreking van de onderzoeksvragen plaats. Welke factoren leiden tot de revisie van de bestaande belastingwetten in Indonesië en Vietnam? In beide landen zijn dalende belastinginkomsten of het vooruitzicht daarvan, de hoofdredenen om het belastingsysteem grondig te herzien. Wie zijn de belangrijkste actoren die betrokken zijn bij de hervormingen en welke belangengroepen representeren zij? In Indonesië zijn de sleutelfiguren minister Wardhana samen met het team van het HIIO. Zij worden geacht te zorgen dat de hervormingen de president en de kring om hem heen niet raken en mogen geen voorstellen doen die zijn machtsbasis en dus de stabiliteit van het regime bedreigen. In Vietnam kunnen de hoofdrolspelers bij de hervormingen niet individueel worden, maar in algemene zin gaat het om senior bureaucraten van het Departement van Belastingen en het Ministerie van Financiën. Zij worden geacht zich te houden aan de lijn van de Partij. In beide landen zijn de _____________ Page 154 of 161
hoofdrolspelers dus niet zo onafhankelijk als het lijkt. De leiders van het regime bepalen de spelregels en niemand durft hier aan te tornen. Wat is de invloed van de buitenlandse adviseurs op de belastinghervormingen? In Indonesië is de invloed van buitenlandse adviseurs erg groot. Alleen zaken die de machtsbasis van de regering betreffen, worden niet beïnvloed door buitenlandse adviseurs. Het gevolg is dat de Indonesische senior belastingambtenaren niet het gevoel hebben dat het hun wetten zijn. Zij zijn niet gehoord en moeten belastingwetten invoeren die niet zijn toegesneden op de Indonesische realiteit. In Vietnam zijn er geen specifieke buitenlandse adviseurs die de hervormingen beïnvloeden. Welke rol spelen internationale factoren bij de hervormingen? Er is geen sprake van invloed van de internationale politieke gemeenschap op de belastinghervormingen in beide landen. Globalisatie speelt echter een rol bij de hervormingen in Vietnam. De Vietnamezen willen internationaal concurrerend zijn ten opzichte van hun Aziatische buren en dit beïnvloedt hun economisch beleid. Welke betekenis hebben deze bevindingen? Onder meer is het van belang dat het bestuderen van belastinghervormingen zonder het gebruik van de ruime definitie van belastingen weinig zinvol is. Verder is het belangrijk om bij de bespreking van belastinghervormingen de politieke werkelijkheid en de instituties die daarbij horen te analyseren. Ook is een belangrijke conclusie dat het beter is om gebruik te maken van binnenlandse in plaats van buitenlandse adviseurs. Buitenlandse adviseurs kunnen wel kortdurend ingehuurd worden om hoogstaand technisch advies te geven. Maar het is van belang dat de hervormingen van binnen uit vorm worden gegeven, zodat de ambtenaren die eraan mee werken het gevoel hebben dat het hun wetten zijn. Tot slot vindt een bespreking van het model plaats in het licht van de twee casestudies. In algemene zin is de conclusie dat het model een bruikbaar instrument is om de verschillende actoren en factoren die de hervormingen beïnvloeden te beschrijven en te analyseren. De positie van de definitie van belasting bovenin het model is cruciaal. De manier waarop belasting wordt gedefinieerd beïnvloedt alle onderdelen van het model. Internationale factoren kunnen een rol spelen, zoals aangetoond in de case studie over Vietnam. Dit onderdeel blijft gehandhaafd in het model. Inzake de oorzaak van belastinghervormingen wordt het woord crisis veranderd in het woord oorzaken, omdat het woord crisis te zwaar is. In het theoretisch model worden de cultuur van publieke instituties, politieke representatie en de rol van de regering gescheiden onder het kopje staatsstructuur. Het voorstel is om dit in stand te houden. Dit ondanks het feit dat bij de analyse van de casestudies blijkt dat het moeilijk is de verschillende elementen te scheiden. De context, weergegeven als apart element in het model, past beter onder het kopje oorzaken, want de context is belangrijker in de aanloop naar de hervormingen, dan tijdens de hervormingen. Bij de analyse van de case studie over Vietnam is duidelijk geworden dat staatsstructuren en de planeconomie elkaar beïnvloeden. Daarom komt er in het herziene model een verbinding van oorzaken naar staatsstructuren en vice versa. De politieke reactie zoals beschreven in het model moet uitgebreid worden met ’geen enkele verandering’. Ook dienen de soorten wetgeving uitgebreid te worden met instrumentele en ideologische wetgeving. Wanneer bovenstaande wijzigingen worden doorgevoerd, kan het model gebruikt worden bij de analyse en beschrijving van andere casestudies aangaande belastinghervormingen in welk land dan ook.
_____________ Page 155 of 161
Herziene model voor onderzoek.
Definitie van Belastingen
1. Crisis Geopolitical Fiscal Economisch Binnenlandse economische context Regeringsbeleid Belastingbeleid
4. Politieke Respons (instrumentalistisch/symbolisch/ideologisch) Verandering van belastingtarieven Verandering van het belastingsysteem Verandering van de verdeling van de belastingdruk Geen verandering
2. Staats structuren Cultuur binnen instituties Rol van individuen binnen het staatsbestel of in de volksvertegenwoordiging Belastingadministratie Toegang tot het politieke proces
3. Internationale invloeden
Politieke vertegenwoordiging Politieke partijen & electorale systeem Vertegenwoordiging van belangengroepen Controle van een partij 5. Balans Rol van de regering Buitenlandse adviseurs ingehuurd door de regering Rechtsbestel Interpretaties belastingrecht Belastingbepalingen Belastingbezwaar en beroeps procedures Kosten voor het naleving van belastingwetgeving
Invloed en druk van verschillende sociale klassen en belangen groepen in de samenleving Verscheidenheid aan belangen groepen, inclusief die groepen die geen toegang hebben tot de politieke vertegenwoordiging of staats structuren
_____________ Page 156 of 161
