MAGAZINE VOOR DE DYNAMISCHE ONDERNEMER
OKTOBER-NOVEMBER 2003
156
Vermogensoverdracht vergt een grondige voorbereiding Geen kredietschaarste door Bazel II Op de vastgoedmarkt hebt u een betrouwbare partner nodig De payments en cashmanagementadviseurs van de Commercial Advisory Desk
Tabak en onderneming: roken is duur
inhoud
156
MAGAZINE VOOR DE DYNAMISCHE ONDERNEMER
OKTOBER-NOVEMBER 2003
156
OKT-NOV 2003 Redactiecomité: N. Bamps G. Busseniers M. Chevalier S. Dausimont J. Lievens V. Manneback P. Ongena S. Pilette P. Walkiers
Vermogensoverdracht vergt een grondige voorbereiding Geen kredietschaarste door Bazel II ING: uw uitverkoren partner in Real Estate De payments en cashmanagementadviseurs van de Commercial Advisory Desk
Tabak en onderneming: roken is duur
Hoofdredacteur: S. Dausimont
KREDIET EN FINANCIEEL BELEID
Op de vastgoedmarkt hebt u een betrouwbare partner nodig 12 Bent u op een of andere manier actief in de
Medewerkers aan de redactie van dit nummer: Marketing en management F. Ponsaerts C. Techy Krediet en financieel beleid J. Bortier F. Maes K. Peeters L. Plasman M. Pleeck R. Van Campenhout R. Vandebroek M. Verstraeten Bank en technologie G. De Muylder Fiscale knipoog S. Graziosi
Ondertekende artikels vallen onder de verantwoordelijkheid van de auteur. ING Onderneming© Het reproduceren van teksten uit dit tijdschrift is toegestaan mits bronvermelding. Foto’s, lay-out en illustraties zijn eigendom van Publitec. Alle rechten voorbehouden. ISSN nr. 1379-7123 Elke briefwisseling moet worden gericht aan ING Mevr. S. Dausimont Sint-Michielswarande 60 1040 Brussel Tel.: 02-738 82 81 Fax: 02-738 58 09 E-mail:
[email protected] Internet: www.ing-ondernemingmagazine.be Aanvraag gratis abonnement: www.ing-ondernemingmagazine.be Realisatie: Publitec-MarkCom nv 1702 Groot-Bijgaarden Tel. 02-482 36 46 Fax 02-482 36 47 ING Onderneming est également édité en français. V.U.: A. Biebuyck Sint-Michielswarande 60 1040 Brussel
2
vastgoedsector? ING is voor u de geknipte partner inzake advies, begeleiding en financiering. MARKETING EN MANAGEMENT
Dossier: Opvolgingsproblematiek in familiebedrijven – Deel 3 Vermogensoverdracht vergt een grondige voorbereiding 3 De overdracht van een familiale onderneming is een complexe juridische en fiscale materie die onlosmakelijk verbonden is aan successie- en
BANK EN TECHNOLOGIE
Dossier: Uw contactpersonen bij ING – Deel 2 De payments en cashmanagementadviseurs van de Commercial Advisory Desk 15 Uw persoonlijke accountmanager bij ING wordt nu omringd door de adviseurs van de
schenkingsrechten. Enkele denkpistes.
Commercial Advisory Desk (CAD). Zij bieden u MARKETING EN MANAGEMENT
gespecialiseerde adviezen voor het optimale
Tabak en onderneming: roken is duur 6 Al twee op drie ondernemingen beperken op
beheer van uw financiële stromen en uw thesaurie.
bepaalde plaatsen het gebruik van tabak. Ze
FISCALE KNIPOOG
zijn bezorgd voor de gezondheid van hun
18
personeel en bewust van de kosten die roken
Enkele fiscale tips die belangrijk kunnen zijn voor uw bedrijf.
veroorzaakt. Daarom sluiten meer en meer ondernemers zich aan bij de campagne tegen het roken. KREDIET EN FINANCIEEL BELEID
Geen kredietschaarste door Bazel II 9 De Bazel II-normen leggen internationale banken minimale kapitaaleisen op bij het verstrekken van kredieten. In een rondetafelgesprek traden medewerkers van ING en UNIZO in discussie over de gevolgen voor KMO’s.
agazine.be ondernemingm g.in w w w ar Surf na eming vindt u van ING Ondern Op de website in het gedrukte rmatie die niet aanvullende info registreerd? hijnt. Nog niet ge magazine versc volle van de is en geniet ten at gr nu u er re Regist site. arde van de web toegevoegde wa
marketing en management
Vermogensoverdracht vergt een grondige voorbereiding
DOSSIER: OPVOLGINGSPROBLEMATIEK IN FAMILIEBEDRIJVEN DEEL 3
Bij de voorbereiding van de opvolging van zijn familiebedrijf komt de bedrijfsleider onvermijdelijk in een juridisch web terecht. De overdracht van een familiale onderneming is een ingewikkelde juridische en fiscale kwestie, die onlosmakelijk verbonden is aan successie- en schenkingsrechten. Welke ondernemer droomt er niet van dat de con-
gevestigd is! Via een vertrouwenspersoon die over alle
tinuïteit van zijn onderneming na zijn vertrek wordt
nodige cijfers beschikt, kan de problematiek in zijn
gewaarborgd? In het ideale geval kan hij zijn bedrijf
geheel worden behandeld. Bij ING is de Private
overlaten aan zijn kinderen, maar als er binnen de
Banker de uitgelezen specialist die over alle nodige
familie geen geschikte opvolger voorhanden is, geeft
troeven beschikt.
hij ongetwijfeld de voorkeur aan een derde die hij zelf heeft kunnen kiezen. De overdracht van een familiebe-
Colette Techy, Head of Wealth Analysis and
drijf is een uitgebreide en complexe materie, die
Planning Domestic Financial Services bij ING, legt uit
Analysis and Planning Domestic
bovendien verschilt naargelang plaats en tijd. De
hoe de zaken verlopen. “Zoals de naam het zegt,
Financial Services bij ING:
bedrijfsleider dient lang op voorhand een overname-
beoogt Private Banking de groei en de overdracht van
“De gewesten zijn in onderlinge
scenario op te stellen om uit te pluizen hoe hij de suc-
het privé-vermogen. Voor die adviezen en diensten is
concurrentie wat betreft
cessierechten zoveel mogelijk kan beperken zonder de
een algemene benadering van het hele vermogen
de successierechten. Men
controle over zijn onderneming te verliezen. De erfge-
nodig: privé- en professionele bezittingen, activiteit
beweert altijd dat Vlaanderen
namen op de overname voorbereiden, tijdig afstand
uitgeoefend als privé-persoon of in een vennootschap,
voordeliger is, maar dat is niet
nemen van de macht en zoeken naar de beste over-
roerend en onroerend vermogen. Bij de opvolging in
altijd het geval.”
gangsformule zijn onmisbare ingrediënten voor het
een familiebedrijf inventariseren en structureren wij
overleven van de onderneming. Zonder die voorberei-
eerst het totale vermogen. Pas dan kan de opvolging
ding staat de onderneming een hoop problemen te
worden gepland. Onze rol bestaat erin onze cliënten te
wachten.
informeren over de verschillende mogelijkheden waar-
Colette Techy, Head of Wealth
uit zij kunnen kiezen en hen te wijzen op de juridische EEN ALGEMENE BENADERING De mogelijkheden om de onderneming over te
en fiscale gevolgen van elke oplossing.” Enkele denkpistes.
dragen zijn zo talrijk en de voorwaarden die verbonden zijn aan de successierechten en handgiften zo strikt,
SUCCESSIE TEGEN VERLAAGD TARIEF
dat het geen overbodige luxe is om bij specialisten
Door de regionalisering van de successierechten
advies in te winnen. In de eerste plaats juristen, want
past elk gewest sinds het einde van de jaren negentig
de wetgeving verandert voortdurend en is bovendien
een verlaagd tarief van successierechten toe op de ver-
gedeeltelijk afhankelijk van het gewest waar men
erving van familiale ondernemingen met als doel de
3
Die wetgeving had maar een zeer matig succes gezien DRIE GEWESTEN, DRIE SUCCESSIEREGELINGEN
de talrijke beperkingen die verbonden zijn aan de toepassing ervan. Bovendien is het meestal mogelijk om
De overdracht van het familiebedrijf door middel van erfopvolging is door de regionalisering van de successierechten ingewikkelder geworden. Een wet van 1989 die betrekking heeft op de financiering van gemeenschappen en gewesten draagt de bevoegdheid voor het wijzigen van belastingstarieven en -vrijstellingen over aan de gewesten. Het Vlaams Gewest maakte in 1996 als eerste gebruik van die bevoegdheid, gevolgd door het Waals Gewest in 1998 en ten slotte het Brussels
de schenkingsrechten te ontwijken door middel van een handgift of een onrechtstreekse schenking. Op 1 juli 2003 trad in Vlaanderen een nieuwe wetgeving in werking die veel toegangsvoorwaarden voor het verlaagde tarief heeft afgeschaft. Het tarief werd teruggeschroefd tot 2%.
Hoofdstedelijk Gewest in 1999. Sindsdien is de Belgische burger afhankelijk van een van de drie successiestelsels naargelang het gewest waar zijn laatste fiscale domicilie was. Als de betrokkene binnen de vijf jaar voor zijn overlijden verandert van gewest geldt de wetgeving van de plaats waar hij zijn fiscale domicilie het langst heeft gehad, dit om verhuizingen in extremis te ontmoedigen.
Colette Techy: “De schenking van de familiale onderneming door middel van een notariële akte is een verleidelijke oplossing, want de waarde van de gegeven goederen wordt definitief vastgelegd op de dag van de schenking. Alle bedrijfsrisico’s berusten
Het Vlaams Gewest heeft een kleine revolutie veroorzaakt in het successierecht door samenwonenden hetzelfde tarief te laten genieten als de erfgenamen in rechte lijn en tussen echtgenoten. De twee andere gewesten hebben Vlaanderen gecounterd met andere voorwaarden. Wat de overdracht van familiale ondernemingen betreft, was Vlaanderen ook het eerste gewest dat een fiscaal gunstig regime installeerde met als doel de continuïteit van de familiale onderneming en de daaraan gekoppelde werkgelegenheid te verzekeren. Er werd een verlaagd tarief ingevoerd voor de overdracht via erfopvolging van bepaalde activa van de erfenis, met name de familiale onderneming. Momenteel is onder bepaalde toegangs-, steun- en vormvoorwaarden, die verschillend zijn naargelang het gewest, een verlaagd tarief van 3% van toepassing in Wallonië en Brussel en van 0% in Vlaanderen, voor alle personen die de betrokken goederen erven, onafhankelijk van hun bloedverwantschap met de overledene.
vanaf dat moment bij de begunstigde. Zelfs als de onderneming achteruitboert, blijft de oorspronkelijk geschatte waarde gelden. Als daarentegen de onderneming tussen het moment van de schenking en het overlijden van de schenker in waarde stijgt, wordt er bij de berekening van het erfdeel geen rekening gehouden met de meerwaarde en kunnen de andere erfgenamen geen aanspraak maken op hun deel. Als de waarde van de onderneming sterk stijgt, kunnen de andere erfgenamen zich echter benadeeld voelen. Daarom is een open dialoog binnen de familie zo belangrijk. Welk kind neemt de activiteiten over? Dient men alle aandelen toe te kennen aan de opvolger of moeten ze gelijkmatig worden verdeeld onder alle kinderen? Een dergelijke verdeling kan echter aanleiding geven tot machtsconflicten. Men kan bijvoorbeeld alle
continuïteit te verzekeren en de plaatselijke werkgelegenheid te bevorderen (zie kader hier-
aandelen van de onderneming schenken aan de opvol-
boven). Als de bedrijfsleider het verlaagde tarief wil genieten, dient hij zich tijdig te infor-
ger en de andere waardepapieren en onroerende goe-
meren over de vele verplichtingen die verbonden zijn aan dat voorkeurstelsel en ervoor te
deren overlaten aan de overige kinderen.
zorgen dat zijn onderneming beantwoordt aan de toepassingsvoorwaarden. De voorwaarden variëren naargelang het gewest waar de nalatenschap openvalt; dat is de plaats
HANDGIFT OF ONRECHTSTREEKSE
waar de overledene gedurende de laatste vijf jaar van zijn leven het langst heeft gewoond.
SCHENKING IN ONVERDEELDHEID
Aan het verlaagde tarief is eveneens een aantal voorwaarden verbonden die betrekking heb-
Als de aandelen van de onderneming aan toonder
ben op het behoud van de activiteiten en de werkgelegenheid. Ook die zijn verschillend van
zijn, is het mogelijk om gebruik te maken van een
gewest tot gewest. In Wallonië en Brussel is het verlaagde tarief vooral gericht naar KMO’s,
handgift of een indirecte schenking. Bij de schenking
in Vlaanderen is het toepassingsgebied veel breder.
wordt geen enkel schenkingsrecht geïnd en er hoeven evenmin successierechten te worden betaald op voor-
SCHENKING TEGEN VERLAAGD TARIEF Bij een erfenis dreigen de successierechten de gezondheid van de onderneming in
4
waarde dat de schenker niet overlijdt binnen de drie jaar na de schenking.
gevaar te brengen. Het is nochtans mogelijk om een schenking te doen aan de persoon die
Als de waarde van de geschonken goederen sterk ver-
men in staat acht de onderneming te leiden, tegen een voordelig tarief van 3%, onafhan-
meerdert of vermindert tussen het ogenblik van de
kelijk van de verwantschap tussen de schenker en de begunstigde. De schenking gebeurt
schenking en het overlijden van de schenker, kunnen
door middel van een notariële akte en komt neer op een overdracht ten kosteloze titel van
ongelijkheden ontstaan tussen de erfgenamen. De
de volle eigendom van de onderneming of een deel ervan, dat minstens 10 procent moet
schenking in ondeelbaarheid aan alle erfgenamen
vertegenwoordigen van het stemrecht op de Algemene Vergadering. De waarde van de
schakelt dat risico uit. Daarom is het aan te raden dat
onderneming ligt in dat geval definitief vast op het ogenblik van de schenking, onafhanke-
de schenker zowel de aandelen van de onderneming
lijk van de verdere waarde-evolutie. Dat is niet het geval bij gewone schenkingen. Die moe-
als de liquiditeiten in onverdeeldheid schenkt aan alle
ten worden toegevoegd aan de erfenis tegen de waarde die ze hebben op het tijdstip van
erfgenamen. De kinderen kunnen achteraf de verdeling
het overlijden, zodat de erfgenamen hun wettelijke reserve volledig ontvangen.
regelen, waarbij ze de aandelen kunnen toekennen
aan het kind dat de onderneming overneemt en de
DE PRIVATE STICHTING
liquiditeiten aan de anderen. Bij het overlijden van de
Tot voor kort brachten Belgen traditioneel de aan-
schenker hoeven ze de waarde van geschonken goe-
delen van hun onderneming onder in een Nederlandse
deren niet opnieuw te evalueren aangezien iedereen
Stichting Administratiekantoor, waarvoor ze in ruil
een zelfde stuk in onverdeeldheid heeft gekregen.
aandelencertificaten kregen. Colette Techy: “Sinds 2 juli 2003 heeft een nieu-
SCHENKING MET VOORBEHOUD VAN
we wet die betrekking heeft op vzw’s en private stich-
VRUCHTGEBRUIK
tingen een Belgisch vehikel gecreëerd dat de certifica-
De schenking met voorbehoud van vruchtgebruik
tie van aandelen mogelijk maakt door middel van een
laat de schenker toe om zijn aandelen over te dragen
private stichting naar Belgisch recht. In tegenstelling
zonder zijn dividenden te verliezen. Hij kan ook
tot een vzw heeft de stichting geen leden. De stichter
bestuursbevoegdheden behouden in zoverre de rech-
legt alleen de manier van werking van zijn stichting
ten van de vruchtgebruiker goed zijn vastgelegd door
vast en hij kan zelfs zijn opvolger aanstellen. De priva-
de statuten van de onderneming. Door aandeelhouder-
te stichting, die over de aandelen van de onderneming
vruchtgebruiker te worden, kan de schenker de contro-
beschikt, oefent er de controle over uit aangezien ze
le over zijn onderneming behouden aangezien hij deel-
stemrecht heeft op de Algemene Vergadering. De eco-
neemt aan de benoeming van de Raad van Bestuur en
nomische waarde van de onderneming is daarentegen
de gedelegeerd bestuurder. Het vruchtgebruik eindigt
in handen van de certificatenhouders want de dividen-
bij zijn overlijden. Dat type van schenking beantwoordt
den, liquiditeitsuitkeringen, enz. moeten onmiddellijk
niet aan de toegangsvoorwaarden voor een verlaagd
herverdeeld worden. Om terug te komen op de opvol-
tarief (behalve in Vlaanderen sedert 1 juli 2003), maar
ging in de familiale onderneming: de stichting, die vol-
het kind met de naakte eigendom zal geen successie-
ledig belastingvrij is als zijn doel zich beperkt tot certi-
rechten betalen bij het overlijden van zijn ouder, op
ficatie, maakt geen deel uit van het vermogen. Het is
voorwaarde dat die niet sterft binnen de drie jaar die
een interessante structuur in zoverre de aandelencerti-
volgen op de schenking.
ficaten weggeschonken werden in de drie jaar die het
De schenking in onverdeeldheid is de aangewezen formule om problemen met de waardeschommelingen van de goederen te voorkomen.
overlijden van de stichter voorafgingen. Colette Techy: “De schenking met behoud van vruchtgebruik kan ook via een notariële akte in het
DE HOLDING
buitenland. Het voordeel is dat die noch belast wordt
De bestuurder van de familiale onderneming kan
op het ogenblik van de schenking, noch op het
ten slotte zijn aandelen geheel of gedeeltelijk ver-
moment van overlijden, op voorwaarde dat de schen-
kopen aan een nieuw opgerichte holding. Een fiscaal
ker niet sterft binnen de drie jaar na het opstellen van
bijzonder interessante oplossing aangezien de inte-
de akte. Dat is een zeer soepele en gewaardeerde
resten van de lening aftrekbaar zijn en de dividenden
oplossing, die echter alleen mogelijk is voor roerende
maar tegen 5% belast worden, op voorwaarde dat de
goederen.”
holding minstens 10% van de aandelen bezit. “Ook hier gaat het om een familiekwestie,” vervolgt Colette
DE COMMANDITAIRE VENNOOTSCHAP OP
Techy. “De oprichting van een holding maakt het
AANDELEN
mogelijk om dat deel van het vermogen over te heve-
In tegenstelling tot “klassieke” ondernemingen
len naar de kinderen die de activiteit wensen verder te
waarin de bestuurders benoemd of teruggeroepen
zetten, en een ander deel van het vermogen te schen-
worden door de Algemene Vergadering van de aan-
ken aan de overige kinderen. Dat is de meest gebruik-
deelhouders, is de bestuursbevoegdheid in een com-
te formule. Ze toont duidelijk aan dat een open dialoog
manditaire vennootschap op aandelen voorbehouden
binnen de familie nodig is en dat de bedrijfsleider zich
aan de statutair aangewezen personen. De structuur is
moet laten omringen door specialisten om zijn vermo-
verdeeld in commanditaire vennoten, die kapitaal
gen zo volledig mogelijk door te geven.” ■
inbrengen, en gecommanditeerde vennoten die de onderneming besturen. Die laatsten kunnen niet uit vennoten. Bij overdracht van de familiale onderneming zijn bijvoorbeeld de kinderen commanditaire vennoten en de ouders gecommanditeerde vennoten. Met de formule van de commanditaire vennootschap kunnen de ouders tot aan het einde de controle behouden over het beheer van hun onderneming.
▲
hun functie worden ontzet door de commanditaire
EXTRA INFO SURF NAAR ONZE WEBSITE VOOR MEER INFORMATIE BIJ DIT ARTIKEL: 15603.ing-ondernemingmagazine.be • Links naar vorige artikels van het dossier ‘Opvolgingsproblematiek in familiebedrijven’
De private stichting naar Belgisch recht is een nieuw juridisch vehikel dat certificatie van aandelen mogelijk maakt.
5
marketing en management
Tabak en onderneming: roken is duur Al twee op drie ondernemingen beperken op bepaalde plaatsen het gebruik van tabak. Ze zijn bezorgd voor de gezondheid van hun personeel en ze zijn zich bewust van de kosten die roken veroorzaakt. Daarom sluiten meer en meer ondernemers zich aan bij de campagne tegen het roken. Roken brengt de gezondheid ernstige schade
6
EEN BRANDENDE KWESTIE
toe… Een onbetwistbare waarheid waar de Belgische
Al tientallen jaren beschouwt men de teer in
Federatie tegen Kanker ons regelmatig op attent
tabaksrook als belangrijkste oorzaak van longkanker.
maakt, onder andere naar aanleiding van de
Een recente ontdekking toont een onrechtstreeks ver-
Werelddag Zonder Tabak en via de verspreiding van
band aan tussen nicotine en de ontwikkeling van alle
affiches zoals ‘Roken brengt het respect voor anderen
kankersoorten, via proliferatie van de bloedvaten. Teer
ernstige schade toe’. Gelukkig groeit vandaag het
en nicotine worden meestal als de grote boosdoeners
wederzijdse respect tussen rokers en niet-rokers, zowel
aangewezen, maar volgens de Franse Academie van de
op het werk als elders.
Geneeskunde is tabaksrook, die meer dan 4.000 ver-
KAN MEN EEN REGLEMENTERING DOORVOEREN OP ONDERNEMINGSNIVEAU? In België bestaat er geen enkele specifieke maatregel die de niet-roker beschermt op schillende chemische bestanddelen bevat, “de meest
de werkplaats, ook al moet de werkgever de wettelijke verplichtingen op het vlak van
gevaarlijke bron van luchtvervuiling”. Niet alleen van-
de gezondheid respecteren. Niets belet de werkgever om in zijn onderneming een
wege de hoge concentratie aan giftige stoffen, maar
maatregel in te voeren die tegemoet komt aan de intenties van de wetgever die in het
ook omdat men er op elke leeftijd wordt aan blootge-
Koninklijk Besluit van 15 mei 1990 de niet-roker uitdrukkelijk het recht toekent om
steld, en bovendien gedurende een veel langere perio-
beschermd te worden tegen tabaksrook op bepaalde openbare plaatsen. Roken op het
de dan aan de externe atmosferische vervuiling.
werk is overigens geen recht: de wet kent rokers geen enkel recht toe.
PASSIEF ROKEN VERHOOGT ABSENTEÏSME
De wet op arbeidscontracten van 3 juli 1978 stelt daarentegen dat “de werkgever de
Door omringende tabaksrook op te snuiven, loopt
plicht heeft om als een goede huisvader te zorgen dat de werknemer kan werken in
de niet-roker gezondheidsrisico’s. Passief roken ver-
geschikte omstandigheden op het vlak van veiligheid en gezondheid.” Uit die wet kan
hoogt de kans op longkanker met 35%, ziekten van
men zelfs de mogelijkheid afleiden om een algemeen rookverbod in te voeren in de
hart en bloedvaten met 25%, veroorzaakt ademha-
onderneming: “De werknemer is verplicht om op te treden in overeenstemming met
lingsproblemen en kan onderliggende medische pro-
de orders en instructies die hij krijgt van de werkgever of zijn afgevaardigden in het
blemen verergeren. Ter illustratie: de Franse vereniging
licht van de uitvoering van het contract.”
‘Droit à l’Air Pur’, die strijdt tegen passief roken, wijst op een onderzoek dat werd gehouden bij tienduizend
Het Algemeen Reglement voor de Arbeidsbescherming (ARAB) legt een rookverbod op
politieagenten van Hongkong, waarvan de helft niet-
wegens veiligheidsmaatregelen (risico’s op ontploffing, brand, enz.), dat moet
rokers. Hieruit blijkt dat niet-rokende politieagenten,
gesignaleerd worden via borden. Als er plaatsen zijn waar mag worden gerookt,
die gedurende meer dan een jaar waren blootgesteld
“neemt de werkgever de noodzakelijke maatregelen om de voorwaarden voor het
aan passief roken op de werkplaats, zich vaker onwel
gebruik van tabak vast te leggen tijdens het werk en tijdens de rust- en
voelden dan collega’s die niet waren blootgesteld en
maaltijdpauzes, rekening houdend met de wederzijdse verwachtingen van rokers en
dat ze tweemaal vaker afwezig waren wegens ziekte.
niet-rokers. Die maatregelen zijn gebaseerd op de wederzijdse tolerantie, het respect voor de individuele vrijheid en hoffelijkheid. De werkgever neemt indien nodig
EEN GEZOND KOSTENBEHEER Naast de evidente kosten die veroorzaakt worden
aanvullende materiële maatregelen om het ongemak te elimineren dat wordt veroorzaakt door de tabaksrook in de omgeving.”
door het absenteïsme van actieve en passieve rokers, zijn er nog andere indirecte factoren die het totale kostenplaatje beïnvloeden: de tijd die besteedt wordt
TABAK IS DE VIJAND, NIET DE ROKER
aan het ritueel van de sigaret bedraagt 6,25% van de
De werkgevers werden zich geleidelijk bewust van
werktijd, de onderhoudskosten in een onderneming
hun verantwoordelijkheid voor de gezondheid van hun
waar gerookt wordt, zijn beduidend hoger en er is tien
werknemers, en van de belangrijke meerkosten die
keer meer ventilatie nodig; 30% van de branden wordt
worden veroorzaakt door het roken. De maatregelen
veroorzaakt door nalatigheid van rokers en rokers
tegen het roken kwamen vaak tegemoet aan de reële
lopen tweemaal meer werkongevallen op dan niet-
vraag van een groot deel van het personeel. Vandaag
rokers.
gaan ondernemingen nog verder. Ze steunen op de ervaring van ontwenningsexperts die de verslavings-
De werkgever moet ook rekening houden met een bijkomende factor: het samenleven van rokers en niet-
mechanismen blootleggen en wijzen op de nodige motivatie om te stoppen met roken.
rokers kan conflicten veroorzaken in de onderneming. 73% van de werknemers vindt tabaksrook hinderlijk,
Sommige ondernemingen lanceren programma’s
een cijfer dat men moet vergelijken met de 74% niet-
die werknemers helpen om van het roken af te gera-
rokers die België telt (bron: FARES, Fondation contre les
ken, in het kader van incentives. Want in een onderne-
Affections Respiratoires et pour l’Education à la
ming waar roken algemeen wordt aanvaard, is er heel
Santé).
wat werk aan de winkel op het vlak van opvoeding en
Er bestaat geen enkele specifieke maatregel die de niet-roker beschermt op de werkplaats. Anderzijds is roken op het werk geen recht: de wet verleent rokers geen enkel recht.
7
De werkgevers worden zich geleidelijk bewust van hun verantwoordelijkheid voor de gezondheid van hun werknemers en van de belangrijke meerkosten die het roken veroorzaakt.
het creëren van verantwoordelijkheidszin tegenover zichzelf en anderen, met respect voor de vrijheid van iedereen. De Hulpcentra voor Rokers die het licht zagen in het begin van de jaren tachtig en die gecoördineerd worden door FARES, organiseren naast individuele raadplegingen ook groepssessies in ondernemingen, met behulp van een multidisciplinair team: een dokter, een psycholoog, een diëtist en een kinesitherapeut. Het programma PIPSA (Pédagogie Interactive en Promotion de la Santé) stelt de ondernemingen een brede waaier van instrumenten ter beschikking, waar-
deelnemers worden gestimuleerd om na te denken
onder een groepssessie die aangepast is aan een
over hun tabaksverslaving en de aspecten die verbon-
publiek van rokers en niet-rokers en die de aandacht
den zijn aan het stoppen met roken (vrees, voorberei-
vestigt op verschillende aspecten van het roken. De
ding, hulp, voordelen).
CASESTUDIE: ING NEEMT STELLING Om gehoor te geven aan de bekommernissen van het niet-rokend personeel, heeft de personeelsdirectie van ING België NV vorig jaar beslist om via het intranet een grote enquête te organiseren onder de 11.000 werknemers. Bijna 45% van de medewerkers nam deel aan het onderzoek, een representatief percentage waaruit een duidelijke voorkeur bleek om een rookverbod in te voeren op het werk (49% is voor een totaal rookverbod, 15% is voor een rookverbod met uitzondering tijdens de pauzes, 29% wenst gescheiden plaatsen voor rokers en niet-rokers). Slechts 4% is voorstander om roken volledig vrij te laten, ook al is 15% van de ondervraagden roker. Naar aanleiding van die enquête heeft de bank het volgende principe aangenomen: voortaan is rookverbod de norm, met respect voor de vrije wil van de rokers. Voor de
EEN PROACTIEVE HOUDING Er zijn voldoende middelen om een positieve houding tegenover de openbare gezondheid te bevorderen, te meer omdat op commercieel vlak steeds meer ondernemingen het belang inzien om campagnes tegen het roken te ondersteunen. Sommige verzekeringsmaatschappijen (waaronder ING Insurance) kennen niet-rokers substantiële premieverlagingen toe in het kader van hun levensverzekering. Ook farmaceutische bedrijven dragen hun steentje bij door rokers surrogaatproducten aan te bieden (pleisters, kauwgum, tabletten…) en maatregelen tegen het roken financieel te ondersteunen.
Brusselse vestigingen werd een werkgroep belast met het bestuderen van de toepassingsmodaliteiten van dat principe. De werkgroep die samengesteld is uit syndicale afgevaardigden, de arbeidsgeneesheer, de preventieconsultant en Francis Ponsaerts, voorzitter van het CPBW als vertegenwoordiger van de directie, heeft onlangs zijn conclusies geformuleerd.
Ondernemingen verbeteren niet alleen hun imago met maatregelen tegen het roken, maar dragen reëel bij tot een beter werkklimaat en een verhoging van de productiviteit. De kosten dalen door minder absenteïsme en een betere inzet van het machinepark. Maar ze
Francis Ponsaerts: “Wij ondersteunen de huidige maatschappelijke trend om het
beschermen vooral hun dure investering in human
roken te bestrijden door steun te verlenen aan personen die wensen te stoppen met
resources. ■
roken, terwijl we de verstokte rokers toch met een zekere soepelheid benaderen. De bank zou voor de eerste groep financieel kunnen tussenkomen in de rekening moeten houden met de bijzondere kenmerken van de gebouwen en de technische beperkingen zoals de airconditioning.” Als de sociale partners niet tot een akkoord komen tegen het jaareinde, zal ING haar verantwoordelijkheid moeten opnemen. “Wij proberen de kaart van het overleg uit te spelen,” vervolgt Francis Ponsaerts. “Maar het is mogelijk dat we dwingend zullen moeten optreden. We merken evenwel dat zowel de rokers als de niet-rokers bereid zijn tot overleg. Dat is op zich al een mooi resultaat. Tussen haakjes, ikzelf ben een verstokte roker van havanna’s.”
8
▲
ontwenningskosten. Voor de tweede groep is het probleem niet eenvoudig, omdat we
EXTRA INFO SURF NAAR ONZE WEBSITE VOOR MEER INFORMATIE BIJ DIT ARTIKEL: 15606.ing-ondernemingmagazine.be • Nuttige links
krediet en financieel beleid
Geen kredietschaarste door
Bazel II
De Bazel II-normen, die aan internationale banken minimale kapitaaleisen opleggen voor het verstrekken van kredieten, hebben al heel wat inkt doen vloeien. Heel wat KMO’s zien in Bazel II de boosdoener die het verkrijgen van kredieten bemoeilijkt, sommige vrezen zelfs voor kredietschaarste. Wat behelzen die veel besproken Bazel II-normen
BAZEL IN EEN NOTENDOP
en wat zijn de gevolgen voor banken en ondernemin-
Rosette Van Campenhout: “De Bazel II-normen
gen? Klopt het dat KMO’s vandaag moeilijker kredie-
leggen minimale kapitaaleisen op aan internationale
ten kunnen verkrijgen? Op 28 augustus 2003 organi-
banken met de bedoeling een stabiel financieel
seerde ING Onderneming een rondetafelgesprek met
systeem te behouden. Bovendien besteedt Bazel II
vertegenwoordigers van de Unie van Zelfstandige
aandacht aan het toezicht zowel door de bank als door
Ondernemers (UNIZO), om te luisteren naar hun
de bevoegde instanties, en aan de marktdiscipline. De
bekommernissen en om de ING-standpunten toe te
nieuwe normen sluiten beter aan bij het risicoprofiel
lichten.
van de kredietportefeuille van elke bank. Financiële
Volgende deelnemers zaten aan tafel: Kris Peeters,
instellingen kunnen nu beter gebruikmaken van
Gedelegeerd Bestuurder UNIZO; Johan Bortier,
moderne risk-managementtechnieken. In vergelijking
Directeur Studiedienst UNIZO; Renilde Vandebroek,
met Bazel I zijn de aangepaste normen risicogevoeli-
Head of Credit Management Support & Program Direc-
ger. Ze houden meer rekening met recente technieken
tor Bazel II bij ING en Rosette Van Campenhout,
zoals kredietderivaten en erkennen een groter gamma
Manager International Credit Procedures ING, ge-
zekerheden. Bovendien viseren ze expliciet de operati-
specialiseerd in Bazel II.
onele risico’s. De nieuwe normen treden in werking op
Er volgde een boeiend, open debat, dat de Bazel-pro-
31 december 2006.”
Met de nieuwe Bazelnormen kunnen financiële instellingen beter gebruikmaken van moderne riskmanagementtechnieken.
blematiek ver oversteeg. We beperken ons hier tot de polemiek over Bazel II en de vermeende kredietschaar-
GEVOLGEN
ste. Een volledige weergave van het debat vindt u op
Rosette Van Campenhout: “Bazel II heeft direc-
onze website (15609.ing-ondernemingmagazi-
te gevolgen voor heel de bankwereld, ook al maken
ne.be).
sommige banken al gebruik van een ver doorgedreven
9
intern risicobeheer. De banken die kiezen voor een
Renilde Vandebroek: “Bazel II bevestigt gewoon een trend die bij de banken al aanwezig was.”
IS (WAS) ER EEN CREDIT CRUNCH?
meer geavanceerde methode moeten aan de hand van
Rosette Van Campenhout: “Een ‘credit crunch’
statistische modellen een volledig inzicht proberen te
of kredietschaarste is een periode waarin ondernemin-
krijgen in de risicoparameters van hun kredietporte-
gen moeilijkheden ondervinden om kredieten te krij-
feuille, zoals de kans op betalingsmoeilijkheden van
gen omdat de banken geen bijkomend krediet willen
alle cliënten, het verliespercentage op het ogenblik van
verschaffen, of omdat de interestvoeten te hoog lig-
betalingsmoeilijkheden, enzovoort. Zij moeten in hun
gen. Een mogelijke oorzaak is dat de banken zeer veel
riskmanagement en kredietappreciaties met die risico-
afschrijvingen moeten doen op kredieten die in het
parameters rekening houden. Bij de prijsbepaling van
verleden werden afgesloten, waardoor hun rendabi-
de kredieten zullen ze daarom meer aandacht schen-
liteit zwaar onder druk komt te staan. Een andere oor-
ken aan het risicoprofiel van elke cliënt en aan zijn
zaak is een tekort aan kapitaal, waardoor de banken
zekerheden. De banken moeten bijgevolg investeren in
geen bijkomende kredieten meer kunnen verstrekken
dataopslagcapaciteit, want ze zullen de minimale kapi-
zonder hun minimale kapitaalvereisten in gevaar te
taalvereisten voor iedere cliënt apart moeten bereke-
brengen. Ondanks de geruchten is er geen krediet-
nen.”
schaarste geweest. De Belgische banken zijn altijd bereid gevonden bijkomende kredieten te verstrekken
HEEFT BAZEL VANDAAG AL CONCRETE
aan de ondernemingen.”
GEVOLGEN?
Kris Peeters: “Door de zware concurrentie tussen de Belgische banken verkregen KMO’s vroeger makkelijker kredieten.”
Renilde Vandebroek: “Ja, want om aanvaard te
Kris Peeters: “De eerste versies van Bazel II lok-
worden in de meer geavanceerde methode moeten
ten felle reacties uit in de KMO-wereld. Onroerende
bepaalde interne modellen bij de inwerkingstelling van
goederen zouden bijvoorbeeld niet langer in aanmer-
Bazel al drie jaar operationeel zijn.”
king komen als waarborg.”
Kris Peeters: “Hebben sommige banken Bazel II
Renilde Vandebroek: “Die eerste normen legden
niet aangegrepen om hun kredietbeleid te wijzigen?”
de KMO’s zeer hoge kapitaaleisen op, zodat men inderdaad kon vrezen voor een credit crunch. Maar er
Renilde Vandebroek: “We hebben vooral te maken met een samenloop van omstandigheden. Veel
zijn heel wat toegevingen gedaan aan de KMO-wereld, zodat die vrees volledig is verdwenen.”
banken werken al van in het begin van de jaren negentig met interne risicomodellen.
Johan Bortier: “Vooral starters hebben het moeilijk om een krediet te verkrijgen bij de bank.”
Kris Peeters: “Ik denk dat die credit crunch voor-
Bazel II bevestigt gewoon die trend. Banken maken al
al een hype was, maar er speelden ook andere ele-
lang een onderscheid tussen de economische kapitaal-
menten in het dossier. Er was ten eerste Bazel, maar
berekeningen en de reglementaire berekeningsmetho-
daarnaast ging er een fusiegolf door de bankwereld
den. Bazel erkent de validiteit van die interne syste-
met als gevolg dat veel banken hun kredietpolitiek
men, die meer risicogevoelig zijn, en wenst ze daarom
hebben aangepast. Ten derde is het rendement op kre-
door te trekken naar de reglementaire berekeningen.
dieten in de loop der jaren gewijzigd. Op een bepaald
Bazel volgt met andere woorden een bestaande evolu-
moment kregen we veel reacties van KMO’s omdat
tie, maar loopt misschien vooruit ten opzichte van ban-
hun lopende leningen werden herbekeken. De banken
ken die nog geen gebruik maakten van interne risico-
hebben altijd over voldoende middelen beschikt, maar
modellen. Wel is het zo dat Bazel de banken een hele
gingen zorgvuldiger te werk waardoor KMO’s de
reeks stringente eisen oplegt en dat het risicobeheer
indruk kregen dat ze moeilijker kredieten konden ver-
wetenschappelijker moet worden onderbouwd. Nieuw
krijgen. Enkele jaren geleden hoefde u als ondernemer
is de interne controle van de operationele risico’s.”
maar de telefoon op te nemen en de kredietoffertes rolden binnen. Dat kwam door de hoge concurrentie-
Johan Bortier: “Dat heeft wel een kostenverhoRosette Van Campenhout: “Ondanks de geruchten is er geen kredietschaarste geweest.”
gend effect.”
en verzekeringsmaatschappijen én met Bazel is er een punt gezet achter die situatie.”
Rosette Van Campenhout: “Bazel II schept voor bepaalde banken voordelen, voor andere nadelen. Alles
10
druk op de Belgische markt. Door de fusie van banken
NORMALISATIE TARIEVEN
hangt af van hun kredietportefeuille. Zo is de kapitaal-
Johan Bortier: “Om het debat te objectiveren,
behoefte voor retail- en hypothecaire kredieten in het
werd op voorstel van de werkgroep ‘Desimpel-André’
algemeen lager. Maar de inspanningen die de banken
een kredietobservatorium opgericht dat de evolutie
moeten leveren om tot de nieuwe kapitaalberekenings-
van het krediet aan de ondernemingen en meer
methode te komen, blijven zwaar voor alle banken.”
bepaald de KMO’s in kaart brengt. Als we de evolutie
bekijken van de uitstaande kredieten aan ondernemin-
betalingsmoeilijkheden zal geraken. Naargelang zijn
gen, dan zien we vanaf het vierde kwartaal 2000 een
faalkans komt elke kredietaanvrager in een bepaalde
sterke daling. Dat is volgens mij niet alleen te verkla-
categorie terecht.”
ren door de neergaande conjunctuur. Het observatorium houdt alleen uitstaande kredieten bij, maar het
ZIJN KMO’S EEN RISICOGROEP?
werk zou nog kunnen worden verfijnd door ook nieu-
Rosette Van Campenhout: “ING hanteert rating-
we kredieten en kredieten aan starters te registreren.
modellen die aangepast zijn aan elk type tegenpartij:
Er zijn zo’n 50.000 starters per jaar in België en vooral
particulieren, professionelen, kleine, middelgrote of
die groep heeft het moeilijk om kredieten bij de ban-
grote ondernemingen, banken, financiële instellin-
ken los te weken. Tevens blijkt uit de cijfers van het
gen… De KMO’s zijn een belangrijke cliëntengroep en
observatorium dat de kostprijs van kredieten aan
bekleden een aanzienlijke plaats in het totaal van onze
KMO’s verhoogd is. De schaarste heeft zich niet alleen
kredietportefeuille. Een kredietportefeuille van een
vertaald in een volumeafname, maar ook in een kost-
algemene bank is echter voldoende gespreid over
prijsverhoging van het krediet.”
diverse cliëntengroepen. Het is belangrijk voor de bank
Bij de prijsbepaling van de kredieten zullen banken meer aandacht schenken aan het risicoprofiel van elke cliënt en aan zijn zekerheden.
dat de rendabiliteit van een cliëntengroep in verhouRenilde Vandebroek: “Met uitzondering van een
ding staat tot haar risicoprofiel. Zolang we die verhou-
vermindering van de vraag zelf, kunnen we uit de cij-
ding respecteren, kunnen we niet spreken van een risi-
fers niet afleiden dat de banken verantwoordelijk zijn
cogroep. De kredietverlening van ING aan KMO’s
voor de volumevermindering.
neemt overigens nog altijd toe.”
De banken zijn altijd bereid geweest om kredieten te verstrekken. Wat de kostprijs betreft, is er na de scher-
Renilde Vandebroek: “Ons ratingsysteem is
pe concurrentieslag van enkele jaren geleden een
gewoon een bijkomend element in het kredietdossier.
zekere normalisering opgetreden. Maar als u de verge-
Tussen haakjes, wij kennen de debiteuren een rating
lijking maakt met de buurlanden, zult u zien dat de
toe, niet hun projecten. Die volgen het traditionele par-
kostprijs voor kredieten in België nog altijd tot de laag-
cours van kredietanalyse en -comité.”
ste behoort.” Kris Peeters: “Kunnen we inzicht krijgen in die Kris Peeters: “Zijn de banken niet strenger geworden bij het toekennen van kredieten?” Renilde Vandebroek: “Neen, toch niet.”
interne criteria, zodat ze transparant zijn voor de cliënt?” Renilde Vandebroek: “Dat behoort tot de interne keuken van elke bank. Een goede kok geeft ook zijn
Kris Peeters: “Het is een goede zaak dat banken
recepten niet prijs. Wij publiceren in de toekomst wel
de risico’s vandaag juister inschatten, maar betekent
hoe onze kredietportefeuille verdeeld is over de ver-
dat niet dat ze meer specifieke voorwaarden stellen?”
schillende risicogroepen, zodat we voor de beurs en onze aandeelhouders transparanter zullen worden.” ■
Renilde Vandebroek: “Inderdaad, dat is juist de filosofie van RAROC (Risk Adjusted Return on Capital): elke kapitaalinzet wordt vergeleken met het eraan gekoppelde risico, zodat we een inkomensstroom verkrijgen die in verhouding staat tot de risico’s.”
Renilde Vandebroek: “Wij kennen aan elke individuele tegenpartij een rating toe. Bazel spreekt van de PD, de ‘Probability of Default’, dat is de kans dat de tegenpartij in betalingsmoeilijkheden komt binnen een tijdslimiet van twaalf maanden. Die kans is voor iedere cliënt verschillend. Wij berekenen ze aan de hand
▲
INTERNE RATINGMODELLEN
EXTRA INFO SURF NAAR ONZE WEBSITE VOOR MEER INFORMATIE BIJ DIT ARTIKEL: 15609.ing-ondernemingmagazine.be • De volledige weergave van het rondetafelgesprek met UNIZO.
Op voorstel van de werkgroep ‘DesimpelAndré’ brengt het kredietobservatorium de evolutie van het krediet aan de ondernemingen en meer bepaald de KMO’s in kaart.
van statistische modellen. Om die modellen op te stellen, gaan we in het verleden na welke cliënten betalingsmoeilijkheden hebben gehad en wat hun kenmerkende variabelen zijn. Hieruit distilleren we de criteria die kunnen voorspellen of een cliënt al dan niet in
11
krediet en financieel beleid
Op de vastgoedmarkt hebt u een betrouwbare partner nodig Bent u op een of andere manier betrokken bij de vastgoedsector? Dan is ING voor u de geknipte partner om u te adviseren, u te begeleiden en te financieren.
ING zoekt samen met u naar de meest geschikte financieringsvorm voor elk bouwproject.
TERREINAFBAKENING
gingsfondsen in onroerend goed die open staan voor
ING heeft zowel in België als op internationaal
institutionelen. Een volledige lijst van projecten die in
vlak een schat van kennis en ervaring verzameld inza-
aanmerking komen, vindt u bij de extra info op onze
ke vastgoed in al zijn aspecten. We beperken ons in dit
website (15612.ing-ondernemingmagazine.be).
artikel tot de vastgoedpoot of het vastgoedvermogen van ondernemingen en vermogende particulieren. De
PROJECTVEREISTEN
sector privé-woningen laten we buiten beschouwing,
ING financiert geheel of gedeeltelijk vastgoedpro-
daar die ressorteert onder het traditionele kantoren-
jecten in de meest diverse sectoren, op voorwaarde dat
netwerk. ING beschikt over een specifiek netwerk ‘real
het voorgestelde project leefbaar is. Elk project wordt
estate’, dat zich richt tot de volgende beroepen en sec-
daarom eerst nauwkeurig geanalyseerd op kwaliteit,
toren: projectontwikkelaars, bouwpromotoren, beleg-
ligging en multifunctionaliteit, kortom er wordt
gers in vastgoed zowel direct als indirect (Sicafi, vast-
gecheckt of het naderhand verkoopbaar is.
goedcertificaten, patrimoniumvennootschappen, enz.), kopers en verkopers van vastgoedportefeuilles. Ook
Filip Maes, Branchecoördinator Real Estate,
het bouwen, verbouwen en beheren van rusthuizen
General Management Corporates & Institutionals:
vallen onder de noemer real estate.
“Stel dat u een logistiek gebouw wenst op te richten, dan moet uw project voldoen aan een aantal vereisten.
ENKELE VOORBEELDEN
12
We doen daarvoor een beroep op een onafhankelijke
ING biedt een gepaste oplossing voor bouwpro-
expert, die onderzoekt of het gebouw kwalitatief vol-
motoren met de meest uiteenlopende projecten: van
doet, of het in orde is met de brandveiligheid, over vol-
appartementsgebouwen aan zee tot kantoorgebou-
doende laadbruggen beschikt, voldoende hoog is,
wen in Brussel. Van industriële en logistieke gebouwen
makkelijk toegankelijk is voor vrachtwagens, enzo-
tot baanwinkels en shoppingcentra, parkeergarages,
voort. Dezelfde procedure geldt voor industriële
verkavelingen… Daarnaast is de zakenbankafdeling
gebouwen, kantoorgebouwen, appartementsgebou-
actief in effectisering van vastgoed en advies in de
wen, enz. Elk ING Business Center werkt samen met
aan- en verkoop en herstructurering van vastgoedven-
plaatselijke, onafhankelijke experts (ingenieurs, land-
nootschappen. Ten slotte heeft ING Real Estate (onder-
meters) die specialist zijn in hun vakgebied en een
deel van de ING-Groep) verschillende specifieke beleg-
neutraal oordeel kunnen vellen over de leefbaarheid
van het betrokken project. Gebouwen die niet voldoen
het project, of een kaskrediet, of gemengde lijnen. De
aan een aantal klassieke eisen, zijn moeilijk verkoop-
bouw van privé-woningen moet beantwoorden aan de
baar en dus risicovoller, en komen daarom niet makke-
wet Breyne, die de bouwheer verplicht tot het afleve-
lijk in aanmerking voor financiering.”
ren van een bankgarantie voor de goede uitvoering van de werken. Daarbij kan ING ook een beroep doen
DE ROL VAN DE ACCOUNTMANAGERS Zoals u kon lezen in het vorige nummer van ING Onderneming, verlopen de contacten met ING in eer-
op de Nationale Borgmaatschappij die eveneens deel uitmaakt van de ING-Groep (zie ING Onderneming nr.
Real estate is een moeilijke sector met zeer specifieke kredietbehoeften die vaak fiscale en financiële spitstechnologie vereisen.
140 - maart 2002 en nr. 145 - augustus 2002).
ste instantie via de accountmanagers. Dat geldt ook
In ons tweede voorbeeld blijft de projectontwikke-
voor projecten in real estate. De accountmanagers
laar eigenaar van het vastgoed en heeft hij behoefte
bevinden zich in de ING Business Centers dichtbij de
aan een langetermijnkrediet. Daar is een investerings-
klant. Ze zijn vertrouwd met het economische weefsel
krediet aangewezen.
van de streek en hebben zowel individueel als collectief een schat aan ervaring opgedaan in de vastgoed-
ING beschikt over de nodige middelen om voor u
sector. Die lokale verbondenheid is een sterke troef van
de beste financieringsformule uit te dokteren voor uw
ING. Zo zijn accountmanagers aan de kust vooral erva-
specifieke bouwprojecten: investeringskrediet, roll-
ren in appartementsgebouwen, terwijl ING in het
over, bankgarantie (wet Breyne), onroerende leasing,
Brusselse beschikt over een heel team dat een ruime
dual credit line - gemengde lijnen (kaskredieten/over-
ervaring heeft met kantoorgebouwen. Die gespeciali-
bruggingsvoorschotten of “straight loans”), gesyndi-
seerde accountmanagers stellen hun expertise ter
ceerde kredieten. Filip Maes: “Real estate is een moei-
beschikking aan collega’s in andere regio’s. Bovendien
lijke sector met zeer specifieke kredietbehoeften die
komen de medewerkers van de Business Centers
vaak fiscale en financiële spitstechnologie vereisen.
maandelijks bijeen om o.a. hun ervaringen uit te wisse-
Dankzij de creativiteit van onze accountmanagers, bij-
len. Indien nodig, doen de relatiebeheerders een
gestaan door specialisten ter zake, kunnen we die ver-
beroep op specialisten uit andere ING-entiteiten.
eisten perfect invullen. Uiteindelijk ligt het in onze bedoeling om met de cliënt een langetermijnrelatie uit
VOLDOEN AAN AL UW KREDIETBEHOEFTEN
te bouwen die voor beide partijen voordeel levert.”
Bij vastgoedprojecten zijn grote investeringsbedragen gemoeid die niet altijd kunnen worden ingevuld
ING-ENTITEITEN ACTIEF IN VASTGOED
met eigen middelen. Financiering is dan ook een van
ING België
de belangrijkste behoeften van elke projectontwikke-
Vastgoedcliënten worden in eerste instantie
laar. ING zoekt voor elk project de meest geschikte
bediend door het ING-netwerk van lokale Business
financieringsvorm. Voor zeer grote projecten werkt ING
Centers, waar de accountmanagers met hun marktken-
vaak samen met bancaire partners (bijv. in de vorm van
nis, lokale expertise, plaatselijke aanwezigheid en op
gesyndiceerde kredieten) om het risico te spreiden.
maat uitgewerkte financiële spitstechnologie toege-
Kredietbehoeften kunnen sterk verschillen naargelang
voegde waarde bieden aan de transacties en de pro-
de aard van het project. Zo heeft een bouwpromotor
jecten.
die een flatgebouw opricht aan de kust en de appartementen meteen verkoopt, andere kredietbehoeften
Daarnaast tellen ING België en ING als wereldwij-
dan een vastgoedontwikkelaar van een shoppingcen-
de groep verschillende entiteiten die specifiek actief
trum die de winkels achteraf verhuurt en het gebouw
zijn op het vlak van real estate:
in portefeuille houdt. ING Investment Banking Het eerste geval is een voorbeeld van pure pro-
Michel Pleeck, Head of Investment Banking Real
jectontwikkeling dat gedeeltelijk wordt gefinancierd
Estate: “Ondernemingen of particulieren die een vast-
met eigen middelen en voorverkopen. Aangezien het
goedvennootschap in hun bezit hebben, maar die wen-
project meteen ten gelde wordt gemaakt na voltooi-
sen te verkopen of te herstructureren, kunnen daarvoor
ing, komt ING tussen met een overbruggingsvoorschot
terecht bij ING Investment Banking. Afhankelijk van de
van bijvoorbeeld een jaar, afhankelijk van de duur van
grootte van de onderliggende portefeuille en de aard
13
van de activa (kantoren, retail, logistiek, residentieel…), kunnen zij hun vennootschap onderbrengen in of eerder fuseren met een bestaande vastgoedbevak. Dat kan gebeuren door het inbrengen van alle of een deel van de gebouwen in een bevak tegen nieuwe
ING Investment Banking Real Estate staat u bij inzake fusies en overnames of herstructureringen van vastgoedportefeuilles.
deelbewijzen van deze laatste, of door de omzetting in
België: “Door een grondige kennis van de lokale markt
de vorm van vastgoedcertificaten of nog ze verkopen
probeert ING Real Estate te participeren in de meest
aan institutionele of privé vastgoedbeleggers. Zo was
interessante projecten, die ze geheel of gedeeltelijk in
ING Investment Banking over de voorbije jaren betrok-
eigen beheer neemt. Die projecten worden in een glo-
ken bij de geboorte van tien van de elf vastgoedbevaks
baal fonds (bijv. logistiek, kantoorgebouwen, residenti-
die op vandaag nog bestaan. Daarnaast begeleiden wij
eel, commercieel…) ondergebracht, die onze beleg-
onze cliënten ook in de aankoop of de verkoop van
gers een hoger rendement opleveren dan het marktge-
vastgoedvennootschappen. Zo hebben wij onlangs een
middelde.”
sale and rent back afgerond voor de Belgische vestiging van een multinational in het kader van de reorga-
Investment Management staat wereldwijd in voor
nisatie van haar bedrijfsgebouwen. Voor portefeuilles
het beheer van vastgoedactiva ter waarde van 40 mil-
beneden de 10 miljoen euro werken we samen met
jard euro.
onze collega’s van ING Mergers & Acquisitions Middle Markets.”
Development ING Real Estate Development treedt zelf op als
ING Investment Banking is gespecialiseerd in het
projectontwikkelaar: shoppingcentra, kantoorgebou-
opzetten van dergelijke constructies en verleent ook
wen, appartementsgebouwen…, afhankelijk van de
advies ter zake. Dat ze kwalitatief hoogstaand werk
lokale marktsituatie.
aflevert, mag blijken uit de Euro Money Award die
In België focust ING Real Estate Development zich op
ze in 2002 kreeg voor het beste M&A-huis in België.
alle vormen van winkelprojecten, binnenstedelijke
Andere activiteiten van ING Investment Banking Real
(her)ontwikkelingen en grootschalige gebiedsontwik-
Estate zijn onder meer beursintroducties (IPO – Initial
kelingen. Voorbeelden zijn de Galeries Saint-Lambert
Public Offerings), kapitaalverhogingen (SPO –
in Luik (winkels en lofts), Waasland Shopping Center in
Secondary Public Offerings), block trades (onderhan-
Sint-Niklaas (renovatie en uitbreiding van het bestaan-
delingen over grote verhandelingen in sicafi of vast-
de Koopcentrum), drie binnenstedelijke sites in
goedcertificaten) i.s.m. ING Financial Markets, waarde-
Oostende, winkels en appartementen in Maaseik, enz.
ringen van portefeuilles en vastgoedvennootschappen
Vaak werkt ING Real Estate Development samen met
en fairness opinions daarover.
partners, zowel in België als wereldwijd.
ING Real Estate
Ondernemingen die actief zijn in real estate vinden
kantoren in België, Nederland, Frankrijk, Groot-
met ING niet alleen een uitgelezen partner die over
Brittannië, Spanje, Duitsland, Italië, de Tsjechische
een grondige kennis van de vastgoedmarkt beschikt en
Republiek, Polen, Hongarije, Singapore, China, de
kan inspelen op al hun behoeften, maar genieten
Verenigde Staten en Australië. ING Real Estate speelt
uiteraard ook alle andere financiële services van ING:
een prominente rol bij het aanbieden van vastgoed-
het comfort van de elektronische bankkanalen, de ver-
producten op het vlak van projectontwikkeling, invest-
zekeringsproducten (groepsverzekering, hospitalisatie-
ment management en financiering ten behoeve van
verzekering…), employee benefits en leasing. ■
institutionele en privé investeerders en andere spelers op de commerciële vastgoedmarkt. ING Real Estate zorgt voor het beheer van de activa (Investment Management) en treedt zelf op als projectontwikkelaar (Development). Investment Management Onder de slogan ‘Think local, Act global’ streeft ING Real Estate Investment Management naar een maximaal rendement voor cliënten die beleggen in real estate. Luc Plasman, hoofd van ING Real Estate
14
▲
ING Real Estate Investment Management beheert wereldwijd vastgoedfondsen met een totale waarde van 40 miljard euro.
VOLLEDIGE SERVICE
ING Real Estate is een wereldwijd netwerk met
EXTRA INFO SURF NAAR ONZE WEBSITE VOOR MEER INFORMATIE BIJ DIT ARTIKEL: 15612.ing-ondernemingmagazine.be • Real estate volgens de NACE-codes • Onroerende leasing • Contactpersonen • Links
bank en technologie DOSSIER: UW CONTACTPERSONEN BIJ ING – DEEL 2
De payments en cashmanagementadviseurs van de
Commercial Advisory Desk
Uw belangrijkste contactpersoon bij ING is uw accountmanager, die nauw samenwerkt met de adviseurs van de Commercial Advisory Desks (CAD). Zij bieden u technische oplossingen aan voor een optimaal beheer van uw financiële stromen en uw thesaurie.
De accountmanager blijft de hoofdschakel tussen
EEN EXCLUSIEVE, RESULTAATGERICHTE CEL
de bank en uw onderneming, maar zijn opdracht is in
Die ontwikkelingen verplichten de accountmana-
de loop der jaren sterk geëvolueerd. Nu staat een nieu-
ger om zich te laten omringen door specialisten. Hij
we generatie gesprekspartners klaar.
blijft wel uw eerste en persoonlijke gesprekspartner bij
Gérard
De
Muylder, Manager van de
ING: hij kent u, stelt uw financiële behoeften vast en
Commercial Advisory Desk (CAD) van de zetel Brussel,
introduceert u bij de meest geschikte adviseur, maar
verklaart die wijziging: “Vijftien jaar geleden was ik
behoudt de eindverantwoordelijkheid in uw bankrela-
accountmanager. Ik beheerde toen zo’n honderdtal
tie. ING heeft het probleem opgelost door in ieder
bankproducten, die ik volledig onder de knie had.
Business Center een cel op te richten die de gespecia-
Inmiddels is ons productenaanbod verdrievoudigd. De
liseerde adviseurs in cashmanagement groepeert. Dat
marktvraag, aangewakkerd door de concurrentie, heeft
concept omvat zowel het beheer van de binnenlandse
niet alleen het aantal bankproducten doen toenemen,
en buitenlandse betalingsstromen, van de saldi, de
maar ook hun complexiteit. De onderneming wordt
liquiditeiten en de wisselkoers- en renterisico’s. Die
van haar kant geconfronteerd met een voortdurend
structuur van Commercial Advisory Desks is een
veranderende omgeving en verwacht van haar bankier
exclusiviteit van ING.
een snelle respons op terreinen die alsmaar technischer worden. De introductie van moderne technieken
TECHNISCHE ADVISEURS
zoals cashpooling, derivaatproducten of het beheer
Vlotte communicatie en nauwe synergie zijn de
van alle internationale rekeningen vanaf één enkele pc,
sleutelwoorden van de CAD-structuur die zich vlakbij
heeft de vraag naar specialisten versneld.”
de accountmanagers bevindt. De CAD-adviseurs hou-
De Commercial Advisory Desks, bestaande uit specialisten in cashmanagement, zijn een exclusiviteit van ING.
15
De adviseurs van de Commercial Advisory Desk bieden u technische oplossingen aan voor een optimaal beheer van uw financiële stromen en uw thesaurie.
den de accountmanagers regelmatig op de hoogte van
de inkomende en uitgaande betalingen. Hij controleert
de evolutie van betalingstechnieken, automatisering
of u zich correct heeft ingedekt tegen de risico’s van
en arbitrage, zodat zij die onderwerpen kunnen aan-
niet-betaling, stelt voor om uitgestelde betalingen te
snijden tijdens hun onderhoud met u. Gérard De
financieren en onderzoekt of uw betalingswijzen voor
Muylder: “Als een accountmanager merkt dat u inte-
de indekking van risico’s en kosten aangepast zijn aan
resse vertoont voor nieuwe technieken en methoden
de landen waarmee uw onderneming handel drijft.
waardoor u uw financieel beheer kunt optimaliseren,
Naargelang de betalingsgewoonten van de debiteuren
maakt hij naargelang de vastgestelde behoefte een
zal hij bijvoorbeeld aanbevelen voor Nederland de
afspraak met de meest geschikte advisor.”
Europese betaling te gebruiken, zal hij u aanraden voor
De Commercial Advisory Desk steunt op drie aparte
het innen van cheques in Frankrijk een centralisatiere-
specialisaties, die nauw met elkaar verbonden zijn.
kening te openen, of suggereert hij een documentair
Hun gemeenschappelijke noemer is het optimale
krediet voor de betaling van een leverancier in
beheer van inkomende en uitgaande betalingen, the-
Singapore. Hij helpt u onnodige kosten te vermijden
saurieoverschotten of -tekorten.
door u andere betalingstechnieken aan te reiken, zeker als u uw commerciële risico’s goed beheerst.”
De Payments & Cash Management Advisor (PCMA)
Aangezien in de huidige zakenwereld de tijdsfac-
De PCMA geeft u advies over alle aspecten van uw betalings- en liquiditeitsstromen. Gérard
tor doorslaggevend is, zal de PCMA u wellicht de cash-
De
managementtechnieken van Euronavigator aanbeve-
Muylder: “Samen met de financieel verantwoordelijke
len. Daarmee kunt u het beheer van uw internationale
van uw onderneming stelt de PCMA een balans op van
rekeningen centraliseren in België, fondsen sneller laten terugvloeien of de kosten verminderen… anders gezegd, uw bedrijfskapitaal beter beheren. Voor uw
DE DRIE SPECIALISATIES VAN DE COMMERCIAL ADVISORY DESK
export buiten Europa kan de PCMA u aangepaste financierings- en indekkingstechnieken tegen risico’s
• Payments & Cash management Advisors (PCMA): geven advies over het beheer van uw betalingsstromen. • Electronic Banking Advisors (EBA): geven advies inzake elektronisch
voorstellen. De adviseur heeft bijgevolg een polyvalente functie, waarbij hij zowel binnenlandse, Europese als internationale betalingen dient te beheersen.
bankieren. • Treasury Sales Advisors (TSA): geven advies over beheer van deposito’s, voorschotten en indekking tegen wisselkoers- en renterisico’s.
De Electronic Banking Advisor (EBA) De adviseur in elektronisch bankieren kijkt na welke behoeften uw onderneming heeft op het vlak
16
VOOR ELK PROBLEEM EEN OPLOSSING Als bedrijfsleider wordt u dagelijks geconfronteerd met concrete financiële beheerproblemen. De teams van de CAD reiken u een gepaste oplossing aan. Een van de automatisering van uw betalingen en de infor-
greep uit de vragen die onze adviseurs regelmatig voorgeschoteld krijgen:
matie van uw ontvangsten. Gérard De Muylder: “Uw betalingstermijnen optimaliseren en uw thesaurie op elk moment beheersen, zijn substantiële voordelen
• Ik moet geïmporteerde goederen betalen met een documentair krediet, maar ik heb die betalingsmethode nog nooit gebruikt. Kunt u mij helpen?
voor uw onderneming. Naargelang de grootte en acti-
• Ik heb een mooi exportcontract in de wacht gesleept, maar om mijn klant over de
viteitensector van uw onderneming beveelt de EBA u
brug te halen, heb ik een lange betalingstermijn toegestaan en facturatie in dollar
Telelink @ Isabel of Home’Bank Plus aan. Dankzij
aangenomen. Hoe kan ik het betalings- en wisselkoersrisico tot een minimum
haar uitgebreid gamma elektronische bankproducten
beperken?
kan ING bogen op een ruime voorsprong op de con-
Voor dat soort vragen is de Payments & Cash Management Advisor uw
currentie.”
gepaste gesprekspartner.
De Treasury Sales Advisor (TSA)
• Ik verlies veel tijd met mijn debiteurencontrole. Kunt u mijn debiteureninformatie
De TSA geeft u advies over een breed productenaanbod met betrekking tot kredieten, deposito’s en risicodekking. Hij bevindt zich in een arbitragezaal waartoe ook u toegang hebt. Hij legt de interestvoet
automatiseren en versnellen? • Ik beschik over een boekhoudprogramma om mijn betaalfiches op te stellen. Bestaat er een methode om te vermijden dat ik alles opnieuw moet coderen in Telelink @ Isabel?
vast van uw voorschotten of deposito’s. Naargelang de
Voor die problemen kunt u rekenen op de competentie van een Electronic Banking
marktevolutie van de interestvoeten stelt hij u de best
Advisor.
aangepaste technieken voor om u in te dekken tegen renterisico’s. De TSA suggereert u alternatieven voor klassieke deposito’s, die onder bepaalde voorwaarden een hoger rendement opleveren. Ten slotte staat de TSA garant voor een adequate risicodekking tegen wisselkoersschommelingen door middel van spotope-
• Hoe kan ik mij beschermen tegen de schommelingen van de dollar op drie maanden? • Ik maak gebruik van financieringsvoorschotten met een vaste termijn van een maand. Ik vrees dat de kortetermijnrente zal stijgen. Welke oplossing raadt u mij aan?
raties, wisseltermijnverrichtingen en opties.
• De huidige depositorente brengt nauwelijks iets op. Zijn er alternatieven die mij een
EEN SPECIALIST TE UWER BESCHIKKING
De Treasury Sales Advisor is de aangewezen persoon om op dat soort vragen te
beter rendement bezorgen? De samenwerking van de accountmanager met
antwoorden.
de drie specialisten van de CAD heeft tot doel u maximaal tevreden te stellen: u vertrouwt uw technische problemen toe aan specialisten die uw onderneming
bezorgen. Dat gaat gepaard met de aandacht voor
snellere, efficiëntere en rendabelere oplossingen
een open en wederzijdse communicatie tussen uw onderneming en de bank, onderlijnt Gérard De Muylder: “De CAD-adviseurs opteren voor een globale benadering van uw specifieke behoeften op het vlak van betalings- en liquiditeitsbeheer en stellen u een oplossing op maat voor. Met welk land drijft u handel? In welke munt? Welke betalingswijze verkiest u? Wat zijn uw betalingstermijnen? Hoe opener het gesprek, hoe beter de voorgestelde oplossing tegemoet komt aan uw behoeften. Wij beschouwen elke onderneming als een geval apart, oplossingen voor de ene onderneming zijn niet noodzakelijk dezelfde als voor een andere.” ■
17
fiscale knipoog Enkele fiscale tips die belangrijk kunnen zijn voor uw bedrijf. (Bron: Deloitte & Touche)
DE EUROPESE
gen die de Commissie in oktober 2001 heeft voorge-
gevolg is van de indexering van die jaarrente.
COMMISSIE STELT VOOR
steld met betrekking tot de vennootschapsbelasting
Voor de prestaties die in aanmerking komen voor de
DE “MOEDER-
binnen de EU.
berekening van de 80%-grens bij werknemers, wordt
DOCHTERRICHTLIJN” TE
Het voorstel steunt op drie pijlers om de werking van
het wettelijke pensioen forfaitair geraamd op 50% van
WIJZIGEN
de Moeder-Dochterrichtlijn te verbeteren:
de eventueel begrensde brutolonen. Voor 2002
•
een bijwerking van de lijst van vennootschapsvor-
bedraagt de grens van de brutolonen 39.367,70 euro.
beoogt de afschaffing van de
men waarop de richtlijn van toepassing is, door de
Voor bedrijfsleiders die onderworpen zijn aan het soci-
dubbele belasting op winsten,
toevoeging van bepaalde coöperatieve vennoot-
aal statuut van zelfstandigen, mag het wettelijke pen-
die door een dochtervennoot-
schappen, onderlinge vennootschappen, vennoot-
sioen voor de berekening van de 80%-grens worden
schap uit een lidstaat in de
schappen zonder aandelenkapitaal, spaarbanken,
geraamd op de helft van die van de werknemers, zijn-
vorm van dividenden uitge-
fondsen en verenigingen met commerciële acti-
de 25% van de inkomsten die in aanmerking komen
keerd worden aan haar moe-
viteiten. De nieuwe lijst vermeldt ook de Europese
voor de bepaling van dat pensioen. Die inkomsten zijn
dervennootschap in een andere
Vennootschap (die kan worden opgericht vanaf
begrensd en jaarlijks wordt een minimumpensioen
oktober 2004);
vastgelegd. Voor 2002 bedraagt die inkomensgrens
een verlaging van de minimaal vereiste deelname
49.993,26 euro. Voor hetzelfde jaar bedraagt het wet-
van de moedervennootschap in de dochterven-
telijke minimumpensioen 6.192,83 euro.
De Moeder-Dochterrichtlijn
lidstaat. De lidstaat van de dochtervennootschap dient zich te
onthouden
van
•
elke
nootschap van 25% naar 10%;
belasting aan de bron, terwijl
een verbetering van de verrekeningsmethode: alle
Indexering van de lopende renten
nootschap de dividenden vrij-
belastingen op winsten van de verschillende filia-
De lopende renten kunnen jaarlijks worden geïn-
stelt van belasting, of de reeds
len van een rechtstreekse dochter zouden moeten
dexeerd. Voor de renten die ingegaan zijn in 2002,
betaalde belasting in de lid-
worden verrekend met de door de moedermaat-
wordt het beginbedrag van de lopende jaarrente
schappij verschuldigde belasting op dividenden.
beperkt tot 59.456,64 euro. In de onderstaande tabel
de lidstaat van de moederven-
staat van de dochtervennoot-
•
schap fiscaal aftrekbaar maakt.
Dat voorstel van de Commissie vervangt een vorig
vindt u de indexeringscoëfficiënt van de verschuldigde
Het voorstel van Richtlijn tot
voorstel uit 1993. Als het unaniem door de
renten voor het jaar 2002.
wijziging van de Moeder-
Ministerraad wordt goedgekeurd, moeten de lidstaten
Dochterrichtlijn maakt deel uit
hun nationale wetgeving uiterlijk op 31 december
Renten ingegaan op
Indexeringscoëfficiënt
van de strategische doelstellin-
2004 aanpassen. ■
1985 of vroeger
0,4002
1986-1988
0,3459
KADASTRAAL INKOMEN:
1989
0,3195
HERWAARDERINGSCOËFFICIËNT VOOR HET
1990
0,2936
AANSLAGJAAR 2004
1991
0,2434
De herwaarderingscoëfficiënt van de kadastrale
1992
0,1951
inkomens bij de quotiteitsberekening van de onroeren-
1993
0,1717
de inkomsten, die opnieuw gekwalificeerd wordt als
1994
0,1487
vergoeding van de bedrijfsleider (als hij een onroerend
1995-1996
0,1262
goed ter beschikking stelt van zijn vennootschap), is
1997
0,1041
vastgesteld op 3,39% voor het aanslagjaar 2004
1998 -1999
0,0824
(inkomsten 2003). ■
2000
0,0612
2001
0,0404
2002
0,0200
GROEPSVERZEKERING EN PENSIOENFONDS: BEDRAGEN VOOR 2002 Plafond van de brutolonen De werkgeversbijdragen voor een groepsverzekering of voor een pensioenfonds zijn slechts aftrekbaar als beroepskosten indien de vergoedingen, uitgedrukt in jaarlijkse rente, niet meer bedragen dan 80% van het laatste normale brutoloon op jaarbasis. Die 80%-grens mag evenwel worden overschreden wanneer die overschrijding het
18
Voor de renten die vóór 1992 zijn ingegaan, kan het bedrag nog worden verhoogd met 2.932,16 euro als de renten in 2002 werden betaald. ■
ING Onderneming
www.ing-ondernemingmagazine.be een website boordevol informatie, speciaal voor u!
U herinnert zich nog vaag een artikel over ING Liquid, over Interex, over subsidiemogelijkheden… maar u vindt het niet meer terug. Geen nood. Het volledige archief van ING Onderneming staat nu op het internet. DE EXTRA’S ▼
markten. Dankzij de zeer beknopte, essentiële financiële marktinformatie bent u in een
De website www.ing-ondernemingmagazine.be
oogwenk op de hoogte van de marktevolutie. Bovendien krijgt u driemaal in de week een
biedt u trouwens meer informatie dan het gedrukte
extraatje. Op maandag brengt de Financial Daily een overzicht van indicatoren, plus de
magazine: achtergrondinfo, nuttige links, praktische
vooruitzichten van de deviezen- en rentemarkten, uitgewerkt door de studiedienst van
adressen…
ING. Daarnaast richt de Financial Daily tweemaal in de week de schijnwerpers op een
Zo kunt u in ING Onderneming nr. 156 alleen maar
gunstige gelegenheid die zich voordoet op de aandelenmarkt, of op een strategie in
een samenvatting vinden van een rondetafelgesprek
verband met de Forex of interestvoeten.
dat ING organiseerde over de nieuwe Bazel-normen. Johan Bortier van Unizo op het appel. Op de
NEWS ▼ Ten slotte brengt de website regelmatig nieuwsberichten die van belang kunnen zijn voor
website kunt u het hele debat volgen. U zult merken
uw bedrijfsvoering. U vindt ze door in de oranje bovenbalk News aan te klikken.
dat de sprekers heel wat meer onderwerpen hebben
Die rubriek brengt actuele nieuwsberichten over ING, bedrijfsgidsen, contactdagen,
aangesneden dan Bazel en de vermeende
overheidsinitiatieven, beurzen, interessante websites…
Naast specialisten van ING waren Kris Peeters en
kredietschaarste. Maar om toegang te krijgen tot die extra informatie, dient u zich eerst gratis te
Hier volgt een greep uit de laatste nieuwsberichten:
registreren.
• Financieel Management Team van het jaar 2003
De website brengt daarnaast regelmatig
• Export Services: uw online-gids in het buitenland
aankondigingen van seminaries en studiedagen, vaak
• Nieuwe subsidiewegwijzer voor ondernemingen
met de mogelijkheid om u on line in te schrijven.
• IMEC Vlaamse bedrijvendag 2003
Bovendien heeft ING Onderneming on line af en toe
• Value versus Values
een leuke verrassing voor u in petto, zoals een
• Informatiedienst Productnormen
wedstrijd waarmee u mooie prijzen kunt winnen.
• Nieuwe cd-rom Bedrijvengids Vlaanderen
U krijgt ook toegang tot de Financial Daily, een exclusieve rubriek op de website van
Wacht dus niet tot het nieuwe nummer van ING Onderneming in de brievenbus valt, maar
ING Onderneming.
surf regelmatig naar www.ing-ondernemingmagazine.be ! ■
FINANCIAL DAILY ▼ De Financial Daily biedt u dagelijks een overzicht van de evolutie van de financiële en monetaire
19
G&CO
Verder durven gaan. Verder durven gaan, dat is samen met u grenzen verleggen. Verder durven gaan, dat is u begeleiden, zowel professioneel als privé. Verder durven gaan, dat is geloven in uw projecten. Verder durven gaan, dat is u helpen om die projecten te realiseren. Verder durven gaan, dat is u een volledige financiële service voorstellen, via één vertrouwde gesprekspartner. Verder durven gaan, dat is vernieuwen, altijd weer. Dat is ING. Omdat we samen met u verder durven gaan.
02 464 61 01
BANK
VERZEKERINGEN
