14 januari definitief. Advies bibliotheekfunctie Gemeente Someren

Advies bibliotheekfunctie Gemeente Someren

14 januari 2014 - definitief

Inhoud Samenvatting ........................................................................................................................... 3 1

Inleiding............................................................................................................................. 4 1.1 Probleemstelling ....................................................................................................... 4 1.2 Vraagstelling.............................................................................................................. 4 1.3 Verantwoording ........................................................................................................ 4 1.4 Leeswijzer .................................................................................................................. 4

2

De ontwikkeling van de Openbare Bibliotheek in Nederland .................................. 5 2.1 Oorsprong .................................................................................................................. 5 2.2 Opkomst en neergang van het bibliotheekgebruik ............................................. 5 2.3 Alternatieve kanalen naar het fysieke boek .......................................................... 6 2.4 Digitalisering ............................................................................................................. 7 2.5 De Bibliotheekwet en Bibliotheek.nl ...................................................................... 9 2.6 Een toekomst voor de fysieke uitleenbibliotheek? ............................................ 10

3

Eisen aan de functie van de bibliotheek ..................................................................... 11 3.1 Inleiding ................................................................................................................... 11 3.2 Toekomstbestendigheid. ........................................................................................ 11 3.3 Wat is het doel van de bibliotheekfunctie? ......................................................... 11 3.4 Welke doelgroepen verdienen prioriteit? ........................................................... 12 3.5 Aansluiting op flankerend beleid ......................................................................... 13 3.6 Financiële kaders .................................................................................................... 14

4

De Bibliotheek Someren (anno 2013) .......................................................................... 15 4.1 Inleiding ................................................................................................................... 15 4.2 Bibliotheekvestiging Someren .............................................................................. 15 4.3 Dienstverlening voor jeugd & onderwijs ............................................................ 15 4.4 Resultaten................................................................................................................. 16 4.5 Financieel ................................................................................................................. 20 4.6 Strategische koers BHP .......................................................................................... 24

5

Conclusies en aanbevelingen ....................................................................................... 26 5.1 Conclusies ................................................................................................................ 26 5.2 Aanbevelingen ........................................................................................................ 28

Bijlage 1: Bronnen .................................................................................................................. 29

Disclaimer. Dit advies is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid opgesteld op basis van verkregen informatie ter uitvoering van de verstrekte opdracht van opdrachtgever. Questum aanvaardt geen aansprakelijkheid voor de juistheid of volledigheid van deze informatie noch voor (gevolgen van) besluiten van opdrachtgever of anderen die naar aanleiding van dit advies worden genomen. Het is, zonder schriftelijke toestemming van Questum, derden niet toegestaan de inhoud van dit advies te gebruiken voor andere doeleinden dan waarvoor het aan opdrachtgever beschikbaar is gesteld.

Advies bibliotheekfunctie Someren – 14 januari 2014 - definitief

2

Samenvatting Het gebruik van de bibliotheek is de laatste twee decennia als gevolg van maatschappelijke en technologische ontwikkelingen zeer sterk veranderd. Ook treedt met ingang van 1 januari 2015 de nieuwe bibliotheekwet in werking. Op basis van een vergelijking tussen de dienstverlening en beleidsvoornemens van Bibliotheek Helmond-Peel en de eisen die de gemeente stelt aan de uitvoering van de bibliotheekfunctie, wordt geconcludeerd dat sprake is van een zeer grote spanning. De gemeente wil de taalontwikkeling, leesbevordering en mediawijsheid van haar burgers faciliteren en daarbij prioriteit geven aan de jeugd. De huidige dienstverlening van de bibliotheek is niet optimaal hierop gericht. In Someren-Dorp wordt bijvoorbeeld 36% van de basisschooljeugd niet bereikt en ook de ondersteuning van het onderwijs is beperkt. De huidige dienstverlening is niet toekomstbestendig. De laatste 14 jaar is sprake van circa 50% minder uitleningen aan volwassenen en 33% minder aan jeugdleden. Deze daling zet zich de komende jaren versneld door. Bibliotheek Helmond-Peel reageert nauwelijks op het verdwijnen van de corebusiness van de huidige bibliotheek. De huidige opzet van de bibliotheekfunctie is ook in bedrijfseconomisch opzicht onhoudbaar, onder andere door de hoge vaste kosten. Hierdoor zullen de maatschappelijke kosten voor het uitlenen van een boek, op korte termijn hoger worden dan de waarde van een (gebruikt) boek. De nieuwe bibliotheekwet geeft alle inwoners de mogelijkheid om gebruik te maken van de digitale bibliotheek en biedt de gemeente Someren de mogelijkheid om de invulling van de fysieke bibliotheekfunctie naar eigen inzicht te organiseren. Geadviseerd wordt om de uitvoering van de bibliotheekfunctie volledig opnieuw te organiseren in nauwe samenwerking met scholen en innovatieve partijen.


3

1

Inleiding

1.1 Probleemstelling Sinds haar oprichting heeft de openbare bibliotheek de ambitie om persoonlijke ontwikkeling van burgers in een open democratische samenleving te faciliteren. De belangrijkste activiteit daartoe is het uitlenen van boeken. Het gebruik van de bibliotheek is de laatste twee decennia als gevolg van maatschappelijke en technologische ontwikkelingen zeer sterk veranderd. Ook treedt met ingang van 1 januari 2015 de nieuwe bibliotheekwet in werking. De gemeente Someren heeft momenteel een relatie als opdrachtgever tot de Stichting Bibliotheek Helmond-Peel. Als gevolg van bovengenoemde ontwikkelingen vraagt de gemeente zich af of de wijze waarop Bibliotheek Helmond-Peel de bibliotheekfunctie uitvoert nog wel optimaal aansluit bij de beleidsprioriteiten van de gemeente en op welke wijze de functie van de bibliotheek naar de toekomst toe gestalte dient te krijgen.

1.2 Vraagstelling De gemeente Someren heeft Questum uitgenodigd om, in samenspraak met stakeholders, te onderzoeken of de bibliotheekfunctie thans op toekomstbestendige en doelmatige wijze wordt ingevuld en bijdraagt aan de gemeentelijke beleidsdoelen. Het advies dient ook aangrijpingspunten te bieden voor vervolgstappen. 1.3 Verantwoording Ten behoeve van dit advies is een serie van interviews / gesprekken gevoerd met diverse betrokkenen. Ook is een aantal documenten geanalyseerd. Een overzicht van geïnterviewde personen en geanalyseerde documenten is opgenomen in bijlage 1. 1.4 Leeswijzer Hoofdstuk 2 schets de technologische en maatschappelijke ontwikkelingen die van invloed zijn op het gebruik van bibliotheken in Nederland. Hoofdstuk 3 gaat specifiek in op de eisen die de gemeente Someren stelt aan de wijze waarop de bibliotheekfunctie wordt uitgevoerd. Hoofdstuk 4 beschrijft en analyseert de huidige en voorgenomen dienstverlening door Bibliotheek Helmond-Peel in het licht van de gemeentelijke eisen uit hoofdstuk 3. Hoofdstuk 5 bevat conclusies en aanbevelingen.


4

2

De ontwikkeling van de Openbare Bibliotheek in Nederland

2.1 Oorsprong De idee van een ‘Openbare Bibliotheek’ stamt uit de negentiende eeuw. Zij heeft haar wortels in het negentiende-eeuwse liberalisme en in de idealen van de Franse revolutie: vrijheid, gelijkheid en solidariteit. Bildung - een gedegen persoonlijke ontwikkeling - werd gezien als een voorwaarde voor democratisch burgerschap. Die mocht niet voorbehouden zijn aan een kleine elite van gegoede burgers, maar moest ook de arbeidersklasse bereiken. Wanneer Nederland in de jaren van de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog een verzorgingsstaat opbouwt, wordt de openbare bibliotheek, begonnen als kleinschalig particulier initiatief, een echte sector. In 1950 kent Nederland 153 bibliotheekvestigingen. In 1975, wanneer de Wet op de Openbare Bibliotheek wordt ingevoerd, is dit aantal gestegen tot 860. In 2000 staat de teller op 1074. In de beginjaren van de openbare bibliotheek stond het uitlenen van boeken nog niet centraal. Bibliotheken waren vooral leeszalen waar iedereen vrij kon binnenlopen om boeken, naslagwerken, kranten en andere periodieken te raadplegen. In de jaren ’60 en ’70 laat de bibliotheek het bevoogdende karakter langzaam maar zeker los. Het accent verschuift naar het vrij kunnen lenen van boeken. Later komen daar lp’s, cassettes, cd’s, cd-roms, videobanden, dvd’s en games bij. Vanaf eind jaren ’80 wordt de focus op uitleenprocessen verder versterkt doordat de politieke opdrachtgevers steeds sterker gaan sturen op de kwantitatieve outputcijfers. Vanaf 2000 investeren veel bibliotheken in de invoering van retailformules en marketingtechnieken met als doel de uitleencijfers te verhogen. Het maatschappelijk doel raakt hierbij verder op de achtergrond.

2.2 Opkomst en neergang van het bibliotheekgebruik Vanaf de ontstaanstijd tot aan het begin van de jaren negentig konden de openbare bibliotheken jaar na jaar ledenwinsten boeken. Ook het aantal uitleningen van boeken en andere media zat jarenlang in de lift. Vanaf midden jaren tachtig was echter sprake van een stabilisatie in de uitleencijfers en vanaf midden jaren negentig trad voor het eerst een daling op.


5

70 60 50 boeken jeugd fictie

40

boeken jeugd non-fictie 30

boeken volw fictie

20

boeken volw non-fictie

10 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010

Figuur 1: Verloop uitleencijfers bibliotheken 1999-2010 ( in mln.). Bron CBS, SIOB Vanaf 1999 is sprake van een structurele neergang. Het totaal aantal uitleningen daalt elk jaar met 3,6% van (totaal) 145 miljoen in 1999 tot 93 miljoen in 2010; in totaal 36%. De grote investeringen door bibliotheken in retail- en marktingconcepten hebben deze trend niet kunnen keren. Het gebruik door volwassenen neemt overigens sneller af dan het gebruik door kinderen. En informatieve boeken dalen sneller dan fictie. In 2013 is het aantal uitgeleende boeken aan volwassenen ongeveer de helft lager dan in 1999. De uitleningen aan jeugd is ‘slechts’ 33% lager.1 Voor de afname van het aantal uitleningen zijn meerdere verklaringen. Tegenover het dalend aantal uitleningen stond een stijgend aantal boekverkopen. Ook zijn nieuwe modellen ontstaan voor de recirculatie van gebruikte boeken (§2.3). Belangrijkste effect is echter de opkomende digitalisering (§2.4). Internet heeft de behoefte aan informatieve boeken doen dalen. Ook is de opmars van het digitale boek begonnen. 2.3 Alternatieve kanalen naar het fysieke boek De bibliotheek was (onder andere) een manier om relatief dure boeken beschikbaar te stellen aan mensen die ze zelf niet konden betalen. Het laatste decennium is de beschikbaarheid van fysieke boeken via andere kanalen dan de bibliotheek echter vergroot. Tegenover een dalend aantal uitleningen stond (tot 2009) een stijgend aantal boekverkopen. Belangrijke factor daarbij is dat de aanschafprijs van nieuwe boeken in relatie tot het gemiddelde besteedbaar inkomen de laatste decennia is gedaald.

De daling van het aantal uitleningen voor de jeugd tussen 1999 en 2013 wordt voor 7 procentpunten verklaard door demografische invloeden (minder kinderen). 1


6

Vroeger was een boek erg duur. Tegenwoordig is er een groot aanbod in de prijsklasse van zo’n 7,50 tot 15 euro. 60 50 40 30

Verkochte boeken (in mln)

20 10 0 Jaar 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Figuur 2: Aantal verkochte algemene fysieke boeken (1999-2010; in mln.) Bron: Leesmonitor, St.Lezen, SIOB.

Naast de reguliere boekhandel, zijn ook nieuwe circuits ontstaan voor gebruikte boeken. Via het internet (Bol.com, marktplaats.nl en boekwinkeltjes.nl) bieden duizenden particulieren en kleine ondernemers tegen zeer bescheiden prijzen gebruikte boeken aan. De Slegte (tegenwoordig Polare) is een goed voorbeeld van een fysieke winkelformule voor gebruikte boeken. Daarnaast ontstaan steeds meer ideële initiatieven voor de recirculatie van gebruikte boeken (Books4life, kringloopwinkels, bookcrossing, etc). Ook worden in verschillende dorpen en steden periodiek boekenmarkten georganiseerd. Met andere woorden, het bibliotheekabonnement, waarmee je voor een (stijgend) contributiebedrag boeken kunt lenen, legt het af tegen de mogelijkheid om tegen bescheiden prijzen (gebruikte) boeken te kopen. 2.4 Digitalisering De digitalisering van informatie en boeken heeft ingrijpende gevolgen voor het gebruik van fysieke boeken. Deze ontwikkeling is dan ook één van de verklaringen voor de daling van de uitleencijfers in de bibliotheek. We zullen wat dieper op de digitalisering ingaan. Digitalisering van informatie Dat mensen minder boeken lezen is niet iets van de laatste tijd. Al in de jaren zeventig veranderde het leesgedrag. Andere vormen van media-tijdsbesteding namen toe, bijvoorbeeld televisiekijken en computergames spelen. Door de opkomst


7

van het internet in de tweede helft van de jaren negentig kon de bibliotheek echter ook zijn positie als belangrijkste ‘toegangspoort tot informatie’ niet meer waarmaken. Digitalisering van boeken Sinds enkele jaren is het e–book aan een sterke opmars begonnen. Op de Nederlandse boekenmarkt zijn de verkoopcijfers nog laag (in vergelijking met verkochte fysieke boeken), maar ze stijgen snel. In 2010 was 0,7% van alle verkochte boeken een e-book. In 2012 was dit al 2,7%. De officiële cijfers geven geen inzicht in de (grootschalige) verspreiding van e-books in het illegale circuit. 1.400.000 1.200.000 1.000.000 800.000 aantal verkochte e-books

600.000 400.000 200.000 0 2009

2010

2011

2012

Figuur 3: Aantal verkochte e-books. Bron Leesmonitor, St.Lezen.

Hoe snel het e-book zich zal ontwikkelen, hoe groot het marktaandeel zal worden en wat dat precies betekent voor het papieren boek is nu nog moeilijk te voorspellen. Maar dat de verschuiving ingrijpend zal zijn, staat wel vast. Zijn de veranderingen voor de uitgeverij en boekhandel al groot, voor de bibliotheek komen er nog een aantal problemen bij. Want hoe leen je een digitaal bestand uit? En waarom zou daar een openbare bibliotheek voor nodig zijn als commerciële aanbieders dit ook kunnen? De grote uitgeverijen en auteurs zijn in de Nederlandse markt tot dusver terughoudend om met bibliotheken intensief samen te werken aan nieuwe businessmodellen. De huidige licenties leggen diverse beperkingen op aan bibliotheken. De minister van OCW concludeerde dat het Europese auteursrecht op gespannen voet staat met het uitlenen van e-books door bibliotheken.2 E-books, nieuwe mogelijkheden Door de digitalisering verandert het boekenlandschap snel en grondig. Waar vroeger grofweg twee mogelijkheden bestonden om boeken te kopen of te lenen (de boekwinkel en de bibliotheek), ontstaan er nu in hoog tempo nieuwe manieren om digitale boeken te kopen of lenen.

2

OCW, februari 2013, Online uitlenen van e-books door bibliotheken


8







Rechtstreeks vanuit de auteur. Auteurs kunnen zonder tussenkomst van een uitgever of boekhandel hun werk zelf als e-book aanbieden op internet. Niet alleen succesvolle schrijvers als J.K. Rowling (shop.pottermore.com) doen dit, maar ook een snel groeiend aantal beginnende auteurs is actief onder het motto ‘iedereen kan uitgeven’ (www.c-shed.nl). Nieuwe verkopers. De drempel om e-books te gaan verkopen is laag zoals ook blijkt uit de toetreding van partijen als bijvoorbeeld HEMA tot de digitale boekenmarkt. Een bepalende speler is Google die zijn dienst Google Books integreerde met andere diensten tot Google Play. Ook veel andere toetreders hebben zich weten te positioneren (ebooks.nl, ebook.nl, kobo.nl). Streaming. Maar waarom zou je een boek kopen als je slechts toegang tot de digitale tekst wilt hebben? Net als video (Netflix) en muziek (Spotify) zijn ook boeken streaming te lezen. De gebruiker downloadt niet maar leest online. Auteursrechten zijn gewaarborgd en illegaal gebruik is (redelijk) ondervangen. Betaling kan per stuk of in abonnementsvorm voor een (bescheiden) vast bedrag per maand. Het aantal aanbieders stijgt snel (Eboek-tehuur.nl, Yindo.nl, 24Symbols).

Nieuwe vormen van lezen Het is duidelijk dat de introductie van e-books geheel nieuwe distributiemodellen mogelijk maakt. Het e-book is echter meer dan alleen de digitale vervanger van het papieren boek. Doordat de bestanden digitaal zijn, ontstaat er een scala aan mogelijkheden die de leeservaring ingrijpend kunnen veranderen en verrijken. In een e-book kunnen gemakkelijk andere media worden geïntegreerd, zoals filmpjes, muziek en links naar webpagina’s. Ook deze ontwikkeling staat nog in de kinderschoenen. De verwachting is dat lezen meer en meer een interactieve bezigheid zal worden. 2.5 De Bibliotheekwet en Bibliotheek.nl Het kabinet werkt, met steun van VNG en IPO, aan een nieuwe Bibliotheekwet. 3 Deze wet, die op 1 januari 2015 zal ingaan, vervangt enkele artikelen over de bibliotheek in de Wet op het Specifiek Cultuurbeleid. De nieuwe wet regelt vooral de landelijke digitale bibliotheek. Het kabinet wil hiermee digitaal lezen bevorderen. De landelijke digitale bibliotheek (www.bibliotheek.nl) wordt ondergebracht bij de Koninklijke Bibliotheek en bekostigd door het ministerie van OCW. Voor deze bekostiging wordt structureel een (nog onbekend) bedrag aan het gemeentefonds onttrokken. Alle inwoners van Nederland kunnen gebruik gaan maken van deze service (art. 17.2). Gebruik van bibliotheek.nl is dus niet voorbehouden aan leden van een fysieke bibliotheek. De wet bevat weinig verplichtingen voor gemeenten inzake de fysieke bibliotheek. Sterker nog, gemeenten vallen niet onder de reikwijdte van deze wet (art. 2). Ook in de memorie van toelichting wordt bevestigd dat geen ‘uitvoerings3

http://www.internetconsultatie.nl/bibliotheekwet.


9

verantwoordelijkheid’ wordt opgelegd aan gemeenten voor het (laten) exploiteren van de (traditionele) bibliotheek. Gemeenten hebben aldus een grote mate van vrijheid om de vormgeving van de bibliotheekfunctie zelf te bepalen. Zo koos de gemeente Waterland in 2012 voor een aanbesteding van de bibliotheekfunctie. Vanaf 1 januari 2014 wordt de bibliotheek hier gerund door een commerciële partij. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten steunt de opkomst van nieuwe (commerciële en non-profit) aanbieders op de ‘bibliotheekmarkt’. 2.6 Een toekomst voor de fysieke uitleenbibliotheek? Het gebruik van de fysieke uitleenbibliotheek zal de komende jaren blijven dalen. De rode lijn laat het verloop van de uitleencijfers zien indien de daling (procentueel) even snel gaat, als de afgelopen jaren. 160 140 120

feitelijke uitleningen

100 80 60 40 20

prognose lineair-historisch prognose met bezuinigingen prognose met bezuiniging en digitalisering

0

Figuur 4: Verloop uitleningen met prognose van de uitleencijfers naar toekomst (in mln.). Bron: tot 2010 CBS, SIOB. Eigen prognoses.

Een dergelijke prognose is echter te optimistisch. De daling in het gebruik zal immers sneller verlopen doordat gemeenten genoodzaakt zijn om te bezuinigen op de bibliotheek. Dit zal de toegankelijkheid en het serviceniveau van bibliotheken beperken en daarmee een extra neerwaarts effect hebben op de gebruikscijfers. Ook de opkomst van e-books zal de uitleencijfers verder drukken.


10

3

Eisen aan de functie van de bibliotheek

3.1 Inleiding Indien we de bibliotheekfunctie willen beoordelen, hebben we een maatstaf nodig om de huidige uitvoering mee te vergelijken. Mede op basis van uitspraken van vertegenwoordigers van de gemeente (raadscommissie, wethouders) is een normatief kader opgesteld waaraan de uitvoering van de bibliotheekfunctie dient te voldoen.  De bibliotheekfunctie dient toekomstbestendig te zijn georganiseerd (§3.2).  De bibliotheekfunctie dient bij te dragen aan het bereiken van gemeentelijke beleidsdoelen. Dit vereist een bepaling van die beleidsdoelen en eventuele prioritaire doelgroepen daarbij (§3.3 en 3.4). Een voorwaarde voor effectiviteit is dat de uitvoering van de bibliotheekfunctie aansluit bij flankerend beleidsvelden (§3.5).  Tenslotte is het vereist dat de bibliotheekfunctie op passende wijze binnen de financiële kaders wordt uitgevoerd (§3.6). Deze verwachtingen zijn niet vervat in een formeel ‘bibliotheekbeleid’ van de gemeente. Wel heeft de gemeente in het periodiek bestuurlijk en ambtelijk overleg met de Bibliotheek Helmond-Peel herhaaldelijk en nadrukkelijk gerefereerd aan dergelijke verwachtingen.

3.2 Toekomstbestendigheid. Door technologische en maatschappelijke veranderingen is het gebruik van de bibliotheek sterk veranderd. Ook is een nieuw wettelijk kader in voorbereiding (nieuwe bibliotheekwet). De uitvoering van de bibliotheekfunctie dient hierop aan te sluiten en dient de mogelijkheid te bieden om mee te bewegen op nieuwe veranderingen (inherente flexibiliteit). Naast de benodigde flexibiliteit is ook de participatie van burgers van groot belang voor een solide exploitatie van publieke functies.

3.3 Wat is het doel van de bibliotheekfunctie? De gemeentelijke subsidie is niet bedoeld voor de instandhouding van een organisatie of een gebouw maar voor het realiseren van beleidsdoelen. Er dient een directe relatie te zijn tussen uitgevoerde activiteiten en de te bereiken resultaten (doeltreffendheid).Om de effectiviteit te kunnen beoordelen, dient eerst te worden bepaald op welke doelen de bibliotheek zich dient te richten. Op dit moment is de bibliotheek gericht op uiteenlopende maatschappelijke doelen,:  Ontwikkeling van het taalvermogen  Bevordering van het lezen (inclusief literair lezen)  Versterking mediawijsheid / Media-educatie  Kunst- en cultuureducatie


11

 

Ontmoeting en sociale cohesie Laagdrempelige toegang tot kennis en informatie

De gemeente wil een scherpere prioriteitsstelling dan de bovenstaande brede waaier aan beleidsambities. De gemeente stelt dat taalontwikkeling, leesbevordering en media-educatie de belangrijkste doelen zijn voor de bibliotheekfunctie. Een goede beheersing van de taal en de vaardigheid om te lezen zijn essentiële menselijke vermogens. Het belang van deze vermogens kan niet worden overschat. Het ontwikkelen van vaardigheid in het technisch lezen (woordenschat, grammatica), begrijpend lezen en literair lezen gaan samen op. Deze taalvaardigheden vormen de basis van weer andere vermogens als logisch redeneren, analytisch en conceptueel denken. Een goede taalbeheersing is een basisvoorwaarde voor sociale en economische zelfredzaamheid. Ook een bewuste reflectie op het eigen ik en op de wereld (autonomie) staat of valt met een goede taalontwikkeling. Literair lezen draagt bij aan de ontwikkeling van verbeeldingskracht, stijlgevoel, cultuurhistorisch bewustzijn en empathisch vermogen. Al deze vermogens zijn onlosmakelijk verbonden met onze open democratische cultuur en pluriforme sociale orde. De opkomst van nieuwe media hebben de noodzaak vergroot om je als persoon zelfstandig te positioneren ten opzichte van de informatie die om en over je heen golft. De tijd dat autoriteiten bepaalden wat waar, mooi en juist was, ligt achter ons. Het concept mediawijsheid verwijst naar de benodigde kennis en vaardigheden en de mentaliteit die mensen nodig hebben om bewust, kritisch en actief mee te kunnen doen in de wereld van vandaag en morgen, waarin media een bepalende rol spelen. De andere maatschappelijke doelen behoren volgens de gemeente niet tot de prioriteit van de bibliotheekfunctie en kunnen soms beter op andere wijze of door andere partijen worden uitgevoerd. Ontmoeting en sociale cohesie zijn immers de primaire functie van de dorpshuizen en kunnen ook op alternatieve manieren worden ingevuld (café, privé). Ook is dit niet noodzakelijk afhankelijk van gemeentelijke subsidie. Toegang tot informatie is in het digitale tijdperk nauwelijks meer een probleem te noemen. Er is eerder sprake van een ‘information overload’. Versterking van de kunstzinnige en culturele vorming (behalve met betrekking tot literair lezen) behoort eveneens niet een doel van de bibliotheekfunctie te zijn. Andere partijen liggen hier meer voor de hand.

3.4 Welke doelgroepen verdienen prioriteit? De bibliotheek is momenteel nadrukkelijk gericht op en toegankelijk voor álle inwoners van de gemeente. Doelgroepen naar leeftijd  0 - 4 jaar (voorschools)  4- 12 jaar (primair onderwijs)  12 - 18 jaar (voortgezet onderwijs)  18 jaar en ouder (volwassenen)


12

De gemeente wil nadrukkelijk prioriteit geven aan de jeugd tot einde leerplichtige leeftijd. Het maatschappelijk rendement op investeringen in kinderen is verhoudingsgewijs groter dan op investeringen in volwassenen. Lezen vormt nadrukkelijk onderdeel van het onderwijs- en vormingsproces van jonge burgers. Volwassenenzijn om verschillende redenen beter in staat om zelf op alternatieve manieren in hun persoonlijke ontwikkeling te voorzien. Hier ligt dan ook, met uitzondering voor laaggeletterden, in aanzienlijk mindere mate een publieke verantwoordelijkheid. Binnen de categorie ‘jeugd’ wil de gemeente het accent leggen op de leeftijdsgroep tot circa 12 jaar (einde basisschool). Ook is extra aandacht voor de kinderen met een (dreigende) achterstand op het gebied van taalontwikkeling en leesvaardigheid wenselijk.

3.5 Aansluiting op flankerend beleid De gemeente geeft aan dat de bibliotheekfunctie qua ambities en inrichting moet aansluiten op de uitgangspunten en beleidskeuzes de gemeente reeds heeft gemaakt in verwante gemeentelijke beleidsvelden. In het licht van bovengenoemde prioriteit voor de jeugd, is daarbij in de eerste plaats het onderwijs- en educatiebeleid relevant. In de gekozen aanpak ter voorkoming en bestrijding van onderwijsachterstanden is gekozen voor de volgende uitgangspunten: 4  Opleidingen voor alle VVE-leidsters  Hoogwaardige VVE-programma’s  Doorgaande ontwikkelingslijn  Streven naar 100% doelgroepbereik  Ouderbetrokkenheid Teneinde de aansluiting bij het onderwijsbeleid in de gemeente Someren te verzekeren is meerdere malen overleg gevoerd met vertegenwoordigers van de kinderopvang, alle directeuren en bestuur van het primair onderwijs (7 Prodasscholen en 1 PlatOO-school) en de directie van het voortgezet onderwijs (Varendonck College). Daarnaast dient de invulling van de bibliotheekfunctie aan te sluiten bij de gekozen uitgangspunten in het sociaal-maatschappelijk beleid van de gemeente Someren. Deze zijn (voor zover relevant) in het kader van de implementatie van de WMO in Someren als volgt verwoord:5  Van versnippering naar samenhang  Sturen op hoofdlijnen  Optimale zelfredzaamheid

4 5

Beleidsnotitie Voor- Vroegschoolse Educatie Someren 2012-2014, juli 2012 Beleidsplan WMO, 2012-2015


13

3.6 Financiële kaders De gemeente Someren heeft aangegeven dat er op voorhand geen reden is om minder budget vrij te maken voor de bibliotheekfunctie. Met andere woorden: de adviesopdracht heeft niet tot doel om een bezuiniging te legitimeren. Wel is het wenselijk indien in de toekomst flexibeler kan worden omgegaan met de inzet van financiële middelen voor de bibliotheekfunctie. Ook is het wenselijk om te bezien of de subsidie doelmatig wordt ingezet en/of dat de doelmatigheid kan worden vergroot; meer effect met dezelfde of minder middelen. Publieke middelen dienen immers op maximaal doelmatige wijze te worden besteed.


14

4

De Bibliotheek Someren (anno 2013)

4.1 Inleiding De bibliotheekvoorziening in Someren wordt momenteel verzorgd door Stichting Bibliotheek Helmond-Peel (BHP). Deze organisatie verzorgt de bibliotheekfunctie in de gemeenten Helmond, Deurne, Asten en Someren. In Someren-Dorp wordt door BHP een bibliotheekvestiging geëxploiteerd (§4.2). Daarnaast wordt het onderwijs ondersteund met enkele activiteiten (§4.3). De ondersteuning van deze dienstverlening (ICT, administratie, management, boekeninkoop, etc.) wordt centraal vanuit Helmond geregeld.

4.2 Bibliotheekvestiging Someren In Someren-Dorp wordt aan de Molenstraat een full-service bibliotheekvestiging geëxploiteerd. Deze vestiging is 27 uur per week geopend. De belangrijkste activiteit in deze vestiging is het uitlenen van boeken. Indien boeken in Someren niet beschikbaar zijn, kunnen deze (tegen een kleine vergoeding) via Interbibliothecair Leenverkeer (IBL) uit heel Nederland worden besteld. Naast de uitleenfunctie kunnen bezoekers computers gebruiken, kranten en andere tijdschriften lezen. Ook worden met enige regelmaat lezingen, cursussen en workshops georganiseerd en vinden exposities plaats. Het aantal en de omvang van deze activiteiten, die in het beleidsplan als ‘de programmerende bibliotheek’ wordt aangeduid, is beperkt. In 2012 vonden in de hele regio 60 van dergelijke activiteiten (exclusief exposities) plaats voor volwassenen, waarvan naar schatting 7 activiteiten met in totaal zo’n 240 bezoekers in Someren. In april 2013 werd in Someren-Heide een ‘bestelbieb’ gestart. Inwoners van het dorp konden digitaal boeken bestellen uit de collectie van Bibliotheek Someren. Deze boeken kunnen dan worden afgehaald bij de ‘bestelbieb’. Van deze service is niet of nauwelijks gebruik gemaakt. Dit sluit aan bij ervaringen elders in Nederland met het concept ’Bestelbieb’. Deze formule sluit niet aan bij een maatschappelijke behoefte.

4.3 Dienstverlening voor jeugd & onderwijs In de bibliotheekvestiging in Someren-Dorp is een collectie jeugdboeken opgenomen. Van de kinderen in de basisschool-leeftijd uit Someren-Dorp maakt 64% actief gebruik van deze collectie. Dat betekent dat 36% van de basisschooljeugd geen gebruik maakt van de bibliotheek. Naar verwachting betreft het hier in grote mate kinderen die een verhoogd risico lopen op een achterstand op het terrein van taal en lezen. De gemeente wil juist prioriteit geven aan kinderen, met name aan deze risicogroep. Naast de jeugdcollectie voor kinderen in Someren-dorp, is voor basisschooljeugd uit Lierop, Someren-Eind en Someren-Heide in de basisscholen een schoolcollectie


15

geplaatst. Op deze wijze wordt het vrij lezen toegankelijk gemaakt voor kinderen uit deze dorpen, op de plek waar ze dagelijks komen, de school. De collectie van deze schoolbibliotheken bestaat in totaal uit circa 4200 boeken voor kinderen van 0 tot 12 jaar. De titelvariatie per leerling is bescheiden. Er zijn nauwelijks boeken voor ouders en kinderen in de voorschoolse leeftijd. Ook is het onderhoud van de collectie (vervanging 10% per jaar) aan de magere kant. Naast de schoolbibliotheken worden enkele andere leesbevorderingsactiviteiten uitgevoerd in aansluiting op landelijke leesbevorderingscampagnes (Kinderboekenweek, Jonge Jury). Ook wordt het onderwijs ondersteund met het leesbevorderingsprogramma ‘Rode Draad’. Dit programma bestaat uit kisten met boeken en methoden om het lezen te bevorderen. De medewerkers van de bibliotheek distribueren de kisten over de verschillende groepen in de basisscholen. De bibliotheek beschikt over een boekencollectie voor jongeren van circa 1000 titels. Jongeren kunnen ook gebruik maken van de collectie voor volwassenen. In beperkte mate is er aanvullende inhoudelijke ondersteuning van het onderwijs vanuit de bibliotheek (meestal tegen een aanvullende vergoeding).

4.4 Resultaten In de onderstaande tabel is de ontwikkeling van het aantal leden en het aantal uitleningen in Someren in de periode 2003 tot 2007 opgenomen (zoals gerapporteerd door Bibliotheek Helmond-Peel). Door enkele administratieve wijzigingen is het niet mogelijk om een exacte analyse te maken. De cijfers in Someren lijken positief af te steken bij het landelijke beeld dat in hoofdstuk 2 werd geschetst. De door Bibliotheek Helmond-Peel gepresenteerde cijfers geven echter geen juist beeld van de werkelijkheid. Bibliotheek Helmond-Peel gebruikt voor de presentatie richting gemeenten andere prestatiecijfers dan zij intern gebruikt. Indien een lener één boek leent en vervolgens de uitleentermijn verlengt via de website, presenteert Bibliotheek Helmond-Peel dit als twee aparte uitleningen. BHP meldt in haar jaarverslag 2012 dat er in afgelopen kalenderjaar er circa 958.000 uitleningen hebben plaats gevonden. Uit interne cijfers blijkt dat er slechts sprake was van circa 681.000 unieke uitleningen. Dit betekent dat ruim 40% meer uitleningen zijn gepresenteerd dan in werkelijkheid hebben plaats gevonden. Hoewel meer bibliotheken de cijfers op deze onjuiste manier weergeven, geeft dit een verkeerd beeld van de werkelijkheid en is het ook in juridisch opzicht onjuist. 6

Vanaf 2009 voerde de Stichting Leenrecht een juridische strijd met de Vereniging van Openbare Bibliotheken (VOB). De VOB stelde dat een verlenging niet kan worden aangemerkt als een uitlening (en dat hierover dus geen leenrecht verschuldigd is aan de Stichting Leenrecht). De bibliotheken werden voortdurend in het gelijk gesteld, in 2010 door de rechtbank, in 2011 door het gerechtshof en in 2012 door de Hoge Raad. 6


16

Het verlengen van boeken is bij vrijwel alle bibliotheken in Nederland de afgelopen jaren vereenvoudigd door de invoering van digitale technologie (“even snel mijn boek verlengen op de website van de bieb”). Ook hebben veel bibliotheken het ‘leengeld’ (bijdrage per uitlening of verlenging) afgeschaft. Dit leidt ertoe dat leners gemiddeld meer boeken mee naar huis nemen, zonder dat zeker is of zij deze boeken ook lezen. Op deze manier kunnen de uitleencijfers eenvoudig worden ‘opgeschroefd’. Kortom, hoewel de rapportages van Bibliotheek Helmond-Peel een redelijk stabiel gebruik suggereren, is de werkelijkheid minder rooskleurig. Er is geen reden om aan te nemen dat het gebruik van de bibliotheek in Someren afwijkt van de landelijke trends. Dit betekent dat in de laatste 14 jaar het aantal uitleningen aan volwassenen met circa 50% is gedaald en het aantal uitleningen aan jeugdleden met ongeveer 33%7. Deze daling zet zich de komende jaren naar verwachting versneld door.

De daling van het aantal uitleningen aan jeugdleden in Someren, kan voor een deel ook verklaard worden door demografische factoren (minder kinderen). 7


17

Uitleningen en leden in Someren (opgave door Bibliotheek Helmond-Peel) Leden

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Verschil

Volwassen leden

2.069

2.157

2.093

2.180

1.730

1.735

1.741

1.674

1.655

1.569

1.605

-8,1%

Jeugdleden

3.542

4.155

3.782

4.007

3.484

3.203

3.126

3.068

2.927

2.956

2.887

-10,9%

Totaal leden

5.611

6.312

5.875

6.187

5.214

4.938

4.867

4.742

4.582

4.525

4.492

- 9,9%

Boeken volwassenen

67.508

68.498

66.266

68.177

67.177

59.586

62.598

60.334

60.052

57.583

55.240

-14,7%

Boeken jeugd

66.856

69.120

62.697

69.464

70.670

75.436

83.049

73.693

71.727

71.634

68.158

7,1%

Overige

23.457

27.824

22.797

24.982

23.409

22.500

23.408

22.451

23.517

23.505

22.418

0,2%

Totaal

157.821

165.442

151.760

162.623

161.256

157.522

169.055

156.478

155.296

152.722

145.816

-3,0%

Uitleningen

Toelichting  Leden jeugd 2003-2007: mogelijke dubbeltellingen ivm bibliobus  Uitleningen jeugd 2003-2007: exclusief bibliobus uitleningen jeugd  Uitleningen jeugd 2009 – 2013: inclusief schoolbibliotheken (S-Heide, S-Eind, Lierop)  Uitleningen en leden 2013 obv prognose uit augustus


18

Uitleningen en verlengingen Bibliotheek Helmond-Peel (gehele werkgebied) Cijfers zoals gepresenteerd in jaarverslag 2012

Cijfers zoals opgegeven aan Stichting Leenrecht over 2012

Uitleningen

Unieke uitleningen

Verlengingen niet betaald

Verlengingen betaald

Totaal

Jeugdboeken

414.138

282.341

123.103

0

405.444

Boeken voor volwassenen

391.679

278.850

111.796

0

390.646

Tijdschriften

85.402

67.278

67.278

0

134.556

Films

37.282

30.559

1.314

5.409

37.282

Muziek

10.408

9.125

255

740

10.120

Speelleermateriaal jeugd

9.939

7.090

2.849

0

9.939

Luisterboeken

6.007

4.124

0

0

4.124

Digitale media (games, CD Rom)

1.869

1.315

349

342

2.006

Zoek & Boek IBL

1.136

680.682

306.944

6.491

994.117

Overig

9

Totaal

957.869


19

4.5 Financieel Bibliotheek Helmond-Peel is ontstaan uit een fusie van vier organisaties en thans werkzaam in opdracht van de gemeenten Deurne, Asten, Someren en Helmond. De subsidiebijdragen (per inwoner) van gemeenten in het werkgebied van BHP lopen sterk uiteen. Ook is het dienstverleningsniveau niet overal gelijk. De bibliotheek en de vier gemeenten hebben ter regeling van onderlinge verhoudingen een ‘Bestuursovereenkomst inzake subsidiëring Bibliotheek HelmondPeel’ gesloten. In deze overeenkomst wordt (in ieder geval sinds 2010, wellicht eerder) gesteld dat Bibliotheek Helmond-Peel een productbegroting dient op te stellen met daarin de integrale kostprijzen per product. De intentie van deze afspraak zal zijn geweest dat wordt verzekerd dat de hoogte van de subsidie aansluit bij de geleverde diensten. Anders dan bij een normale gemeenschappelijke regeling (bv. GGD of veiligheidsregio) is het dienstverleningsniveau niet overal gelijk en worden de kosten niet evenredig op inwonertal omgeslagen over de gemeenten. Een productbegroting is echter niet overlegd aan gemeenten. In de jaarrekening worden alle subsidies op regioniveau verantwoord. Hierdoor is geen directie relatie te leggen tussen de geleverde diensten en de hoogte van de gevraagde/verstrekte subsidie. Om toch een bedrijfseconomische analyse van de dienstverlening in Someren te kunnen maken, is een globale raming gemaakt van de baten en lasten die samenhangen met de exploitatie van de bibliotheekfunctie in Someren. Uitgangspunt is de jaarrekening 2012 van Bibliotheek Helmond-Peel op basis waarvan telkens per kostensoort via de meeste geschikte grondslagen (verhoudingen tussen subsidies en/of inwonerstallen) een toerekening is gemaakt naar de exploitatie van de bibliotheekfunctie in Someren. Deze zogenaamde ‘interpolatie’ betreft aldus een weloverwogen raming (maar ook niet meer dan dat).


20

Interpolatie Bibliotheek Helmond-Peel naar exploitatie Someren (x 1000 EUR) Exploitatie geheel BHP 3.205

Exploitatie Someren 299

Doelsubsidie

386

11

inwoners, minus spec. doelsubs

Inkomsten gebruikers

405

50

inwoners

Specifieke dienstverlening

32

6

obv opgaaf BHP

VVV-opbrengsten

157

-

geen vvv

Diverse baten

33

4

inwoners

4.218

369

67

8

inwoners

Huisvesting

1.093

45

huur 15K + 30K overige huisv

Personeel

1.899

205

inwoners+subsidie

146

18

inwoners

4

0

inwoners+subsidie

Automatisering

360

39

inwoners+subsidie

Collectie en media

499

54

inwoners+subsidie

Specifieke kosten

29

3

inwoners+subsidie

VVV kosten

137

-

geen vvv inwoners+subsidie

Baten Subsidie gemeente

Totaal

grondslag voor interpolatie feitelijke subsidie

Lasten Bestuur en organisatie

Administratie Transport

Overige kosten Totaal Resultaat

5

1

4.239

373

-21

-2

-

-5

Onverklaard/afronding

inwoners+subsidie

We zoomen hieronder in op enkele posten. Subsidie In 2013 ontving BHP ten behoeve van de exploitatie van de bibliotheekfunctie een subsidie van circa €299.000. In 2010 heeft de gemeente Someren de subsidie verlaagd met 10%. Dit is opgevangen met een besparing op personeelskosten in zowel vestiging als in backoffice. Ook is de boekencollectie in omvang teruggebracht. Er heeft geen reductie van openingstijden plaats gevonden. Jaar

Subsidie

2011 2012 2013

323.425 294.339 298.754

Toelichting geen indexatie t.o.v. 2010 inclusief taakstelling 10% / wel indexatie wel indexatie

De hoogte van de subsidie in 2013 sluit redelijk aan bij hetgeen landelijk gebruikelijk voor gemeenten van de omvang van Someren. De subsidie per inwoner (exclusief dekking voor huisvestingkosten) bedraagt circa €15. In grotere gemeenten (zoals bv.


21

Helmond) ligt de subsidiebijdrage per inwoner (en het dienstverleningsniveau) gewoonlijk wat hoger. Bijdragen van het onderwijs Voor de drie (bescheiden) schoolbibliotheken wordt een financiële bijdrage van de basisscholen gevraagd van €1600,- per jaar. Ook voor andere dienstverlening aan het onderwijs wordt een vergoeding betaald. Het Varendonck College (locatie Someren) betaalt jaarlijks circa €4.000 aan de bibliotheek. Het is onduidelijk waarom het onderwijs om een vergoeding wordt gevraagd. De gemeente geeft prioriteit aan de doelgroep jeugd, hetgeen betekent dat hiervoor het grootste deel van de gemeentelijke subsidie mag worden aangewend. Gebruikerstarieven en subsidie Het lidmaatschap van de bibliotheek voor kinderen tot 18 jaar wordt momenteel voor 100% gesubsidieerd en is daardoor voor de kinderen gratis. Een deel van de kosten van de bibliotheek wordt door het onderwijs bekostigd. De subsidiebijdrage ligt op basis van een ruwe schatting op circa €60,- per jeugdlid. Het lidmaatschap voor volwassenen voor het grootste deel gesubsidieerd door de gemeente. De overige kosten worden gedekt door de volwassen leden zelf in de vorm van een jaarlijkse contributie (variërend van €27 tot €65). De subsidiebijdrage bedraagt op basis van een ruwe schatting circa €85,- per volwassene. De oorzaak van het verschil in subsidie-allocatie tussen volwassenen en jeugd komt voort uit twee factoren:  Een deel van de dienstverlening aan de jeugd wordt niet met gemeentelijke subsidie maar door het onderwijs bekostigd  Het aanbod aan dienstverlening voor volwassenen (bv. de omvang van de boekencollectie) is van vergelijkbare omvang als het aanbod voor de jeugd doch het aantal volwassen leden is aanzienlijk kleiner. Een dergelijke subsidieverdeling is bij Nederlandse bibliotheken niet ongebruikelijk doch sluit niet aan bij de wens van de gemeente om prioriteit te geven aan de jeugd. Kostenpatroon Bovenstaande kostenpatroon van Bibliotheek Helmond-Peel wijkt niet veel af van het landelijke beeld. Bibliotheekorganisaties zijn over het algemeen sober georganiseerd, zo is ook onze indruk van Bibliotheek Helmond-Peel. Toch betekent dat niet noodzakelijkerwijs dat de dienstverlening in bedrijfseconomisch opzicht optimaal is ingericht. Om dat te zien is een nader onderscheid tussen directe / variabele kosten en indirecte / vaste kosten inzichtgevend. De directe kosten zijn direct gerelateerd aan het leveren van dienstverlening (zoals arbeidsloon voor medewerkers in de bibliotheekvestiging tijdens de openingsuren of de inkoopkosten van boeken). De indirecte kosten hebben betrekking op voorwaardenscheppende zaken zoals administratie, ICT, management, etc.


22

De indirecte / vaste kosten voor het draaiende houden van een klassiek bibliotheekconcept zijn relatief hoog in vergelijking met de directe / variabele kosten. Twee voorbeelden van directe / variabele kosten:  Jaarlijks wordt in exploitatie Someren circa €26.500 per jaar besteed aan de aanschaf van boeken. Dit is zo’n 7% van de exploitatie Someren.8  In de exploitatie Someren wordt ongeveer €189.000 besteed aan personeelskosten aan lonen (inclusief sociale lasten). Hiermee wordt ongeveer 3,9 fte bekostigd. Voor het operationeel open houden van de bibliotheekvestiging (27 uur per week) wordt thans 1,3 fte ingezet (in combinatie met zelfbedieningsapparatuur voor klanten). Wij schatten op grond van inzicht in de uitgevoerde activiteiten dat maximaal 0,5 fte wordt ingezet voor uitvoering van inhoudelijke activiteiten in Someren. In totaal is dit maximaal 1,8 fte. Dat betekent dat minimaal 2,1 fte wordt ingezet voor ondersteunende en managementtaken. In totaal behoort hiermee circa €87.000 (23%) van de exploitatie Someren tot de directe personeelskosten.9 Hoewel er ook nog andere directe kosten zijn (en bovenstaande berekeningen gebaseerd zijn op een zeer globale interpolatie) wordt wel duidelijk dat de directe uitvoeringskosten (o.a. personeel, boeken) een relatief klein deel vormen van de totale kosten. Wij schatten dat maximaal 40 - 45% van de exploitatie Someren bestaat uit directe uitvoeringskosten. De oorzaak hiervan ligt niet specifiek aan Bibliotheek Helmond-Peel maar aan de relatief hoge vaste kosten voor een uitleenbeheerssysteem (uitleenterminals, betaalstations, software, website, ledenadministratie, pasjes, logistiek, diverse heffingen, uitleenadministratie, collectiebeheer, inclusief de daarmee verbonden huisvestings- en personeelskosten). Deze kosten zijn, binnen het huidige organisatieen dienstverleningsmodel, nauwelijks beïnvloedbaar en grotendeels onafhankelijk van het aantal gebruikers van de bibliotheek. Een uitleenadministratie draait goed of niet. Veel ruimte voor besparing is er niet. Met name bij een teruglopend gebruik van de fysieke uitleenfunctie zijn dergelijke systeemkosten zorgelijk. De (maatschappelijke) kosten per uitlening lopen snel op. Zo worden de totale kosten voor het lenen van een boek al snel hoger dan voor het kopen van een (gebruikt) boek. En extreem voorbeeld hiervan is het zogenaamde ‘InterBibliothecair Leenverkeer’ (IBL ofwel ‘Zoek&Boek’). Een lid van de openbare bibliotheek kan via de IBL-service een boek aanvragen uit een willekeurige bibliotheek in Nederland. Door deze service zijn ook in kleinere bibliotheken (zoals in Someren) vrijwel álle boektitels opvraagbaar. Een prachtige service waarvoor de lener een kleine vergoeding betaalt Overige substantiële kosten in de categorie ‘Collectie en Media’ zijn de afdracht aan Stichting Leenrecht (uitleenrechten), de afdracht aan NBD (titelgegevens), de afdracht aan Bibliotheek.nl (databanken). 9 Er is gerekend met een gemiddelde loonsom van €48.000. In werkelijkheid zal de loonsom/fte in de vestiging lager liggen dan in de backoffice. Hierdoor liggen in werkelijkheid de loonkosten in de vestiging nog wat lager dan €87.000. 8


23

(€2 tot €5,-). De maatschappelijke kosten voor deze service (ICT, handling, transport en weer retour) zijn echter een veelvoud van de (nieuw)waarde van het boek. Men kan zich de vraag stellen of dit een gewenste inzet is van publieke middelen. BHP gaat er in haar strategische beleidsplan van uit dat de subsidie van de vier subsidiërende gemeenten op het thans bekende peil zal blijven. Ondanks dat de gemeente Someren heeft aangegeven vooralsnog geen voornemen te hebben tot extra bezuinigingen, is deze aanname uiterst onrealistisch. Bij een eventuele bezuiniging door de gemeente Someren is het voor BHP nauwelijks mogelijk om in andere dan de variabele/directe kosten te snijden. Het eventueel beëindigen van de schoolbibliotheken in Lierop, Someren-Eind en Someren-Heide, staat echter haaks op de gemeentelijke beleidspreferenties. Het beperken van de kosten voor personeel (minder open) of boeken in de vestiging Someren, leidt tot een verdere versnelling van de daling van het gebruik van de bibliotheek. Dit toont aan hoe inflexibel het huidige model is. De hoge kosten voor het ‘uitleenbeheersysteem’ leiden ertoe dat eventuele subsidiebezuinigingen direct leiden tot forse vermindering van de dienstverlening.

4.6 Strategische koers BHP In het Beleidsplan 2013 – 2018; De Bibliotheek die ertoe doet schetst Bibliotheek Helmond-Peel een toekomstperspectief voor organisatie en dienstverlening. Het beleidsplan begint met de constatering dat verandering onontkoombaar is voor de bibliotheek om te overleven. Deze wens om te veranderen komt herhaaldelijk terug in het beleidsplan al wordt niet erg duidelijk wat er gaat veranderen. De belangrijkste keuzes zijn volgens het beleidsplan:  “In 2018 realiseert de bibliotheek haar doelstellingen door middel van co-creatie”  “In 2018 is de bibliotheek dé ontmoetingsplek van de stad en het dorp” BHP kiest hiermee voor een sterke oriëntatie op de sociale functie van de bibliotheek. Deze benadering is in het beleidsplan uitgewerkt in de vier ‘pijlers’:  fysieke bibliotheek  programmerende bibliotheek  educatieve bibliotheek  digitale bibliotheek De fysieke bibliotheek BHP wil in elke gemeente een sterke bibliotheekvestiging behouden, zo mogelijk met verruimde openingstijden door de inzet van vrijwilligers. “De dienstverlening … wordt continu aangepast aan de nieuwste ontwikkelingen…..[D]e bibliotheek [is] een uitdagende plek waar mensen elkaar ontmoeten om kennis te zoeken en delen, te ontspannen met een boek of te werken.” BHP kiest hiermee voor de inrichting van de bibliotheekvestiging als een sociaal leercentrum. Daarbij worden veelvuldig de termen ‘cocreatie’, ‘bibliotheek 3.0’ en ‘samenwerking’ gebruikt. Hiermee wordt aangegeven dat leerprocessen steeds Advies bibliotheekfunctie Someren – 14 januari 2014 - definitief

24

interactiever worden. BHP wil hierbij een faciliterende rol spelen. Op welke wijze wordt echter niet duidelijk. Er worden geen wezenlijk vervangende activiteiten genoemd ter legitimatie van het beroep op de subsidie. Ook blijkt dat BHP de uitleenfunctie voor fysieke boeken in ruime mate wil continueren. De programmerende bibliotheek Met deze term wordt gedoeld op het aanbod van lezingen en workshops voor volwassenen. Toch wordt onder deze noemer vooral verwezen naar het belang van een uitgebreide boekencollectie. De educatieve bibliotheek De educatieve bibliotheek omvat schoolbibliotheken en inhoudelijke activiteiten gericht op jeugd en onderwijs. BHP wil op elke basisschool een schoolbibliotheek starten. Een indicatie voor de wijze waarop deze (extra) kosten worden gedekt, is niet opgenomen in het beleidsplan. Het is niet aannemelijk dat het onderwijs deze kosten gaat dekken en BHP maakt niet helder waar eventueel op bespaard zal worden. De digitale bibliotheek In het beleidsplan wordt de digitale bibliotheek als de vierde pijler beschreven. De digitale bibliotheek biedt diverse vormen van digitale ‘content’ (waaronder e-books) en dienstverlening aan. De digitale bibliotheek valt met ingang van 1-1-2015 echter onder verantwoordelijkheid van het Rijk (inclusief bekostiging). Onafhankelijk van de keuzes van gemeente of BHP zullen alle inwoners van deze service gebruik kunnen maken. Deze kan daarom buiten beschouwing worden gelaten.

Hoewel een productbegroting ontbreekt in het beleidsplan, ramen wij op basis van de beschreven activiteiten dat de allocatie van de gemeentelijke subsidie ongeveer als volgt: 80% voor de fysieke bibliotheek, 10% voor de programmerende bibliotheek en 10% voor de educatieve bibliotheek. Dit staat op gespannen voet met de gemeentelijke beleidsprioriteiten. Het strategisch beleidsplan is door BHP in eigen beheer ontwikkeld. Gemeente Someren of het onderwijs zijn niet om input gevraagd. Nadat BHP mededeling ontving dat hun koers haaks staat op de gemeentelijke beleidsdoelen en gelegenheid was gegeven voor een herbezinning, gaf BHP aan haar koers niet te zullen wijzigen omdat het beleidsplan naar indruk van BHP wél aansluit bij de gemeentelijke beleidsprioriteiten. BHP geeft aan wel bereid te zijn met de gemeente te overleggen over de praktische uitwerking.


25

5

Conclusies en aanbevelingen

5.1 Conclusies Wanneer de huidige dienstverlening en de beleidsvoornemens van de bibliotheek worden vergeleken met eisen die de gemeente stelt aan de uitvoering van de bibliotheekfunctie, kan worden geconcludeerd dat sprake is van een grote spanning. Op grond hiervan zijn de volgende conclusies te trekken: 1. De huidige bibliotheekvestiging in Someren is niet toekomstbestendig Het gebruik van de fysieke uitleenfunctie van de bibliotheek Someren neemt snel af. De door Bibliotheek Helmond-Peel gepresenteerde productiecijfers geven geen goed beeld van de werkelijkheid. De gerapporteerde uitleencijfers 2012 zijn ruim 40% hoger dan de werkelijke uitleencijfers in dat jaar. Het is aannemelijk dat de daling in het aantal uitleningen door de bibliotheek Someren gelijk loopt met de landelijke trend: in de laatste 14 jaar circa 50% minder uitleningen aan volwassenen en 33% minder aan jeugdleden.10 Deze daling zet zich de komende jaren naar verwachting versneld door. Hierdoor verdwijnt de corebusiness van de huidige bibliotheekvestiging. Bibliotheek Helmond-Peel maakt niet helder in het beleidsplan welke nieuwe activiteiten hiervoor in de plaats komen ter legitimatie van de gevraagde subsidie.

2. De dienstverlening van de bibliotheek sluit niet aan op de wens van de gemeenten om prioriteit te geven aan taalontwikkeling, leesbevordering en mediawijsheid, met name bij de jeugd. In het geval van handhaving van de huidige full-service (fysieke) bibliotheekvestiging in Someren-dorp (met daarbij een sterke nadruk op de sociale functie) blijft de situatie bestaan dat 36% van de basisschoolleerlingen in Someren-Dorp geen gebruik maakt van de beschikbare gestelde jeugdboeken. Naar verwachting betreft het hier voor een groot deel kinderen die een verhoogd risico lopen op een achterstand op het terrein van taal en lezen. De gemeente wil juist prioriteit geven aan kinderen, met name aan deze risicogroep. De schoolbibliotheken in de basisscholen in de drie kleinere kernen zijn bescheiden van omvang en bevatten nauwelijks boeken voor ouders en kinderen in de voorschoolse leeftijd. Er is slechts in zeer beperkt mate sprake van inhoudelijke ondersteuning van het onderwijs. Deze ondersteuning beperkt zich tot relatief eenvoudige activiteiten (aanleveren leskisten met elders ontwikkelde leesbevorderingsprogramma’s, rondleidingen in de bibliotheekvestiging). Een deel van de dienstverlening voor de jeugd en ondersteuning van het onderwijs wordt bekostigd door het onderwijs zelf. De subsidie per volwassene is hoger dan de subsidie per jeugdlid. 10

Daling uitleningen aan jeugd in Someren mede door demografische factoren.


26

3. De dienstverlening en strategische koers van de bibliotheek zijn in bedrijfseconomisch opzicht onhoudbaar. De vaste systeemkosten van de huidige bibliotheek zijn zeer hoog in vergelijk tot de directe uitvoeringskosten. Hierdoor lopen bij teruglopend gebruik van de bibliotheek de kosten per uitlening snel op. Ook blijft het overgrote deel van de subsidie aangewend voor dienstverlening die in minder mate aansluit bij de gemeentelijke beleidsvoorkeuren (de fysieke bibliotheek). Hierdoor is de doelmatigheid laag. De bibliotheek gaat in haar beleidsplan uit van gelijkblijvende subsidies. Vanuit de huidige strategische koers en bibliotheekbestel, kan de bibliotheek bij eventuele bezuinigingen, niet veel anders dan het sluiten van de schoolbibliotheken. Dit zal voor de gemeente (en de scholen) een onacceptabele keuze zal zijn. Een andere mogelijke reactie is het verminderen van de openingstijden van de bibliotheekvestiging. De flexibiliteit qua dienstverlening is daarmee laag. 4. De nieuwe bibliotheekwet geeft de gemeente Someren de mogelijkheid om de invulling van de fysieke bibliotheekfunctie naar eigen inzicht te organiseren. De digitale bibliotheek (bibliotheek.nl) wordt vanaf 1 januari 2015 uitgevoerd door de Koninklijke Bibliotheek voor alle Nederlandse burgers (onafhankelijk van gemeente Someren of Bibliotheek Helmond-Peel). Bekostiging gebeurt door het Rijk middels een onttrekking van een (nog onbekend) bedrag aan het gemeentefonds. Het wetsvoorstel bevat geen verplichting voor gemeenten om een (klassieke) bibliotheekvestiging te exploiteren. De Vereniging Nederlandse Gemeenten ondersteunt meer dynamiek en marktwerking in de bibliotheeksector.


27

5.2 Aanbevelingen De gemeente wil de taalontwikkeling, leesbevordering en mediawijsheid van haar burgers faciliteren en daarbij prioriteit geven aan de jeugd. De huidige dienstverlening van de bibliotheek is onvoldoende hierop gericht en daarnaast niet toekomstbestendig en in bedrijfseconomisch opzicht onhoudbaar. De nieuwe bibliotheekwet (ingangsdatum 1 januari 2015) geeft alle inwoners de mogelijkheid om gebruik te maken van de digitale bibliotheek en biedt de gemeente Someren de mogelijkheid om de invulling van de lokale bibliotheekfunctie naar eigen inzicht te organiseren. Vanuit deze conclusies komen wij tot de aanbeveling om de uitvoering van de bibliotheekfunctie volledig opnieuw te organiseren in nauwe samenwerking met scholen en innovatieve partijen. Wij adviseren u daartoe te kiezen voor een aanbesteding. De volgende richtinggevende verwachtingen kunnen worden gehanteerd in de aanbesteding: 

De nieuwe invulling van de bibliotheekfunctie dient in sterkere mate te zijn gericht op het stimuleren van taalontwikkeling, leesbevordering en mediawijsheid bij de jeugd. Deze sterkere gerichtheid uit zich onder andere in een verbetering van het bereik en een kwalitatieve verbetering van het aanbod.



Hoewel het in stand houden van de bibliotheekvestiging in zijn huidige vorm geen uitgangspunt is, dient de nieuwe invulling van de bibliotheekfunctie wel in te spelen op de behoeften, verwachtingen en mogelijkheden van volwassen inwoners teneinde bij te dragen aan een sterk sociaal-educatief klimaat in van Someren.



Het financieel kader is begrensd tot het huidige subsidieniveau. De nieuwe invulling dient doelmatig te zijn en ruimte te bieden tot flexibiliteit in de toekomst. Resultaatsafspraken verdienen de voorkeur boven inspanningsafspraken.

Wij adviseren u een hanteerbaar aantal partijen uit te nodigen om u een vernieuwend, effectief en aansprekend voorstel te doen dat aansluit bij voornoemde verwachtingen. Stem daarbij eventueel af met de andere gemeenten doch kies voor een autonome koers. Betrek de scholen in de beoordeling van de te kiezen partij en voorgestelde oplossing.


28

Bijlage 1: Bronnen Overzicht geïnterviewde personen  Mevr. Laika Cortenbach, directeur BS de Ranonkel (3 december 2013 en 20 januari 2014)  Mevr. Tiny van Engelen, Kinderopvangorganisatie Spring / de Sprankel (6 januari 2014)  Dhr. Ruud Hakvoort, directeur Bibliotheek Helmond-Peel (6 november en 2 december 2013, 13 januari 2013)  Dhr. Huub Hamacher, beleidsmedewerker gemeente Someren (diverse malen)  Dhr. Rob Koster, beleidsmedewerker gemeente Someren (diverse malen)  Dhr. Guus Laeven, afdelingshoofd gemeente Someren (diverse malen)  Mevr. Saskia van Lieshout, Ziezo kinderopvang (9 januari 2014)  Mevr. Annemie Martens, voorzitter CvB PlatOO (3 december 2013 en 20 januari 2014)  Mevr. Rita Meulendijks, manager Bibliotheek Helmond-Peel (14 november 2013)  Mevr. Heidi Schepers, Korein Kinderopvang (14 januari 2014)  Dhr. Guido Schoolmeesters, wethouder gemeente Someren (diverse malen)  Mevr. Yvonne Smolenaars, leesconsulent Bibliotheek Helmond-Peel (14 november 2013)  Dhr. Peter Tijs, Varendonck College (13 januari 2014)  Mevr. Joke van der Tol, mediathecaris Varendonck College (18 november 2013 en 13 januari 2014)  Dhr. Hans Tromp, voorzitter CvB Prodas (13 november 2013 en 7 januari 2014)  Mevr. Femke Verhaaren, Directeur basisschool De Vonder (16 december 2013)  Mevr. Roosje Verhees, DAS 0-4 kinderopvang (8 januari 2014)  Gezamenlijke directeuren basisscholen Someren (tijdens directeurenoverleg Prodas Someren op 26 november)


29

Overzicht van gebruikte documenten  Activiteitenplan 2014 Bibliotheek Helmond-Peel, maart 2013  Algemene subsidieverordening per 01-01-2009 gemeente Someren  Bedrijfsresultaten Bibliotheek Someren 2008 - 2012  Beleidsplan 2013 -2018 (2023) Bibliotheek Helmond-Peel  Beleidsplan WMO 2012 - 2015, Gemeente Asten en Someren, 8 november 2011  Bestuursovereenkomst gemeente Asten, Deurne, Helmond en Someren Inzake subsidiering Bibliotheek Helmond–Peel 2010 - 2012  Bestuursovereenkomst gemeente Asten, Deurne, Helmond en Someren Inzake subsidiering Bibliotheek Helmond–Peel 2013  Collectiecijfers Jeugd gemeente Someren, Bibliotheek Helmond –Peel, november 2013  Educatief contract Varendonck College-Bibliotheek Helmond-Peel 2013-2014, 1 oktober 2013  Factuur Stichting Leenrecht / Bibliotheek Helmond-Peel 2012, 19 april 2013  Jaarrapportage 2012 – 2013 Bibliotheek op School, Bibliotheek Helmond-Peel, augustus 2013  Jaarverslag 2012 Bibliotheek Helmond-Peel, maart 2013  Jaarverslag 2012 Stichting Prodas  Jaarrekening 2012 stichting Bibliotheek Helmond-Peel, 27 maart 2013  Notitie Voor- vroegschoolse educatie Someren 2012 – 2014, gemeente Someren, juli 2012  Subsidieberekening, -beschikking en vaststellling gemeente Someren / Bibliotheek Helmond-Peel 2011, 2012 en 2013  Uitleningen en leden in Someren, opgaaf Bibbliotheek Helmond-Peel, november 2013


30

14 januari definitief. Advies bibliotheekfunctie Gemeente Someren

Recommend Documents