ANTWERPEN IN DE GROOTE OORLOG Historische achtergrond
pontonboekje_historisch_NL.indd 1
19/12/13 17:01
H
werkt aan projecten rond vredesopvoeding en herinnerings
educatie, zowel voor jongeren als volwassenen. In 2013 en 2014 richt het Vredescentrum zijn werking op de herdenking van 100 jaar Groote Oorlog: als coördinator voor de herdenkingsinitiatieven in de stad
2000 Antwerpen, tel. 03 292 36 52 –
[email protected] – www.vredescentrum.be
Dit is een uitgave van het Vredescentrum van de provincie en de stad Antwerpen vzw, Lombardenvest 23,
et Vredescentrum van de provincie en de stad Antwerpen vzw
Antwerpen staat het in samenwerking met de verschillende partners in voor het internationale herdenkingsproject ‘Antwerpen ’14 -’18’. Vredescentrum van de provincie en de stad Antwerpen vzw Telefoon 03 292 36 55
[email protected] www.vredescentrum.be www.antwerpen14-18.be
2
pontonboekje_historisch_NL.indd 2
19/12/13 17:01
Antwerpen herdenkt de ‘Groote Oorlog’ Antwerpen als tijdelijke hoofdstad in 1914 Antwerpen heeft historisch goede redenen om in 2014 het begin van de Groote Oorlog te herdenken. Kort na de onafhankelijkheid van ons land, werd de Vesting Antwerpen uitgeroepen tot Nationaal Réduit van België: de laatste verschansing voor het leger bij een vijandige inval in afwachting van hulp door de bondgenoten. Toen de Duitse troepen begin augustus 1914 het neutrale België binnenvielen, werd algemeen aangenomen dat de Vesting Ant werpen, met zijn imposante dubbele fortengordel, onneembaar was. Antwerpen werd tijdelijke hoofdstad van België en zetel van de regering, het parlement, het leger, de koninklijke familie en de diplomatie. De ‘onneembare’ Vesting bleek echter niet opge wassen tegen de Duitse overmacht en op 9 oktober 1914 gaf Antwerpen zich over. Een nooit geziene vluchtelingenstroom kwam op gang, eerst naar Antwerpen en na de val van de stad voornamelijk naar Nederland, Frankrijk en Groot-Brittannië. 1 op 5 Belgen vluchtte het land uit.
Antwerpen in de Europese Unie Vandaag kennen we in onze contreien al bijna zeven decennia vrede. De Europese Unie is ontstaan als een uniek vredesproject en verenigt intussen 28 landen, onder hen vele voormalige vijanden. Antwerpen, 100 jaar geleden een oord van vluchtende mensen, is vandaag zelf een onthaalstad geworden. Met één van de grootste Europese havens, een levendige diamanthandel, een internationaal geroemde kunst- en modescène en een sterk hoger onderwijs, blijft Antwerpen een aantrekkingspool voor binnen- en buitenlanders. De herdenking van WOI in onze stad is een uitgelezen gelegenheid om bruggen te slaan tussen heden, verleden en toekomst. Het Vredescentrum werkt met de vele partners aan een ambitieus programma en hoopt u te mogen verwelkomen. Gilbert Verstraelen, Voorzitter Vredescentrum Marleen Van Ouytsel, Directeur Vredescentrum
3
pontonboekje_historisch_NL.indd 3
19/12/13 17:01
België
voor de oorlog
De 19de eeuw is een tijd van grote veranderingen. De in dustriële revolutie en de exploitatie van grondstoffen uit de kolonies zorgen voor een spectaculaire groei van de wereldeconomie. In het begin van de 20ste eeuw leidt dat ook tot internationale spanningen tussen de grootmach ten en een toestand van ‘gewapende vrede’ in de wereld.
België is een economische wereldspeler • • • •
• •
België is het eerste geïndustrialiseerde land op het Europese continent. De eerste spoorlijn op het Europese vasteland verbindt Brussel met Mechelen. Na New York is Antwerpen de tweede grootste wereld haven. De Waalse mijnbouw, de staalindustrie en de bouw van spoorwegen, trams en zware machines, zijn de drie pijlers van de Belgische economie. België is de draaischijf van de Europese handel en de vierde handelsmacht ter wereld. Het Belgische koningshuis is sterk verweven met het Duitse en het Britse koningshuis.
Op zoek naar werk trekken boerenzonen en dagloners naar de industriële bekkens. Het leven in de fabrieken is ellendig. Dit leidt tot hevige sociale strijd tegen de armoe de en voor het algemeen stemrecht, alleen voor mannen. Het land vertoont enkele grote breuklijnen: het Franstalige, geïndustrialiseerde zuiden verschilt sterk van het agrari sche katholieke noorden waar men Nederlands spreekt.
De kosten voor de Brabofontein op de Grote Markt worden vooral betaald door Duitse kooplui.
In 1914 is België met 7,6 miljoen inwoners het dichtst be volkte land ter wereld. Het telde zelfs meer inwoners dan Nederland. Ondanks de sterke economische positie is de gemiddelde levensstandaard in België lager dan in de buurlanden en de rijkdom is erg ongelijk verdeeld. De meeste mensen leven in dorpen, kleine steden en ge meenten. Vlaanderen is arm en katholiek. Zowat een kwart van de bevolking is analfabeet. Honderdduizenden Vlaamse kinderen gaan enkel in de winter naar school, omdat ze tijdens de zomer op het land moeten werken. 4
pontonboekje_historisch_NL.indd 4
19/12/13 17:01
Antwerpen is een kosmopolitische stad Aan het begin van de 20ste eeuw is Antwerpen een levendige stad met een grote aantrekkingskracht. Van de meer dan 300.000 inwoners is bijna 13% van vreemde afkomst. De meeste immigranten komen uit Nederland, maar vooral de Duitse gemeenschap is erg goed georganiseerd en staat sociaaleconomisch heel sterk: een derde van de leden van de Kamer van Koophandel is van Duitse afkomst. Deze Duitse Antwerpenaars komen in een lastig parket bij het uitbreken van de oorlog: zijn ze nu Belgen of Duitsers?
De hotels Wagner en Weber naast de opera 5
pontonboekje_historisch_NL.indd 5
19/12/13 17:01
De Groote Oorlog
De wereld staat in brand De eerste wereldoorlog groeit uit tot een van de meest moordende conflicten in de geschiedenis. • •
•
• •
Meer dan 50 landen zijn bij de oorlog betrokken. 1,5 miljard mensen – meer dan 80 procent van de wereldbevolking – zijn met elkaar in oorlog. Er worden 70 miljoen militairen gemobiliseerd, waarvan 60 miljoen Europeanen. Meer dan 9 miljoen soldaten sneuvelen. De oorlogskosten lopen op tot meer dan 2.000 miljard dollar.
6
pontonboekje_historisch_NL.indd 6
Het Belgische wapen dat WO I ontketende
1914 19/12/13 17:02
Onder druk van de oorlogsdreiging wordt eind augustus 1913 de algemene dienst
Van de ‘rechtvaardige wereldorde’ waarover de Amerikaanse president Wilson sprak, komt in de praktijk nog niet veel terecht.
Moordaanslag op aartshertog Frans-Ferdinand van OostenrijkHongarije in Sarajevo.
De aanslag in Sarajevo op kroonprins Frans-Ferdinand van Oostenrijk-Hongarije – een moord gepleegd met een Belgisch FN-wapen – is de vonk die het kruitvat Europa doet ontbranden: 62 opeenvolgende oorlogsverklaringen zetten Europa in lichterlaaie. Ook het neutrale België wordt in de oorlog meegezogen. Op dat moment beseft nauwelijks iemand dat dit het begin is van een totale vernietigingsoorlog die de wereld vier jaar in zijn greep zal houden.
De Eerste Wereldoorlog verandert het gezicht van de wereld. • De technologische vooruitgang in bewapening en vernietigingskracht is ongezien. • Nooit eerder worden zoveel burgers gemobi liseerd in de oorlogsindustrie. • Nooit eerder zijn er zoveel vluchtelingen, en miljoenen families worden uiteengerukt. • De oorlog leidt in heel de wereld tot grote politieke veranderingen en ingrijpende revoluties. • Na de oorlog ontwikkelen zich nieuwe democra tieën, gebaseerd op het algemeen enkelvoudig stemrecht.
28 juni
In 1914 staan twee kampen tegenover elkaar: de ‘Entente’ met Groot-Brittannië, Frankrijk en Rusland en de ‘Cen tralen’ met Duitsland, Oostenrijk-Hongarije en Italië.
Het Verdrag van Londen in 1839 erkende België als onafhankelijk land. Dit hield de verplichting van ‘gewapende neutraliteit’ in. Bij conflicten moest België afzijdig blijven. Het mocht wel zijn landsgrenzen verdedigen. In 1909 ondertekent Koning Leopold II de Wet op de dienstplicht. Het Belgisch leger rekruteert zijn manschap pen aanvankelijk onder vrijwilligers en vóór 1909 via het lotelingensysteem.
Europese grootmachten
Niets is nog zeker
breekt uit
De strijd tussen de
7
pontonboekje_historisch_NL.indd 7 19/12/13 17:02
Brussel wordt ontruimd. De koning, de regering en de legertop verhuizen naar Antwerpen.
17 augustus
Het Duitse leger verovert Luik en voert voor het eerst in de geschiedenis een luchtbombardement op burgerdoelen uit.
7 augustus
Duitsland verklaart de oorlog aan België en valt met vele honderdduizenden soldaten het land binnen langs de hele DuitsBelgische grens. Duitsland wil enkel door België trekken om Frankrijk aan te vallen (plan von Schlieffen /von Moltke).
4 augustus
Duitsland wil Frankrijk aanvallen en met zijn leger door het neutrale België oprukken. België weigert de vrije doortocht.
2 augustus
Algemene mobilisatie van het Belgisch leger.
31 juli
Antwerpen
De Groote Oorlog komt naar
Antwerpen is het ‘Nationaal Réduit’: beschermd door de dubbele fortengor del rond de stad, wordt het beschouwd als het laatste veilige toevluchtsoord voor regering en krijgsmacht. Koning Albert I neemt zijn intrek in het Koninklijk Paleis op de Meir. De opera wordt ingericht als Kamer van Volksvertegenwoordigers, de Vlaamse Schouwburg als Senaat. De Generale Staf van het leger verblijft in het gou verneurspaleis aan de Schoenmarkt.
Oostenrijk-Hongarije verklaart Servië de oorlog.
28 juli
Onder druk van de oorlogsdreiging wordt eind augustus 1913 de algemene dienst plicht ingevoerd voor één zoon per gezin. Bij het uitbreken van de oorlog wordt al snel duidelijk dat het kleine, ondermaats geoefende en te zwak bewapende Belgi sche leger niet is opgewassen tegen het machtige Duitsland.
pen aanvankelijk onder vrijwilligers en vóór 1909 via het lotelingensysteem.
pontonboekje_historisch_NL.indd 8
troepen breken door de buitenste fortengordel. • Albert I en zijn generale staf nemen in overleg met Churchill het besluit om uit Antwerpen te vertrekken.
• Duitse
6 oktober
e fort van Lier
Het beschadigd
Duitse aanvalsgolf richting Antwerpen. • Winston Churchill komt aan in Antwerpen met een brigade van de Engelse Royal Navy Division. Hij wordt enthousiast onthaald door de menigte, die weer hoop koestert. Churchill verblijft op de Groenplaats in Hotel St. Antoine, op de plaats waar nu Albert Heijn zit. • Om de belangen van de bevolking te behartigen, richt de burgerlijke overheid op 4 oktober een ‘raadgevende commissie’ op, onder voorzitterschap van Louis Franck.
• Nieuwe
3 oktober
Het nieuws over de mogelijke overgave van Antwerpen bereikt Londen. De toen 40-jarige ‘First Lord of the Admiralty’ Winston Churchill komt naar Antwerpen om de Belgen aan te moedigen stand te houden.
2 oktober
Begin beschietingen van fortengordel en van Antwerpen. Al snel wordt duidelijk dat de fortengordel rond Antwerpen niet is opgewassen tegen het zware Duitse geschut. Het Belgische opperbevel van het leger verlaat Lier en komt naar Antwerpen.
28 september
Het Franse leger stuit de Duitse opmars aan de Marne. Duitsland herziet zijn aanvalsplannen en de Versterkte Stelling Antwerpen komt in het vizier.
9 september
Een zeppelin bombardeert Antwerpen. Dit is het tweede lucht bombardement op burgerdoelwitten.
25 augustus
De zeppelinbombardementen op Antwerpen inspireren de bekende dichter Paul Van Ostaijen tot visuele poëzie.
1914
1914 8
19/12/13 17:02
9
pontonboekje_historisch_NL.indd 9 19/12/13 17:02
Antwerpen wor dt
Aan geen enkele vanuwe bur gers zal kwaad gedaan en uwegoederen zullen geëerbied igd worden,indien gij uw onthoudt van alle vijande-lijkheid. Iedere tegens tand zal ges traft wordenvolgens de wetten van den oorlog en kanals gev olg hebben de ver nieling van uwe sch one stad.
or zeppelins
gebombardeerd do
Het Belgisch leger hergroepeert zich achter de IJzer.
12 oktober
Honderdduizenden Belgen vluchten over de Nederlandse grens. Onder hen ook zo’n 33.000 Belgische, Duitse en Britse militairen. Deze militairen worden geïnterneerd in het neutrale Nederland.
10 oktober
• Het
Antwerpse vluchtelingen aan de Nederlandse grens
Den opperbelhebb er van het beleglege r
Antwerpen valt in handen van Duits leger. Belgisch leger trekt zich terug. De pontonbruggen worden opgeblazen. De achterhoede van het leger beseft plots dat het niet meer weg kan. Wie weg wil uit De villa ‘Rest and be Thankful’ in Kontich Antwerpen, trekt naar Nederland. • Louis Franck en burgemeester De Vos ontmoeten de Duitse delegatie in Kontich. • Om 17.40 uur wordt het verdrag van Kontich ondertekend: Antwerpen geeft zich over. • Duitse troepen trekken ’s avonds de verlaten stad binnen. Ze verspreiden een bevelschrift Het duitsche leg er treedt uwe stad van de Duitse bevelhebber von Beseler. bin-nen alsover winnaar.
9 oktober
Bombardement op Antwerpen. Er vallen 36 uur lang elke minuut drie à vier Duitse granaten op de stad. De stad brandt en meer dan honderdduizend mensen slaan op de vlucht.
8 oktober
kondigt bombardementen aan als Antwerpen zich niet overgeeft. • Koning Albert verlaat om 13.30 uur per auto het paleis en vertrekt richting SintNiklaas. • Het veldleger trekt zich terug over de pontonbruggen aan het Steen en in Hoboken/Burcht. De Britse troepen volgen het Belgische leger. Ook een achterhoede van manschappen uit de forten trekt zich terug.
• Duitsland
7 oktober
1914
De opmars
van het Duitse richting Antwerpen
’s Gravenwezel
Duits bevelhebber Hans von Beseler
leger
Oelegem
Fort 1
Broechem
Luchtaanval met zeppelin
Fort 2 Fort 3
ANTWERPEN Blank gezet gebied
Fort 4
8 - 9 oktober: Binnenste fortengordel valt
First Lord of the Admiralty Winston Churchill 7 - 9 oktober: Terugtrekking Belgisch leger Blank gezet gebied 10
pontonboekje_historisch_NL.indd 10
Kruibeke Zwijndrecht
19/12/13 17:02
Hoofdrolspelers politiek Antwerpen De eerste verdedigingsgordel rond Antwerpen – de buitengordel – is 95 kilometer lang en bestaat uit 36 forten, met daartussen schansen en gebieden om onder water te zetten.
Koning Albert I
Kessel Koningshooikt Blank gezet gebied
St-Katelijne-Waver
Luitenant-generaal Victor Deguise
LIER De tweede fortengordel rond de stad – de binnengordel – is 29 kilometer lang met 29 forten, waaronder de Brialmontforten.
Blank gezet gebied
4 Fort 5
Fort 6
Fort 7
KONTICH 9 oktober: Het verdrag van Kontich wordt ondertekend
Bij het uitbreken van de oorlog zijn de forten gordels nog niet helemaal klaar. Toch gaat iedereen ervan uit dat Antwerpen een on neembare vesting is. De eerste fortengordel wordt al in enkele dagen doorbroken.
Burgemeester Jan De Vos Oud-minister Louis Franck
Na een belegering van slechts 13 dagen valt Antwerpen in Duitse handen. Kapiteincommandant Virgile Piérard
Fort 8 Blank gezet gebied
11
pontonboekje_historisch_NL.indd 11
19/12/13 17:02
Paniek in de stad
Bij de vlucht achtergelaten goederen op de Antwerpse kade
12
pontonboekje_historisch_NL.indd 12
“Den ganschen nacht deed de stoo mpont dienst om de massa’s sidderende vluchtelingen naar den overkant der Schelde te brengen, en over de militaire schipbrug trokken niet eindigende treinen van auto’s, rijtuigen, munitiewagen s. Nadat de Duitsche bevelhebbe r Von Beseler ten tweeden male een parlementair tot den commandant der vesting had afgezonden, om de ove rgave der stad te eischen, en deze eisc h was
afgewezen, werd het bombard ement met grenzenlooze woede hervat. In het zuidelijke deel ontploften munitievoorraden, welke in brand waren gesc hoten, en ook langs den havenkant en verder op in de richting van het Justitiepaleis veroorzaakten de barstende proj ectielen geweldige branden. Anwerpen zal verdedigd worden met een hardnek kigen moed, die nog tot grootsche, zij het dan ook tragische dingen in staat is.
19/12/13 17:02
DE VLUCHT DER HONDERD-DUIZEND
“Ik liep den hof door, naar den straatweg toe en zag nu den onafgebroken stoet van vluchtelingen trekken, ellendig! Paarden en wagens, stootkarren en fietsen spoedden voorbij, als voortgezweept onder de dreiging van een ijselijk onweer; kudden van beurelende runders en kudden van angstige menschen; moeders die huilende kinders voortsleepten aan beide handen, zonen die een lammen of zieken vader op een kruiwagen vervoerden, luidjes die, met vereende krachten, trokken of stieten aan karretjes, volgestapeld met een paar stoelen, een tafel, een matras, een kacheltje, een vogel kooi, mannen met afgetrapte zolen en barvoets, vrouwen met krom-geloopen hooge hakken en een bebloemden en bepluimden zomerhoed die afhing op hare losgeraakte haren, absurd. Ik bleef staan kijken, als aan den grond genageld en de tranen braken uit mijn oogen. Het was mijn volk dat vluchtte en die duizenden joegen voort, als zinneloos en verloren, met rood-vlammende gezichten, zij ijlden als verjaagde dieren die de dood ontvluchten, alsof uhlanen met gevelde speer hun op de hielen zaten; zij gingen met starre blikken en gebogen hoofden alsof de zoldering van den hemel ging instorten bij ’t gedaver van de aarde. Terwijl, ginder ver, maar aldoor ging het doffe geblaf der zware duitsche kanonnen. Ik dacht aan de duizenden vluchtelingen die op dat zelfde oogenblik op weg moesten zijn door Vlaanderen, langs alle wegen, naar de zee. Een half millioen menschen zonder dak te midden der herrie van een aftrekkend leger van afgebeulde soldaten en moeizaam voortrollende oorlogswagens.” Uit het dagboek van Jozef Muls, 1914
‘Vluchtelingen’ H. Prat
r klinkt weder els Place Verte, of daa hot en ees kaf alle s, kel “Alle win l achter me. Op de verlaten- een hevige kna ote gro In n. lote ges ren wa voor de Vierwindenr, ik steek Meir, vlak , heid lag de Keizerlei daa ar onlangs ook een bom Oe-oe-oe… straat, wa orpen gew in den boulevard over. pel zep een ar… Op die uit verschrikt kijk ik om. Da am, valt een projekvan me werd, neerkw d tan nog geen 200 meter afs rinkelen, luid gillend den op den tiel. Ruiten springt een granaat, mid en en kinderen weg. rt. Juist rennen vrouw boulevard. Nu snel ik voo n zijn gewond.” nne ma r de Een paar naa an sla om k hoe den zal ik 13
pontonboekje_historisch_NL.indd 13
19/12/13 17:02
