#1 najaar 2007
REPORT Magazine van Reynaers Aluminium
levent kanyon Opwindende architectuur in Istanbul focus Duurzaam aluminium
olympische prestatie
De hoogste toren van Qatar
#1
CS 38-SL, het extra slanke raamprofiel van Reynaers (pagina 58)
Verantwoordelijke uitgever: Olivier Trop Productie: RSM co-publishers
één wereld
M
et trots presenteren wij u het eerste nummer van onze nieuwe uitgave, Report. Een nieuw magazine, op een nieuw formaat en met een nieuw concept, waarin wij een beeld geven van de veelzijdigheid van de hedendaagse internationale architectuur. Onze doelstelling is u, als lezer, te inspireren aan de hand van architectonische projecten die totstandkomen door een nauwe samenwerking tussen een investeerder, een architect, een constructeur en Reynaers: een winnend partnership gebaseerd op creativiteit, technische innovatie en vakmanschap. In een tijdperk van globalisering is de architectuur meer dan ooit internationaal. Zo ook de activiteiten van ons bedrijf, die zich over een aanzienlijk deel van de wereld uitstrekken. Report is daarvan een weerslag, en toont projecten uit veel landen. Globalisering wordt vaak beschouwd als synoniem voor gelijkvormigheid, maar als er iets duidelijk wordt uit dit eerste nummer van Report is dat de architectuur vandaag de dag juist een rijke verscheidenheid kent. Gelijktijdig is er meer dan ooit op dit moment een besef dat we deel uitmaken van één wereld. Dat geldt niet alleen voor de architectuur maar ook in een breder verband. Een wereld waarmee we op een zorgvuldige manier moeten omgaan. De huidige klimaatveranderingen en de uitputting van fossiele energiebronnen dwingen ons allen om aandacht te geven aan duurzame en energie-efficiënte architectuur. Dat is één van de belangrijkste thema’s van onze research & development, en tevens een onderwerp dat in dit nummer specifiek aan de orde komt. Voor Reynaers Aluminium zijn onderzoek & ontwikkeling van grote betekenis. Ons motto is dat wij continue innoveren om erkend te blijven door alle spelers in de bouw als hun partner in architecturale aluminiumoplossingen. Het nieuwe Report past daarmee in ons beleid en we hopen dat het u evenzeer zal aanspreken als onze totaaloplossingen. We wensen u veel inspiratie bij het lezen van dit Report en kijken alvast uit naar uw reacties. Martine Reynaers, Reynaers Aluminium
in dit nummer
4
58
Aluminium en duurzaamheid
Transparantie
FOCUS
INNOVATIES
12
60
n School ‘Forum ’t Zand’, Utrecht 12 n INSEAD campus, Fontainebleau 22 n De Zaat, Temse 26 n Aspire Tower, Qatar 34 n Vertrekhal, Brno 40 n White Sails, Odessa 46 n Levent Kanyon, Istanbul 50
Een overzicht van projecten
projecten
referenTIes
focus
4
Vanzelfsprekend duurzaam
schonere energie, efficiëntere toepassingen
Tekst: Kirsten Hannema
5
6
FOCUS
D
uurzaamheid is een van de grote thema’s van dit moment, en zal dat in de toekomst ook blijven. Voor Reynaers Aluminium speelt duurzaamheid al lange tijd een belangrijke rol. Niet alleen levert het bedrijf inspanningen om het eigen energieverbruik en de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Met de ontwikkeling van energie-efficiënte gevelconcepten draagt Reynaers Aluminium ook bij aan de beperking van het energiegebruik van nieuwe en bestaande gebouwen. Winters worden merkbaar warmer en zomers, afhankelijk van de breedtegraad, droger of juist natter. De zeespiegel stijgt. Steeds meer deskundigen zijn er van overtuigd dat deze klimaatsveranderingen, als gevolg van het broeikaseffect, door toedoen van de mens tot stand komen in de snelheid waarmee ze momenteel plaats vinden. En ook politici lijken wakker geschud. De Amerikaanse politicus en voormalige vice-president Al Gore stelde de klimaatcrisis aan de orde in zijn documentaire ‘An inconvenient truth’, die wereldwijd aandacht kreeg en waarvoor hij zelfs een Oscar ontving. Maar er is hoop. Tien jaar na de totstandkoming van het Kyoto verdrag werd in maart een Europese politieke doorbraak bereikt: de Europese Unie lanceerde nieuwe, ambitieuze plannen voor CO2-reductie. De EU wil in 2020 de uitstoot van CO2 met twintig procent hebben teruggebracht ten opzichte van 1990, het ijkjaar van het Kyoto-verdrag uit 1997. Volgens de Kyotodoelstellingen moet de EU in 2012 de CO2 met acht
de eu wil in 2020 de uitstoot van co2 met 20 procent hebben teruggebracht
procent hebben gereduceerd ten opzichte van 1990. In de nieuwe, bindende afspraken is ook vastgelegd dat in 2020 een energiebesparing van twintig procent ten opzichte van de huidige prognose voor dat jaar bereikt moet worden en daarnaast moet twintig procent van de energie dan uit duurzame bronnen (zon, wind, water) gewonnen worden. In de bouw en architectuur is duurzaamheid al langer een van de belangrijkste thema’s. Dat is niet zo vreemd, want gebouwen zijn goed voor 41 procent van het energieverbruik in de Europese Unie en de Europese bouwsector produceert 400 miljoen ton bouwafval per jaar, wat overeenkomt met veertig procent van al het door de mens geproduceerde afval. Er is de afgelopen jaren al veel geïnvesteerd in nieuwe technieken en technologieën voor het ontwerpen van gebouwen in combinatie met een geïntegreerde planning voor energiebeheer. Daarnaast ligt de focus op hergebruik van gebouwen en bouwproducten en op recycleerbare materialen - een ontwikkeling die niet alleen het milieu, maar ook geld spaart. Integrale oplossingen Voor aluminium bestaat hergebruik al sinds de eerste productie van dit metaal. In eerste instantie gebeurde dit vooral vanuit een economisch motief. Aluminium is eenvoudig om te smelten, waarbij maar liefst 95 procent minder energie nodig is dan bij de oorspronkelijke productie uit bauxiet. Bovendien is aluminium voor honderd procent te recyclen, zonder kwaliteitsverlies. Inmiddels wordt al negentig procent van het aluminium uit bouw- en sloopafval gerecycled en wereldwijd is zestig procent van het materiaal nu ‘secundair’. Aluminium is bovendien een zeer bestendig materiaal dat niet behandeld hoeft te worden en weinig onderhoud vraagt. Bovendien is aluminium een licht metaal met een laag smeltpunt, wat betekent dat er relatief weinig energie nodig is voor de vervaardiging van producten zoals wals- en extrusieprofielen, en dat transportkosten laag zijn. Ook corrodeert het niet, zodat geen metaalhoudende stoffen met regenwater in de bodem of het oppervlaktewater terecht komen. Aluminium is een materiaal dat gerust duurzaam mag worden genoemd. Maar duurzaam bouwen betekent niet alleen dat zo veel mogelijk gebruik wordt gemaakt van duurzame energiebronnen en energiezuinige productie- en verwerkingsprocessen. Het gaat er ook en vooral om dat de vervaardigde producten bijdragen aan energiezuinige gebouwen. “Duurzame architectuur”, vertelt Erik Rasker, CTO (Chief Technology Officer) van Reynaers Aluminium, “is een van de belangrijkste thema’s
7
FOCUS
Aluminium is voor honderd procent te recyclen, zonder kwaliteitsverlies
in alle ontwikkelingen die we als bedrijf in de loop van de tijd hebben doorgevoerd en waar we nu aan verder werken. Het begon met de energiecrisis in de jaren zeventig. Als gevolg daarvan ontstond de wens om gebouwen beter te isoleren. De isolerende eigenschappen van onze profielen hebben wij toen al sterk verbeterd. Nu gaat het niet meer om alleen de materiaaleigenschappen, maar om het totale optreden van het gebouw.” Rasker: “Duurzaam bouwen betrekken we trouwens ook op ons zelf. Ons nieuwe magazijn dat begin 2008 wordt gebouwd, krijgt op het dak zonnepanelen, waarmee per jaar circa 500.000 kWh groene stroom wordt geproduceerd (wat overeenkomt met het jaarverbruik van 166 gezinnen). Dankzij de installatie zal jaarlijks de uitstoot van 280 ton CO2 worden vermeden.” Totaal gevelconcept De thermisch geïsoleerde profielen die Reynaers Aluminium na de eerste oliecrisis heeft ontwikkeld vormden het begin van een steeds sterkere focus op energie-efficiënte oplossingen. Deze
Computergestuurde parallel opengaande ramen voor nachtventilatie.
ontwikkeling zet zich tot op heden voort, met de ontwikkeling en verbetering van bijvoorbeeld geïntegreerde zonweringen, hooggeïsoleerde profielen en dubbele geveloplossingen. Nieuwe duurzame producten komen voor een deel direct voort uit eigen onderzoek. Daarnaast zijn de vragen van investeerders en architecten, en de nieuw richtlijnen en normen van overheden aanleidingen om duurzamere producten te introduceren. Recente voorbeelden daarvan zijn het hooggeïsoleerde raam- en deursysteem CS 86-HI (Uf-waarde tot 1,4 W/m2K) en de vernieuwing van het gevelsysteem CW 60. Reynaers Aluminium wil projectontwikkelaars, architecten en gebruikers inspireren en bedienen met total facade solutions: geïntegreerde gevelconcepten waarmee aanzienlijke besparingen gerealiseerd kunnen worden. Rasker: “Wij richten ons op het totaal: de gevel, de zonwering, de ventilatie, de koeling en de verlichting. De mogelijkheden daarvan onderzoeken we direct in relatie tot onze producten, of het nu een eenvoudig raamsysteem is of een interactieve dubbele gevel.”
9
Voor de duurzaamheid van een gebouw is de gevel cruciaal. De gevel reguleert voor het grootste deel de warmte-, licht- en luchttoetreding en het uitzicht. Deze factoren zijn bepalend voor het binnenklimaat van het gebouw, het welzijn van de gebruiker én voor de verhouding van het gebouw tot het buitenklimaat, zowel visueel als vanuit het oogpunt van energieverbruik. Een goede thermische en akoestische gevelisolatie is één van de belangrijkste maatregelen waarmee de benodigde energie voor verwarming en koeling van een gebouw fors verminderd of zelfs overbodig kan worden en het comfortniveau in het gebouw wordt geoptimaliseerd. Voldoende daglichttoetreding beperkt de behoefte aan kunstlicht en kan, afhankelijk van de oriëntatie van de gevels, eveneens een bijdrage leveren aan passieve verwarming van het gebouw. Door de ventilatievoorzieningen tezamen met de zon- en lichtwering te integreren in het gevelontwerp, kan worden geprofiteerd van de natuurlijke stromen van warme en koude lucht. Bovendien worden door een integrale aanpak verbindingen tussen verschillende materialen, waarmee ‘energielekken’ in de gevel kunnen ontstaan, voorkomen.
ISOLAtie Reynaers Aluminium verricht op al deze vlakken onderzoek naar innovatieve oplossingen. De verschillende systemen zijn het resultaat daarvan. Van eenvoudige raam-en deursystemen tot complexe gevelsystemen met een hoge isolatiewaarde. De producten combineren een hoge isolatiewaarde met slanke profielen met verschillende esthetische uitstralingen. Door integratie van buitenzonweringen bieden de gevelsystemen de mogelijkheid om de energie-efficiëntie van een gebouw te controleren en is het gebruik van energievretende airconditioning te beperken. Een volgende stap die Reynaers hierin gaat zetten is de integratie van zonne-energiesystemen in gevelsystemen. “Op architectonisch gebied bestaat er een grote variatie”, voegt Erik Rasker daaraan toe. “Aluminium kan relatief eenvoudig in allerlei vormen geëxtrudeerd worden. Je hebt slanke profielen, brede profielen, speciale designprofielen en in deze systemen kunnen allerlei soorten glas of gesloten gevelelementen zoals cassettes geïntegreerd worden. Maar ook integratie van fotovoltaïsche modules, of binnen- en buitenzonweringen behoort tot de mogelijkheden. Nu is het nog vaak zo dat de architect een gevel samenstelt uit verschillende elementen. Wij willen naar concepten waarin al die oplossingen
elkaar versterken. Natuurlijk kan dat alleen door samen te werken met andere partijen.” Aldus vervult Reynaers steeds vaker een adviserende rol, bijvoorbeeld richting architecten. Zo ontwikkelde het bedrijf een softwarepakket voor eenvoudige berekening van de invloed van zonweringen op het energiegebruik van gebouwen” Vrijheid Minstens zo belangrijk is dat de gevel in belangrijke mate het beeld ofwel de identiteit van een gebouw bepaalt. Op de langere termijn is de gevel een cruciale factor in de afweging of een gebouw behouden blijft door het te restaureren of te renoveren of dat het wordt gesloopt. Vanuit deze constatering kan gezegd worden dat het belangrijk is dat een gevel bestendig is, maar het is geenszins mogelijk een eenduidige oplossing te formuleren over hoe een gevel ‘behoudenswaardig’ vorm te geven; smaken hebben altijd verschild en zullen altijd verschillen. Daarin schuilt nog een aspect van de duurzaamheid van Reynaers’ gevelsystemen; het zijn systemen die zich naar een veelheid aan stijlen en vormen kunnen voegen zonder een bepaald vooropgezet beeld op te leggen. Daarmee verkrijgen architecten een grotere ontwerpvrijheid en wordt duurzaamheid een vanzelfsprekend onderdeel van de architectuur, of het nu een renovatie- of een nieuwbouwproject betreft. Ecologische en duurzame gebouwen werden tot
10
FOCUS
voor kort dikwijls gepresenteerd als showcases, waarin duurzaamheid de unieke uitstraling van het gebouw bepaalde. Inmiddels is duurzaamheid dat stadium voorbij; in de verdere implementatie van duurzame oplossingen in het ontwikkel- en ontwerpproces, in ‘gewone’ architectuur en daarmee in het alledaagse leven, kunnen nu op grote schaal besparingen worden gerealiseerd en dus uiteindelijk winst worden geboekt. n
Hoog thermisch geïsoleerd raam- en deursysteem CS 86-Hi met Uf-waarde tot 1.4 W/m2K.
11
‘Wij willen naar concepten waarin alle oplossingen elkaar versterken’
Dubbele geveloplossing met geïntegreerde zonnepanelen (La Salle Innovation Park, Barcelona).
UTRECHT, NEDERLAND Tekst: Kirsten Hannema Fotografie: Rob Hoekstra & Luuk Kramer
LK
12
architect Ton Venhoeven ontwerpt de school van de 21ste eeuw
project
School ‘forum ’t zand’ 13
H
et onderwijs in Nederland is het afgelopen decennium rigoureus vernieuwd. Kennis wordt niet langer overgedragen door een leraar die voor een klas met keurig opgestelde schoolbanken staat. In het zogenaamde Nieuwe Leren staat de leerling centraal en is de leraar begeleider. Zowel basisscholen als middelbare scholen hebben de overgang gemaakt naar dit ‘ontwikkelingsgericht onderwijs’ waarin het draait om het initiatief, de zelfstandigheid en de eigen verantwoordelijkheid van de kinderen. Internet is daarbij een belangrijke nieuwe bron van kennis en een middel om praktische vaardigheden op te doen. Een andere trend is dat scholen steeds vaker geclusterd worden, met andere scholen en publieke voorzieningen. Clustering bespaart in de kosten voor gebouwen en het beheer daarvan en biedt nieuwe mogelijkheden voor samenwerkingsverbanden. Bovendien kunnen deze ‘brede scholen’, zoals ze genoemd worden, een belangrijke sociale functie in woonwijken vervullen.
RH
HET GEBOUW roept associaties op met Star Wars, of een walvis beeldcultuur introduceren in de wijk.” Het multifunctionele gebouw, waarin twee basisscholen, een vrijetijdscentrum, kinderopvang en een gemeentelijke sporthal zijn ondergebracht, roept associaties op met ruimteschepen uit Star Wars of een walvis. Deze school is niet puur een beschermende educatieve omgeving, maar nodigt leerlingen uit tot een avontuurlijke ruimtelijke ontdekkingstocht. De robuustheid van de architectuur contrasteert met de omgeving, een archeologisch park met Romeinse resten waar eveneens restanten
Het schoolgebouw presenteert zichzelf als een groot speelobject dat uitnodigt om ontdekt te worden.
LK
14
Multifunctioneel Deze twee ontwikkelingen hebben geleid tot een nieuwe generatie schoolgebouwen die in niets doet denken aan de traditionele school met lange gangen, leslokalen en een aula. En niet alleen de organisatie van open, flexibele les- en zelfstudieruimten, ook de verschijningsvorm van deze scholen wijkt sterk af van het gangbare type. Brede school Forum ’t Zand in het Utrechtse Leidsche Rijn is hiervan een goed voorbeeld. Architect Ton Venhoeven: “We wilden niet alleen een didactische ruimte maken, maar ook ruimte voor vrije tijd en spel. Het moest iets van
15
Trappartij naar het speelplein op het dak.
Van linksboven met de klok mee: noordgevel, oostgevel, zuidgevel, westgevel. De integratie van technische voorzieningen in de gevel draagt bij aan het gevarieerde beeld, met geperforeerde aluminium platen en roosters.
LK
16
rh
te zien zijn van een recenter, agrarisch verleden: schoorstenen van broeikasovens en fruitbomen. Om deze omgeving zo veel mogelijk te sparen, zijn de verschillende functies gestapeld in een compact volume dat op de koppen is opgetild. De lesruimten van de scholen zijn in de twee uiteinden gesitueerd, elk met een eigen entree en speelplein op het dak. In het midden bevinden zich de gemeenschappelijke voorzieningen, zodanig georganiseerd dat de multifunctionaliteit maximaal is. De centrale hal is ontworpen als een hortus, die bij slecht weer fungeert als speelruimte en tegelijkertijd de foyer van de aula en het vrijetijdscentrum is. De aula en de sporthal kunnen worden samengevoegd en de wanden tussen lokalen en verkeersruimten kunnen worden weggeschoven.
rh
LK
Met behulp van computergestuurde productiemethode was het mogelijk de aluminium platen op maat te laten maken binnen een beperkt budget.
Uitstraling Het dubbele ruimtegebruik en de gunstige verhouding tussen vloer- en geveloppervlak hebben geleid tot aanzienlijke besparingen waardoor geld vrij gemaakt kon worden voor de hortus en de bijzondere gevel. Venhoeven: “We begonnen met het beeld, vervolgens zijn we gaan nadenken over een bijpassend systeem. Aluminium sloot zowel aan bij de uitstraling die we voor ogen hadden, als bij de ambitie een duurzaam gebouw te maken. Het is een hoogwaardig materiaal dat volledig te recyclen is. Een aluminium plaat van anderhalve centimeter is heel wat anders dan een bakstenen spouwmuur. Bovendien kun je baksteen na de sloop alleen nog als fundering voor wegen hergebruiken.”
18
LK
De aluminium profielen van Reynaers leenden zich zowel voor de assemblage van de cassettes als de verschillende ramen en schuifdeuren op de begane grond en de kopgevels.
LK LK
‘Aluminium sloot aan bij de uitstraling die we voor ogen hadden’
19
Het CW 50 gevelsysteem heeft een uitgebreid aanbod van profielen waarmee alle mogelijke 3D-constructies zijn te vervaardigen. productDe belijning wordt consequent gehandhaafd informatie doordat er bij geen enkel knooppunt dubbele stijlen worden toegepast. CW 50 wordt gekozen vanwege de esthetische mogelijkheden en de transparantie die bereikt wordt door de speciale afdekprofielen en een aanzichtbreedte van 50 mm. Met de semi-structurele versie kan deze transparantie nog versterkt worden. Hierbij worden de stijlen voorzien van een hoogwaardig EPDM-rubber als klem- en afdekprofiel en worden de regels uitgevoerd met een verzwaard ellipsvormig afdekprofiel om de horizontale geleding te benadrukken. De thermisch isolatie van het systeem is in verschillende gradaties op te bouwen tot een U-waarde kleiner dan 2.0 W/m2K. CS 68 is het robuuste raam- en deursysteem van Reynaers, speciaal ontwikkeld voor de steeds strengere eisen die gesteld worden aan stabiliteit, thermische isolatie en veiligheid. Dit geïsoleerd driekamersysteem is door de grote profielstijfheid ook een ideaal systeem voor de realisatie van grote raam- en deurelementen. Bovendien biedt deze serie, optioneel, verschillende niveaus van inbraak- en kogelwerendheid. De toegepaste isolator maakt het mogelijk om gebogen constructies te vervaardigen en biedt de keuze uit een afwijkende kleur voor de buiten- en binnenschaal.
20
Het TP 138 systeem is een duurzaam schuifdeursysteem dat uitblinkt in technische prestaties en veiligheid. Met een inbouwdiepte van 138 mm biedt het systeem voldoende mogelijkheden om extra veiligheidsbeslag zoals een driepuntssluiting toe te passen. Daarnaast zorgen de zwaardere schuifdeuren voor grote stabiliteit, vormvastheid en duurzaamheid in gebruik. Als afwijkende combinatie is naast de normale twee-, drie- en vierslag een monorailconstructie mogelijk. Hierbij wordt voor het vaste element geen deurprofiel gebruikt maar wordt het glas direct in het buitenkader geplaatst wat leidt tot meer transparantie en accent op het schuivend element.
Toekomst De gevel oogt als een gestroomlijnde huid waarin ook functies als ventilatieroosters, afvoeren en LEDverlichting zijn opgenomen. Dat heeft geresulteerd in een gevarieerd en fantasievol beeld: een schijnbaar willekeurige, gelaagde compositie van aluminium cassettes en geperforeerde aluminium platen, vlakke en uitstekende gevelopeningen. Venhoeven: “In een school heb je grote ramen nodig. Om het beeld van deze raket intact te houden mochten ze niet identiek zijn. We hebben gespeeld met de schaal, met de leesbaarheid van het gebouw. Door bovendien te werken met een speciale computergestuurde productiemethode konden we elke plaat apart ontwerpen voor een haalbaar budget. Schilderen met aluminium als het ware.” De gebruikte Reynaers profielen (gevel CW 50, ramen en deuren CS 68 en schuifdeur TP 138) ondersteunden dit concept: ze leenden zich zowel voor de assemblage van de aluminium cassettes als de integratie van ramen en schuifdeuren met verschillende afmetingen, waarbij de afwezigheid van dubbele stijlen op knooppunten een belangrijke bijdrage is aan het beeld dat de gevel oproept. Maar het is niet alleen het futuristische uiterlijk, het brede schoolconcept en het vernieuwde onderwijs die deze school toekomstgericht maken. Venhoeven legt uit dat hoewel deze gevel dankzij de goede isolatie en het geïntegreerde klimaatsysteem nu duurzaam genoemd mag worden, het gebouw over veertig jaar vast een oldtimer is. Op zo’n scenario is het gebouw berekend. “Tegen die tijd is het aluminium simpel om te smelten tot een nieuwe product en wordt de gevel wellicht vervangen door een huid die energie produceert.” n Forum ’t Zand Architect: Venhoeven CS Opdrachtgever: Gemeente Utrecht, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling Aannemer: Bouwbedrijf Van der Linden Constructeur: Zuid-Nederlandse Ramenfabriek Reynaerssystemen: CW 50, CS 68, TP 138
Horizontaal hoekdetail: aansluiting van een gevelpaneel op de glazen pui met zonwering.
LK
Lichtarmaturen en installaties zijn weggewerkt in de plafonds van geperforeerd aluminium.
LK
21
22
FONTAINEBLEAU, FRANKRIJK Tekst: Sophie Roulet Fotografie: Fabrice Aygalenq
project
insead campus
een nieuw gezicht voor een van ‘s werelds beste managementscholen
23
B
ijna 50 jaar geleden werd in Fontainebleau INSEAD opgericht, inmiddels uitgegroeid tot een van de hoogst aangeschreven managementscholen ter wereld. Het hart van deze indrukwekkende campus is gerenoveerd door de architecten Lehoux en Phily. Fontainebleau wordt veelal geassocieerd met het kasteel van koning Frans I, het omringende bos en de klimrotsen. Maar ook INSEAD vormt binnen het erfgoed van deze nabij Parijs gelegen, koninklijke stad een zeer markant teken van de huidige tijdsgeest. Met zijn uitgestrekte campus geldt het Institut Européen d’Administration des Affaires als een elitaire instelling met een machtig internationaal netwerk van alumni van het instituut dat volgens de Britse krant Financial Times de achtste plaats van de wereldtop bekleedt. Sinds de oprichting in de jaren ’60 zijn er op de campus te Fontainebleau tal van nieuwe gebouwen bij gekomen om de niet-aflatende ontwikkeling te kunnen Het CW 86 systeem biedt neo-moderne allure.
24 opvangen. Het architectenbureau Lehoux et Phily is de eer te beurt gevallen om een masterplan uit te werken en het terrein van bijna 30.000 m2 te herinrichten. Architectonisch hoogstandje In het kader van de renovatie van de gehele campus hebben de architecten niet alleen nieuwe gebouwen ontworpen, zoals het gebouw ‘Plessis Mornay’, maar hebben ze ook het allereerste gebouw van de INSEAD, de ‘Tour-Galerie’, herbouwd. “Deze combinatie van het creëren van nieuwe kantoorgebouwen met een totaalontwerp voor een voetgangersgebied bood ons de mogelijkheid aan de slag te gaan in een gebied dat enerzijds door bos omzoomd is, maar zich anderzijds ook bevindt in het hart van een voortreffelijke instelling die internationaal geroemd wordt om de kwaliteit van haar onderwijs”, benadrukken de architecten bij de presentatie van de renovatie van de Tour-Galerie die niet alleen symbolisch is, maar ook een voorbeeld stelt. Het gebouw is opgetrokken uit twee delen – de toren bestaande uit drie lagen en de galerie bestaande uit twee lagen –, heeft een totaaloppervlak van ruim 3.000 m2 en vormt het hart van INSEAD. Deze TourGalerie is het hoofdgebouw van de school en doet dienst als ontvangstgebouw. En vooral ook omdat dit gebouw stamt uit begin jaren ’60, toen de INSEAD werd opgericht, staat het symbool voor de geschiedenis van het instituut.
Bij de renovatie van het pand hebben de architecten Lehoux en Phily ervoor gekozen het bestaande ontwerp te handhaven met het oogmerk om aan het begin van het nieuwe collegejaar in 2006 een symbolisch en volledig geherstructureerd bouwwerk op te leveren. In januari 2005 werd gestart met de renovatiewerkzaamheden op het terrein. Eerst werden de oude vliesgevels gedemonteerd. Om het gebouw weer zo snel mogelijk tegen neerslag te beschermen, kozen de architecten voor het ‘panelensysteem’ van Reynaers (gevels CW 86 EF, type VEP). Dit type niet-dragende glasgevels voldeed het best aan de bestekseisen met betrekking tot het 2.800 m2 tellende geveloppervlak. Ode aan de VLIESgevel Om voor de gevels gebruik te kunnen maken van zeer fijne profielen waarbij geen onderscheid tussen de vaste en de opengaande delen te zien is, hebben de architecten uit esthetisch oogpunt gekozen voor een aluminium glasgevelsysteem. Alle CW 86-EF panelen hebben, zowel binnen als buiten en zonder zichtbaar verschil een ‘regelmatig uitzicht’, doordat de regels en de stijlen een zichtbaar gelijke dikte van 86 mm hebben. Behalve dat het mooi moest worden, was ook van doorslaggevend belang dat dit systeem snel kon worden aangebracht op het gebouw, aangezien de grote glaselementen al volledig in de fabriek waren afgewerkt, hetgeen inhoudt dat alle bestanddelen (structuren, vulmaterialen en opengaande delen) al geïntegreerd waren. Dankzij dit procédé kan niet alleen een algehele kwaliteitsverbetering worden gegarandeerd, maar ook een aanzienlijke tijdsbesparing bij het aanbrengen van de panelen ter plaatse. De gevel is voorzien van profielstaal met thermische onderbreking en tussenwanden en is volledig geïntegreerd in de draagstructuur. Het voldoet aan alle eisen met betrekking tot isolatie. De vele afdichtingsvoegen waarvan de randen uit EPDM vervaardigd zijn, zorgen voor de waterdichtheid en verbeteren bovendien de warmte- en geluidsisolatie. Wat dat laatste betreft, gold voor dit bouwwerk een eis van 35 dB geluidsvermindering. Op verzoek van de architecten zijn de gevels voorzien van twee verschillende types opengaande delen: aan de westzijde met Italiaanse openingen (scharnieren aan bovenzijde) en aan de noord- en zuidzijde met Engelse openingen (naar buiten) met het oog op de veiligheid (toegang voor de brandweer). De panelen van helder, gematteerd of gemoffeld glas zijn er in diverse grijstinten, waardoor bij het vallen van de nacht een prachtig lichtspel ontstaat en waardoor overdag juist een behaaglijke sfeer ontstaat die op iedere werkvloer onontbeerlijk is. De kantoren van de directie en de decaan van deze prestigieuze
instelling zijn gevestigd op de bovenste verdieping van dit historische gebouw. De binnenplaats die door een Japanse landschaparchitect is aangelegd, biedt het bestuurlijk personeel de nodige sereniteit zodat zij zich in alle rust kunnen bezighouden met het besturen van INSEAD zodat die ook in de toekomst zal blijven behoren tot de wereldtop van de business schools. n Insead Architect: Lehoux et Phily Opdrachtgever/ontwikkelaar: Insead Hoofdaannemer: Leon Grosse Constructeur: Stim Technibat Reynaers-systemen: CW 86-EF (VEP)
In het gekozen gevelsysteem zijn de profielen van de bewegende en vaste delen even slank.
De gerenoveerde gevel heeft eenzelfde slankheid als de vliesgevels uit de jaren ‘60, zij het met een veel hogere energie-efficiëntie.
De slanke profielen versterken de continuïteit tussen binnen en buiten.
25
26 14
TEMSE, BELGIË Tekst: Veronique Boone Fotografie: Yvan Glavie
PROJECT
urban villa’s en kantoor gebouw een voorma lige scheeps werf werd een woon- en werkgebied
27
T
emse heeft er een nieuwe deelgemeen te bij. Met de reconversie van de oude Boelwerf in een prestigieus woon- en werkproject krijgt de oude scheepswerfsite na meer dan honderdvijftig jaar maritieme activiteit een nieuw gezicht. Tachtig hectare terrein en het voormalige administratief centrum van de Boel werf worden in een tijdspanne van vijftien jaar omgetoverd tot een volledig nieuwe woonwijk, een industriepark en een nieuw administratief centrum voor de gemeente Temse. De nieuwe woonwijk van ongeveer dertig hectare werd omgedoopt tot ‘de Zaat’, een plaatselijk woord voor ‘scheepswerf’ en is een initiatief van de NV Nieuw Temse, opgericht door ING Real Estate, de bouwgroep Cordeel en het aannemingsbedrijf Aertssen. In nauwe samenwerking met de gemeente, die na het faillissement van de Boelwerf het terrein van het oude kantoorgebouw kocht,
de achterzijde, met zicht op het tegenoverliggende natuurgebied en de Schelde hebben de appartementen een grote leefruimte met verdiepingshoge glaspartijen en grote, opgehangen dubbelhoge terrassen. Voor deze ramen werd het hoog isolerende schuifsysteem CP 155 gebruikt. “Deze werden expliciet in het bestek omschreven omdat we geen ander profiel vonden dat de gegeven structuur tussen de glasvlakken zo slank kon oplossen,” zegt architect Luk Mertens, projectarchitect bij Jo Crepain voor de urban villa’s. “Dit is de reden dat we een alternatief voorstel van de aannemer ook geweigerd hebben, bij de alternatieve oplossing moesten we aan esthetiek inboeten.” Binnenin de staande profielen zitten stalen dragende kokers, waarrond de CP 155-profielen passen. Hierdoor wordt de structuur in de glasgevels netjes weggewerkt, en wordt er vermeden dat de raamprofielen en de stalen kokers ontdubbeld moeten worden. Het resultaat is een fijnere glasgevel die per verdieping een eigen parcours vormt tussen terras en leefruimte. De aluminium beplating die de ver Voor- en achtergevels van de urban villa’s, ontworpen door Jo Crépain.
28 werd een masterplan uitgewerkt dat wonen aan het water, industrie in verbinding met de Schelde en natuur kon combineren. Het voormalige kantoorgebouw van de Boelwerf zou door zijn ligging vlak bij het centrum van Temse de gemeentelijke diensten en de lokale politie huisvesten, en zo de navelstreng vormen tussen oud en nieuw. Urban villa’s Drie urban villa’s, ontworpen door de Antwerpse architect Jo Crepain, vormen het eerste woonproject van de wijk. De totale woonzone zal bestaan uit een combinatie van de drie urban villa’s die zicht hebben op de Schelde en het dichtst gelegen zijn bij het centrum van Temse, een aantal appartementsgebouwen in de buurt van de Schelde, en een tuinwijk met kavels. De villa’s, drie bakstenen complexen bekroond met drie penthouses als aluminium sculpturen, bevatten 21 luxeappartementen en worden ondergronds verbonden door een private parkeergarage. De drie gebouwen liggen in een semi-publieke tuin die tot aan de dijk loopt. De appartementen hebben een oppervlakte van 180m2 en hebben een eenvoudige indeling. De lift- en trappenkoker zit centraal in het gebouw en bereik je via een dubbelhoge entreehal. Langs de toegangszijde hebben de gebouwen een geritmeerde bakstenen gevel waarachter de slaapkamers zitten; langs
diepingsvloeren en de terrassen afwerken, versterken hierbij de horizontale opdeling met de ‘vrijheid’ van de glaswand, in tegenstelling tot de verticale ramen in de bakstenen voorgevels. Administratief Centrum Het bestaande kantoorgebouw werd in 1969 in gebruik genomen en had ook onder de Boelwerf een administratieve functie. Het gebouw leende zich door zijn rationele opbouw zeer goed voor zijn toekomstige functies voor de gemeentelijke diensten, maar mistte met zijn gesloten bakstenen gevels de flair om zijn belangrijke scharnierfunctie te vervullen. Het nieuwe administratief centrum moest zich tonen als een open, laagdrempelig gebouw voor de bewoners van Temse, en als een representatief baken voor de gemeente en de toekomstige bewoners van ‘de Zaat’. Het Antwerpse architectenbureau Storme Van Ranst, dat in 2002 de wedstrijd voor de herontwikkeling won, begreep deze eis zeer goed, en zorgde voor een ‘open’ gebouw, zowel voor buitenstaanders naar binnen toe als voor de werknemers zelf. Het gebouw werd tot op zijn skelet gestript: de bakstenen gevels verdwenen, betonnen trappen, nutteloze bakstenen kolommen en binnenmuren werden verwijderd, tot nog slechts de naakte, ruime structuur overbleef. Glazen gevels en een glazen vide ter hoogte van de ingang waren voor hen een eerste vertaling van openheid. Op deze manier willen de
Het voormalige kantoorgebouw, nu administra tief centrum, gerenoveerd door Storme van Ranst.
Entreehal met vide van het administratief centrum.
Foyerruimte
een combinatie van wonen, werken en natuur 29
Links: verticale doorsnede met detaillering van de glazen gevels van de urban villa’s door Crépain. Rechts: verticaal detail met de aansluiting van de aluminium puien op het uitkragende terras.
Axonometrie van een urban villa (Jo Crépain).
Door de expressieve balkons ogen de urban villa’s aan de achterzijde als aluminium sculpturen.
Een panoramische vergaderruimte bekroont het administratief centrum.
31 De baksteen gevels van het kantoor zijn vervan gen door verdiepings hoge glazen puien.
architecten er voor zorgen dat de overgang tussen buiten en binnen laagdrempelig wordt. Daarnaast geeft het de werknemers ook een goede visuele verbinding met de buitenomgeving, een mooi natuurgebied aan de Schelde. Bovendien geven de glasgevels hen ook de kans het gebouw als een baken te tonen. Binnenin het gebouw werd er voor gekozen zo veel mogelijk met landschapskantoren te werken en de verschillende afscheidingen parallel met de langse gevels in glas uit te voeren. Het gebouw werd hierdoor zeer snel inzichtelijk naar organisatie van de verschillende ruimtes.
32
Het reliëf en de belijning van de nieuwe gevel worden bepaald door de zonwerende delen.
materiaalgebruik De gevels van het gebouw zijn opgebouwd met het CW 50 profiel. Het is een semi-structurele beglazing, met dragende verticale stijlen, waaraan passerellen voor onderhoud en toegang hangen, en horizontale glaslatten. De gevels werden ontworpen met mat lichtgrijs geschilderde aluminium profielen, deze vormen samen met de zinken gevelelementen in hetzelfde grijs, de donkere baksteen en de houten binnenafwerking een sober, warm geheel. Voor de glazen gevels werd de complexheid van de details reeds in ontwerpfase minutieus uitgewerkt. “Er werd voor aluminium profielen van Reynaers gekozen voor het grote gamma hulpstukken die zulke moeilijke detailleringen mogelijk maken,” vertelt architect Jean-Pierre Van Liefferinge van Storme Van Ranst en projectleider voor het administratief centrum. “De vide aan de ingang heeft bijvoorbeeld grote glazen panelen over verschillende verdiepingen. Door er langs de binnenzijde onderhoudspasserellen aan op te hangen kon de windlast beter worden gespreid, wat de slankheid van de profielen ten goede kwam. Voor de horizontale glaslatten werden profielen ontworpen met een stalen verstijving binnenin. Het samengaan van architectonische eisen, bouwtechnische eisen zoals drainage en isolatie, en structurele eisen waren mogelijk met de verschillende hulpstukken die Reynaers aanbiedt.” De gemeentelijke diensten zijn in juni 2006 verhuisd naar het nieuwe administratieve gebouw. Ook de bewoners van de drie urban villa’s hebben hun intrek genomen. De uitvoering van de volgende fases woningen is volop aan de gang : een nieuwe, exclusieve woonwijk krijgt vorm. n de zaat Architect: Jo Crepain (urban villa’s), Storme Van Ranst (administratief centrum) Opdrachtgever/ontwikkelaar: NV Nieuw Temse (ING Real Estate, Bouwgroep Cordeel en aannemingsbedrijf Aertssen) Constructeurs: De Witte en Groven+ Reynaers-systemen: CW 50, CP 155
33
‘moeilijke detaillering was mogelijk door een groot gamma aan hulpstukken’
Exclusief: dak terras aan het ‘penthouse’.
34
EEN MIJLPAAL IN QATAR
DOHA, QATAR Tekst: Hans Ibelings Fotografie: JAP
project
aspire tower
H
et Midden-Oosten maakt op dit moment een ongekende ontwikkeling door op het gebied van architectuur. Sinds 2004 heeft Reynaers een vestiging in Bahrein en daardoor speelt de firma een groeiende rol van betekenis in deze regio. Een hoogtepunt in elke betekenissen van het woord is de betrokkenheid van Reynaers bij de realisatie van de Sport City Tower in Doha, in Qatar. Met een hoogste punt op 320 meter is deze toren, die voortaan bekend staat onder de naam Aspire Tower, momenteel het hoogste gebouw van het land. De toren bevat een verscheidenheid aan functies, met een hotel op de onderste zeventien verdiepingen, een health club met uitkragend zwembad, een conferentiecentrum, op 150 meter hoogte een presidentiele suite, op 184 meter een sportmuseum met uitzichtdek en op tweehonderd meter een ronddraaiend restaurant. Het gebouw is een ontwerp van architect Hadi Simaan in samenwerking met Arup & Partners, Bureau Happold en MaP3. Hoofdaannemer is Midmac-Six Construct. De toren heeft een vloeroppervlak van veertigduizend vierkante meter en bestaat uit een betonnen
een BETONNEN KERN MET DAAROMHEEN EEN DUBBELE HUIDFAÇADE kern met daaromheen een door Reynaers ontwikkelde en geproduceerde dubbele huidfaçade. De ingenieurs van Reynaers hebben voor dit project uitvoerig onderzoek gedaan naar de bouwfysische eigenschappen van de gevel van dit gebouw. De ongebruikelijke, gestroomlijnde vorm van de toren in combinatie met het extreme klimaat vroegen om een zorgvuldige analyse van de façade. Deze is opgebouwd uit aluminium profielen, die volgens specificaties van Reynaers in Saoedi-Arabië zijn geëxtrudeerd, met invullingen van glas en roestvast
35
gaas. In het Reynaers Institute zijn tests uitgevoerd om de water- en winddichtheid van de gevel te beproeven, en om de effecten van windbelasting te kunnen verdisconteren in het ontwerp. Bovendien is in deze gevel een geavanceerd systeem van programmeerbaar kunstlicht geïntegreerd. deadline Bovenop de toch al aanzienlijke complexiteit van dit project, kwam de onverbiddelijke planning. De toren deed eind 2006 dienst als het beeldmerk van de vijftiende Aziatische Spelen, die in Qatar gehouden werden. Boven op de toren brandde tijdens de Spelen een tien meter hoge Olympische vlam. Vanwege dit evenement, kende de realisatie van de toren een harde deadline, die ruimschoots werd gehaald. Elf dagen voor de opening van het evenement stond het gebouw er en kon op 287 meter de vlam worden ontstoken, beschut tegen wind door de tot 320 meter oplopende gevel. Mei 2007 is
36
de lucht- en water dichtheid en wind belasting zijn uitvoerig getest het project opgeleverd en in gebruik genomen. De Olympische vlam heeft inmiddels plaats gemaakt voor een laser die tot in de wijde omtrek is te zien. Dat de Aspire Tower op tijd af was, kan met recht een Olympische prestatie worden genoemd. Want Reynaers Aluminium kreeg pas in januari 2006 de opdracht voor de gevel. Door in hoog tempo aan de extrusie te beginnen van de in totaal 350 ton aluminium, kon vanaf april worden geleverd aan de Belgische firma JAP die de gevel heeft opgebouwd. materiaalgebruik De basis voor de gevel zijn de CW 50 en CW 86 systemen, met een groot aantal op maat ontworpen profielen. Alle aluminium profielen zijn voorzien van een zilver metallic lak om aan te sluiten bij het roestvaste gaas. “Reynaers heeft een totaaloplossing geleverd voor de dubbelehuidfaçade. We hebben aluminiumprofielen ontworpen die tegemoet komen aan de eisen van deze architectuur en dit project. Er is een speciale oplossing voor de waterafvoer ontwikkeld, die uitvoerig is getest en voldoet aan onze strenge standaard voor lucht- en waterdichtheid en windbelasting,” aldus Frank Goudman, directeur export van Reynaers Aluminium. Met een bouwgolf, die vermoedelijk nog jaren aanhoudt, vormt het
In de 320 meter hoge toren is 350 ton aluminium verwerkt.
37
38 De programmeerbare kunstverlichting is geintegreerd in het gestroomlijnde gevelontwerp.
De toegepaste Reynaers gevelsystemen CW 50 (links) en CW 86 (rechts).
Midden-Oosten een belangrijke groeimarkt voor Reynaers. Het bedrijf heeft daar inmiddels nieuwe producten op de markt gebracht, zoals ES 50 en de volledig glazen GP 51 schuifpuien, zonder verticale stijlen. n aspire Tower Architect: Hadi Simaan Opdrachtgever: The Sport City Project Committee Hoofdaannemer: Midmac-Six Construct Constructeur: JAP Reynaers-systemen: CW 50, CW 86
39
project
vertrekhal
PP
40
op de luchthaven van Brno is een vriendelijke alien geland
BRNO, TSJECHIË Tekst: Jan Kratochvíl Fotografie: Jaroslav Drápal, Petr Hampl & Petr Parolek
41
De afgeronde vorm van de hoeken is doorgezet in de draag constructie.
42
JD
Doorsnede
D
acht u dat Brno voor altijd een bastion van functionalisme zou blijven? Niet dus! Er is een radicale ommekeer in de architectuur van Brno gekomen, in de vorm van de veelbelovende jonge architect Petr Parolek (34). Zijn nieuwe vertrekhal op de luchthaven Turany is het begin van een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de Tsjechische architectuur. Tot 2004 was er niet veel activiteit op deze luchthaven. Het vliegveld, dat dateerde uit de jaren 50, werd ook voor militaire doeleinden gebruikt. Begin jaren ’90 werd het veranderd in een vliegveld voor burgerluchtvaart. De echte ‘boom’ kwam er echter pas in 2004, toen het in andere handen overging. De nieuwe eigenaar was de regio ZuidMoravië, die de luchthaven Turany onder zijn hoede nam. Een jaar later werd begonnen met lijnvluchten naar Londen, München en Praag. Al snel steeg het aantal reizigers tot meer dan 300.000 per jaar. De capaciteit van het bestaande luchthavengebouw voldeed niet langer aan de eisen. Bovendien zorgde het Schengenverdrag voor fundamentele veranderingen in de exploitatie van Europese luchthavens. Het management van de luchthaven in Brno besloot een nieuwe vertrekterminal te bouwen en het bestaande gebouw te verbouwen tot aankomstterminal. De in Brno gevestigde ingenieur en architect Petr Parolek werd aangewezen als architect. Parolek had zich al sinds zijn studentenjaren op de luchthaven van Brno gericht en hij ontwierp het huidige algemene plan voor het vliegveld. Dit laatste droeg ook bij tot de snelheid waarmee het project voor de nieuwe vertrekterminal werd voltooid. ‘Antibox’ Op 18 september 2006, exact een jaar na de eerste steenlegging, werd de vertrekterminal feestelijk in gebruik genomen in aanwezigheid van de president. We kunnen hier zonder overdrijving spreken van een ongeëvenaarde samenwerking tussen investeerder, architect en aannemer. Het gebouw werd uitsluitend door bedrijven uit Brno ontworpen en gebouwd. Het kant-en-klare bouwwerk dwingt des te meer respect af, omdat geen van de betrokkenen over enige ervaring met een dergelijk project beschikte.
Het luchthavenmanagement hoopte dat het nieuwe gebouw uniek en gemakkelijk herkenbaar zou zijn voor reizigers. Uit de zes gepresenteerde alternatieven, kozen ze het ontwerp met de naam ‘antibox’. Parolek beschreef het ontstaan van de terminal als de ambitie om de sfeer van vliegtuigen in een eenvoudige vorm te weer te geven, vandaar dat hij een simpele kubus aerodynamisch afrondde. De resulterende vorm van het gebouw, die doet denken aan de esthetica van luchtschepen, is als het ware een symbolische toegangspoort tot de regio Zuid-Moravië. Royaal beglaasde bogen in de façades spelen in op de thema’s aankomst en vertrek. De fascinerende nachtelijke aanblik van het glimmende portaal naar het interieur is magisch en al op honderden meters afstand zichtbaar. Parolek wijst op de cruciale factor van het design – de nabijheid van het slagveld van Austerlitz. De vorm van de nieuwe terminal completeerde een symbolisch stenen monument voor Napoleon. De architect heeft zelfs zijn best gedaan om het gebouw Brno Napoleon Terminal te laten benoemen. Hij meende dat zo’n naam zou kunnen leiden tot meer interesse voor Austerlitz onder toeristen, en de aantrekkingskracht van de luchthaven van Brno zou vergroten. Dit voorstel is echter nog niet goedgekeurd en reizigers vanaf Stansted zien op de informatieborden dus alleen vertrekgegevens voor vluchten naar Brno-Turany. Onvergetelijke ervaring De architectuur van de nieuwe vertrekterminal is grensverleggend. Hoewel vergelijkbare trends elders zijn waar te nemen en organische architectuur met hightech esthetica van Jan Kaplický, Brit van Tsjechische afkomst, en andere Britse architecten, zoals Peter Cook en Nicholas Grimshaw bekend zijn, vindt de nieuwe luchthaventerminal van Brno binnen de Republiek Tsjechië zijn gelijke niet. Dankzij de gewaagde staaltjes van techniek kan het op één lijn worden gesteld met de uitmuntende constructie van het Brno Expositiecentrum en is het in de verte een eerbetoon aan Liberec’s Ješted. Het is opmerkelijk dat de structurele analyse van de luchthaven van Brno werd berekend door twee net afgestudeerde ingenieurs in de Civiele Techniek – Petr Mazánek en Lukáš Pelánek – beide nog geen 30 jaar oud. De stalen constructie vormt een dominant expressie-element van het interieur. Dakramen openen als de kieuwen van een reusachtig schepsel en laten het daglicht
PH
de vorm van het gebouw roept associaties op met luchtschepen
43
Het gekromde vlak van de gevels en het dak is opgebouwd uit zeshoekige zinken platen.
Brno TuRany terminal Architect: Petr Parolek Opdrachtgever: Southern Moravian Region Constructeur: Dosting, Brno Reynaers-systemen: CW 50, CS 68
PP
44
Groot kussen De uitvoering van de dakramen heeft tussen de ontwerp- en de implementatiefase een interessante ontwikkeling doorgemaakt. Net als bij de gevel had de architect een stalen structuur gepland om de dakramen te ondersteunen. Na overleg met de leverancier van de beglazing bleek echter dat deze structuur niet nodig was. De aluminiumprofielen van het Reynaers CW 50 gevelsysteem konden de volledige hoogte van de gevel ondersteunen. Het Reynaers CS 68 systeem werd gebruikt voor de opengaande gedeelten van de beglazing. Het glaswerk van de ruiten heeft een zeer geringe zichtbare lichtreflectie, om te voorkomen dat landende piloten worden verblind. Dosting, de in Brno gevestigde leverancier van de ramen, heeft een waar meesterstuk afgeleverd bij het installeren van de dakramen. Hoewel de beglazing van de vliesgevel redelijk recht toe, recht aan is, zijn alle delen van de dakramen verschillend. Elk raam heeft een andere lengte, een andere vorm of staat in een andere positie. De Reynaers systemen lieten een eenvoudige fabricatie en snelle installatie toe. De architect ging akkoord met de voorstellen van de onderaannemer en erkende dat deze tot een betere visuele expressie leiden dan de oplossing die in de studie werd voorgesteld. Het financiële aspect van de toekomstige exploitatie was een belangrijk onderdeel in de specificatie van de investeerder. Het Reynaerssysteem voldeed aan hun verwachtingen. De profielen hebben een warmtetransmissiecoëfficiënt van Uf ≤ 2,47 W/m2K en de dubbel beglazingsunits van Ug = 1,1 W/m2K. De constructie van de vliesgevel gaat naadloos over in het dak. Het geschubde karakter van de plaatmetalen schil lijkt nog het meest op een kruipend reptiel. De afgeronde vorm weerspiegelt zacht het licht en streelt het oog vanaf een afstand. Van veraf lijkt de nieuwe terminal wel een groot kussen, dat rust in de weilanden buiten Brno. De in het oog springende vorm trekt niet alleen reizigers en vakantiegangers aan, maar ook de inwoners van Brno en omgeving, die er een uitstapje van maken om het opvallende gebouw ‘alleen maar’ eens te bekijken. Brno heeft een grote stap gezet op weg naar Europa. n
PP
binnenstromen in het interieur. Voor reizigers is de tijd die ze in de nieuwe vertrekhal doorbrengen een onvergetelijke ervaring.
45
JD
JD
Situatie met de aansluiting op de bestaande terminal.
project
‘white sails’ complex 46
Glamour in Odessa
ODESSA, OEKRAïNE Tekst: Hans Ibelings
47
HET complex doemt op als een enorme zeilboot aan de horizon 48
W
hite Sails is de naam van een complex met luxe appartementen in Odessa, met een weids uitzicht over de Zwarte Zee. Behalve woningen en penthouses, in oppervlak uiteenlopend van 75 m2 tot 200 m2, omvat White Sails een wellness en fitness center, een parkeergarage, sportvelden, een speeltuin en een barbecueplaats. Associaties De naam van White Sails, wordt vooral eer aan gedaan aan de waterzijde. Vanaf de Zwarte Zee doemt het complex op als een enorme zeilboot aan de horizon. De lichte kleuren van de gevels en de bollende vormen onderstrepen de associaties die uitgaan van de naam. White Sails roept niet alleen nautische associaties op, maar ook herinneringen aan de gestroomlijnde, golvende architectuur van ontwerpers als Luigi Moretti, in de jaren zestig architect van onder meer het politiek beladen Watergate in Washington. White Sails is ontworpen door Beletage, een bureau met vestigingen in Odessa en Kiev en opdrachten binnen en buiten de Oekraine. Het bureau betoont zich van vele markten thuis en onderscheidt zich door de veelheid aan stijlen waarin het werkt, van funky modern tot eigentijds klassiek. White Sails is te bestempelen als modern en momentaal. Het gebouw, dat in hoogte oploopt van
Details onderen bovendorpel en raamstijlen.
De sculpturale vorm van de gevel wordt versterkt doordat de glasvlakken terugliggen ten opzichte van de borstweringen.
zeven tot twintig verdiepingen heeft een geveloppervlak van 32.000 m2, waarvan ongeveer de helft glas. Het gebouw combineert een gestroomlijnde, golvende vorm met een buitengewoon strakke detaillering, waardoor White Sails overkomt als een object uit één stuk. De horizontale banden van de glazen gevels volgen probleemloos de holle en bolle vormen van het gebouw. De gevels zijn samengesteld met een speciaal voor dit project op maat gemaakte variant op het CS 77 systeem voor ramen en deuren, met verborgen vleugel. Dit systeem heeft zich al bewezen als uitermate geschikt voor een extreem zeeklimaat zoals hier op de Krim. Yuriy Belikov, de belangrijkste architect van White Sails roemt de samenwerking met Reynaers. Deze was vlekkeloos, wat hem tot de uitspraak brengt dat er wat hem betreft weinig woorden aan vuil hoeven worden gemaakt. Na enig aandringen voegt hij er de simpele constatering aan toe: ‘De hoge kwaliteit en de precisie in maatvoering van de Reynaers geveloplossingen maakte het voor ons mogelijk om White Sails in gestaag tempo tot stand te brengen.’ n white sails Architect: Beletage Design Group, Odessa (Yuriy Belikov, Oleg Lutsenko, Ekaterina Eremenk) Opdrachtgever: Slaval, Odessa Hoofdaannemer: Budintech, Odessa Aannemer gevelconstructie: Harvest Industriales, Zaporozhye Onderaannemer gevelconstructie: Ostwind Stroyservice, Dnepropetrovsk Reynaers-systemen: CS 77 HV (Hidden Vent)
Doorsneden over de acht trappenhuizen die de appartementen ontsluiten.
49
50 14
Hoe winkel centra het stedelijke landschap in de grootste stad van Turkije veranderen project
levent kanyon 51
ISTANBUL, TURKIJE Tekst: Ömer Kanipak Fotografie: Izzet Keribar
I
stanbul, met zijn almaar groeiende bevolking van op dit moment 14 miljoen inwoners, is één van de drie dichtst bevolkte steden in Europa.
52
De andere spelers in deze competitie zijn Londen en Parijs, met een bevolkingsdichtheid die de helft van die van Istanbul bedraagt. Dit is een cruciaal punt om in gedachten te houden als het gaat om de stedelijke problemen van Istanbul. De buitengewone topografie en de Bosporus die de stad in tweeën deelt, zijn de belangrijkste kenmerken die Istanbul tot een unieke stad maken; maar ze zorgen ook voor enorme problemen bij het gebruik van nieuwe systemen voor stadsvervoer. De tendens van de vrijemarkteconomie is om de verstedelijking zich via de zuid-noordas te laten uitbreiden langs de westkant van de Bosporus. Dit vormt echter een bedreiging voor de bossen en waterreservoirs die zich ten noorden van Istanbul bevinden. Vandaar dat de hoofdstedelijke gemeenteraad deze tendens probeert om te buigen, zodat de groeias in de oost-westrichting verplaatst wordt, langs de zuidkust van Istanbul. De laatste wedstrijd voor het ontwikkelen van nieuwe subcentra aan de twee uiteinden van deze as, in 2006, werd gewonnen door Zaha Hadid en Ken Yeang. De resultaten van deze keuze zijn echter nog niet
het gevoel van deze ruimte is heel opwindend
zichtbaar. Nog steeds worden het ene na het andere nieuwe kantoorgebouw en winkelcentrum geopend in het noordelijke zakendistrict van Istanbul, waardoor toch weer stedelijke ontwikkeling in die richting wordt gepropageerd. Openlucht Levent Kanyon is een van deze recentelijk geopende multifunctionele gebouwen. Het bestaat uit een 26 verdiepingen tellend kantoorgebouw, 179 luxe appartementen en een groot winkelcentrum met promenades in de openlucht. Wat Kanyon uniek maakt is het openluchtthema dat gebruikt is voor de winkelgedeelten. In 1988 werd het eerste grootschalige winkelcentrum van Istanbul geopend. Sindsdien zijn er nog 24 gebouwd, waarvan sommige ook kantoren of woonblokken omvatten. Deze gebouwen werden de nieuwe open ruimten in Istanbul, een stad met zeer weinig echte publieke ruimten in de openlucht. Al die gebouwen werden ontworpen volgens een zeer karakteristieke architecturale stijl, die al vele jaren in de hele wereld geaccepteerd is. De meeste zijn grote, gesloten ‘blokkendozen’, met winkels langs de gangen of galerijen. Bij Levent Kanyon werden deze algemeen aanvaarde ruimtelijke trends echter niet gevolgd – in meer dan één opzicht – omdat men ook een groot investeringsrisico nam. Het belangrijkste ontwerpconcept van het 250.000m2 grote complex werd gecreëerd door Jerde
De centrale binnenplaats in het schaal vormige win kelcentrum.
53
Loopbruggen tussen het winkelcen trum en de kantoortoren.
De landschaps architectuur draagt bij aan het canyoneffect in het hart van het complex.
54
Partnership, een groot internationaal architectenbureau, met hoofdkantoor in Los Angeles. Jerde werkte samen met Tabanlioglu Architects, gevestigd in Istanbul, om het ontwerpconcept uit te werken. De hoofdkern van het complex omvat het winkel- en amusementsgedeelte. Het drie verdiepingen hoge gedeelte heeft kronkelende en bochtige openluchtgalerijen die uitkijken over een lange, slingerende binnenplaats in het midden. De amusementsfaciliteiten zijn gehuisvest in een grote bol, waarvan een gedeelte zich als een grote overkapping over het belangrijkste promenadegebied welft. Het algemene gevoel van deze ruimte – die bijna een kunstmatig landschap op zich vormt – is heel
het concept van het openluchtwinkelcentrum wordt steeds gebruikelijker opwindend. Het geeft de inwoners van Istanbul, die gewend waren aan de blokkendoosvormige winkelcentra, een unieke winkelervaring. Vóór de opening werd er echter druk gespeculeerd of het openluchtconcept voor zo’n openbare ruimte wel zou werken in Istanbul, waar de strenge winters en hete zomermaanden een grote invloed hebben op het leven van alledag. Eigenlijk is winkelen in de buitenlucht geen nieuw concept voor de meeste inwoners van Istanbul. Hoewel de meeste winkelactiviteiten tegenwoordig plaatsvinden in de winkelcentra, lopen de inwoners van Istanbul nog graag rond in de wijken waar grote aantallen kwalitatief goede winkels te vinden zijn, zoals Bagdat Street of de wijken Nisantasi of Beyoglu. Levent Kanyon werd daarom snel door de bevolking van Istanbul geaccepteerd, getuige wel het feit dat het in de eerste vier maanden van zijn bestaan door bijna twee miljoen mensen werd bezocht. Multifunctioneel Het concept van het openluchtwinkelcentrum wordt in de hele wereld steeds gebruikelijker, aangezien Levent Kanyon niet het enige gebouw van dit type is dat door Jerde Partnership is ontworpen. Vergelijkbare ontwerpen van deze groep zijn te zien in Korea, China, Polen en de VS. Een soortgelijke benadering, maar met een ander architecturaal concept, wordt op dit moment gerealiseerd aan de Aziatische kant van Istanbul in de vorm van Meydan Shopping Mall, ontworpen door de bekende Britse architecten FOA.
Gevelaanzicht Doorsnede van de zuidgevel met zonwering.
55
Winkelcentrum (shopping mall) is een term die tegenwoordig in feite steeds minder vaak wordt gebruikt. Omdat de kavels in het centrum van steden steeds duurder worden, omvatten de nieuwe gebouwen een mix van verschillende functies, waardoor het ‘24-uurs-gebouwen’ worden. De nieuwe trend is de winkelvoorzieningen te combineren met amusements-, kantoor- en woonfuncties. Levent Kanyon is een goed voorbeeld van deze nieuwe trend waartoe in feite zo’n 10 jaar geleden het initiatief werd genomen door een ander winkelcentrum in Istanbul, Akmerkez. Hoewel de architectonische kwaliteit van Akmerkez nogal onbevredigend was, was het multifunctionele concept zeer naar tevredenheid van de investeerders. Levent Kanyon is een uitzonderlijk voorbeeld hoe de waarde van een goed ontwerp en een goed doordacht architectonisch concept een indirect, maar zeer belangrijk winstpunt voor de cliënt kunnen vormen.
56
Spannend nieuws Hoewel Levent Kanyon bekritiseerd is vanwege het potentiële hoge energieverbruik voor verwarming of koeling van de openluchtwinkelgedeelten, is feitelijk vastgesteld dat het gebouw minder energie verbruikt dan een conventioneel gesloten winkelcentrum. Naast veelvuldige toepassing van passieve klimaatbeheersingssystemen, stond beperking van het energieverbruik hoog in het vaandel bij het ontwerp van het 26 verdiepingen hoge kantoorblok – dat het grootste oppervlak van alle gebouwen van het
complex heeft. De zonwering aan de zuidgevel heeft een grote invloed, zowel functioneel als esthetisch. De ramen, die van de vloer tot het plafond reiken, bieden de kantoorgebruikers een prachtig uitzicht op Istanbul. De landschapsarchitectuur, zowel binnenin het winkelcentrum als op de daken van de woonblokken, vermengt de grootschalige aspecten en draagt bij aan het creëren van een canyon-effect in het hart van het complex. Het Levent Kanyon project met een totaal oppervlak van 22.000m2 maakt gebruik van CW 50 gevelsystemen, CS 68 en CS 77 deur- en raamsystemen. Het hoogste gebouw van Levent Kanyon is een kantoorblok van in totaal 150 meter hoog. Het bouwwerk moest goed bestand zijn tegen aardbevingen en daarom is gebruik gemaakt van een speciaal ontworpen systeem op basis van het gevelsysteem CW 86 van Reynaers. Levent Kanyon zal gemakkelijk erkenning vinden als een van de nieuwe openbare ruimten van Istanbul. Het is het resultaat van een mix van een radicaal ontwerpconcept, hightech materialen, zorgvuldig detailwerk, een slim detailhandelsbeleid en een doortastende investeerder. n
Levent Kanyon Architect: The Jerde Partnership/ Tabanlıoglu Mimarlik Opdrachtgever: Eczacıbası Group, Is Real Estate & Investment Aannemer: Tepe Constructeur: Fenis Reynaers-systemen: CW 86, CW 50, CS 68, CS 77
Het bouwwerk moest goed bestand zijn tegen aardbevingen Een bijzonderheid in het Kanyon project is dat in het gevelontwerp rekening is gehouden met de mogelijkheid van een aardbeving. De waterdichtheid, luchtdoorlaatbaarheid en windbestendigheid van het aluminium vliesgevelsysteem CW 86 voor de 150 meter hoge kantoortoren zijn getest in zowel statische als dynamische situaties volgens de hoogste standaards. Een tweede complicerende factor is de gevraagde flexibiliteit van de gevel; wanneer er sprake is van een aardbeving, zullen de vloeren enigszins in de horizontale richting bewegen. De gevels moeten deze beweging kunnen opvangen. Deze situatie is eveneens in een mock-up nagebootst en getest volgens waarden die 20% liggen boven de sterkste aardbeving die men in Istanbul mag verwachten.
57
Transparantie
Er zijn vele redenen waarom architecten en opdrachtgevers streven naar transparantie in de architectuur. Transparantie maakt een gebouw open en uitnodigend, legt het contact tussen binnen- en buitenwereld en biedt de mogelijkheid om begrenzingen bijna te laten verdwijnen. Reynaers Aluminium biedt een scala aan oplossingen die tegemoet komen aan het verlangen naar wat de beroemde Duitse architect Ludwig Mies van der Rohe treffend heeft omschreven als het ‘bijna niets’.
innovaties GP 51: EEN INNOVATIEF, VOLLEDIG GLAZEN SCHUIFSYSTEEM e nieuwe Glass Patio (GP) 51 bestaat uit individueel schuivende glaspanelen, zonder verticale profielen. Dit unieke systeem biedt een handige modulaire oplossing voor het beglazen van balkons en terrassen of het verdelen van kantoorruimten. Het ontwerp van de GP 51 voldoet aan de eisen van moderne lichtgewicht en transparante architectuur. Omdat er geen verticale strips zijn, biedt het Reynaers’ GP 51 systeem een transparant uitzicht zonder profielen, zodat de gebruikers het hele jaar door kunnen genieten van hun omgeving en het landschap. Dankzij de onzichtbare vloerrailoplossing en de afwezigheid van een drempel, hebben oudere en gehandicapte mensen of rolstoelgebruikers probleemloos toegang tot de patio. Verder is het beglazen van balkons zeer bevorderlijk voor het comfort van de gebruiker. Niet alleen biedt het bescherming tegen regen en wind, het vermindert ook nog eens het lawaai van buiten. Het systeem kan zowel in nieuwe als in bestaande gebouwen worden geïnstalleerd.
D
58
1a GP 51 als balkonafscheiding. 1b De glazen schuifwanden GP 51 gebruikt om kantoorruimten te verdelen.
CW 60-SYSTEEM VOLLEDIG VERNIEUWD e succesvolle CW 60-gevelserie met een aanzichtbreedte van 60 mm biedt de architect de vrijheid om gevels te ontwerpen met grote overspanningen. Door zijn uiterst stabiel karakter en bredere wanddiktes is de vernieuwde CW 60 de ideale oplossing voor het realiseren van grote raampartijen (tot 450 Kg glasgewicht) waardoor de gevel een zeer licht en transparant aanzicht krijgt. De combinatiemogelijkheden van het systeem met de CW 50 gevelreeks en de CS raam-en deur systemen zijn onbeperkt. Bovendien biedt de CW 60-reeks de mogelijkheid om energie-efficiënte oplossingen zoals PV-modules en buitenzonweringen te
D
integreren. Naast de standaardversie is de CW 60 ook beschikbaar in een hooggeïsoleerde variante (Uf waarde tot 0,75 W/m2K) alsook in een SC (Structral Clamped) en SG (Structural Glazed) varianten.
2 CW 60 biedt de vrijheid om gevels te ontwerpen met grote overspanningen.
ONZICHTBAAR BESLAG: ESTHETISCH EN PRAKTISCH charnieren die in het zicht zitten, behoren tot het verleden. Reynaers Aluminium biedt een volledig nieuw gamma onzichtbaar beslag waardoor ramen en deuren ook aan de binnenzijde een strak design krijgen. Verborgen beslag kan zowel in draai-kipramen en kip-draairamen worden in gebouwd als in draairamen en kipramen. Behalve dat de afwerking tussen raam en muur mooier is met verborgen scharnieren, is een andere voordeel dat de scharnieren niet kunnen beschadigen of vuil worden.
S
3a Naar binnen draaiend raam met normaal scharnier. 3b Naar binnen draaiend raam met verborgen scharnier.
UITERST SLANKE RAAMPROFIELEN n de hedendaagse architectuur kan transparantie worden gecombineerd met energie-efficiëntie. Met de Slim Line systemen (CS 38-SL en CS 24-SL) beschikt Reynaers Aluminium over een uniek aanbod duurzame en slanke aluminium raam- en deurprofielen, geschikt voor zowel nieuwbouw- als renovatieprojecten. Het slanke uiterlijk, de hoge isolatie (Uf waarde tot 2,74 W/m2K) en de veiligheid van de CS 38-SL en de CS 24-SL zorgen voor het samengaan van een onderscheidende uitstraling met een hoge constructieve en bouwfysische prestatie van elke gevel. De minimale dimensies maken de SLprofielen een ideaal alternatief voor stalen ramen. Ze zijn bovendien geschikt voor kleine en grote raamoppervlakten. CS 24-SL is een uiterst slank aluminium raamsysteem voor naar buitendraaiende ramen en vaste elementen. Het profiel maakt het raam geschikt voor zowel staal-look renovatie als nieuwbouw. Alle gangbare openingsvarianten kunnen met het slanke CS 38-SL profiel gerealiseerd worden, zoals draai-, draaikiep-, val- en stolpramen. Inclusief enkele en dubbele naar buiten- en naar binnen draaiende deuren. Het systeem is inbraakvertragend klasse 2 en beschikt over brandwerendheidclassificatie E-30 (volgens de Europese norm NEN-EN 1634-1).
I
4 De extra slanke SL-profielen.
22 1a
3a
1b
3b 3b
44
REFERENTIES barcelona, spanje
60
Wervelende elegantie in een nieuw hotel nabij de luchthaven van Barcelona.
Renaissance Hotel Architect: Cuatrifolio Opdrachtgever: Marriot International Constructeur: José Francisco Álvarez Reynaers-systemen: CS 68, CS 68 HV, CW 50 HL, CS 59 CD
Zwevezele, belgiË Een in het oog lopend bedrijfsgebouw. bedrijfsgebouw Degroote Architect: Architectenbureau Delafontaine Opdrachtgever: Degroote Constructeur: FMP Reynaers-systemen: CW 50
tala island, Bahrein
Tala Island biedt plaats aan 48 villa’s aan zee, 42 middelgrote villa’s van twee verdiepingen, 410 appartementen verdeeld over 31 blokken (inclusief 12 penthouses) en nog eens 148 kleinere appartementen. Het project omvat eveneens een aquapark, een aantal winkelcentra, een sportcentrum, een tennisclub en tal van restaurants en koffieshops.
Tala Island Architect: Davenport-Campbell Opdrachtgever: Al Khaleej Development Company, Ossis Property Developers Constructeur: Abdul Aziz Aluminium Reynaers-systemen: CS 59Pa, CP 45Pa, RB 10
61
referenTIES bangkok, thailand Drie woontorens van 36 verdiepingen aan de oever van de Chao Phya rivier. Riverside Garden Marina Architect: Kim Yoo Seng Opdrachtgever: City Realty Co. Ltd. Constructeur: Kaskal Co. Ltd. Reynaers-systemen: CW 50, CP 45Pa, CS 59Pa
62
genève, zwitserland
Een kantoorgebouw met een geometrische helderheid en een zuivere eenvoud van detaillering.
kantoorgebouw Ludin PETROLEUM Architect: Meier et Associées Architectes Opdrachtgever: Ludin Oil Services Constructeur: Serrurerie 2000 Reynaers-systemen: CW 50, CS 77
Philippe Meier: “Architectuur is als een stroming binnen de literatuur; met een eigen taalgebruik dat zich in de loop van een aantal eeuwen ontwikkeld heeft. En toch hebben we het altijd over ‘de’ architectuur”
63
BrettenGölzhausen, duitsland
Een bedrijfsgebouw met een actuele uitstraling.
bedrijfsgebouw rotaform Architect: Dill + Hauf Opdrachtgever: Rotaform Constructeur: Aluminium-Verarbeitung Neuenbürg Reynaers-systemen: CW 50, CW 77
Dill + Hauf: “De symbiose tussen hightech en milieubewustzijn komt precies overeen met onze ideeën over het ontwerp en de functionaliteit van gebouwen”
referenTIES
64
londen, verenigd koninkrijk
Een brandweerkazerne, een buurtcentrum en 175 betaalbare particuliere wooneenheden in de Londense Docklands.
HLM: “Uit onze milieuvriendelijke ontwerpaanpak blijkt dat het geheel veel meer kan zijn dan de som der delen”
Byng Street Architect: HLM Architects Ontwikkelaar: Cathedral Docklands Constructeur: Clapton Glass Reynaers-systemen: CW 50, CS 68, CS 77, CP 155, Vision 50
David Rogers van The Jerde Parntership: “Zlote Tarasy is de steen in de vijver. De rimpelgolven om het project heen zullen van alles te weeg gaan brengen”
warschau, polen Een gouden shopping mall in het hart van Warschau. Zlote Tarasy Architect: The Jerde Partnership/ Epstein Ontwikkelaar: ING Real Estate Development Constructeur: Alumen, Poznan Reynaers-systemen: CW 50-HL, CW 50-SC
65
referenTIES Kaliningrad, rusland Akropol Architect: EBK & K Opdrachtgever: ING Real Estate Development Ontwikkelaar: Muller & K Constructeur: Steklo Lux Reynaers-systemen: CW 50, CW 50-SC, BS 100, CS 68
66
eindhoven, nederland Het boegbeeld van Eindhoven, de Philips lichttoren, wordt ingrijpend gerenoveerd tot woon- en werkomgeving, terwijl dankzij de speciale slanke profielen het exterieur dezelfde monumentale uitstraling houdt. Bekroond met de Aluminium in Renovation Award 2007. renovatie Philips Lichttoren Architect: AWG en Hoen Architecten Opdrachtgever: De Nieuwe Combinatie Constructeur: Rotulux Reynaers-systemen: CS 38-SL
AWG: “Bouwen is het maken van intelligente ruïnes. Gebouwen moeten meerdere generaties meegaan”
arosa, zwitserland
Een wellness-complex, onderdeel van het Tschuggen Grand Hotel, dat zich voegt in het berglandschap van Ticino.
enrico cano
Mario Botta: “Bouwen binnen de natuurlijke grenzen”
Tschuggen bergoase Architect: Mario Botta Opdrachtgever: Tschuggen Grand Hotel Constructeur: Ruch Griesemer Reynaers-systemen: CW 50, CS 77
67
we bring aluminium to life
BELGIË - REYNAERS ALUMINIUM N.V. Oude Liersebaan 266 · B-2570 · Duffel t +32 (0)15 30 85 00 · f +32 (0)15 30 86 00 www.reynaers.com ·
[email protected]
NEDERLAND - REYNAERS nederland Maisdijk 7 · 9102 · NL-5704 RM · Helmond t 0492 56 10 20 · f 0492 56 10 30
[email protected]
