Inhoudsopgave 1
Geografische situering ......................................................................................... 1
2
Aanleiding en doelstellingen................................................................................ 3 2.1
Aanleiding .......................................................................................................................................... 3
2.2
Belang van een geschikt beheer ..................................................................................................... 3
3
Werkwijze ............................................................................................................... 6 3.1
Voorbereidend werk .......................................................................................................................... 6
3.2
Inventarisatie ..................................................................................................................................... 6
3.3
Verwerking van de gegegens ........................................................................................................... 7
3.4
Evaluatie en monitoring ................................................................................................................... 8
4
Beheerdoelstellingen .......................................................................................... 11
5
Bedreigingen en knelpunten .............................................................................. 13 5.1
Inzaaien van de berm met het aanpalende landbouwgewas ......................................................13
5.2
Intensief maaibeheer.......................................................................................................................15
5.3
Herbicidengebruik ...........................................................................................................................16
5.4
Storten van afval in de berm ..........................................................................................................19
5.5
Sensibilisatie ...................................................................................................................................20
6
Beheeradvies ....................................................................................................... 23 6.1
Potentiële natuurwaarde ................................................................................................................24
6.2
Ontwerp ............................................................................................................................................25
6.3
Grazige vegetaties...........................................................................................................................26
6.4
Houtachtige begroeiing ..................................................................................................................27
6.5
Uitbreiding van houtkanten ............................................................................................................29 6.5.1 Het belang van autochtoon plantsoen ......................................................................................29
6.6
Bermgrachten ..................................................................................................................................30
6.7
Ruigten .............................................................................................................................................31
6.8
Inzaaien van bermen .......................................................................................................................32
6.9
Bestrijding van exoten ....................................................................................................................32 6.9.1 Reuzenbalsemien (Impatiens glandulifera) ..............................................................................33 6.9.2 Japanse duizendknoop (Fallopia japonica) ..............................................................................34 6.9.3 Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina) ................................................................................36 6.9.4 Reuzenberenklauw (Heracleum mantegazzianum)..................................................................36
7
Inventarisatie ....................................................................................................... 38 7.1
Enkele bijzondere plantensoorten .................................................................................................38 7.1.1 Bosandoorn (Stachys sylvatica) ...............................................................................................38 7.1.2 Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi) ..............................................................................39 7.1.3 Reuzenpaardenstaart (Equisetum telmateia) ...........................................................................39
7.2
Bermen als fauna-corridor .............................................................................................................40 7.2.1 Oranje zandoogje (Pyronia tithonus) ........................................................................................41
8
Resultaten ............................................................................................................ 42 8.1
Vegetatietypering ............................................................................................................................42 8.1.1 Indeling in bermtypes ................................................................................................................42
8.2
9
Statistische verwerking ..................................................................................................................45
Bespreking bermtypes in Brakel ....................................................................... 47 9.1
Type 1: Grazige vegetatie op zeer voedselrijke bodem ..............................................................47
9.2
Type 2: Grazige vegetatie op matig voedselrijke bodem ............................................................50
9.3
Type 3: Grazige vegetatie op voedselarme bodem .....................................................................51
9.4
Type 4: Grazige vegetatie op verstoorde bodem .........................................................................51
9.5
Type 5: Ruigtevegetatie ..................................................................................................................53
9.6
Type 6: Heidevegetatie ...................................................................................................................53
9.7
Type 7: Houtachtige vegetatie .......................................................................................................54
9.8
Type 8: Door bos .............................................................................................................................54
9.9
Type 9:Overgangstype tussen 1 en 2............................................................................................54
9.10 Type 11: Overgangstype tussen 2 en 3.........................................................................................55
10
Overzicht van de maaischema's ........................................................................ 56 10.1 Beheerkaart 1: Maaibeheer zeer voedselrijke (type 1) en verstoorde vegetaties (type 4) .......56 10.2 Beheerkaart 2: Maaibeheer matig voedselrijke bermen (type 2) en overgangstype van 1 naar 2 (type 9) .....................................................................................................................................................60 10.3 Beheerkaart 3: Maaibeheer ruigtevegetatie (type 5), houtachtige vegetatie (type 7) en door bos (type 8).................................................................................................................................................62
11
Maaitechniek en concrete tips ........................................................................... 63 11.1 Actueel gevoerde beheer ...............................................................................................................64 11.2 Gefaseerd maaien ...........................................................................................................................64 11.3 Maaimaterieel ...................................................................................................................................65 11.3.1 Klepelmaaier .........................................................................................................................65 11.3.2 Schijvenmaaier .....................................................................................................................67 11.3.3 Maaibalk ................................................................................................................................67 11.4 Maai-zuigcombinatie .......................................................................................................................68
12
Afvalverwerking .................................................................................................. 70 12.1 Voorkomen van bermmaaisel ........................................................................................................71 12.1.1 Verschralingsbeheer en extensivering van het beheer ........................................................71 12.1.2 Aanplanten van houtachtige vegetatie .................................................................................71 12.1.3 Maaitechniek .........................................................................................................................72 12.1.4 Begrazing ..............................................................................................................................72 12.2 Hergebruik van bermmaaisel .........................................................................................................75 12.2.1 Gebruik als veevoeder ..........................................................................................................75 12.2.2 Vergisting ..............................................................................................................................75 12.3 Tussentijdse gecontroleerde opslag.............................................................................................77 12.3.1 Hooien van bermen ..............................................................................................................78 12.3.2 Inkuilen ..................................................................................................................................79 12.4 Verwerkingsmogelijkheden ............................................................................................................79 12.4.1 Compostering........................................................................................................................79
13
Conclusie ............................................................................................................. 81
14
Lijst afbeeldingen................................................................................................ 82
15
Lijst tabellen ........................................................................................................ 83
16
Literatuurlijst ....................................................................................................... 84
17
Bijlagen ................................................................................................................ 87 17.1 Bijlage I: Het Bermbesluit ...............................................................................................................87 17.2 Bijlage II: Omzendbrief van 4 juni 1987 betreffende bermbeheer door publiekrechtelijke rechtspersonen. .........................................................................................................................................88 17.3 Bijlage III: Totale lijst van de waargenomen plantensoorten .....................................................91 17.4 Bijlage IV: Topografische kaart Brakel .........................................................................................96 17.5 Bijlage V: Bodemkaart ....................................................................................................................97 17.6 Bijlage VI: Biologische waarderingskaart.....................................................................................98
18
Beheerkaarten bermvegetaties Brakel .............................................................. 99 18.1 Beheerkaart 1: Maaibeheer zeer voedselrijke en verstoorde bermen .....................................100 18.2 Beheerkaart 2: Maaibeheer matig voedselrijke bermen en overgangstype tussen zeer- en matig voedselrijk .....................................................................................................................................101 18.3 Beheerkaart 3: Maaibeheer ruigtevegetatie, houtachtige vegetatie & door bos ....................102 18.4 Beheerkaart 4: Groeiplaatsen invasieve exoten ........................................................................103
Inleiding De opmaak van een bermbeheerplan is één van de vele projecten die het provinciebestuur aanbiedt aan de gemeenten. Een actueel bermbeheerplan kan een uitstekende leidraad zijn voor een efficiënter en effectiever bermbeheer binnen de gemeente. Alle OostVlaamse gemeenten kunnen beroep doen op de ondersteuning van de provincie OostVlaanderen voor hun natuur- en milieubeleid. Voor wie extra steun op maat wil, is er het milieucontract. De natuur in Vlaanderen staat onder grote druk. Bermen vormen vaak nog de enige plaats in het landschap waar wilde planten kunnen groeien. Door het gebruik van (kunst)meststoffen, depositie vanuit de lucht, de toename van het verkeer en door ophoging zijn schrale graslanden zeldzaam geworden en buiten de reservaten bijna enkel nog in bermen terug te vinden (Ovam, 2003). In 2012 werd voor Brakel een eerste bermbeheerplan door de provincie opgemaakt dat het zuidelijk deel van de gemeente behandeld (de zone ten zuiden van de N48 en de N493). Een tweede deel, opgemaakt in 2013, handelt over de bermen tussen de N493 en de N8. In 2014 werd de overige oppervlakte van de gemeente geïnventariseerd. In dit derde deel zijn alle deelrapporten samengevoegd zodat één groot bermbeheerplan ontstaat. In Vlaanderen is de oppervlakte van de wegbermen groter dan de oppervlakte van alle natuurreservaten samen. Ze vormen vaak de enige extensief beheerde zone in het omringende landschap (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996). Een natuurgericht beheer op basis van natuurgebieden alleen is onvoldoende om het overleven van soorten te garanderen. Er moet dan ook aan natuurontwikkeling gedaan worden buiten de reservaten. De verhoging van de soortenrijkdom (biodiversiteit) in zowel flora en fauna staat in het ecologisch beheer centraal. Ecologisch bermbeheer kan sterk bijdragen tot het natuurbehoud en de instandhouding van veel wilde planten en dieren. In woon- en landbouwgebieden is er vaak geen “ongebruikte” plaats meer om wilde planten spontaan te laten groeien en de bijbehorende fauna te laten overleven. Bermen vormen voor hen vaak de laatste uitwijkplaats. Het bermbesluit heeft tot doel om door een verschraling van de bermen concurrentieverhoudingen te wijzigen, waardoor een meer gevarieerde fauna en flora kan ontstaan. De bermen krijgen hierdoor een hogere ecologische waarde. Ecologisch bermbeheer heeft niet alleen een positieve invloed op de ecologische kwaliteit van de berm, sommige beheervormen kunnen in belangrijke mate bijdragen tot een beperking van de onderhoudskosten en de hoeveelheid maaisel. Door de talrijke overige functies, kunnen bermen zich nog zelden ontwikkelen tot echt stabiele milieus (Ovam, 2003). Met een goed bermbeheer kan de esthetische kwaliteit, de soortenrijkdom en de zeldzaamheidswaarde van de bermen toch aanzienlijk verbeterd worden en dit meestal gekoppeld aan economische winst via lagere onderhouds- en verwerkingskosten.
1 Geografische situering Brakel is een gemeente gelegen in het zuiden van de provincie Oost-Vlaanderen in het arrondissement Oudenaarde. Het is een voornamelijk agrarische gemeente gelegen langsheen de N8 Kortrijk-Brussel tussen de kleinstedelijke gebieden Oudenaarde en Geraardsbergen te midden van de Vlaamse Ardennen. De Vlaamse Ardennen worden gekenmerkt door een sterk versneden reliëf met een groot aantal beken. Kenmerkend zijn de beboste heuvels waarvan de toppen, afhankelijk van de ondergrond, begroeid zijn met bos met een rijke variatie aan levensgemeenschappen. Dit reliëfrijke cultuurlandschap heeft, naast de beboste heuvels, een voornamelijk vrij open karakter. Onder open karakter wordt verstaan weinig opvallende bebouwde ruimte (Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Brakel, informatief gedeelte, 2011).
Figuur 1: Situering gemeente Brakel binnen de grenzen van de provincie Oost-Vlaanderen
Brakel is een fusiegemeente bestaande uit 8 deelgemeenten:
Elst; Everbeek Beneden, Everbeek Boven; Michelbeke; Nederbrakel; Opbrakel; Parike; Zegelsem.
De gemeente heeft een oppervlakte van 5701 ha (Provinciaal Geografisch Informatiesysteem) en telt 13 704 inwoners (telling bevolkingsregister van 10-7-2006). De bevolkingsdichtheid bedraagd ongeveer 240 inwoners /km².
Geografische situering
1
Figuur 2: Topografische kaart Brakel en omgeving Geografische situering
2
2 Aanleiding en doelstellingen 2.1 Aanleiding De aanleiding voor het toegenomen belang van ecologisch bermbeheer is het door het Vlaamse gewest uitgevaardigd bermbesluit. Het besluit werd op 27 juni 1984 gepubliceerd om de sterke ecologische achteruitgang van wegbermen tegen te gaan en op die manier de ecologische waarde van deze groene linten te verhogen. De belangrijkste bepalingen van het besluit zijn dat de eerste maaibeurt pas vanaf 15 juni mag worden uitgevoerd, de tweede pas vanaf 15 september. Alle maaisel moet binnen de tien dagen worden afgevoerd en er mogen geen bestrijdingsmiddelen worden gebruikt. Het bermbesluit zorgde in de eerste plaats voor een bewustwording van de natuurwaarde van onze wegbermen. Ecologisch beheerde bermen zijn leefgebieden voor planten en dieren en vormen verbindingselementen tussen grote stukken natuur. Het bermbesluit wil een natuurvriendelijk bermbeheer stimuleren via een aangepast en periodiek maaibeheer met daartoe geschikt materieel. Dit beheer houdt in dat in functie van het behoud en/of de verhoging van de natuurwaarden over het algemeen een verschralend maaibeheer wordt gevoerd door de bermen oordeelkundig te maaien en het maaisel af te voeren, zodat de bermen opnieuw soortenrijker worden. De voorgeschreven maaiperiode is botanisch evenwel niet altijd de beste en bovendien is het in de arbeidsintensieve zomerperiode niet altijd mogelijk om alle bermen binnen de toegestane termijn te maaien. Ook de vaak zeer grote hoeveelheden te verwerken bermmaaisel die op een zeer korte tijdspanne vrijkomen, vormen voor veel gemeenten een knelpunt. Het bermbesluit is van toepassing op alle terreinen, die zowel bestaan uit vlakke als hellende overgangszones tussen de eigenlijke weginfrastructuur en andere gebruiksterreinen en die beheerd worden door een publiekrechterlijk rechtspersoon. Via een goedgekeurd bermbeheerplan kan afgeweken worden van het bermbesluit en kunnen ecologisch minder interessante bermen op een ander tijdstip worden gemaaid. Op deze manier kan een extra inspanning geleverd worden voor bermen met hoge potenties. Het doel bestaat erin de ecologische, de landschappelijke en de belevingswaarde van wegbermen te verhogen waarbij de verkeersveiligheid gegarandeerd blijft en waarbij de berm een meerwaarde biedt aan het ecologisch netwerk van de regio. De principes van het bermbesluit kunnen echter ook gevolgd worden op plaatsen waar het strikt wettelijk niet van toepassing is (bijvoorbeeld stroken in de bebouwde kom).
2.2 Belang van een geschikt beheer In Vlaanderen groeien ongeveer 800 soorten hogere planten en 100 soorten mossen en kortsmossen in wegbermen. Voor de hogere planten bedraagt dat ongeveer 62% van de totale flora (Zwaenepoel, 1998). Bloeiende planten zijn op hun beurt cruciaal voor veel soorten ongewervelden. Zo zijn bermen vaak het leefgebied en verbindingsgebied voor vlinders. Heel wat vlinders volgen lijnvormige structuren zoals bermen als ze zich buiten hun leefgebied verplaatsen. De wegberm betekent weliswaar vaak een refugium voor zeldzamere soorten, maar het optimum van die soorten moeten we meestal in hooilanden, bossen, heiden of ruigten zoeken. Het feit dat deze biotopen in razendsnel tempo uit het landschap verdwijnen, maakt dat het beheer van bermen extra belangrijk wordt. Meer dan 50 soorten hogere Aanleiding en doelstellingen
3
planten vinden we dan ook tegenwoordig nog bijna uitsluitend in bermen (Zwaenepoel, 1998). De oppervlakte natuurgebieden in de gemeente evanals in de rest van Vlaanderen is gering. Dit betekent dat heel wat soorten het moeten hebben van wegbermen om zich te handhaven. Het bermbesluit bepaalt niet expliciet dat er gemaaid moet worden. Het bepaalt alleen dat een eventuele eerste maaibeurt niet voor 15 juni mag plaatsvinden, een tweede niet voor 15 september. Een gedifferentieerd maaibeheer binnen één en dezelfde berm komt flora en fauna ten goede. Vooral veel ongewervelden vereisen het voorkomen van verschillende vegetatiestructuren op korte afstand van elkaar, voor het vervullen van de verschillende stadia in hun levenssyclus. Door een doordacht (maai)beheer komen snel planten en diersoorten (terug) in wegbermen voor die er voordien geen plaats meer vonden. Door een verschralend beheer kan dominantie van hoogproductieve soorten zoals Grote brandnetel, Glanshaver, Fluitekruid worden teruggedrongen ten voordele van soorten als Reukgras, Veldlathyrus, Margriet, Sint-Janskruid, … Ondanks het vitaal belang van natuur en de toegenomen aandacht ervoor, slagen we er onvoldoende in om de afname van natuurkwaliteit in ons leefmilieu een halt toe te roepen. Door middel van het maaisel af te voeren worden nutriënten weggenomen en vermindert de voedselrijkheid van de bodem. Hierdoor krijgen specifieke planten terug meer kans. Verschralen van de bodem is een werk van lange adem. Niet alleen door inspoeling van meststoffen uit vaak zwaar bemeste aanpalende landbouwpercelen, maar ook door de stikstofdepositie uit de lucht die jaarlijks meer dan 50 kg per hectare kan bedragen. Bij een natuurvriendelijk bermbeheer is een termijnplanning een absolute noodzaak om behoorlijke resultaten te kunnen verwachten. Volgens de ene bron kan de hoeveelheid biomassa met 10 % afnemen in een periode van 4 jaar (Zwaenepoel, 1993). Andere bronnen spreken van een massareductie van 30 % en 50 % in 5 jaar (De Wilde et al., 2000). Door een consequent maaibeheer, namelijk maaien op het moment dat de meeste voedingsstoffen in de planten zitten én afvoer van het maaisel, worden grassen minder dominant en krijgen kruiden meer kansen. Op voorwaarde dat er zich geen andere verstoringen (met toevoer van nutriënten) voordoen, zal de biomassaproductie dalen totdat zich een vrij stabiele vegetatie heeft gevormd. Vooral de 1ste maaibeurt is verantwoordelijk voor het verschralend effect. De 2de maaibeurt is van groot belang voor een gunstige vegetatiestructuur. Door het maaien en de afvoer van het maaisel ontstaan openingen in de vegetatie met een grotere lichtinval, waar kiemplantjes van minder competitieve soorten zich kunnen vestigen. Een soorten- en structuurrijke vegetatie levert de ideale combinatie om de hoogste faunavariatie te bewerkstelligen. Wanneer een grasland in het voorjaar wordt gemaaid, krijgen bepaalde plantensoorten meer kans dan wanneer gemaaid wordt in de volle zomer. Is veel bloei gewenst in het voorjaar of in de nazomer, dan zal een ander maaitijdstip meer geschikt zijn. Tabel 1: Overzicht van enkele voorjaars- en zomerbloeiers
Voorjaarbloeiers Fluitekruid Scherpe boterbloem Smalle weegbree Grote ereprijs Grote muur Groot streepzaad Gewone veldsla Aanleiding en doelstellingen
Zomerbloeiers Knoopkruid Dagkoekoeksbloem Grote tijm Rapunzelklokje Sint-janskruid Boerenwormkruid Gewoon duizendblad 4
Groot Kaasjeskruid Grote klaproos
Heelblaadjes Wilde peen
Bermen zijn er in allerlei vormen, zowel brede, hellende, natte als droge bermen komen voor. Deze sterk variërende milieus herbergen elk specifieke plantengemeenschappen die in het omringende intensief beheerde landbouwlandschap vaak geen enkele kans meer krijgen. In de berm aangeplante houtachtige soorten kunnen belangrijke verbindingsassen vormen. Op termijn kunnen ze de kostprijs van bermbeheer reduceren. Een uitbreiding van houtkanten met vruchtdragende soorten kan interessant zijn voor een aantal specifieke fauna-elementen. Bermvegetaties kunnen bovendien ook bijdragen aan het beschermen van de bodem tegen erosie. Een bermvegetatie kan dezelfde functie vervullen als een grasbufferstrook, waar afstromend water wordt afgeremd en beter infiltreert in de bodem.
Figuur 3: Bermen vormen vaak de enige extensief beheerde zone in het omliggende agrarische landschap
Aanleiding en doelstellingen
5
3 Werkwijze Bij de opmaak van het bermbeheerplan werd een gestandaardiseerde methodiek gevolgd. De uitvoering van het project doorliep de volgende stappen:
Voorbereidend werk; Inventarisatie; Verwerking van de gegevens; Evaluatie.
Bij aanvang van het bermbeheerplan werden in samenspraak met de gemeente de te inventariseren straten geselecteerd. Alle bermvegetaties van de geselecteerde wegen geïnventariseerd. Een eerste inventarisatie gebeurde in de periode mei-juni. Naast de voorjaarsinventarisatie werden alle bermen, met het oog op preciesere informatie voor de bermtypebepaling, een tweede keer geïnventariseerd in augustus-september.
3.1 Voorbereidend werk Op basis van de informatie die verkregen werd van het gemeentebestuur van Brakel, de topografische kaart, de bodemkaart, de biologische waarderingskaart en de reliëfkaart werden de bermen gedigitaliseerd in een GIS-omgeving (Geografisch Informatie Systeem). Alle digitaal ingetekende bermen werden voorzien van een volgnummer. Aan ieder digitaal ingetekende berm werd een databestand gekoppeld met de gegevens die opgenomen werden tijdens de inventarisatie.
3.2 Inventarisatie Tijdens de inventarisatierondes werden alle aangeduide bermen in Brakel aan een terreinbezoek onderworpen. De in de berm voorkomende plantensoorten werden gedetermineerd en genoteerd. Algemene kenmerken en opmerkingen werden bijgehouden aan de hand van een hiervoor opgesteld inventarisatieformulier. Deze inventarisaties omvatten de gehele breedte van de berm met inbegrip van de eventueel aanwezige bermgracht die de scheiding met de aanpalende percelen vormt. Op basis van de actueel voorkomende soorten, de talrijkheid en de landschappelijke ligging van de berm wordt een bermtype toegekend. Per straatdeel wordt een formulier ingevuld. Hierbij wordt meestal uitgegaan van de straat als geheel, wat uiteraard niet altijd volledig overeenkomt met de reële situatie op het terrein. In het kader van dit bermbeheerplan is het minder zinvol om nog meer in detail in te zoomen op deeltrajecten daar dit tot een praktisch onhaalbaar maaischema zou leiden. Meestal betrof een straatdeel de gehele straat. Op sommige plaatsen was de vegetatie binnen eenzelfde straat echter zo verschillend dat toch straatdelen dienden onderscheiden te worden, soms ook met een verschillend beheeradvies. Een straat loopt bijvoorbeeld door een stuk bos en vervolgens een deel door akkerland. Gezien de grote verschillen krijgen deze twee delen een aparte fiche, een verschillend bermtype en dus een ander beheer toegewezen. Bij de inventarisatie werd naast een uitvoerige soortenlijst, ook aandacht besteed aan eventuele knelpunten m.b.t. de berm zoals hindernissen in de berm, sluikstorten, exoten, herbicidengebruik, … Bij de concrete uitwerking van het bermbeheerplan werd prioritair aandacht besteed aan de praktische haalbaarheid van het plan. Dit wil zeggen dat op sommige plaatsen toegevingen werden gedaan naar beheer toe. Een straatdeel van het Werkwijze
6
zeer voedselrijke type, met een smalle strook van het matig voedselrijke type, kreeg geen ander beheer toegewezen. Om een opdeling in types te maken is in principe één inventarisatie in het voorjaar doorgaans voldoende. Om de wetenschappelijke correctheid en precisie nog te verbeteren, is een tweede opname in het najaar noodzakelijk. Bij de inventarisatie van het grondgebied van Brakel werden 201 plantensoorten waargenomen in 262 straatdelen. Dit is slechts een momentopname waardoor kan verondersteld worden dat dit aantal in realiteit nog hoger ligt. Een berminventarisatie enkel gebaseerd op het actuele soortenaantal is echter geen goede referentie (exoten, tuinplanten, cultivars,…). Per bermstrook werd een fiche opgesteld, waarin volgende informatie wordt genoteerd: Informatie over de weg: straatnaam, soort wegverharding, ligging; Informatie over de bermstrook: bermbreedte, breedte bermgracht, aantastingen, hindernissen, bijzondere waarnemingen, bomenrijen of houtkanten, aanpalend bodemgebruik; Informatie over het beheer: huidig beheer en eventueel reeds advies over toekomstig beheer; Informatie over fauna & flora: aantal waargenomen (planten)soorten per straatdeel met hun talrijkheid. De planteninventarisatie geeft aan wat de botanische waarde van de berm is. Bijna geen enkele berm heeft over de gehele lengte een uniforme breedte. Daarom werden bermbreedtes opgenomen volgens een indeling in klassen (van 0,5 tot >3 meter). De bermlengtes worden berekend op basis van de digitale gegevens (GIS). Door de bermlengte te vermenigvuldigen met de bermbreedte werd de maximaal te maaien oppervlakte berekend. Op veel plaatsen is de bermvegetatie onderworpen aan één of andere limiterende factor (gazonbeheer, herbicide, omploegen,…). Deze oppervlakte wordt ook opgenomen maar er wordt niet gemaaid en er komt geen maaisel vrij. De berekende oppervlakken moeten dan ook als indicatief beschouwd worden. Een berminventarisatie is uiteraard maar een momentopname waarbij de vegetatie op relatief korte tijd aanzienlijk kan veranderen. Na het verwerken van de basisgegevens en de bepaling van het bermtype per straatdeel wordt het meest geschikte beheer bepaald. Deze gegevens resulteren in een beheerkaart en werkplanning waarbij in grote mate rekening wordt gehouden met de praktische en financiële haalbaarheid. Om deze redenen worden tien bermtypes herleid tot slechts drie beheerkaarten met drie verschillende maairegimes.
3.3 Verwerking van de gegegens Na de inventarisatie werd het geschikte beheer per type bepaald. De verhoging van de soortenrijkdom van zowel flora als fauna staat in het beheer centraal. Naast het verhogen van de natuurwaarde werd bij het formuleren van de beheervoorstellen steeds de technische (arbeidsvolume en werkplanning) en financiële consequenties indachtig gehouden. De botanische informatie werd bij sommige bermen ook aangevuld met enkele faunawaarnemingen. Op die manier kunnen de uiteindelijke beheeradviezen beter onderbouwd worden.
Werkwijze
7
De uiteindelijke doelstelling is te komen tot een grotere ecologische waarde en diversiteit van de gemeentelijke bermen maar ook, waar mogelijk, tot economisering van het beheer (extensiever beheer, minder frequent maaien, e.d.). Voor het bermbeheer van de gemeente werd speciaal een database ontwikkeld. Per ingevoerd bermdeel wordt een record opgeslagen. Aan de hand van de meest kenmerkende soorten en hun aantal, wordt telkens een bermtype toegekend. Achteraf kunnen bermen met gelijkaardige vegetaties geselecteerd worden. Uit die gelijksoortige vegetatietypes kunnen dan maairoutes geëxtraheerd worden met eenzelfde beheervorm. De verkregen inventarisatiegegevens resulteerden in een typering van de bermvegetatie, de inschatting van de (potentiële) waarde en kansrijkdom van de bermen en in de opmaak van een beheer- en inrichtingsplan voor deze bermen, dat aanvaardbaar en haalbaar is voor de beheerder. Hoewel er gestart wordt van de huidige vegetatie geeft dit samen met de randwaarde toch een goed beeld van de potenties van de onderzochte bermen. Andere auteurs gebruiken indelingen met meer types (bv. Zwaenepoel (1998): 37 types). Deze indeling komt de praktische werkbaarheid echter niet ten goede. Indien toch gewenst, kan men op basis van de uitvoerige soortenlijst met talrijkheid, dit alsnog detailleren. Voor de te maaien bermen werd per maaitijdstip een overzichtskaart opgesteld op een hanteerbare schaal met aanduiding van de te maaien bermdelen en de uit te voeren beheerhandelingen. De bermtypen worden op een kaart, via een GIS-verwerking met een kleurencode voorzien zodat op een overzichtelijke wijze direct kan afgelezen worden waar de diverse vegetatietypen zich situeren.
3.4 Evaluatie en monitoring Met dit bermbeheerplan is het de bedoeling om de natuurwaarden van de wegbermen te behouden, waar nodig te herstellen of verder te ontwikkelen. Beheeringrepen moeten uiteindelijk leiden tot een merkbare en meetbare verhoging van de natuurwaarden op basis van hun botanische verscheidenheid. Om te kunnen inschatten of het beheer op termijn positieve effecten heeft is het van belang om dit te monitoren en een inventaris te hebben van de beginsituatie. Tijdens de eerste inventarisatieperiode werden straatdelen aangeduid die in aanmerking kwamen voor het uitzetten van een permanent kwadraat. Permanente kwadraten zijn afgebakende perceeltjes waarin de aanwezigheid en de bedekking van alle soorten in detail beschreven worden aan de hand van een specifiek daarvoor opgestelde schaal (Braun-Blanquet). De proefvlakken hebben best een vergelijkbare oppervlakte, maar door de sterk wisselende breedte van bermen is dit niet altijd mogelijk. De proefvlakken zijn zo gekozen dat er een minimale randwerking is van verkeer of landbouwactiviteiten en dat ze het betreffende type goed vertegenwoordigen in de gemeente.
Werkwijze
8
Figuur 4: Brakel permanent kwadraat 5 (Klaaie deel 1)
De breedte van het proefvlak wordt steeds zo groot mogelijk genomen, waarbij voldoende afstand van de weg en eventuele hindernissen gehouden wordt om randinvloeden minimaal te houden. Te dicht bij de weg zou onrealistische resultaten opleveren door invloeden van het verkeer (strooizout, tredvegetatie,…) Anderzijds kan mestinspoeling of herbicidenimpact mee aan de oorzaak liggen van een afwijkende opname wanneer de proefvlakken te dicht tegen akkers of weilanden zouden liggen. Zowel de talrijkheid als de bedekkingsgraad van de verschillende plantensoorten wordt in rekening gebracht. Dit gebeurt door middel van de Braun-Blanquetschaal. Deze schaal houdt zowel rekening met het aantal individuen van een soort als met de bedekking. Met behulp van deze schaal zijn wijzigingen in de vegetatie goed te beschrijven. Tabel 2: Braun - Blanquet schaal
Code r + 1 2m 2a 2b 3 4 5
Aantal individuen Zeer weinig Weinig Talrijk Zeer talrijk Willekeurig Willekeurig Willekeurig Willekeurig Willekeurig
Bedekking <5% <5% <5% <5% 5 – 12,5 % 12,5 25 % 25 – 50 % 50 – 75 % 75 – 100 %
De ligging en grootte van deze opnamepunten wordt nauwkeurig beschreven en met GPS ingelezen. De vlakken hebben ook op het terrein steeds een zichtbaar, zo duurzaam mogelijk referentiepunt zodat ze achteraf gemakkelijk ook zonder coördinaten teruggevonden kunnen worden. Van elk proefvlak werden diverse foto's genomen. Foto's van eenzelfde locatie en op een identiek moment in het jaar bieden een vlotte en efficiënte manier om de verschillen in algemeen uitzicht zoals bloeiaspect, hoogte van de vegetatie, evolutie van grote distel- en brandnetelhaarden vast te stellen. Deze vegetatieopnamen laten toe in de toekomst een opvolging van het gevoerde beheer door te voeren. In de loop van de tijd kan de bedekkingsgraad van de verschillende soorten wijzigen. Dit kan wijzen op een positieve of een negatieve evolutie. Werkwijze
9
Bij planten blijkt in het algemeen dat een verschralingsbeheer veelal een interessantere vegetatie oplevert, met dien verstande dat er zeker ook met timing van maaibeurten moet rekening gehouden worden om de mogelijkheid tot zaadzetting van specialere soorten te verzekeren. Verschuift de bedekkingsgraad van de ecologisch interessantere soorten in de goede richting en verhoogt de diversiteit, dan zit men op goede weg met het verschralingbeheer. Op basis van die evaluatie kan het beheer eventueel worden bijgestuurd. Veel van de waargenomen patronen (toename of afname van zeldzame soorten, stijgen of dalen van soortenrijkdom,…) blijken contextspecifiek te zijn, wat impliceert dat resultaten uit één onderzoek of van één locatie niet zomaar te transponeren zijn naar andere studiegebieden of regio's (o.a. Desender, et.al., 2004). Door bijvoorbeeld elke twee à drie jaar deze opnameplaatsen terug te inventariseren, kan gemakkelijk de evolutie afgeleid worden. Het beheer kan dan indien noodzakelijk worden bijgestuurd. De resultaten van de proefvlakken werden, gekoppeld aan het bermbeheerplan deel 1, in een afzonderlijk rapport afgeleverd (partim Permanente kwadraten).
Werkwijze
10
4 Beheerdoelstellingen Hoewel bij het opstellen van het beheerplan van de samenstelling en de ingeschatte kansrijkdom van de berm vegetaties werd vertrokken, werd bij het vastleggen van de beheersrichtlijnen eveneens rekening gehouden met fauna-elementen, in het bijzonder met insecten en kleine zoogdieren. Per gemeente komen minstens 200 plantensoorten voor in bermen. Doordat tal van insecten en zoogdieren afhankelijk zijn van deze planten vormen bermen een zeer belangrijk te beschermen milieu. De verhoging van de soortenrijkdom, aantal individuen van zowel flora en fauna staat naast de verkeersveiligheid, de arbeidsspreiding en de verhoging van de landschappelijke waarden in het beheer centraal. Een van de doelstellingen van een ecologisch bermbeheer, is het brengen van meer structuurvariatie in een berm. Dit kan o.a. bereikt worden door gefaseerd te maaien. Het creëren van gedifferentieerde overgangsmilieus is enkel in brede bermen mogelijk. Overgangssituaties ontstaan in de regel door extensivering van het beheer naar de omliggende terreinen toe en door toepassing van verschillende beheersmethoden. Over het algemeen zijn de bermen smal tot zeer smal en is differentiatie onmogelijk. Wat wegbermen voor de fauna betekenen is minder duidelijk omdat specifiek onderzoek grotendeels ontbreekt (behalve voor dagvlinders en loopkevers). In ieder geval is duidelijk dat er een duidelijke relatie bestaat tussen de diversiteit van de bermflora en de fauna. Structuur in de vegetatie (zowel horizontaal als verticaal) blijkt een grotere invloed op de samenstelling van de fauna te hebben dan de soortensamenstelling (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996). De ecologische waarde van de bermen hangt hoofdzakelijk af van de omgevingsfactoren zoals grondsoort en vochtgehalte van de bodem, maar ook van de antropogene invloed. Door de steeds verder afnemende natuurwaarde van het achterliggende land, wordt de natuurfunctie van bermen alsmaar belangrijker. De straten die doorheen akkergebieden lopen blijken in veel gevallen weinig tot geen waardevolle soorten te bevatten. Omploegen van bermen, opvullen van sloten, herbicidengebruik, bodemerosie en bemesting hebben de meeste soorten uit het akkerlandschap doen verdwijnen. In wegbermen overleven nog heel wat soorten uit vochtige tot natte gras- en hooilanden, die een eeuw terug vrijwel alleen te vinden waren in de beek- en rivierdalen. Door de bemesting van de intensieve, moderne landbouw zijn deze echter vrijwel verdwenen. Op geschikte plaatsen kunnen houtachtige soorten worden aangeplant. Deze houtkanten hebben een hoge ecologische waarde, en kunnen op termijn de kosten van maaien reduceren. Bermen kunnen een corridorfunctie vervullen tussen de sterk versnipperde (natuur)gebieden. Een houtkant tussen twee bossen kan ervoor zorgen dat dieren zich vlot kunnen verplaatsen tussen de deelgebieden. Om de ongewervelden te beschermen is het aangewezen om jaarlijks maar één maal te maaien na eind september zonder rechtstreekse afvoer van het maaisel, zoals dit gebeurt in natuurgebieden. Op bermen is dit wegens de zichtbaarheid zelden realiseerbaar, tenzij op verschraalde bermen van het matig voedselrijke type, of wanneer al een meter in juni kan gemaaid worden. Een andere doelstelling van het ecologisch beheer is om het aandeel bloeiende kruiden naar omhoog te trekken. Bloeiende planten zijn voor veel groepen ongewervelden cruciaal Beheerdoelstellingen
11
als voedselbron. Het spreekt voor zich dat windbestuivende soorten zoals de grassen hiervoor minder meerwaarde bieden. Enkele ingrepen kunnen bijdragen om de actueel minder waardevolle bermen meer kansen te geven:
Afvoer van het maaisel; Externe invloeden beperken; Sensibilisatie (herbicidengebruik of gazonbeheer vermijden); Verbeteren van de waterkwaliteit van de bermgrachten; Niet langer deponeren van baggerslib op de bermen; Zacht hellend profileren van de sloothellingen; Aanplanten van een houtkant of bomenrij; Aanleggen van bijkomende bermgrachten; Exotenbestrijding.
Door een consequent maaibeheer, namelijk maaien op het moment dat de meeste voedingstoffen in de planten zitten en afvoer van het maaisel, worden grassen minder dominant en krijgen kruiden meer kansen. Op voorwaarde dat er zich geen andere storingen (met toevoer van nutriënten) voordoen, zal de biomassaproductie dalen totdat zich een vrij stabiele vegetatie heeft gevormd. Vooral de 1e maaibeurt blijkt verantwoordelijk te zijn voor het verschralend effect. De 2 e maaibeurt is van groot belang voor een gunstige vegetatiestructuur. Door het maaien en de afvoer van het maaisel ontstaan openingen in de vegetatie met een hogere lichtinval, waar kiemplantjes van minder competitieve soorten zich kunnen ontwikkelen. Door het grote aantal functies die wegbermen vervullen, kunnen zich in de praktijk zelden echt stabiele vegetaties vormen die nodig zijn voor tal van kwetsbare soorten. Echt interressant wordt de berm meestal pas al hij aan min of meer natuurlijke vegetaties grenst zoals bossen, moerassen of natuurgebieden.
Figuur 5: Echt interessant wordt de berm meestal pas als die aan min of meer natuurlijke biotopen grenst (Maaistraat)
Beheerdoelstellingen
12
5 Bedreigingen en knelpunten Veel mensen zijn zich niet bewust van de ecologische functie die wegbermen vervullen. Ze bestempelen de wegberm vaak als slordig of beschouwen hem zelfs als een haard van onkruiden die zoveel mogelijk dienen bestreden te worden. Sensibilisatie is dan ook uitermate belangrijk. Tijdens de inventarisatierondes werden zeer veel knelpunten waargenomen die een waardevolle vegetatie hypothekeren. Het frequentste geval is zonder twijfel het gebruik van herbiciden. Daarnaast is het omploegen van de berm een vaak aangetroffen fenomeen. Het resultaat van een ecologisch bermbeheer is op een korte termijn zichtbaar, op voorwaarde dat zich geen verstoringen voordoen. Het dumpen van (organisch) afval op de vegetatie kan waardevolle vegetaties vernietigen en woekerende soorten stimuleren waardoor vele jaren ecologisch beheer op korte tijd teniet gedaan wordt. De praktijk leert dat mits enige flexibiliteit, goede wil en een goede planning een geschikt ecologisch beheer kan worden gevoerd en dat de meeste tegenargumenten gebaseerd zijn op onjuiste informatie en onwetendheid. De beperkte ecologische waarde van veel bermen is vooral te wijten aan:
Aanvoer van meststoffen uit naastgelegen percelen via wind of afstromend regenwater; Storten van (organisch) afval in de berm; Ongunstig beheer (bv. gazonbeheer); Chemische en mechanische belasting door het verkeer; Aanplant van vreemde (houtachtige) gewassen (exoten); Verstoring van de vegetatie door bodembewerking; Totale destructie van de vegetatie door herbiciden of andere biociden; Aanleggen van verhardingen.
Dikwijls komen meerdere limiterende factoren samen voor. Wordt de berm niet bespoten, voortijdig gemaaid of gebruikt als alternatieve parkeerplaats, dan is hij stortplaats voor allerhande afval. Goed begroeide, stabiele bermen zijn zeer zeldzaam. Door hun beperkte breedte zijn bermen vaak sterk onderhevig aan externe factoren. Zo kan bijvoorbeeld door het uitwijken van wagens de interessante vegetatie, die door jarenlang ecologisch beheer is ontstaan, op vrij korte tijd vernield worden. Het is dan ook wenselijk om negatieve externe factoren zoveel mogelijk te vermijden of te remediëren. Een betere wetgeving omtrent de bescherming van bermen is broodnodig. Ook zijn er duidelijke afspraken noodzakelijk over de breedte van de wegberm die aan een ecologisch bermbeheer zal onderworpen worden. Een maaischema dat consequent voor de hele berm geldt en door elke aanpalende grondgebruiker gerespecteerd wordt is zeer belangrijk voor het welslagen. Het aanleggen van bijkomende bermgrachten of het aanplanten van bomenrijen kan een belangrijke bijdrage leveren aan de bescherming van de bermvegetatie. Uiteraard is dit niet overal gewenst.
5.1 Inzaaien van de berm met het aanpalende landbouwgewas Op zeer veel plaatsen in Brakel wordt de bermoppervlakte integraal mee bewerkt en ingezaaid met het landbouwgewas. Waar een bermgracht als buffer ontbreekt, is het mee Bedreigingen en knelpunten
13
omploegen van de berm een zeer gewone activiteit. Vaak wordt deze oppervlakte zelfs mee behandeld met alle ingrepen op de akker (bemesting, bespuitingen,…).
Figuur 6: Mee inzaaien van de bermoppervlakte is bij het ontbreken van een bermgracht een zeer gewone activiteit
Het spreekt voor zich dat er zich op deze manier geen waardevolle vegetatie kan ontwikkelen en zeldzame populaties op die manier op zeer korte tijd vernietigd worden. Het in cultuur nemen van openbaar domein kan niet worden getolereerd. Het inzaaien van de berm (bv. Maïs) vormt bovendien een inbreuk op de wegcode die stelt dat de openbare weg vrij moet zijn van hindernissen. Sommige wegen uit de Atlas der buurtwegen (1840) zijn echter in de loop der jaren over de hele openbare oppervlakte met wegverharding aangelegd. Landbouwers bewerken tot ongeveer 30 a 50 cm van de verharding om machines niet te beschadigen aan de wegfundering. Het bekijken van de correcte officiële breedte van de openbare weg is een detailonderzoek per perceel en valt buiten het bestek van deze opdracht. Wanneer het gemeentebestuur deze zeer smalle strook wil (laten) maaien, zijn zij strikt genomen gebonden aan het bermbesluit. Het staat echter buiten kijf dat ook in deze situaties, zeldzame plantensoorten of niet, de bermvegetaties een crutiale rol spelen in het algemeen milieubehoud (erosiebestrijding, natuurlijke plaagbestrijding, leef- en foerageergebied voor akker- en weidevogels en jachtwild). En dat ook hier minstens een meterstrook zou moeten gerespecteerd worden. Tabel 3: Straatdelen waar bodembewerking tot tegen de weg werd waargenomen
Straatnaam Burreken Doensberg Driestenbroekestraat Fayte Fransbeke Galgestraat Gauwinkel Gelategemstraat Hameidries Heyveld Hollebeekstraat Hoogkouterstraat Koestraat Laaistok Bedreigingen en knelpunten
Straatdeel
1 3 1
1 2
3
Fichenummer 1808 1105 1093 1111 1188 1107 1858 1575 1082 1599 1573 1822 1115 1180 14
Landuitweg Langakkerstraat Lange Haag Leierwaarde Maaistraat Perlinkweg Pevenage Pieter Hoelmanstraat Pieter Hoelmanstraat Plankkouter Rameiveld Steenpaal Tenbergen Tenbergen Terdutsen Trimpont (vanaf maandagstraat) Twaalbunderstraat Verrebeke Vijverdal Vissegem Vossenbroekstraat Vunkstraat Wallekouter Zwalmbeekweg
2 2
1 2
2 1 1 1
2
1171 1856 1190 1817 1173 1781 1162 1168 1170 1145 1571 1176 1090 1193 1151 1164 1841 1083 1595 1776 1601 1092 1087 1834
5.2 Intensief maaibeheer Gazonbeheer komt zeer vaak voor waar de berm grenst aan bebouwing of tuinen. Men spreekt van gazonbeheer indien minstens vier maal per jaar gemaaid wordt. Bij jaarlijks die à vier keer maaien gaan planten zoals Grote brandnetel, Akkerdistel en Gewone glanshaver snel overheersen. In het tweede geval, wanneer de berm herschapen wordt in een gazon krijgen maaibestendige soorten als Madeliefje en Straatgras de overhand. Het niet respecteren van de juiste maaidata zorgt vaak voor een sterke uitbreiding van de grasachtige soorten. Bij twee tot drie maal gehooide graslanden komen minstens 100 plantensoorten voor. Bij viermaal of meer loopt het soortenaantal terug tot niet meer dan 20 soorten (Abt, 1989). Met iedere plantensoort die (plaatselijk) uitsterft verdwijnen gemiddeld 10 diersoorten (Gilgen, 1983). Ten gevolge van een ongunstig beheer kan de biodiversiteit dus zeer snel teruglopen. De gevolgen hiervan kunnen rampzalig zijn en vaak niet op korte termijn merkbaar. Bovendien gaat gazonbeheer vaak samen met het gebruik van (kunst)meststoffen en/of met het gebruik van herbiciden tegen tweezaadlobbigen. Intensief maaibeheer (gazonbeheer) zonder gebruik te maken van meststoffen en biociden, en waarbij het maaisel telkens wordt verwijderd is echter steeds beter dan het gebruik van totaalherbiciden.
Bedreigingen en knelpunten
15
Figuur 7: Op diverse plaatsen gaan particulieren zelf over tot het "beheren" van de bermvegetatie (Leinstraat) Tabel 4: Straatdelen waar de maaidata uit het bermbesluit niet worden gerespecteerd
Straatnaam Breedstraat Donkerstraat Dorrebeekstraat Driestenbroekestraat Fayte-wegel Galgenstraat Hoge zavel Hollebeekstraat Hoogbos Kapellen Kleistraat Kremerstraat Kruisstraat Leinstraat Lepelstraat Loofweg Oolstraat Perreveld Pevenage Pieter Hoelmanstraat Pullem Reepstraat Rozenhoek Spinele Steenberg Termergelstraat Verrebeke Vijverdal
Straatdeel
2 4
4 2
1
2 1
1 2 1 2
Fichenummer 1157 1158 1805 1094 1113 1565 1583 1572 1562 1153 1855 1154 1597 1184 1803 1813 1161 1809 1162 1170 1172 1136 1800 1143 1119 1102 1083 1596
5.3 Herbicidengebruik Het gemeentebestuur gebruikt geen bestrijdingsmiddelen in wegbermen, maar al te vaak neemt de bevolking het roer in eigen handen door een stuk van de bermvegetatie dood te spuiten. Dit heeft vaak als resultaat dat de ongewenste soorten nog verder toenemen. Bedreigingen en knelpunten
16
Herbiciden hebben evident nefaste effecten op planten en dieren. De meest gebruikte producten zijn bijna steeds kankerverwekkend, mutageen of veroorzaken steriliteit. Het totaal verbieden van biociden in wegbermen door het bermbesluit is een meer dan logische beslissing (Zwaenepoel, 1998). Van zeer veel herbiciden blijven zeer lang residuen achter in de bodem. Deze producten spoelen gemakkelijk uit naar het grond- en oppervlaktewater.
Figuur 8: Bermvegetaties worden vaak kapotgespoten uit vrees voor overwaaiende onkruidzaden (Fransbeke)
Bovendien worden voorgeschreven dosering door particulieren vrijwel nooit gerespecteerd uit vrees dat de planten toch niet zouden afsterven. De nodige persoonlijke beschermmiddelen worden niet gedragen en vaak worden spuitresten gewoon in het oppervlaktewater geloosd. Dit gedrag leidt tot een verhoogde kans op resistentie en een nog hogere milieu-impact. Vaak zijn verpakkingen te groot waardoor producten jaren later, wanneer de actieve stoffen reeds lang niet meer erkend zijn, toch nog gebruikt worden. Tabel 5: Straatdelen waar het gebruik van herbiciden werd vastgesteld
Straatnaam Berendries Bijstierstraat Boekendries Brakelbosstraat Broekweg Diggieweg Dorrebeekstraat Fayte Fransbeke Gelategemstraat Hoge zavel Hutte Kleistraat Kloosterstraat Korte Dreef Leberg Matrouwstraat Matrouwstraat Neerhofstraat Bedreigingen en knelpunten
Straatdeel
3
Fichenummer 1830 1849 1826 1181 1862 1854 1805 1111 1188 1575 1583 1861 1855 1150 1191 1779 1577 1577 1840 17
Nieuwstraat Okkerbeke Oolstraat Pevenage Pieter Hoelmanstraat Poorterij Pullem Schoolstraat Stockstraat Tenbergen Termergelstraat Vijverdal Wijnstraat
2 1 2 1 2 1 1
1788 1192 1161 1162 1170 1793 1175 1844 1592 1090 1102 1595 1590
Vernietigen van distels met herbiciden wordt ondanks het bermbesluit nog steeds druk toegepast en gebruikt als excuus om grote delen van bermen met biociden te behandelen. Uit de literatuur blijkt echter dat bestrijden van distels perfect mogelijk is volgens de maaidata uit het bermbesluit. Het blijkt dat geen enkele inheemse distelsoort op die moment rijp zaad kan produceren (Zwaenepoel, 1998). Het nog steeds verplichte bestrijden van distels is een doorn in het oog van het natuurbehoud, omdat distels absoluut geen bedreiging meer vormen voor de landbouw. Bovendien worden bepaalde soorten vaak verward waardoor waardevolle planten bestreden worden (Kaardebol, Klitsoorten,…). Het gebruik van totaalherbiciden zorgt ervoor dat eenjarige (akker)onkruiden zich vestigen. Dit door de persistente aanwezigheid van de zaden in de bodem (Vogelmuur, Paarse dovenetel, Klein kruiskruid,…). Vaak zijn het juist deze soorten die men trachtte te bestrijden. Een goed beheerde berm bevat zo goed als geen storende akkeronkruiden waarvan de zaden zich kunnen verspreiden. Soorten van stabiele bermen zoals Sint-janskruid, Knoopkruid of Vlasbekje zullen zich niet snel op akkers vestigen. Op sommige plaatsen domineren Heermoes, Lidrus en andere sporenplanten. Herbiciden werken dikwijls uitsluitend tegen een- of tweezaadlobbige soorten. Sporenplanten kunnen dan dikwijls dermate dominant worden dat het zeer lang duurt vooraleer er zich terug een goed ontwikkelde kruidengroei vestigt.
Figuur 9: Bermen kunnen bijdragen om de schadelijke effecten van bodemerosie te reduceren (Galgestraat)
Bermen kunnen dezelfde functie als grasbufferstroken vervullen. De bermstrook draagt bij tot het vertragen en infiltreren van afstromend regenwater. Zeker in het erosiegevoelige Bedreigingen en knelpunten
18
gebied van de Vlaamse Ardennen is dit belangrijk. Wanneer deze vegetatie wordt kapotgespoten, of de berm wordt mee ingezaaid verdwijnt de bufferende werking.
5.4 Storten van afval in de berm Het storten van afval geeft een vervuild straatbeeld en een ongekende milieu-impact. Het storten van organisch afval leidt tot nutriëntentoename en een toename van de ongewenste soorten. Het storten van afval in de berm leidt tot een verregaande verruiging van de vegetatie en de dominantie van ongewenste soorten zoals Grote brandnetel (Urtica dioica) of Rietgras (Phalaris arundinacea). Slootbagger en achterlaten van maaisel heeft hetzelfde effect op de vegetatie. Particulieren proberen dikwijls woekeronkruiden zoals Grote brandnetel te bestrijden door er grasmaaisel op te deponeren, dit heeft echter het averechts effect. Vaak wordt de berm aanzien als (tijdelijke) opslagplaats voor allerhande materiaal. Op heel veel plaatsen wordt snoeihout, brandhout, afsluitingspalen of balen hooi in de berm gelegd. Deze plaatsen kunnen dan niet met de normale maaibeurten worden gemaaid. De vegetatie wordt hoger met als gevolg het gebruik van totaalherbiciden.
Figuur 10: Vaak wordt de berm aanzien als (tijdelijke) opslagplaats voor allerhande materiaal (Klaaie)
Bermen hebben vaak te kampen met een belangrijke hoeveelheid zwerfvuil. Sluikstorten gebeurt meestal op meer afgelegen plaatsen waar sociale controle ontbreekt. De aanwezigheid van zwerfvuil is bepalend voor de afvoermogelijkheid van het maaisel. Bermmaaisel komt noch als veevoeder, noch voor compostering in aanmerking wanneer het zwerfvuil bevat. Het gestorte afval kan bovendien schade veroorzaken aan maaimachines. Over het algemeen betreft het gestorte afval snel afbreekbaar organisch materiaal (gazonmaaisel), maar ook steenslag, huisvuilzakken of grofvuil wordt dikwijls aangetroffen in de berm. Organisch afval lijkt onschuldig, maar zorgt wel voor een versnelde nutriëntenaanrijking en achteruitgang van de vegetatie. Tabel 6: Straatdelen waar storten van afval werden waargenomen
Straatnaam Biesstraat Kimpestraat Leierwaarde Matrouwstraat Wijmeersstraat
Straatdeel deel 1
Bedreigingen en knelpunten
1
Fichenummer nummer 1824 1859 1817 1576 1609
19
Sensibilisatie van de burger blijft noodzakelijk. Het is belangrijk om voor het maaien zwerfvuil op te ruimen om de hoeveelheid in het maaisel te beperken. Zwerfvuil is milieubelastend. Allerlei oplosmiddelen, verven of oliën verspreiden zich in de omgeving. Ook resten van drukinkten van kranten, folders en verpakkingen komen na verloop van tijd in de bodem of het grondwater terecht (Zwaenepoel, 1998).
Figuur 11: Storten van asfalt in de berm na wegenwerken (Pieter Hoelmanstraat)
Opruimacties op het terrein, eventueel aangevuld met een scheiding bij de verwerker moeten voorkomen dat schade optreedt aan het materieel en dat een eindproduct ontstaat dat te verontreinigd is om een nuttige bestemming te krijgen. In bestekken voor het onderhoud van bermen kan worden opgenomen dat vlak voor de maaibeurt het zwerfvuil dient opgeruimd te worden.
5.5 Sensibilisatie Een goede communicatie is zeer belangrijk om tot een succesvol ecologisch bermbeheer te komen. Niet alleen moet er blijvend werk worden gemaakt van een goede kennisoverdracht onder alle bermbeheerders en andere betrokkenen, daarenboven is het belangrijk om blijvend te sensibiliseren naar het ruime publiek. Wanneer er gesproken wordt over wegbermen wordt vaak direct gezegd "onkruid". Planten in de berm hoeven geen dominerende soorten te zijn, met een aangepast beheer kunnen er gerust lage bloemrijke ecologisch waardevolle planten groeien die zich in de aanpalende percelen niet zullen uitbreiden en dus niet als onkruid hoeven bestempeld te worden. Vlinders vormen een goede soortengroep om een ecologisch beheer met succes over te brengen aan de bevolking. De soortendiversiteit en aantallen van dagvlinders in de bermen is erg laag. Bij de uitwerking van het bermbeheer zal er dan ook voor gezorgd worden dat het beheer vlindervriendelijk wordt gehouden (o.a. gefaseerd maaien). Door plantensoorten die waardplant vormen voor vlindersoorten te beschermen kan de populatie aan vlinders toenemen. Een bloemrijke berm kan enkel op minder voedselrijke bodem en dit kan uiteraard niet als extra maaisel of ander afval in de berm wordt gevoerd. Na verloop van tijd zal de vegetatie minder explosief groeien en minder hoog worden. De meeste knelpunten berusten op een onvoldoende onderbouwde sensibilisatie. Tien jaar ecologisch beheer kan worden tenietgedaan door één enkele maal herbicidengebruik. Vaak zijn brede en potentieel waardevolle bermen soortenarm door te vroeg te maaien en het maaisel te laten liggen. Door twee maal per jaar te maaien en het maaisel af te voeren wordt ernaar gestreefd de bermen te verschralen. Deze verschraling zal de soortenrijkdom Bedreigingen en knelpunten
20
van de vegetatie bevorderen, dominerende soorten doen verminderen en op termijn de biomassa doen dalen.
Figuur 12: De bermen van vele wegen worden vernield doordat regelmatig wagens en landbouwvoertuigen naar de berm uitwijken (Munkweg)
In een aantal straten werd ook waargenomen dat particulieren overgaan tot het beplanten van de berm. Hiervoor worden vaak exoten gebruikt. In een aantal straten wordt de berm zelfs verhard met (half)gesloten verhardingen. Bij deze verhardingen wordt bovendien veelal gebruik gemaakt van herbiciden. Tabel 7: Straatdelen waar particulieren verhardingen aanleggen in de berm
Straatnaam Breedstraat Donkerstraat Fayte Heksteelstraat Hoogbos Kloosterstraat Kremerstraat Lepelstraat Nieuwpoort Oolstraat Pieter Hoelmanstraat Poorterij Pullem Stechelmandries Steenberg Terdutsen Termergelstraat Trimpont
Straatdeel
3 2
1
2 1 2
2 1
Fichenummer 1157 1158 1111 1795 1129 1150 1154 1803 1160 1161 1170 1793 1175 1114 1119 1151 1102 1164
Het gebruik van de omliggende gronden beïnvloedt mee de toestand van de berm. Bermen gelegen naast maïsakkers hebben vaak een hogere voedselaanrijking door uitspoeling. De bermen van vele wegen worden vernield doordat regelmatig wagens en landbouwvoertuigen naar de berm uitwijken. Dit leidt tot verdichting van de bodem. Vooral kleine landelijke wegen die als sluipweg worden gebruikt zijn hieraan sterk onderhevig. Dit mag geen aanleiding zijn tot het verbreden van de verharding, wel tot het sensibiliseren van de bevolking. Bedreigingen en knelpunten
21
Ook het parkeren van voertuigen in de berm werkt nadelig op de bermvegetatie, vooral wanneer zich dit herhaaldelijk voordoet. Problematisch zijn de bermen die door particulieren worden beheerd. Deze bermen zijn (meestal) in woongebieden gelegen en zullen maar met veel moeite aan het particulier beheer kunnen onttrokken worden.
Bedreigingen en knelpunten
22
6 Beheeradvies De verhoging van de soortenrijkdom in zowel flora als fauna en de verhoging van de landschappelijke waarden staan in het beheer centraal. In dit plan werd zoveel als mogelijk getracht om een optimaal compromis te vinden tussen de graad aan verschraling, de bloei en de potenties voor fauna elementen zonder de verkeersveiligheid uit het oog te verliezen. Maaien of begrazen is noodzakelijk om de grazige vegetaties in stand te houden. Door maaien wordt kiemruimte geschapen voor kruiden en wordt dominantie van hoogproductieve soorten tegengegaan. Een hoog soortenaantal heeft ook een gunstige weerslag op de fauna. De maaidata uit het bermbesluit zijn gericht op het maximaal verschralen van de bodem. Voor fauna en flora zijn het echter niets steeds de meest geschikte perioden. Er wordt in een beheer dat zoveel als mogelijk gericht is op het verschralen van de bodem, te weinig rekening gehouden met de kolonisatie en instandhouding van specifieke soorten. Om deze soorten ook in de toekomst in de berm te kunnen behouden is het nodig dat deze planten in de berm zaad kunnen zetten en insecten eieren kunnen afzetten. Dit betekent dat het maaien van deze bermen dan ook noodgedwongen, ten vroegste begin juli een aanvang kan nemen en gefaseerd gemaaid dient te worden. De 15 juni en 15 september maaidata van het bermbesluit steunen op de vaststelling dat het grootste aandeel van onze wegbermen zeer voedselrijk is. Deze maaidata zijn ideaal om de vegetatie het snelst minder voedselrijk te maken, minder te doen produceren, en grassen te doen afnemen ten voordele van kruiden. Dit is uiteraard heel wat, maar gaat voorbij aan het feit dat veruit de meeste bermplanten bloeien op 15 juni en dat de betere vegetaties of delicate soorten vaak andere maaidata vereisen (Zwanepoel, 1998). Bovendien wordt in de omzendbrief benadrukt dat de tweede maaibeurt in september eigenlijk optioneel is. Stikstofdepositie uit de lucht zorgt voor een continue aanrijking van de bermen. Om dit te compenseren, zou jaarlijks minstens eenmaal gemaaid moeten worden met afvoer van het maaisel. Dan blijft de voedingstoestand nog constant. Wil men echt verschralen, dan is een tweede maaibeurt noodzakelijk (Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996). Omdat dieren vaak andere eisen stellen dan planten is het raadzaam om waar mogelijk hiermee rekening te houden. Dagvlinders zijn in dit verband een goed onderzochte diergroep, daarenboven zijn vlinders in de berm een extra attractief element. Vuistregels voor een vlindervriendelijke inrichting en beheer van wegbermen zijn:
Maaien met afvoer van het maaisel, verruiging betekent doorgaans verlies aan vlinderdiversiteit; Zuidelijk gerichte bermen verdienen prioritaire aandacht; Beschaduwde bermen zijn minder interessant voor vlinders; Zorg voor een continu beheer; Plant alleen streekeigen, inheemse (houtige) soorten aan.
Een maaibeheer met afvoer van het maaisel is de absolute basisvereiste van het natuurvriendelijk bermbeheer. Het klepelen van de bermen zonder dat het maaisel wordt afgevoerd, is in vele opzichten een slechte zaak. Maaisel dat op de berm achterblijft, vormt een ideale voedingsbodem voor ongewenste soorten zoals Grote Brandnetel, Akkerdistel, Kleefkruid,… Daarenboven kunnen zwakkere, en meestal minder algemene soorten niet meer groeien of kiemen en neemt de soortenrijkdom sterk af. Met het natuurgerichte Beheeradvies
23
bermbeheer wordt in eerste instantie beoogd om de biodiversiteit van de bermen te optimaliseren. Daarnaast wordt tevens een bloemrijk aspect nagestreefd. Voor het maaien van een eventuele veiligheidsstrook van maximum 1 meter breed, zelfs wanneer het maaien voor 15 juni gebeurt, hoeft geen afwijking op het bermbesluit aangevraagd te worden. Het is wel belangrijk om ook bij de veiligheidsmaaibeurten het maaisel te verwijderen, anders worden veel van de geleverde inspanningen teniet gedaan. De noodzaak van afvoeren kan niet genoeg benadrukt worden. Deze factor is nog belangrijker dan tijdstip of frequentie van maaien. Laten liggen van maaisel veroorzaakt voedselaanrijking en werkt ruderalisatie in de hand. De dominantie van een beperkt aantal, weinig interessante soorten neemt toe, de biomassa stijgt en de bloei neemt af. Dit betekend niet dat het maaisel onmiddellijk moet worden afgevoerd, maar het mag niet te lang blijven liggen. Het maaisel een week ter plaatse laten zou verschillende voordelen hebben. Bijna rijpe zaden kunnen versneld narijpen en uit het maaisel vallen en insecten kunnen wegkruipen. Gedroogd maaisel neemt bovendien minder gewicht en volume in. Het laten liggen van het maaisel vereist wel een extra werkgang (zie verder). Uit onderzoek blijkt dat het aanhouden van een natuurgericht beheer belangrijker is dan het handhaven van exact hetzelfde maaitijdstip. Dit omdat de vegetatieontwikkeling van jaar tot jaar enigszins kan verschillen onder invloed van de weersomstandigheden. Het is beter om rekening te houden met bloei en zaadvorming van doelsoorten. Een tweede maaibeurt gebeurt best pas laat op het seizoen zodat planten zaden kunnen vormen. Door een late najaarsmaaibeurt gaat bovendien de vegetatie kort de winter in met in het voorjaar meer kiemkansen voor de kruidachtige soorten. Om een optimaal verschralingsbeheer te voeren is het ook van belang om een extern beheer te voeren. Extern beheer omvat ingrepen die de uitwendige belasting op het systeem verminderen. Zo heeft het weinig zin om te trachten een berm te verschralen, indien de invloed van bemesting in de omgeving onbeperkt doorgaat. Er moeten dan maatregelen genomen worden om de externe oorzaak weg te nemen.
6.1 Potentiële natuurwaarde Potentiële natuurwaarde wordt niet enkel bepaald door de actuele samenstelling van de vegetatie. Belangrijke factoren zijn de breedte van de berm en de ligging. Bermen aan akkerlanden ondervinden sterke verstoring en zijn vaak onder invloed van herbiciden. Bermen aan permanente graslanden zijn vaak veel stabieler en daardoor vaak soortenrijker. Vaak vormen bermen een degradatiestadium van waardevolle vegetatietypes. Hoe smaller de berm, hoe sterker de invloed van het aanpalend grondgebruik tot uiting komt. Uit de berminventarisatie blijkt overduidelijk dat in smalle bermen langs akkers zelden een waardevolle bermvegetatie aanwezig is. Ondanks de beperkte floristische waarde van smalle bermen in agrarische gebied, zijn deze bermen toch vaak waardevol. Bermen in agrarische gebieden zijn daar dikwijls de enige extensief beheerde zone. De huidige indelingen van bermvegetaties beperken zich tot de aanwezige plantensoorten. Een wetenschappelijke indeling van bermen op basis van andere criteria (bv. ongewervelden) bestaat echter nog niet. Bermen in agrarische omgevingen zijn dan wel dikwijs zeer voedelrijk en hebben een beperktere soortensamenstelling, doch kunnen in die vegetaties een schat aan ongewervelden overleven (sprinkhanen, loopkevers, …) die in de huidige landbouwpercelen geen plaats meer vinden en die op hun beurt een voedingsbron zijn Beheeradvies
24
voor weide- en akkervogels. De beperkte florisctische waarde van zeer voedselrijke bermen kan dus geen argument zijn om deze niet ecologisch te gaan beheren. Wanneer de bermen voldoende breed zijn kan gekozen worden voor gefaseerd maaien. Hierbij wordt niet alles gelijk gemaaid, maar zijn er overgangen in vegetatiehoogte. Deze ruigtes geven kansen aan specifieke soorten waaronder veel vlindersoorten. Tussen de afwisselende stroken kunnen insecten dan migreren naar de andere zone, zonder hun leefgebied (tijdelijk) te verliezen. Als men de vegetatie spontaan wil laten ontwikkelen, wordt niet beplant of ingezaaid. De aard van de uitgangssituatie is bepalend voor het vegetatietype dat zich spontaan zal ontwikkelen. Het eindresultaat is sterk afhankelijk van een aantal factoren, o.a. de bodemsoort en de plaatselijke milieuomstandigheden. Echt interessant wordt de berm meestal pas als die aan min of meer natuurlijke vegetaties zoals bossen, waterpartijen of natuurgebieden grenst. Een akkeronkruidenbeheer door oppervlakkige grondbewerking kan in de bebouwde kom, waar geen interferentie met landbouw optreedt, een perfect alternatief zijn voor het inzaaien van bermen met bloemenmengsels, dat vanwege de kans op floravervalsing minder valt aan te bevelen. Sommige bronnen prefereren ploegen (Zwaenepoel, 1998), niet kerende grondbewerking verdient echter de voorkeur. Enkele algemene vuistregels voor een faunavriendelijk beheer: Faunavriendelijk beheer houdt in dat een meer structuurrijke vegetatie kan ontwikkelen (gefaseerd maaien & extensiever beheer); Via verschralingsbeheer bekomt men een grotere biodiversiteit en op termijn een extensiever beheer met minder biomassaproductie; Planten die men wil terugdringen (bv. Akkerdistel) worden best tijdens de bloei gemaaid; Planten die men wil bevorderen (bv. Wilde peen) worden na de zaadvorming gemaaid; Onregelmatig beheer heeft een ongunstige invloed op de vegetatie omdat geen stabiele milieus kunnen ontwikkelen; Het maaien van de bermen dient zoveel als mogelijk te gebeuren van op de wegverharding. Verschralingbeheer heeft het meeste effect waneer gemaaid wordt op het tijdstip dat de meeste voedingstoffen in de bovengrondse plantendelen zitten.
6.2 Ontwerp Reeds bij het ontwerp en de aanleg van bermen dient er aandacht te zijn voor het latere onderhoud en groenafval dat daarbij zal geproduceerd worden. De aanvoer van rijke teelaarde moet vermeden worden en de ontwikkeling op de aanwezige bodem gestimuleerd. Een goede inrichting van de berm kan de beheerskosten verminderen. Moeilijk toegankelijke plaatsen zoals vangrails en middenbermen vergen meer tijd voor beheer en vereisen aparte specifieke apparatuur (Ovam, 2003). Afhankelijk van de randvoorwaarden kan gekozen worden voor een nulbeheer of de ontwikkeling van gradiënten van grazige naar ruige tot mantel-zoomvegetaties. Op die manier wordt een ander biotoop gecreërd, met mogelijks meer differentiatie in vegetatieniveaus en daardoor een grotere biodiversiteit. Beheeradvies
25
Bij heraanleg of herprofilering van de sloot kunnen geleidelijker oevers voorzien worden wanneer de beschikbare ruimte dit toelaat. Bij de natuurbeheerplanning is het ook belangrijk een uitwendig beheer te voeren dat gericht is op het afschermen van terreinen tegen ongewenste invloeden van buitenaf. Er zijn verschillende mogelijkheden zoals het uitbreiden van het beheer met afvoer van het maaisel, het beplanten van bermen met een houtkant of met bomen waar men geen maaibeheer wenst uit te voeren, het verbeteren van de waterkwaliteit in de aangrenzende sloten, het niet langer deponeren van baggerslib op de bermen, het verwijderen van steenslag uit de bermen. Vooral voor de wegen die opgenomen kunnen worden in een recreatief netwerk (fietsroutes, wandelroutes) of die essentiële verbindingswegen zijn tussen dorpskernen kan het relevant zijn om minstens daar een uitgebreid ecologisch bermbeheer te voeren dat als doel heeft de berm bloemrijker en esthetisch aantrekkelijker te maken.
Figuur 13: Bomenrijen en bermgrachten beschermen de berm tegen omploegen en kapotrijden
De aanwezigheid van een bermgracht vormt een buffer tussen de bermvegetatie en de akker. De berm is minder onderhevig aan inspoeling van nutriënten en wordt beschermd tegen omploegen. De aanplant van een bomenrij zorgt ervoor dat voertuigen minder geneigd zijn om uit te wijken of om in de berm te parkeren.
6.3 Grazige vegetaties In de voorbije twee decennia bestond het bermbeheer hoofdzakelijk uit het één of tweejaarlijks klepelmaaien van de begroeiing zonder afvoer van het maaisel. De banaalste vegetaties ontstaan na jarenlang klepelen en allerlei storingsinvloeden. Soortenarme brandnetelbermen zijn dikwijls het gevolg van toenemende aanvoer van voedingstoffen, bijvoorbeeld als gevolg van bemesting van naburige landbouwgronden. Door de intensivering van de landbouw is de oppervlakte aan extensief beheerde graslanden sterk afgenomen. Met het verdwijnen van de soortenrijke graslanden, wonnen bermen aan belang. Wanneer consequent een goed maaibeheer wordt volgehouden, kan op een aantal bermen een verschraling optreden en zal op de meeste bermen de geproduceerde hoeveelheid biomassa gereduceerd worden. De soortensamenstelling verandert omdat de groei van hoog opschietende plantensoorten afgeremd wordt in het voordeel van kleinere soorten. Een indeling op basis van het systeem van Zwaenepoel is zeer interressant, maar het is onmogelijk om alle 37 types een ander beheer te geven. Maar al te vaak zijn die vegetaties het resultaat van antropogene invloed die eigenlijk moet worden weggewerkt (gazonbeheer, verstoring, …). In het bijzonder Straatgras en Grote weegbree zijn zeer vaak aan te treffen op de grens van weg en berm, dit is de strook die ook nog vaak Beheeradvies
26
bereden wordt. Deze soms smalle strook (20-30 cm) werd bij de inventarisatie nooit als afzonderlijk type aangeduid. In de Vlaamse wegbermen groeien ongeveer een 800-tal verschillende plantensoorten. Door de maaidatum te manipuleren kan invloed worden uitgeoefend op de floristische samenstelling van de vegetatie. De keuze van het tijdstip bepaalt dus in belangrijke mate de resultaten van het beheer en de vegetatieontwikkeling. Vroeg op het seizoen maaien verhindert soms de bloei en/of de zaadvorming, terwijl laattijdig maaien tot een soortenafname en verruiging kan leiden. De exacte maaidatum en maaifrequentie afstemmen op de reeds aanwezige plantensoorten geeft het snelste resultaat. Kruidenrijke, grazige vegetaties op voedselarme bodems zijn minder erosiegevoelig en leggen de bodem beter vast dan soortenarme en bemeste grazige vegetaties. Daarom kan men bij een natuurtechnische inrichting de vegetatie best spontaan laten ontwikkelen.
6.4 Houtachtige begroeiing In bermen waar de kruidachtige vegetatie geen grote natuurbehoudswaarde heeft, kan het aanplanten van hagen, houtkanten of bomen de natuurbehouds- en landschappelijke waarde flink verhogen (Zwaenepoel, 1998). Door de aanplanting van lineaire elementen ontstaat een ecologische corridor en verbetert daarmee de natuurkwaliteit. Houtachtige bermen kunnen de oeverstabiliteit versterken en ze verzekeren het behoud van cultuurhistorische landschappen. Dieren vinden er vaak een voedselbron en vogels vinden er beschutting en nestgelegenheid.
Figuur 14: Houtachtige begroeiingen geven vaak een hoge meerwaarde aan de landschappelijke structuur (Laaistok)
Om de ecologische waarde van de houtkanten te verhogen streeft men naar een voldoende uitgebouwde verticale gelaagdheid en een heterogeen ontwikkelingsstadium. Hierbij wordt verstaan dat de zowel struik, als boomvormende soorten gemengd aangeplant worden, en op verschillende tijdstippen zodat er variatie zit in de leeftijd van de aanplant. Bij bestaande houtachtige vegetatie kan structuurvariatie en natuurlijke verjonging bereikt worden door meer licht in de beplanting te brengen. Door hier en daar wat bomen weg te halen, krijg je plekken waar meer licht op de bodem valt. Hierdoor ontstaan mogelijkheden voor spontane opslag en vestiging van meer lichtgebonden soorten. Dit is echter minder van toepassing bij de vaak smalle bermen.
Beheeradvies
27
Verder wordt de plantafstand best voldoende ruim gehouden om de grazige vegetatie op de bodem te behouden en de erosiebufferende strook niet te vernietigen. Wat betreft boom- en struweelaanplantingen op de bermen wordt gestreefd naar inheemse soorten van autochtone afkomst. Binnen de bebouwde omgeving kunnen eveneens sier- en laanboombeplantingen gebruikt worden. Het versnipperen en tussen de beplanting blazen van snoeihout wordt afgeraden. Op deze manier komen versneld voedingstoffen vrij en kunnen woekerende storingskruiden tot ontwikkeling komen. Versnipperd snoeihout kan zeker goede afzetmogelijkheden vinden in de alternatieve energieproductie. In het algemeen verdiend het vanuit ecologisch standpunt de voorkeur het vrijkomend hout gewoon te laten liggen. Indien nodig kan het afgezaagde hout dieper in de beplanting gelegd worden. Schimmels en insecten zorgen voor een geleidelijke afbraak van het hout en leveren een ecologische meerwaarde aan de aanplanting. Eventueel kunnen er in de beplanting enkele stapels gemaakt worden van op elkaar gestapelde takken. De gestapelde takken bieden tevens overwinteringsplaatsen voor kleine zoogdieren zoals egels (Erinaceus europaeus) en diverse soorten muizen. Het aanplanten van enkele bomen in een open agrarisch gebied kan bijvoorbeeld dienen als rustplaats voor vogels of als referentiepunt voor vleermuizen. Een open gebied van meer dan 100 meter kan voor deze dieren bijvoorbeeld al een onoverbrugbare barrière zijn. In open akkergebieden is dat extra belangrijk, omdat deze dieren anders nauwelijks geleidende elementen hebben.
Figuur 15: Een open gebied van meer dan 100 meter kan voor vleermuizen al een onoverbrugbare barrière vormen (Galgestraat)
Door een aangepaste beplanting met struiken en bomen kan de weggebruiker visueel beïnvloed worden zodat de rijsnelheid afneemt. Als een dergelijke beplanting dichter tegen de wegrans staat, heeft ze meer effect (ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996). Bij het beheer van houtachtige gewassen wordt gestreefd naar een goede groei of instandhouding van de vegetatie met een minimum aan ingrepen. Voor een optimale ontwikkeling tot zowel zoom als mantel is een minimum bermbreedte van 3 meter vereist. De sterk gevarieerde vegetatiestructuur is aantrekkelijk voor insecten en bosrandvogelsoorten. Gezien de geringe breedte van de Vlaamse wegbermen is dit niet altijd wenselijk of haalbaar. Houtkanten kunnen worden beheerd zoals hakhout waarbij om de 8 à 15 jaar de stoven tot 20 à 30 cm boven het maaiveld worden teruggezet. Het moment van afzetten gebeurt in de rustperiode van de vegetatie, en niet in perioden van strenge vorst. Deze werkwijze is erop gericht dat de afgezette stronken opnieuw uitlopen en een dichte struikvegetatie Beheeradvies
28
vormen. Om het bosklimaat onder de aanplant en de fauna en flora niet te veel te verstoren wordt best gefaseerd te werk gegaan. Het afsterven van takken in de kroon van bomen kan soms een probleem vormen voor de veiligheid van weggebruikers. Het verwijderen van deze dode takken is een arbeidsintensieve aangelegenheid en men kan hierbij overwegen enkel de bomen langs de weg te behandelen. Onder hakkoutbeheer vormt dood hout minder een probleem.
6.5 Uitbreiding van houtkanten Op plaatsen waar het technisch mogelijk is kan men de berm spontaan laten ontwikkelen tot houtige vegetatie. Door een nul beheer toe te passen zullen zich spontaan houtachtige soorten vestigen. Het eindresultaat is sterk afhankelijk van een aantal factoren zoals bodemsoort, aanpalend bodemgebruik en de ligging van de berm. Wanneer het nul beheer niet het gewenste resultaat oplevert kan een aanplanting uitgevoerd worden. Houtachtige begroeiingen kunnen op termijn de beheerkosten reduceren. Door overschaduwing zal de vegetatie minder krachtig groeien. De aanzet van een geleidelijke overgang van een intensiever beheerde kruidachtige vegetatie naar een boomvegetatie noemt men een zoom. In een nog minder intensief beheerd stadium in de overgang van zoom naar bos ligt de mantel, die voornamelijk uit struiksoorten bestaat. Het beheer beperkt zich tot om de 5 tot 10 jaar het verwijderen van de boomvormers. Tabel 8: Enkele bermen die in aanmerking komen om houtachtige soorten aan te planten
Straatnaam Boekendries Boekkouter Galgestraat Holbeekstraat Hoogbos Kleine gastenhoek Kouterstraat Langeakkerstraat Leberg Pachtweg Ter Walle Veldeman
Straatdeel deel 4 4
Fichenummer nummer 1826 1860 1565 1573 1562 1784 1847 1856 1779 1579 1786 1842
Uiteraard mag er niet ondoordacht tot aanplanten worden overgegaan, maar enkel als dit, na een weloverwogen keuze uit verschillende opties, de meest duurzame oplossing lijkt. Een houtkant langs een weg vormt een stof- en zichtscherm tussen de weg en de omgeving. Struiken en bomen langs (water)wegen creëren beschuttings-, rust- en nestplaatsen voor allerlei diersoorten. Bijgevoegde lijst is opgesteld enkel op basis van de terreininventarisatie. Detailonderzoek is bijgevolg noodzakelijk vooraleer tot aanplanten wordt overgegaan (erfdienstbaarheden, ondergrondse leidingen,…) 6.5.1 Het belang van autochtoon plantsoen Een plantensoort is inheems in een bepaalde streek als deze streek binnen het natuurlijke verspreidingsgebied van de soort ligt. Een individuele plant is autochtoon in een bepaalde streek als deze een nakomeling is van planten die zich sinds hun spontane vestiging na de laatste ijstijd altijd natuurlijk hebben verjongd of die kunstmatig vermeerderd werden met strikt lokaal materiaal. Een meidoorn afkomstig uit Zuid-Frankrijk is dus niet autochtoon in Vlaanderen, de soort meidoorn is in Vlaanderen wel inheems. Deze planten zijn in de Beheeradvies
29
evolutie beter aangepast geraakt aan het lokaal heersende microklimaat en fauna heeft zich aangepast aan de planten. Het gebruik van autochtoon plantsoen is van groot belang. Autochtone planten zijn veel beter aangepast aan ziektes, strenge vorst, interacties met andere organismen, … dan niet-autochtone planten. Dit is het gevolg van eeuwenlange aanpassing aan de lokale groeiomstandigheden. Deze aanpassingen zijn genetisch bepaald en zijn dus overerfbaar. Ook hebben deze planten in de loop der eeuwen een perfecte plaats gevonden in de lokale biodiversiteit waardoor het belang ervan alleen nog maar versterkt wordt. Veel autochtone planten worden sterk bedreigd door ontbossing, bosfragmentering, intensief bosgebruik, het verdwijnen van kleine landschapselementen en niet-ecologisch bermbeheer. Voor heel wat soorten is er nog maar een kleine restpopulatie resterend. Ook de aanplant van inheemse soorten met niet-autochtone herkomst vormt een bedreiging voor deze soorten. Door kruising wordt de genetische diversiteit beïnvloed. Daarbij kan heel wat streekeigen informatie verloren gaan. Het beschermen van autochtone populaties en aanplantingen is dus uitermate van belang. In de loop der evolutie hebben veel dieren zich gespecialiseerd in één of enkele planten of plantengroepen. Er bestaan enorm veel specifieke relaties tussen de inheemse planten en dieren. Sommige inheemse planten zijn zelfs voor een groot aantal soorten belangrijk. Planten die nieuw zijn ingevoerd of gekweekt (cultivars) missen vaak deze specifieke relaties met de inheemse fauna. Ook op andere van oorsprong uitheemse soorten, zoals Valse acacia en Witte paardenkastanje blijken slechts enkele soorten insecten voor te komen. Veel beplantingen met uitheemse soorten zijn daarom nogal soortenarm wat de fauna betreft.
6.6 Bermgrachten Bermen die door een sloot van een akker worden gescheiden hebben een hogere potentiële natuurwaarde dan bermen van dezelfde omvang die niet door een sloot van de akker worden gescheiden. De gracht of greppel vormt een barrière tegen mestinspoeling en (mechanische) verstoring vanuit de aanpalende landbouwgronden. Over het algemeen kan gesteld worden dat grachten een zekere ecologische potentie bezitten. Grachten en hun oevers vormen voor veel planten- en diersoorten het geëigend leefgebied. De soortensamenstelling van de planten in de bermgrachten is vooral afhankelijk van het ontwerp, het beheer en abiotische factoren zoals de kwaliteit van het water. Het voorkomen van diersoorten is vaak gebonden aan de soortensamenstelling en de structuur van die vegetatie. Structuurvariatie is aanwezig als de rijkdom aan plantensoorten groot is. Vandaar dat het beheer dat gunstig is voor waterplanten ook gunstig is voor waterdieren. Bermgrachten worden in de regel best jaarlijks samen met de tweede algemene maaibeurt in oktober gemaaid. Door oevervegetaties pas in het najaar te maaien kunnen de soorten zaad zetten en insecten een prima voedselbron bieden. Het is ook van belang om, waar het kan, oevervegetaties niet jaarlijks te maaien. In de winter vinden veel watervogels en kleine zoogdieren beschutting in de overblijvende stengels. Veel insecten overwinteren bovendien in de verdorde, holle stengels. Indien na verloop van tijd de waterafvoerende capaciteit van de sloot in het gedrang komt door een te dikke baggerlaag moet het slib verwijderd worden. Het slib wordt best op de akker gedeponeerd of afgevoerd en mag niet op de berm worden gestort. Het storten van slib op de berm leidt meestal, zeker indien de gracht huishoudelijk afvalwater ontvangt, tot een verregaande ruderalisatie van de bermen. Niet zozeer het Beheeradvies
30
gevolg van het uitspreiden van het slib, maar van de vervuiling en de voedselaanrijking van de bodem (Zwaenepoel, 1993). Bij een goede waterkwaliteit kan slibdeponie bloemrijke kruidenvegetaties opleveren met o.a. Moerasspirea en Echte valeriaan. Ten gevolge van inspoeling van nutriënten vanuit de aangrenzende akkers is de kwaliteit van het water in de bermgrachten in veel gevallen zeer slecht, wat de ontwikkeling van een waardevolle vegetatie in de gracht en het onderste deel van de aanliggende talud in sterke mate hypothekeert. Een noodzakelijke beheermaatregel voor het opvoeren van de natuurwaarde van deze bermgedeeltes betreft dan ook verbeteren van de waterkwaliteit van de langsgrachten. Als men een bermgracht op een natuurlijke manier wil laten evolueren, is het noodzakelijk om bij de aanleg voldoende ruimte vrij te houden. Een belangrijk aspect bij de inrichting van een natuurvriendelijke gracht is de helling van de oever. Flauwe oevers zijn minder onderhevig aan erosiewerking maar een zwakke oever vraagt meer plaats dan een steilere. Indien er weinig ruimte is, kan men ervoor opteren om slechts één talud of oever minder steil aan te leggen. Vanuit natuurtechnisch oogpunt is oeverbeschoeiing niet aan te raden. Oeverbeschoeiing hypothekeert de natuurlijke vestiging van soorten en geeft problemen om de gracht te schonen. Bepaalde dieren verdrinken in uniform uitgevoerde natte sloten met te gladde of te sterk hellende (zelfs verticale) oevers, omdat ze er niet meer uitgeraken. In dergelijke grachten vinden amfibieën en vissen ook moeilijk geschikte paaiplaatsen.
6.7 Ruigten Onder ruigtevegetatie wordt een niet jaarlijks gemaaide vegetatie verstaan. Wanneer een grazige vegetatie niet jaarlijks wordt gemaaid ontstaat een hogere structuurrijkere vegetatie met een hoger aandeel meerjarige soorten. Vele diersoorten verkiezen een dergelijke vegetatie omdat de dichte begroeiing hen schuilplaatsen, voedsel en nestgelegenheid biedt. Vooral in de winter vormen deze stroken vaak de enige beschuttingsplaats voor fauna in een intensief landbouwlandschap. Zeker op vochtige bodems kunnen deze ruigtevegetaties vaak bijzonder waardevol zijn. Hier zal zich spontaan een vegetatie vestigen van Moerasspirea, Riet, Poelruit, Leverkruid,… Verruiging leidt over het algemeen tot een daling van het aantal plantensoorten en is in die zin niet gunstig. Voor de fauna is het vaak een verrijking. Kenmerkende soorten voor ruigten zijn vaak hoog groeiende planten en kunnen aanzien worden als hinderlijk. In landelijke gebieden kunnen deze echter zonder overlast ontwikkelen en door hun extensief beheer zorgen voor een daling van de beheerkosten. Om te verhinderen dat een ruigtevegetatie zich voort ontwikkelt tot een struweel moet de vegetatie af en toe gemaaid worden. Op steile taluds en moeilijk te bereiken plaatsen is het vaak moeilijk om te maaien. Een maaicyclus van 3 à 5 jaar kan hier oplossing bieden. Om de 3 à 5 jaar maaien voorkomt te sterke verruiging en verbossing. Door niet jaarlijks te maaien komt minder maaisel vrij. Ruigtevegetaties die grenzen aan een min of meer natuurlijk milieu zoals bossen (zoomvegetaties) of sloten bezitten vaak een zeer hoge ecologische waarde. Hier kan dan gekozen worden om per jaar een deel te maaien. Het spreekt voor zich dat dit enkel realiseerbaar is op brede bermstroken. Hier kan men best maaien na 15 oktober, zodat de vegetatie kort de winter ingaat. Door te vroeg te maaien kunnen de grassen zich nog deels herstellen voor de winter in te gaan en daardoor in het voorjaar sterk concurreren met de kruiden. Op deze manier wordt het arbeidsvolume ook gespreid over het jaar.
Beheeradvies
31
Door helemaal niet of sporadisch te maaien komt uiteraard het minste maaisel vrij (De Wilde, et al., 2000). Op termijn resulteert dit in bosontwikkeling. Bosontwikkeling is uiteraard niet overal gewenst: omwille van verkeersveiligheid en verkeerstechnische redenen, de nood aan beschikbaarheid voor verkeerskundige werken of natuurbehoudsredenen. Ook op dijken moet de vestiging van grote bomen nauwkeurig worden overwogen. Nochtans creëren beboste bermen een beschuttings-, rust- en nestelplaats voor allerlei diersoorten. Ze vormen een stof- en geluidsscherm tussen de weg en de omgeving, hebben een esthetische en landschappelijke functie, doen de wegen in de ruimere omgeving passen. Voor plaatsen waar minder wordt gemaaid om mantelzoom- of houtkantontwikkeling toe te laten moeten de voor- en de nadelen zorgvuldig worden afgewogen.
6.8 Inzaaien van bermen Inzaaien met kruiden kan enkel indien het inheems en autochtoon karakter van het zaaigoed gegarandeerd is. Anders is er sprake van floravervalsing. Onder floravervalsing wordt verstaan het uitzaaien van soorten buiten het natuurlijk verspreidingsgebied of binnen het natuurlijk verspreidingsgebied uitzaaien van genetisch materiaal van vreemde herkomst, op standplaatsen waar de soort van nature nooit zou voorkomen. Wanneer men na het uitvoeren van inrichtingswerken de grond onbegroeid achterlaat, vestigen zich vrij snel een aantal plantensoorten uit de zaadvoorraad van de bodem of door verbreiding. Typisch voor een pioniersvegetatie is de massale groei van een beperkt aantal plantensoorten. Die soorten zijn vaak eenjarig en zeer goed aangepast aan onstabiele groei-omstandigheden. Ze leggen de bodem snel vast en produceren veel zaad. Op erosiegevoelige plaatsen kan het soms wel aan te bevelen zijn om bermen in te zaaien. Het gebruik van traag groeiende (gras)soorten verdient de voorkeur. Om een dichte grasmat te bekomen geldt klassiek een zaaidichtheid van 10 tot 30 g/m². Voor natuurbehoudsredenenen, waarbij spontane soorten ook een kans krijgen, volstaat 3 tot 8 gram graszaad per m² (Zwaenepoel, 1998). Gebruik van traaggroeiende soorten kunnen hierbij een belangrijke bijdrage leveren om de hoeveelheid maaisel te verminderen (Ovam, 2003). Inzaaien is niet aangewezen als veralgemeenbare beheermaatregel, omwille van de kans op floravervalsend effect. Herintroductie van verdwenen soorten heeft voor- en tegenstanders. Bovendien blijkt dat de ingezaaide soorten vaak onvoldoende overlevingskans bezitten. De resultaten van onderzoek naar het inzaaien van kruiden, van zeldzame en bedreigde planten of plantengemeenschappen zijn niet erg bemoedigend. Vooreerst is het moeilijk zaad van een verantwoord ecotype te vinden, om floravervalsing zoveel mogelijk te vermijden. (Zwaenepoel, 1998). De ontwikkeling van een soortenrijke vegetatie kan wel worden versneld door herintroductie van soorten door maaisel uit te spreiden, afkomstig van nabijgelegen (berm)vegetaties met gelijkaardige milieuomstandigheden. Hiervoor kunnen enkele waardevolle bermen uitgeselecteerd worden, waar een gericht beheer gevoerd wordt (maaien tijdens zaadzetting interessante soorten).
6.9 Bestrijding van exoten Een exoot is een (planten)soort die zich, vaak door toedoen van de mens gevestigd heeft in een gebied waar de soort van nature niet voorkwam. Ten aanzien van exoten kan verdeeld gereageerd worden. In de berm betrof het vaak aangeplante soorten van cultuurvariëteiten die niet problematisch uitbreiden (bv. Thuya) maar enkele soorten breiden zich zeer sterk uit en verdringen de inheemse fauna en flora. Sommige agressieve Beheeradvies
32
soorten zoals Japanse duizendknoop en Rimpelroos vormen een reële bedreiging en dienen zonder twijfel bestreden te worden. Anderzijds is het zo dat vele vaak onschadelijke nieuwkomers zoals bijvoorbeeld Bezemkruiskruid een verdienstelijke bijdrage leveren aan het esthetische effect van wegbermen en als leverancier van nectar voor insecten in het stuifmeelarme najaar. Uitheemse planten worden in uiteenlopende economische sectoren van onze samenleving gebruikt. Tomaten, aardappelen en maïs zijn voorbeelden van uitheemse soorten die erg nuttig zijn. De meeste uitheemse planten veroorzaken geen problemen. Een klein percentage berokkent echter schade aan ons milieu. Slechts één op duizend uitheemse planten die geïntroduceerd wordt, wordt invasief. Invasieve planten kunnen in een brede waaier aan habitats overleven, zowel terrestrische (op het land) als aquatische (in het water). Ze worden aangetroffen in steden, bossen, grasland, waterrijke gebieden en vele andere ecosystemen. Het blijkt dat van oorsprong inheemse plantensoorten veel meer insecten herbergen dan uitheemse soorten. Het is daarom aangewezen om er in elk geval voor te zorgen dat soorten die hier niet thuishoren, niet problematisch verjongen. Om op de schaarse ruimte die nog resteert in Vlaanderen maximaal aan natuurontwikkeling te doen is het dus aanbevolen om deze uitheemse, en zeker de invasieve exoten uit de berm te weren en/of actief te bestrijden. Selectief bestrijden van bijvoorbeeld Amerikaanse vogelkers en Valse acacia kan bijvoorbeeld noodzakelijk zijn in houtachtige vegetaties. Het bestrijden of uitroeien van exoten vraagt een specifiek beheer per soort. Tal van exoten werden in de bermen van Brakel waargenomen. Enkele probleemsoorten worden hieronder kort besproken met een bestrijdingsadvies. Het gebiedsdekkend inventariseren van invasieve exoten valt buiten het bestek van deze opdracht. De groeiplaatsen die zijn waargenomen tijdens de terreininventarisaties zijn echter op een bijgevoegde kaart aangeduid. Met behulp van deze overzichtskaart kan een bestrijdingsactie worden uitgevoerd. Tabel 9: Straatdelen waar invasieve exoten werden waargenomen
Straatnaam Blomveld Boekkouter Btouwierstraat Heuvelgem Kimpestraat Leberg Oorloge Wijmeersstraat
Straatdeel deel
Fichenr. 1775 1860 1116 1774 1859 1779 1851 1609
Soort Reuzenbalsemien Japanse duizendknoop Japanse duizendknoop Japanse duizendknoop Reuzenbalsemien Japanse duizendknoop Reuzenbalsemien Reuzenberenklauw
6.9.1 Reuzenbalsemien (Impatiens glandulifera) De Reuzenbalsemien is een éénjarige plant die tot 2,5 meter hoog wordt. De soort is oorspronkelijk afkomstig uit de Himalaya, vooral uit Tibet en ook uit India. Bij ons werd de plant als sierplant gekweekt en is van daaruit verwilderd. Vanaf 1915 is de plant in Europa als invasieve soort gaan verwilderen, men treft de soort nu door geheel West-Europa aan (Kesters, 2010).
Beheeradvies
33
Figuur 16: Reuzenbalsemien (Impatiens glandulifera)
De plant heeft opvallende grote bloemen die van juli tot september bloeien met een roze tot witte kleur. De bloemen staan in trossen in de oksel van de bovenste bladeren. De verspreiding van de zaden vindt vooral mechanisch plaats, wanneer de rijpe vrucht wordt aangeraakt, springen de vijf delen van de vrucht open en schieten zo de zaden weg. De zaden worden vaak door stromend water verspreid. De plant groeit het best langs of in de buurt van water. Vooral langs sloten, beken en in natte bossen kan men de soort vinden. Door de explosieve groei verdringt en verstikt de soort de inheemse vegetatie en daarmee ook alle fauna die erin leeft. Bovendien sterft de plant in het najaar volledig af zodat tijdens de wintermaanden een onbegroeide, erosiegevoelige taluds achterblijft. Bestrijding is door maaibeheer en manuele nazorg goed mogelijk. De zaden blijven slechts 18 maanden kiemkrachtig (Kesters, 2010). Planten kunnen uitgetrokken worden en op akkers of weiden gedeponeerd. Op akkers hebben de planten geen overlevingkans en op weiden worden ze door vee opgenomen. Het is belangrijk om gebiedsdekkend en stroomafwaarts te werken, aangezien de verspreiding van zaden en herkolonisatie op die manier voorkomen wordt. 6.9.2 Japanse duizendknoop (Fallopia japonica) Japanse duizendknoop is een uit tuinen verwilderde hoog opgroeiende vaste plant. Er zijn drie soorten duizendknoop die alle drie “Japanse duizendknoop” worden genoemd. Deze soorten zijn Japanse (Fallopia japonica), Sachalinse (Fallopia sachalinensis) en Boheemse (Fallopia x bohemica) duizendknoop. De Boheemse duizendknoop is een kruising van Sachalinse en Japanse duizendknoop. De plant kan elk jaar vanuit de sterk vertakte wortelstokken een hoogte bereiken van meer dan twee meter. De plant geeft dermate schaduw dat geen enkele andere soort kan overleven. Waar de soort opslaat is ze door de sterke wortelstokken nagenoeg onverwoestbaar. Bovendien kan de soort door vegetatieve vermeerdering op korte termijn grote oppervlakten innemen waardoor inheemse vegetaties worden verdrongen. Het is wenselijk de soort actief te bestrijden. In het najaar sterft de plant af waardoor in de winter een erosiegevoelige onbegroeide bodem achterblijft.
Beheeradvies
34
Figuur 17: Japanse duizendknoop (Fallopia japonica) kan door vegetatieve vermeerdering op korte termijn grote oppervlakten innemen
Onder het maairegime volgens het bermbesluit wordt Japanse duizendknoop onvoldoende teruggedrongen. Dergelijk beheer kan zelfs zorgen voor een sterke zijdelingse uitbreiding van het rhizoom (Beerling & Palmer, 1994). Onder laboratoriumomstandigheden wordt een uitputting van de rhizomen vermeld vanaf 4 maaibeurten per groeiseizoen (Seiger & Marchant, 1997). Om populaties uit te roeien is, minstens, een maandelijkse maaibeurt tijdens het groeiseizoen vereist en dit gedurende verschillende opeenvolgende jaren (Mchugh, 2006; Bond et. al., 2006). Het maaisel wordt best grondig verwijderd vermits nieuwe planten kunnen groeien uit stengelfragmenten. Deze plantensoort wordt best teruggedrongen via een heel intensief maaibeheer waarbij tweewekelijks of maandelijks wordt gemaaid tijdens het groeiseizoen of waarbij de plant onderhevig is aan permanente begrazing.
Figuur 18: Onder het maairegime volgens het bermbesluit wordt Japanse duizendknoop onvoldoende teruggedrongen
Het bedekken van de populatie met geotextiel of zwarte plastic is een andere methode om de soort terug te dringen. Door lichtgebrek zal de populatie afsterven. De methode kan toegepast worden nadat de planten werden gemaaid om de grootste groei af te remmen. Het geotextiel of de plastic moet minstens 2 m voorbij de buitenste stengels van de populatie worden geplaatst (McHugh, 2006). Door begrazing kan Japanse duizendknoop in toom worden gehouden maar niet worden vernietigd. Jonge scheuten blijken immers zeer gegeerd te zijn bij runderen, paarden en schapen (Bond et al., 2006). Momenteel is de biologische controle van Japanse Beheeradvies
35
duizendknoop nog te weinig bestudeerd en toegepast. Mogelijks aan te wenden organismen vormen insecten en roestzwammen (Bond et al., 2006). Momenteel zijn er ook testen met periodiek maaibeheer en instrijken van de nieuwe scheuten met glyfosaat. Wegens het arbeidsintensieve karakter van bedekken met geotextiel en verbod op biociden in bermen blijft een intensiever maaibeheer voorlopig de enige haalbare oplossing. In de zomermaanden kan het maaisel gerust blijven liggen op hoger gelegen bermdelen daar het maaisel eerder zal verdrogen dan wortels vormen. Met behulp van een goede beheerkaart kunnen relatief kleine groeiplaatsen eenvoudig opgespoord worden en een extra pleksgewijze maaibeurt krijgen (bosmaaier) in eigen beheer (groendienst). 6.9.3 Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina) Amerikaanse vogelkers is een uit Noord-Amerika afkomstige exoot, die in de 19de eeuw in onze streken werd ingevoerd. Ze werd hier op grote schaal ingeplant als onderbegroeiing in bossen, aangezien het snel verterende strooisel bodemverbeterende eigenschappen zou bezitten (Esher, 2006). Vanuit deze aanplanten wist Amerikaanse vogelkers zich in sterke mate uit te breiden, waarbij ze dermate dominant kan zijn dat de inheemse begroeiing weggeconcurreerd wordt. Momenteel is de soort een plaag voor natuur- en bosbouw. Ze wordt dan ook in tal van natuur- en bosgebieden bestreden. Via de vruchten die door vogels verspreid worden kan de soort snel nieuwe groeiplaatsen koloniseren.
Figuur 19: Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina)
Zuivere mechanische bestrijding van Amerikaanse vogelkers is moeilijk, aangezien de stammen na het kappen opnieuw uitgroeien tot nieuwe struiken. Voor de bestrijding van Amerikaanse vogelkers wordt best geopteerd voor een combinatie van afzetten en eventueel het instrijken van het snijvlak met glyfosaat. Wanneer bomen in de volle groeiperiode (juni) afgezet worden is de slaagkans het hoogst. De energievoorraad in de wortels is in deze periode het kleinst en de bomen slagen er vaak niet in om nadien opnieuw uit te lopen. Wanneer de bomen er wel in slagen om te hergroeien, hebben ze in bosverband een grote kans om weggeconcurreerd te worden door lichtgebrek. Door de bomen op een meter hoogte af te zetten kan bij hergroei het jaar nadien onder de scheuten opnieuw worden afgezet. Dit beheer wordt verdergezet tot de bomen afsterven. De resterende stammen leveren een ecologische meerwaarde als dood hout. 6.9.4 Reuzenberenklauw (Heracleum mantegazzianum) Van oorsprong is Reuzenberenklauw een Zuidwest-Aziatische soort, afkomstig uit de Kaukasus, die in de negentiende eeuw als bijen- en sierplant in West-Europa werd geïtroduceerd. Ze vormt massaal zaad en verwildert gemakkelijk. Reuzenberenklauw is in Vlaanderen vij algemeen. De grootste concentraties liggen in en rond de grote steden. Beheeradvies
36
Op veel plaatsen in Vlaanderen wordt Reuzenberenklauw als hinderlijk en zeer invasief beschouwd. Reuzenberenklauw is, ook in Vlaanderen, het meest bekend voor de brandwonden die het na aanraking en in combinatie met blootstelling van de huid aan zonlicht veroorzaakt.
Figuur 20: Reuzenberenklauw (Heracleum mantegazzianum)
In Vlaanderen komt Reuzenberenklauw in een ruime waaier aan biotopen voor: weg-, spoorweg- en rivierbermen, braakliggende terreinen, bosranden enz. De groeiplaatsen zijn vaak eerder voedselrijk, iets vochtig en soms ook iets schaduwrijk. De grote bladoppervlakte van Reuzenberenklauw zorgt voor heel wat schaduw op de bodem. Waar de plant in grote aantallen aanwezig is kan dat leiden tot een onderdrukking van de onderliggende (inheemse) fauna en flora. Op termijn veroorzaakt dat een sterke afname van de lokale biodiversiteit. Zaden van de plant kunnen over een grote afstand verspreid worden, maar de meerderheid valt binnen een straal van 4 meter rond de moederplant. De plant wordt onder meer door wind, dieren en waterlopen, maar ook de mens is verantwoordelijk. Via schoenzolen en voorbijrijdende voertuigen kan het zaad zich verplaatsen (INBO, Z.D.) De soort kan bestreden worden door het periodiek afmaaien en bloei te voorkomen. Het meeste succes heeft het uitsteken van de planten en afvoeren van de wortels. De planten zijn in het voorjaar (april) nog klein, en eenvoudiger uit te steken.
Beheeradvies
37
7 Inventarisatie Bij aanvang van het project werd de te inventariseren afstand geraamd op 270 km. In het voorjaar werden alle bermen geïnventariseerd en getypeerd. Specifieke soorten hebben vaak een kortere groei- en bloeicyclus, en soms verdwijnen ze zelfs volledig na de bloei zodat ze buiten hun bloeiperiode niet meer of onvoldoende herkenbaar zijn. Daarom werden de waardevollere bermen zowel in het voor- als najaar geïnventariseerd. In de bermen met minder interessante vegetatie is de talrijkheid en de ecologische waarde van de soorten veel lager. Deze bermen (type1: grazige vegetatie op zeer voedselrijke bodem) zijn zeer gemakkelijk herkenbaar aan meestal een weelderige groei aan Grote brandnetel (Urtica dioica) en Fluitenkruid (Anthriscus sylvestris). Bermen worden ingedeeld op basis van de actueel voorkomende planten in de berm. De bepaling van het bermtype gaat voornamelijk door de aanwezigheid van indicatorsoorten. Deze soorten zijn zo gekozen dat ze gemakkelijk te herkennen zijn en bijna altijd aanwezig zijn in het type. De aanwezigheid van zeldzamere soorten is bovendien nog een extra indicator voor een goede situatie. Door een goed maaibeheer zijn er op enkele plaatsen overgangstypes gevonden die duiden op een verbetering, hierin was het aantal soorten al veel hoger. Wegen waar links en rechts een situatie zichtbaar was die een verschillend beheer vragen werden apart behandeld. Een aantal minder algemene soorten werden tijdens de inventarisatieperioden waargenomen. Enkele ervan worden hieronder kort besproken.
7.1 Enkele bijzondere plantensoorten 7.1.1 Bosandoorn (Stachys sylvatica)
Figuur 21: Bosandoorn (Stachys sylvatica)
Bosandoorn is een soort van licht tot matig licht beschaduwde plaatsen. Ze komt voor in tal van habitats, vaak op verstoorde plekken. Ze wordt aangetroffen in struwelen en open bossen, in bosranden, langs bospaden en hagen, in weinig gemaaide wegbermen, langs rivieroevers en langs smalle holle wegen. Meestal zijn de standplaatsen vochtig, licht zuur tot basenrijk en matig tot sterk voedselrijk. Het is een sterk competitieve soort, die door middel van uitlopers tamelijk grote oppervlakken kan innemen. De plant verspreidt een zeer krachtige netelgeur. De onderste bladeren zijn typische netelbladeren, hogerop zijn de bladeren smaller en korter gesteeld. De bloemen komen meestal per 6 voor in schijnkransen. Deze hebben een purperrode, bijna zwartrode bloemkroon. In Vlaanderen is Bosandoorn globaal algemeen. De soort komt in hoofdzaak voor in de zand- en zandleemstreek en in de leemstreek, terwijl ze de duinen, de polders Inventarisatie
38
en de kempen mijdt (Ronse, 2006). Deze soort is o.a. waargenomen in de Lange Haag en in Lobe. 7.1.2 Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi)
Figuur 22: Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi)
De Echte koekoeksbloem behoort tot de Caryophyllaceae (Anjerfamilie) en is een middelhoge, overblijvende plant van 25 tot 90 cm hoog (Lambinon, et al., 1998). Haar bloei valt in hoofdzaak in de periode mei tot augustus; daarna treedt er tot de herfst nabloei op. Gewoonlijk zijn de kroonbladeren roze; af en toe worden witbloemige exemplaren waargenomen. De in vieren gespleten kroonbladeren zijn uniek. Ook 's winters is de soort gemakkelijk herkenbaar aan de rozetten van kruisgewijs staande, paars aangelopen bladeren. Echte koekoeksbloem is bij uitstek een plant van natte graslanden/hooilanden. Graslanden worden echter doorgaans ontwaterd, zwaar bemest en zijn vaak voor een deel van het seizoen als graasweide in gebruik. Daardoor is de soort teruggedrongen tot de slootkanten waar verspreide planten voorkomen. In natte duinvalleien komt de Echte koekoeksbloem plaatselijk nog vrij veel voor, maar niet massaal meer zoals vroeger in beekdalen (Weeda, et al., 2006). Het voorkomen van deze soort toont het belang van bermen als refugia duuidelijk aan. Echte koekoeksbloem werd o.a. aangetroffen in de Langenbroekweg en de Zesdagwandweg. 7.1.3 Reuzenpaardenstaart (Equisetum telmateia)
Figuur 23: Reuzenpaardenstaart (Equisetum telmateia)
De Reuzenpaardenstaart verschijnt al in het begin van de lente met tamelijk lange, vlezige, onvertakte, witachtige en bladgroenloze stengels met sporenaren. Deze vruchtbare stengels verdwijnen al in de loop van de lente en maken plaats voor de onvruchtbare stengels. Deze worden hoog en dragen kransen van tientallen onvertakte Inventarisatie
39
zijtakken. De zijtakken vertonen vier of meer lage, dubbele ribben die door minieme zaagtandjes ruw zijn. In het najaar sterven de stengels af. Reuzenpaardenstaart groeit op lichtrijke plekken in nat, door kwel beïnvloed grasland. Deze plant kan met haar wortelstokken tot 4 meter diep in de bodem doordringen en kan zo ook op schijnbaar drogere plekken stand houden (Van Den Bremt, in Van Landuyt et al., 2006). Deze soort werd o.a. waargenomen in Pullem en de Hollebeekstraat te Parike
7.2 Bermen als fauna-corridor Tijdens de inventarisatie werd niet systematisch op fauna geïnventariseerd. Wel werden toevallige, interessante waarnemingen genoteerd van soorten die vaak volledig aangewezen zijn op bermvegetaties. Dit is voornamelijk het geval voor ondermeer vlindersoorten. De ecologische link in de voedselpiramide is dikwijls onbekend. Over het algemeen zijn natuurtechnische ingrepen beter aan de man te brengen op basis van diersoorten. Voor bermbeheer vormen dagvlinders een uitermate geschikte groep. Een Koninginnepage (Papilio machaon) in de berm trekt direct de aandacht. Het "onkruid" (Wilde peen) in de berm moet dan weer zo vlug mogelijk weg. Het feit dat deze vlinder Wilde peen als waardplant heeft is vaak niet gekend. Ook sprinkhanen vervullen een belangrijke rol in open biotopen zoals bermen. Door hun talrijke voorkomen zijn ze bulkvoedsel voor zangvogels, akkervogels en andere insecteneters. Veldsprinkhanen eten enorme hoeveelheden gras (Kleukers, 2004) en dragen dus ook bij aan de begrazing en het beperken van bermmaaisel. Door een vlindervriendelijk beheer te voeren slagen veel andere diergroepen erin om mee te profiteren. Alhoewel bermen langs de meeste gemeentewegen geen functie hebben als broedgebied voor vogels, vormen ze toch een wezenlijk foerageergebied voor deze diergroep en tevens voor kleine zoogdieren. Predatoren als uilen en vleermuizen kunnen mannetjessprinkhanen vangen door op het geluid af te gaan. Naast deze predatoren hebben talloze andere natuurlijke vijanden het op sprinkhanen gemunt. Vliegen, wespen, mijten, wormen, bacteriën en schimmels parasiteren zowel op de eieren en nimfen als op de imago's (Kleukers, 2004). In het agrarische gebied zijn insecten vaak beperkt tot bermen en slootkanten. Het is dus niet ondenkbaar dat de ecologische kwaliteit snel achteruitgaat wanneer veel ongewervelden mee worden opgezogen wanneer gemaaid wordt met directe afzuiging van het maaisel. Onderzoek toont bovendien aan dat elk jaar vanuit de berm een sterke herkolonisatie optreedt van predatoren die van belang kunnen zijn in de natuurlijke plaagonderdrukking. Bermen zijn ook van groot belang voor vele typische akkervogels (Patrijs, Veldleeuwerik en Geelgors,…) die in bermen vaak voedsel en beschutting vinden, vooral in de winter wanneer de akkers er kaal bij liggen. Het gaat in het algemeen zeer slecht met de akkervogels in Vlaanderen. De hoofdoorzaak is de intensivering van de landbouw.
Inventarisatie
40
7.2.1 Oranje zandoogje (Pyronia tithonus)
Figuur 24: Oranje zandoogje (Pyronia tithonus) op Gestreepte witbol
Het Oranje zandoogje is een vlindersoort uit vrij ruige graslanden vaak in de buurt van bossen of hagen. De wijfjes zetten de eitjes afzonderlijk af op de bladeren van verschillende soorten smalbladige grassen van het geslacht Struisgras en Zwenkgras of op nabijgelegen vegetatie. De vlinder vliegt in één generatie per jaar van begin juli tot eind augustus. Meestal gebeurt het afzetten van de eitjes in een vrij korte vegetatie en op beschaduwde plaatsen. Rupsen eten overdag van verschillende soorten grassen tot ongeveer eind oktober en gaan dan in diapauze. De overwintering gebeurt als rups. Vooral mannetjes zijn honkvast en kunnen vaak meerdere dagen in een zeer klein gebiedje verblijven om vervolgens tot 150 meter verder te vliegen naar een andere plaats. Het Oranje zandoogje wordt vaak samen gevonden met het Bruin zandoogje. Net zoals vroeger wordt het Oranje zandoogje voornamelijk in West-Vlaanderen, in het noorden van Oost-Vlaanderen en in de Kempen waargenomen. Recent zijn er vrij veel vindplaatsen bijgekomen in het zuiden van Oost-Vlaanderen en in Vlaams-Brabant. Het Oranje zandoogje heeft een moeilijk te verklaren verspreiding, die zowel op Vlaamse als op lokale schaal ‘gaten’ vertoont. Hoewel het Oranje zandoogje geen wettelijke bescherming geniet en als algemeen wordt benoemd gaat het in het algemeen niet goed met de dagvlinders in Vlaanderen. Een geschikt natuurbeheer voor het Oranje zandoogje moet ervoor zorgen dat vooral aan bosranden vrij ruige vegetaties met veel nectarplanten kunnen ontstaan. Dit kan het beste gebeuren door het gefaseerd maaien van ruigten of graslanden in de buurt van bossen.
Figuur 25: Een geschikt bermbeheer moet zorgen voor voldoende nectarplanten (Fietspad) Inventarisatie
41
8 Resultaten 8.1 Vegetatietypering Indien elke bermstrook individueel beheerd zou worden, in overeenstemming met de ter plaatse aangetroffen situatie, dan komt men tot een onrealistisch en praktisch onhaalbaar maaischema. Gelijkaardige bermen werden hierdoor samengebracht in 11 verschillende types en krijgen elk hun specifiek beheer toegewezen. Zonder deze typologie zou er bij elk beheerplan een onderzoek moeten gebeuren inzake het bloeiaspect van de verschillende interessante soorten. Om het geschikte beheer per bermtype vast te leggen, werd er rekening gehouden met:
De ruimtelijke ligging van de berm; De aanwezige soorten met hun talrijkheid; De aard van de vegetatie; De mate van vergrassing of verruiging; De verkeersveiligheid.
8.1.1 Indeling in bermtypes Het door het Vlaamse Gewest gehanteerde systeem van de 7 types is eerder beperkt te noemen, maar met een uitgebreide plantenlijst per berm erbij zeer goed en vlot bruikbaar. Deze indeling omvat:
Grazige vegetatie op zeer voedselrijke bodem; Grazige vegetatie op matig voedselrijke bodem; Grazige vegetatie op voedselarme bodem; Grazige vegetatie op verstoorde bodem; Ruigtevegetatie; Heidevegetatie; Houtachtige vegetatie.
Verschillende systemen kunnen gehanteerd worden om bermen tot types in te delen. Het meest gebruikte systeem deelt bermen op in 37 types (Zwaenepoel, 1998). Bij de opmaak van het beheerplan werd de keuze gemaakt om een indeling te gebruiken die gemakkelijk te vertalen is naar beheer. Op basis van de plantenlijsten en de bedekkingsgraad kan achteraf altijd worden omgezet naar het Zwaenepoel-systeem. Indien men met een beperkt budget of tijdschema werkt is het goed mogelijk deze typering te gebruiken. Voor speciale gevallen en een specifiek beheer echter is het aan te raden hiervan af te wijken. Zo vragen bepaalde zeldzame en/of interessante soorten een aangepast beheer. Het voorkomen van deze types spreekt voor zich. Zeer voedselrijke bermen zijn door landbouwactiviteiten en bemesting veel talrijker aanwezig dan heidevegetatie. De overschakeling tussen twee types is een mogelijkheid die een intensief beheer vraagt dat goed opgevolgd moet worden. Een ander niet onbelangrijk aspect bij de typebepaling is het tijdstip van inventarisatie. Veel voorjaarsbloeiers zullen in de zomer niet meer duidelijk aanwezig zijn en bovendien moeilijker herkenbaar. Om tot de opdeling in types te komen, baseerden we ons op het systeem van het Vlaamse gewest, aangevuld met eigen verfijning. Er wordt ook rekening gehouden met de overgang tussen de verschillende hoofdtypes. Resultaten
42
Op basis van de soortenlijst en de talrijkheid van de soorten werden de verschillende bermstroken opgesplitst in deze 11 types. Op basis van de talrijkheid van bepaalde indicatorsoorten werd de opsplitsing gemaakt. Bij het voorkomen van een bermgracht werden ook de oever- en waterplanten in rekening gebracht. Hoe meer soorten er in een vegetatietype voorkomen, hoe preciezer het type kan bepaald worden. Het bepaalde type wordt beperkt tot een hoofd- en een subtype. Toch blijft de keuze in zekere mate subjectief. Vermits bermen vaak palen aan verschillende bodemgebruikspercelenen dikwijls ook lokaal verschillende beïnvloed zijn, komen er op korte afstanden vaak verschillen in vegetatieontwikkeling voor. Tabel 10: Gebruikte bermtypering
Bermtype 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Omschrijving Grazige vegetatie op zeer voedselrijke bodem Grazige vegetatie op matig voedselrijke bodem Grazige vegetatie op voedselarme bodem Grazige vegetatie op omgewoelde/verstoorde bodem Ruigtevegetatie Heidevegetatie Houtachtige vegetatie Door bos Overgangstype tussen 1 & 2 Geen bermen of bebouwde kom Overgangstype tussen 2 & 3
Tabel 11: Enkele indicatorsoorten per bermtype Nr.
Bermtype
1
Grazige vegetatie op zeer voedselrijke bodem
9
Overgangstype tussen 1 en 2
2
Grazige vegetatie op matig voedselrijke bodem
Resultaten
Enkele typische plantensoorten
Grote brandnetel Gewone bereklauw Fluitekruid Zevenblad Kleefkruid Ridderzuring Bijvoet Witte dovenetel Gewone smeerwortel Kruipende boterbloem Paardenbloem Gewone glanshaver Witte klaver Gewone kropaar Smalle weegbree Voederwikke Kweekgras Engels raaigras Gestreepte witbol Kleine klaver Rode Klaver Madeliefje Jacobskruiskruid Boerenwormkruid Vogelwikke Hopklaver Duizendblad Scherpe boterbloem Veldzuring
Wetenschappelijke naam
Urtica dioica Heracleum sphondylium Anthriscus sylvestris Aegopodium podagraria Galium aparine Rumex obtusifolius Artemisia vulgaris Lamium album Symphytum officinale Ranunculus repens Taraxacum officinale Arrhenatherum elatius Trifolium repens Dactylis glomerata Plantago lanceolata Vicia sativa subsp. sativa Elymus repens Lolium perenne Holcus lanatus Trifolium dubium Trifolium pratense Bellis perennis Senecio jacobaea Tanacetum vulgare Vicia cracca Medicago lupulina Achillea millefolium Ranunculus acris Rumex acetosa 43
11
Overgang tussen 2 en 3
3
Grazige vegetatie op voedselarme bodem
4
Grazige vegetatie op omgewoelde/verstoorde bodem
5
Ruigtevegetatie
6
Heidevegetatie
Resultaten
Grote muur Veldlathyrus Wilde peen Sint janskruid Gewoon biggekruid Gewone brunel Rood zwenkgras Vlasbekje Duinriet Schapengras Schapenzuring Gladde witbol Vertakte leeuwentand Kromhals Klein vogelpootje Grote keverorchis Grasklokje Bochtige smele Boshavikskruid Valse salie Wilde marjolein Tormentil Wilde tijm Hazepootje Gewoon herderstasje Melganzevoet Paarse dovenetel Herik Gewone raket Grote weegbree Hanepoot Bijvoet Canadese fijnstraal Echte kamille Tuinbingelkruid Gewoon varkensgras Grote klaproos Ruige klaproos Korenbloem Klitsoorten Haagwinde Akkerdistel Speerdistel Ridderzuring Harig wilgeroosje Koninginnekruid Hondsdraf Braam Grote Brandnetel Echte valeriaan Groot hoefblad Struikhei Bochtige smele Gewone dophei Kruipbrem Pijpenstrootje Brem Gaspeldoorn Blauwe bosbes
Stellaria holostea Lathyrus pratensis Daucus carota Hypericum perforatum Hypochaeris radicata Prunella vulgaris Festuca rubra Linaria vulgaris Calamagrostis epigejos Festuca ovina Rumex acetosella Holcus mollis Leontodon autumnalis Anchusa arvensis Ornithopus perpusillus Neottia ovata Campanula rotundifolia Deschampsia flexuosa Hieracium sabaudum Teucrium scorodonia Origanum vulgare Potentilla erecta Thymus serpyllum Trifolium arvense Capsella bursa-pastoris Chenopodium album Lamium purpureum Sinapis arvensis Sisymbrium officinale Plantago major subsp. major Echinochloa crus-galli Artemisia vulgaris Conyza canadensis Matricaria recutita Mercurialis annua Polygonum aviculare Papaver rhoeas Papaver argemone Centaurea cyanus Arctium sp. Convolvulus sepium Cirsium arvense Cirsium vulgare Rumex obtusifolius Epilobium hirsutum Eupatorium cannabinum Glechoma hederacea Rubus sp. Urtica dioica Valeriana officinalis Petasites hybridus Calluna vulgaris Deschampsia flexuosa Erica tetralix Genista pilosa Molinia caerulea Cytisus scoparius Ulex europaeus Vaccinium myrtillus 44
7
Houtachtige vegetatie
Eenstijlige meidoorn Rode kornoelje Sleedoorn Hazelaar Gewone vlier Wilde kardinaalsmuts Schietwilg Gladde iep Gevlekte aronskelk Bosandoorn Bosannemoon Gewone salomonszegel Gele dovenetel Boshyacint Wijfjesvaren Groot heksenkruid
Crataegus monogyna Cornus sanguinea Prunus spinosa Corylus avellana Sambucus nigra Euonymus europaeus Salix alba Ulmus minor Arum maculatum Stachys sylvatica Anemone nemorosa Polygonatum multiflorum Lamiastrum galeobdolon Hyacinthoides non-scripta Athyrium filix-femina Circaea lutetiana
Bij de opdeling in types werd ook rekening gehouden met de bedekkingsgraad en talrijkheid van de soorten. Dit gebeurde volgens onderstaande tabel. Tijdens de inventarisatie werd per plantensoort een waarde van 1 tot 5 gegeven volgens de talrijkheid. Naast de van nature in dit gebied voorkomende soorten werden ook diverse zogenaamde adventieven en verwilderde tuinsoorten in de bermen aangetroffen. Vaak betreft het van nature of voor de regio zeldzame soorten, maar die tevens als tuinplant worden gekweekt en zich spontaan in bermen vestigen of er via tuinafval in terecht komen. Voorbeelden hiervan zijn: Kleine maagdenpalm (Vinca minor), Vrouwenmantel (Alchemilla mollis), Bosaardbei (Fragaria vesca),… Tabel 12: Talrijkheid van de plantensoorten
Code 1 2 3 4 5
Voorkomen Sporadisch Regelmatig Talrijk Zeer talrijk Dominant aspectbepalend
8.2 Statistische verwerking Statistische programma's delen vegetaties op in verschillende types op basis van gelijke plantensoorten. Een belangrijk voordeel van deze analyses is dat het toewijzen van de bermtypes objectiever kan gebeuren. Dit is immers een belangrijke toewijzing met gevolgen voor de latere beheervoorstellen. De inventarisaties van de bermen produceren uiteindelijk uitgebreide gegevensmatrices van stalen (de respectievelijke bermen) en soorten (de aangetroffen plantensoorten). Als kwantitatief gegeven geldt dan telkens de talrijkheidschaal per soort per berm. Om deze gegevens objectief geordend te krijgen en een zicht te krijgen op de variatie die deze datasets in zich dragen kunnen verschillende technieken worden ingezet. Multivariate technieken zijn hier bij uitstek voor geschikt. Ze worden al vele decennia ingezet voor de synecologische verwerking van dergelijke gegevensmatrices zowel in floristisch als faunistisch onderzoek (zie bijvoorbeeld Jongman et al., 1987; Rushton et al., 1987). Voor de analyse in de bermbeheerplannen wordt gebruikt gemaakt van twee multivariate technieken. De doelstelling is dezelfde doch de aard van de techniek behoorlijk Resultaten
45
verschillend. We verwijzen voor details en discussie over de gebruikte methodes en over multivariate analyse in het algemeen naar de literatuur (Clifford & Stephenson, 1975; Gauch, 1982; Gaugh & Whittaker, 1981; Hermy, 1985; Hill & Gaugh, 1980; Jongman et al., 1987). De eerste multivariate analyse is een TWINSPAN. = Two Way Species Indicator Analysis (zie Hill, 1979a). Deze techniek classificeert de bermen en de voorkomende plantensoorten op basis van gelijkenissen (simlilariteiten). TWINSPAN is een dichotome techniek waarbij de groepen van stalen en soorten telkens in twee delen worden verdeeld met als gevolg 2, nadien 4, dan 8, 16, 32 enz. groepen. Bij elke onderverdeling worden indicatorsoorten aangegeven die de splitsing in twee verantwoorden. Het uiteindelijke samenvattende resultaat is een "Two Way" tabel waarbij de stalen en de soorten. Deze eindtabel is in dit rapport opgenomen. De tweede gebruikte techniek is een ordinatietechniek waarbij de stalen en soorten gegeroepeerd worden in een n-dimensionele ruimte. Voor de bermbeheerplannen werd een DECORANA (Detrended Correspondence Analysis) uitgevoerd waarbij de bermen en de plantensoorten in een orthogonaal stelsel asscores krijgen toegewezen. De assen worden door de analyse zodanig gekozen dat ze een zo groot mogelijk deel van de variatie die in de dataset aanwezig is verklaren. Door de asscores simpelweg in een x-y plot voor te stellen bekomen we groepen van bermen die op basis van de plantensoortensamenstelling verwantschappen vertonen. Ook dit ondersteunt, via een andere statistische methodiek, het objectief toewijzen van het respectievelijke bermtype.
Resultaten
46
9 Bespreking bermtypes in Brakel 9.1 Type 1: Grazige vegetatie op zeer voedselrijke bodem Zeer voedselrijke bermen zijn over het algemeen gelegen in de onbeheerde bermen, bermen in intensief landbouwgebied en sterk door bebouwing gefragmenteerde bermen. Indien de uitgangssituatie goed is en er geen permanente verstoring plaatsvindt, is een beheer gericht op verschraling door twee maal te maaien en het afvoer af te voeren hier de aangewezen beheervorm. Deze beheervorm leidt reeds na enkele jaren tot een minder productieve, kortere meer soortenrijkere vegetatie, tenzij factoren als sterke voedselaanrijking vanuit de omgeving blijven aanhouden. Plaatselijk kunnen zich reeds soorten van het normaal voedselrijke type zoals Wilde peen, Rode klaver en Smalle weegbree in klein aantal zich in stand houden. De vegetatie is er in het algemeen vooral soortenarm en zeer productief. Door een eerste maaibeurt in mei wordt al heel wat biomassa afgevoerd en worden dominante soorten in groei geremd ten voordele van minder competitieve soorten. Hierdoor is over het algemeen een verschralende trend merkbaar. Waar dit niet het geval is, heeft dit te maken met de invloed van buitenaf. Ofwel wordt er gazonmaaisel in de berm gedumpt, ofwel grenst de meestal smalle berm aan een intensief akkerland en is de berm mee onderhevig aan het aanpalende perceel. Om het aandeel grassen te verminderen dient de eerste maaibeurt vervroegd te worden naar eind mei/begin juni, de tweede maaibeurt gebeurt best ook wat vroeger in september (Koster, 1997). De eerste maaibeurt valt zo vlak voor de bloei van het gras, de meeste voedingstoffen zitten dan bovengronds en worden door het maaien met afvoer verwijderd. Door niet te laat in september te maaien wordt voorkomen dat de grassen hun reservevoedingstoffen beginnen op te slaan in hun ondergrondse delen. Door de sterke toename van de bebouwing zijn thans veel bermen versnipperd. In tal van straten met verspreide bebouwing komen enkel nog bermen voor langs nog niet ingenomen bouwpercelen. De kansen van deze bermen zijn omwille van hun zeer beperkte lengte en versnipperdheid en de verwachting dat ze binnen de komende jaren zullen verdwijnen, te beperkt om een gericht ecologisch beheer toe te passen. Tabel 13: Bermen van het zeer voedselrijke type (type1)
Fiche nr. 1159 1824 1816 1775 1826 1794 1789 1790 1181 1157 1862 1130 1116 1808 1137
Straatnaam Bergstraat Bieststraat Bleinstraat Blomveld Boekendries Boembeke Boembeke Borgveld Brakelbosstraat Breedstraat Broekweg Brouwierstraat Brouwierstraat Burreken Cordenuitstraat
Bespreking bermtypes in Brakel
Straatdeel
2 1 1
2 1
Lengte 2537,99 1773,54 510,39 1127,71 515,48 767,59 717,08 1307,38 1535,72 1688,61 5519,96 1554,21 205,25 3875,37 1252,92 47
1158 1805 1093 1094 1832 1097 1098 1109 1563 1110 1188 1108 1575 1811 1811 1103 1183 1857 1149 1144 1599 1600 1583 1572 1129 1861 1801 1820 1153 1152 1846 1859 1784 1855 1150 1115 1603 1847 1823 1154 1121 1597 1827 1812 1581 1779 1779 1804
Donkerstraat Dorrebeekstraat Driestenbroekestraat Driestenbroekestraat Elverenberg Evensveldstraat Evensveldstraat Fayte Fayte Fayte Fransbeke Galgestraat Gelategemstraat Hauwstraat Hauwstraat Hayestraat Heinestraat Hellenhoek Hemelrijk Hemelrijk Heyveld Heyveld Hogezavel Hollebeekstraat Hoogbos Hutte Kammeland Kanakkendries Kapellen Kapellen Kerkhofstraat Kimpestraat Kleine Gastenhoek Kleistraat Kloosterstraat Koestraat Kokerbergstraat Kouterstraat Kraaiestee Kremerstraat Kroonstraat Kruisstraat Kuiterlos Kulkadetstraat Langenbroekweg Leberg Leberg Lepelstraat
Bespreking bermtypes in Brakel
1 2 1 2 1 5 2 1 2
1 1 2 1 1 2 1 2
3 2 1
1
1 2
2
930,51 1546,80 1027,74 779,18 1525,80 1038,12 444,18 545,41 1176,40 115,26 1136,71 2014,02 966,00 342,08 2536,17 734,08 424,62 1450,41 1764,51 1541,83 487,43 520,32 1151,91 1539,18 649,96 1932,18 1287,10 432,15 1079,09 681,28 892,71 891,88 2437,83 1473,93 3777,41 2158,06 542,21 946,36 2299,33 2267,91 549,42 1143,39 584,52 397,55 3482,58 1047,02 1030,64 1644,69 48
1803 1785 1139 1089 1813 1173 1169 1577 1850 1798 1141 1182 1792 1806 1161 1608 1781 1809 1809 1162 1168 1148 1125 1793 1175 1136 1778 1778 1095 1800 1128 1848 1143 1124 1592 1594 1821 1146 1556 1156 1155 1166 1165 1843 1083 1085 1595 1596
Lepelstraat Lepelstraat Lessensestraat Livierenstraat Loofweg Maaistraat Maaistraat Matrouwstraat Meerbeekstraat Meierij Mierenhoek Munkweg Nederpoorterij Nieuwstraat Oolstraat Parkweg Perlinkweg Perreveld Perreveld Pevenage Pieter Hoelmanstraat Plankkouter Poerensberg Poorterij Pullem Reepstraat Renweg Renweg Roensveldstraat Rozenhoek Schudewee Smisstraat Spinele Steneplein Stoktstraat 'Straat zonder naam' Strichtstraat Tamelbroekstraat Tenbergen Terbeken Terkleppe Tiep-Tiap Trimpont Valkenstraat Verrebeke Verrebeke Vijverdal Vijverdal
Bespreking bermtypes in Brakel
1 3 2 2 2 1 2
2
1 1 1
1 2
1
2 3 1
3
2 1 2 1 2
1728,14 908,92 1423,56 743,65 505,61 1303,76 347,92 511,98 167,19 2504,96 1127,19 190,56 1353,30 787,61 1546,45 458,61 476,52 5894,84 1485,85 2614,32 1112,89 2319,45 673,79 1283,94 1775,09 105,58 266,67 1448,17 407,43 995,39 1044,55 2312,71 1766,11 783,29 804,58 1049,91 841,52 1007,82 142,86 2189,28 1059,82 316,77 2555,67 1938,22 810,71 636,10 754,26 649,87 49
1776 1601 1598 1135 1086 1838
Vissegem Vossenbroekstraat Vossenpad Wegel Everbeek beneden Zonder naam vanaf Vennebeke Zwalmbeekweg
5
2641,83 1375,09 737,47 607,23 207,21 903,36 147862,61
9.2 Type 2: Grazige vegetatie op matig voedselrijke bodem De soortendiversiteit van matig voedselrijke bermen is groter dan bij het voorgaande type. De bepalende factor voor beheer is niet alleen verschraling, maar ook de mogelijkheid van de soorten om zaden te vormen. De soortendiversiteit van normaal voedselrijke bermen is groter dan bij het voorgaande type, met het voorkomen van meer bloemdragende soorten. Kenmerkende plantensoorten zijn Kropaar, Scherpe boterbloem, Vogelwikke, Smalle weegbree, Veldzuring, Knoopkruid, Rode klaver, Gestreepte witbol en Veldlathyrus. Omwille van hun nog vrij grote biomassaproductie kan snel verdere verruiging optreden bij een slecht beheer of het achterwege laten van beheer. Na een aantal jaren maaibeheer met afvoer is de vegetatie zichtbaar minder productief, maar de minder competitieve soorten breiden onvoldoende uit. Vermoedelijk heeft dit te maken met het feit dat het milieu nu wel geschikt is, maar dat zaden zich onvoldoende kunnen verspreiden. Door de huidige vroege maaidata staan bovendien veel interessante soorten volop in bloei en krijgen te weinig kans om zaden te vormen. Verschralen door twee maal per jaar te maaien met afvoer van het maaisel is hier eveneens de aangewezen beheervorm. Hoewel hier best later op het seizoen wordt gemaaid zodat interessante soorten zaden hebben kunnen vormen. Veel van de soorten die thuishoren onder deze omstandigheden zijn onvoldoende vertegenwoordigd (Margriet, Knoopkruid,…). Soorten zoals Veldzuring en Scherpe boterbloem zijn wel in voldoende grote aantallen aan te treffen, deze soorten hebben ook deels zaden gevormd voor 15 juni. Langs bredere bermen kan het vanuit faunistisch oogpunt aangewezen zijn om tijdens de eerste maaibeurt ook slechts over één maaibreedte te maaien. Hierdoor blijft een strook over waarin veel insecten bijvoorbeeld dagvlinders en sprinkhanen, in verschillende stadia tijdens de zomer kunnen overleven. Tijdens de tweede maaibeurt in het najaar, kan dan de volledige berm gemaaid worden. Bermen met aandachtsoorten worden ten vroegste gemaaid na de zaadzetting van deze soorten. Tabel 14: Bermen van het matig voedselrijke type (type 2)
Fiche nr. 1825 1777 1186 1774 1573 1782 1853 1576 1174
Straatnaam Bieststraat Boekelstraat Cijnsland Heuvelgem Hollebeekstraat Keiweg Leizemooie Matrouwstraat Meersweg
Bespreking bermtypes in Brakel
Straatdeel 2
2
1
Lengte 954,17 2709,77 1372,30 763,60 2022,59 1527,91 2172,31 1044,16 784,45 50
1117 1579 1571 1578 1567 1837 1834
Molenstraat Pachtweg Rameiveld Stratendries Termergelstraat Zwalmbeekweg Zwalmbeekweg
3 4 2
646,72 1185,27 1967,86 1043,49 303,97 2076,86 735,77 21311,20
9.3 Type 3: Grazige vegetatie op voedselarme bodem Bermen van het voedselarme type werden in dit deel van Brakel niet waargenomen Omwille van de geografische ligging zijn deze zeer schrale vegetaties ook niet te verwachten. In enkele bermen werden wel enkele indicatorsoorten gevonden die typerend zijn voor dergelijke vegetatie (Schapenzuring, Wilde marjolein,…). Deze soorten kwamen echter in een zeer lage dichtheden voor. Een geschikt beheer moet zorgen voor een sterke uitbreiding van deze soorten. De soortendiversiteit aan waardevolle soorten in dit bermtype is normaal het hoogst. Vooral op droge zand(leem)gronden kunnen waardevolle soorten voorkomen. Kensoorten voor voedselarme bermen zijn ondermeer Gewoon biggekruid, Grasklokje, Rapunzelklokje, Vlasbekje, Sint-Janskruid, Rood zwenkgras, Schapezuring, Muizenoor, Gewoon reukgras, Zandblauwtje en Hazenpootje. De soortendiversiteit aan waardevolle soorten in dit bermtype is normaal het hoogst. Echt waardevolle bermen worden om de input van meststoffen ten gevolge van depositie uit de lucht te compenseren en om opslag van bomen te voorkomen ook best gemaaid. Ze dienen slechts één maal in het najaar gehooid te worden. Algemeen geldt dat er minder moet gemaaid worden als de vegetatie schraler is. Voldoende laat maaien is van belang zodat alle zomerbloeiers zaden hebben kunnen vormen.
9.4 Type 4: Grazige vegetatie op verstoorde bodem Vrijwel elke berm op het grondgebied van de gemeente vertoont kenmerken van dit vegetatietype. Het gaat echter meestal over een beperkt deel van de berm. Parallel met de weg of met het aanpalende perceel komen vaak een aantal indicatorsoorten voor die profiteren van de verstoorde stroken op de grens van de berm en het aanpalende perceel. Vooral landbouwactiviteiten en sluipverkeer hebben nogal wat rechtstreekse en onrechtstreekse invloed op de aanpalende bermen. Dit effect wordt nog versterkt door de vaak beperkte breedte van bermen. Bijna al deze vegetaties zijn gelegen op zeer voedselrijke bodem. Bijgevolg vestigen zich hier vooral storings- en akkeronkruiden die kunnen uitzaaien in de omliggende percelen. De vaak benoemde waardevolle storingsvegetaties zijn enkel terug te vinden op minder voedselrijke bodems. Berijding, grondbewerking en herbicidegebruik veroorzaakt heel wat verstoring en beschadiging van de vegetatie. Bermen met een zeer sterke antropogene invloed werden tot dit type gerekend. Hoe breder de berm, hoe geringer het effect van verstoring. Op minder voedselrijke standplaatsen kan een grondbewerking de vestiging van waardevolle eenjarige bloemrijke pioniersoorten stimuleren. Waar een goede zaadbank in de bodem aanwezig is en/of aan grote ongebruikte zones zoals ronde punten kan deze vegetatie in stand gehouden worden door jaarlijks de bodem om te bewerken. Een grondbewerking wordt in de landbouw omschreven als een noodzakelijk kwaad. Een kerende grondbewerking (ploegen) wordt om die reden dan ook afgeraden. Bespreking bermtypes in Brakel
51
Direct na aanleg bevatten deze bermen nog vrij veel open plekken met in eerste instantie veel eenjarige pioniersoorten als Klaproos (Papaver spec.) en Kamille (Matricaria spec.). Wanneer de bermbegroeiing zich sluit verdwijnen in eerste instantie de eenjarige pioniersoorten. In een later stadium nemen ook de ruderale soorten af en zullen ze uiteindelijk geheel verdwijnen. Daarnaast worden bermen vaak verstoord ten behoeve van de aanleg van nutsleidingen of door de ruiming van bermgrachten. Hierdoor ontstaan onbegroeide oppervlakken waarop zich tijdelijk, vaak een zeer bloemrijke, pioniersvegetatie ontwikkelt. Bij permanente (matige) berijding ontwikkelt zich een tredvegetatie. Ten gevolge van de diverse handelingen aan bermen zoals vergraven voor het bergen van ondergrondse leidingen of het deponeren van ruimingslib, zal dit type berm overal, (tijdelijk) aanwezig blijven. Het behoeft bijgevolg geen specifiek beheer. Het beheer van deze bermen zal niet verschillen van het gewone verschralingsbeheer, en ze kunnen na verloop van tijd ontwikkelen tot waardevolle grazige vegetaties. De bermen waar het behouden van een dergelijke pioniersvegetatie zinvol is, kunnen behouden blijven door de bodem om de 2 tot 5 jaar ondiep te bewerken. Bij het wegvallen van de verstoring zullen de betreffende vegetaties zich stabiliseren en dreigen deze waardevolle soorten te verdwijnen. Enkel bij matig voedselrijke of voedselarme bodem is dit zinvol. Op zeer voedselrijke bodem ontwikkelt zich veelal een vegetatie met de typische onkruidsoorten (bv. Melganzevoet, Harig knopkruid) met herbicidebebruik door omwonenden tot gevolg. Tabel 15: Bermen van het verstoorde type (type 4)
Fiche nr. 1106 1107 1858 1795 1822 1818 1191 1180 1840 1192 1170 1807 1783 1791 1844 1080 1176 1090 1151 1164 1841 1087 1835
Straatnaam Driestenbroekestraat Galgestraat Gauwinkel Heksteelstraat Hoogkouterstraat Kanakkendries Kortedreef Laaistok Neerhofstraat Okkerbeke Pieter Hoelmanstraat Poorterij Pottenberg Rekelberg Schoolstraat St.-Franciscusstraat Steenpaal Tenbergen Terdutsen Trimpont Twaalfbunderstraat Wallekouter Zwalmbeekweg
Bespreking bermtypes in Brakel
Straatdeel 3 1
1 3
2 2
1 1
1
Lengte 903,76 246,46 2830,18 904,87 1799,87 2270,80 438,36 367,72 1406,67 557,46 2704,74 1321,56 870,66 575,43 569,08 326,65 1176,62 1480,02 602,70 759,55 1695,40 1603,91 278,97 25691,45 52
9.5 Type 5: Ruigtevegetatie De meeste ruigtevegetaties ontstaan uit grasland dat niet meer gemaaid wordt. Ruigtevegetaties bestaan uit hoger opgroeiende vaak bloemrijke kruidensoorten. Deze vegetatie wordt extensiever beheerd en herbergen daarom een unieke fauna en flora. In de overstaande plantendelen vinden vele ongewervelden en kleine zoogdieren voedsel en schuilgelegenheid. Hoewel deze vegetaties een unieke plaats innemen in het ecosysteem stuit dit beheer vaak op protest door omwonenden omdat een ruigtevegetatie slordig oogt en uit vrees dat onkruidzaden zullen overwaaien. Op afgelegen en landelijke locaties kan deze vegetatie gerust ontwikkelen. Door het extensieve beheer zorgt dit voor een daling van de beheerkosten. Bovendien heeft het maaisel van ruigtevegetaties meer structuur en is daardoor beter composteerbaar. Best is om bij het maaibeheer gefaseerd tewerk te gaan en elk jaar een deel te maaien. Hiedoor kunnen organismen steeds migreren naar een andere zone zonder hun leefgebied (tijdelijk) te verliezen. Verschillende grotere soorten uit het grasland zoals Ridderzuring, Boerenwormkruid en Heelblaadjes kunnen zich een tijdlang in een ruigte handhaven. Maar ook andere minder maaibestendige planten zoals Brem kunnen zich hiervestigen. In een ruigte kunnen planten uitbloeien en zaad zetten. In de herfst worden de kruiden bezocht door zaadetende vogels. Heel wat kleine zoogdieren en insecten vinden er schuilgelegenheid. Deze laatste dienen dan weer als voedselbron voor vogels die nestelen in nabijgelegen weilanden of grazige bermen. Er heerst een enorme spraakverwarring over de term ‘ruigte’. In het normale spraakgebruik worden ‘ruigtevegetaties’ en ‘ruderale vegetaties’ zeer vaak allebei als ‘ruigte’ aangeduid. De hier gebruikte term slaat echter op de natuurlijke vegetatieontwikkeling met bloeiende kruiden zoals Moerasspirea, Echte valeriaan, Poelruit, Kattenstaart… Ruderale vegetaties ontwikkelen zich echter door een sterke antropogene invloed (storten, nutriëntenaanvoer,…) met als gevolg een explosieve groei van Akkerdistel en Grote brandnetel. Deze vegetaties werden in dit plan als verstoorde vegetaties (type 4) opgenomen. Wanneer het beheer van een gewone grazige vegetatie wordt geëxtensiveerd ontstaat dus een ruigte. Ook bermdelen van het matig voedselrijke type kunnen aan een extensiever beheer worden onderworpen. Het creëren van ruigtevegetaties kan de ecologische waarde verhogen en de verwerkingskost van maaisel drukken. Tabel 16: Bermen met een ruigtevegetatie (type 5)
Fiche nr. 1160 1193 1194 1836 1836
Straatnaam Nieuwpoort Tenbergen Thijsweg Zwalmbeekweg Zwalmbeekweg
Straatdeel Lengte 2158,66 2 1189,37 205,50 3 2403,04 3 640,11 6596,68
9.6 Type 6: Heidevegetatie Heidevegetatie werd in Brakel niet waargenomen en is omwille van de geografische ligging en de aanwezige bodemtypen niet direct in bermen te verwachten. Bespreking bermtypes in Brakel
53
9.7 Type 7: Houtachtige vegetatie In de gemeente komen fragmenten van houtachtige vegetatie sporadisch voor. Een volwaardige houtachtige vegetatie is echter zeldzaam. Ofwel staan er slechts sporadisch enkele houtachtige soorten, ofwel is er een strook naast de weg van minstens 1 meter die in beheer is als grazige vegetatie. Tabel 17: Bermen met houtachtige vegetatie (type 7)
Fiche nr. 1819 1559 1815
Straatnaam Kanakkendries Roensveldstraat Rosbos
Straatdeel Lengte 2 557,14 2 160,97 396,26 1114,37
9.8 Type 8: Door bos Bermen van wegen die door bos lopen werden beperkt waargenomen in de gemeente. Door zeer sterke overschaduwing is hier bijna geen grazige vegetatie meer aanwezig. Hier is bijna sprake van een nulbeheer. Het beheer beperkt zich hier vaak tot het opsnoeien van bomen tot een vrije doorgang voor autoverkeer en het kappen van natuurlijke verjonging die te dicht tegen de weg groeit. Tabel 18: Bermen door bos (type 8)
Fiche nr. 1849 1195 1568 1828 1104 1604 1810 1605
Straatnaam Bijstierstraat Brakelbosstraat Brouwierstraat Ceutericklos Hayestraat Kokerbergstraat Perreveld Toepkapelstraat
Straatdeel Lengte 2052,27 2 1340,89 3 851,79 252,87 2 416,90 2 244,68 2 431,01 1 1020,35 6610,76
9.9 Type 9:Overgangstype tussen 1 en 2 De bermen kregen een overgangstype toegewezen bij een toenemende bedekking van minder productieve graslandsoorten. Deze bermen zijn te soortenrijk om als type 1 gecatalogeerd te worden, maar vaak te soortenarm om als volwaardig type 2 in aanmerking te komen. Bovendien zouden de kruidensoorten niet de kans krijgen om in bedekking toe te nemen wanneer telkens in hun volle bloei wordt gemaaid. Bij het strikt naleven van het beheeradvies kunnen deze bermen op termijn worden beschouwd als bermen van het matig voedselrijke type (type 2). Tabel 19: Bermen van het overgangstype tussen 1 & 2 (type 9)
Fiche nr. 1830 1860 1829 1854 1099
Straatnaam Berendries Boekkouter Boterhoek Diggieweg Evensveldstraat
Bespreking bermtypes in Brakel
Straatdeel Lengte 1757,93 3993,81 1900,73 1029,28 3 852,65 54
1113 1084 1564 1814 1787 1780 1185 1167 1833 1833 1591 1574 1127 1561 1831 1131 1569 1856 1817 1184 1570 1088 1163 1788 1851 1118 1852 1142 1091 1845 1100 1102 1786 1606 1842 1092 1609 1580
Fayte-wegel Fietspad Galgestraat Gentsestraat Groot Kapittel Haaghoek Heinestraat Herenhof Heyveld Heyveld Hoevestraat Hollebeekstraat Hoogbos Hoogbos Kapittel Klaaie Klaaie Langakkerstraat Leierwaarde Leinstraat Lessensestraat Livierenstraat Lobe Nieuwstraat Oorloge Priemstraat Romeinseweg Spinele St.-Liebertusdreef Steenstraat Termergelstraat Termergelstraat Terwalle Toepkapelstraat Veldeman Vunkstraat Wijmeersstraat Zesdagwandweg
3
2
3 1 3 1 2
3 1
1
1 2 2
465,59 4099,49 547,53 1914,28 645,93 1518,67 661,69 1558,90 1472,32 1023,14 419,23 917,41 582,93 207,10 745,48 1329,90 375,91 1768,11 2707,10 628,36 367,34 289,30 2255,67 1721,43 1766,90 1786,27 3667,03 1358,10 774,87 2805,17 695,89 913,47 4343,51 280,31 1930,13 866,52 250,98 1445,37 60641,67
9.10 Type 11: Overgangstype tussen 2 en 3 Veel van de soorten typerend voor een schrale standplaats hebben baat bij een beheer waarbij maar éénmaal per jaar gemaaid wordt. Om deze soorten te laten uitbreiden is een extensiever maairegime noodzakelijk. De hoofdbloei van dit type is in de (na)zomer en ten gevolge van een voorjaar- en najaarsmaaibeurt kunnen zaden onvoldoende ontwikkelen. Deze vegetatie van dit type wordt door het voedselarme karakter minder hoog en/of is landelijk gelegen waardoor een extensiever maaibeheer getolereerd kan worden. Bermen van het overgangstype tussen type 2 en 3 werden niet waargenomen in Brakel. Bespreking bermtypes in Brakel
55
10 Overzicht van de maaischema's Het tijdstip van maaien heeft een grote invloed op de samenstelling van de vegetatie. Vroegtijdig maaien kan de bloei en/of zaadzetting verhinderen en laattijdig maaien kan leiden tot verruiging en soortenafname. Er wordt best gemaaid na de zaadvorming van de doelsoorten en of wanneer de begroeiing haar maximale biomassaproductie heeft bereikt. De opdeling in types resulteerde uiteindelijk in vlot hanteerbare beheerkaarten. Ongetwijfeld kan er qua natuurwaarden veel meer worden bereikt op de bermen in Brakel. Een afzonderlijk beheer per straat of straatdeel zou echter onmogelijk in te plannen zijn in het gemeentelijk beheer. Bij de opmaak van de beheerkaarten werd steeds geprobeerd het beste compromis te zoeken tussen graad aan verschraling, floristische waarde en de praktische haalbaarheid van het plan.
10.1 Beheerkaart 1: Maaibeheer zeer voedselrijke (type 1) en verstoorde vegetaties (type 4) Voor deze eerste maaiperiode werden de zeer voedselrijke en de verstoorde bermen samen genomen. Om sneller te verschralen en om een betere werkspreiding mogelijk te maken wordt de eerste maaiperiode vervroegd naar half mei. Het maaitijdstip is hier minder belangrijk, de hoofdmoot ligt hier vooral op het verder verschralen van de bodem. De vegetatie is er soortenarm en productief met typische soorten als Grote brandnetel, Zevenblad, Bijvoet, Fluitenkruid, Ruw beemdgras, Haagwinde, Gewone glanshaver, Ridderzuring en Witte dovenetel. Plaatselijk kunnen soorten van het normaal voedselrijke type zoals Peen, Smalle weegbree, Klein streepzaad, Rode klaver in klein aantal zich in stand houden. Indien de uitgangssituatie goed is en er geen permanente verstoring plaatsvindt, is een verschralend beheer door twee maal te maaien en het maaisel af te voeren hier de aangewezen beheersvorm. Dit leidt reeds na enkele jaren tot een minder productieve, kortere meer soortenrijkere vegetatie, tenzij factoren als sterke voedselaanrijking vanuit het aanpalende landbouwgebied blijven duren. Een eerste maaibeurt kan hier vanaf 15 mei en een tweede maaibeurt vanaf 15 september. Steeds met afvoer van het maaisel. Op deze tijdstippen zijn de grassen in volle groei en zitten de meeste voedingstoffen in de bovengrondse delen. In deze perioden heeft het verschralingsbeheer dus het grootste effect. Kruiden beginnen doorgaans later in het voorjaar te groeien en worden door deze vroege maaibeurt minder gedomineerd door grassen. Meestal ligt een zeer sterke antropogene invloed aan de basis van deze zeer productieve en/of verstoorde vegetaties. Door middel van deze vroege maaibeurt wordt getracht herbicidengebruik en/of storten van gazonmaaisel te voorkomen. Bij het verschralingsbeheer dient verder te worden gezocht naar de oorzaak van deze zeer hoge biomassaproductie. Op zeer veel plaatsen wordt afvalwater nog steeds in de bermgracht geloosd, wordt slib op de berm gestort of wordt (organisch) afval in de berm gedumpt. Hierdoor ontstaan dan ruderale vegetaties die een slordig uizicht hebben en worden bespoten met herbiciden. Waneer deze factoren kunnen worden uitgeschakeld, zal een verschralingsbeheer op veel kortere termijn resultaat tonen. Klepelen van de vegetatie zonder afvoer bevoordeligt dit vegetatietype waardoor het in stand wordt gehouden. Dit is dus absoluut te vermijden. Wanneer reeds vrij vroeg (half mei) gemaaid wordt, treedt een betere najaarsbloei van diverse soorten op en wordt verhinderd dat de grasmat vervilt door strooiselophoging ten gevolge van neerslaan van de vegetatie. Productieve grassen zoals Gewone glanshaver Overzicht van de maaischema's
56
en Gestreepte witbol verliezen hierdoor tevens een groot deel van hun concurrentiekracht en nemen in volume af ten voordele van meer concurrentiegevoelige soorten. Tabel 20: Stratenlijst beheerkaart 1
Fiche nr. 1159 1824 1816 1775 1826 1794 1789 1790 1181 1157 1862 1130 1116 1808 1137 1158 1805 1093 1094 1106 1832 1097 1098 1109 1563 1110 1188 1108 1107 1858 1575 1811 1811 1103 1183 1795 1857 1149 1144 1599 1600 1583 1572 1129
Bermtype 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 1 1 1 1 4 4 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 1 1 1 1
Straatnaam Bergstraat Bieststraat Bleinstraat Blomveld Boekendries Boembeke Boembeke Borgveld Brakelbosstraat Breedstraat Broekweg Brouwierstraat Brouwierstraat Burreken Cordenuitstraat Donkerstraat Dorrebeekstraat Driestenbroekestraat Driestenbroekestraat Driestenbroekestraat Elverenberg Evensveldstraat Evensveldstraat Fayte Fayte Fayte Fransbeke Galgestraat Galgestraat Gauwinkel Gelategemstraat Hauwstraat Hauwstraat Hayestraat Heinestraat Heksteelstraat Hellenhoek Hemelrijk Hemelrijk Heyveld Heyveld Hogezavel Hollebeekstraat Hoogbos
Overzicht van de maaischema's
Straatdeel
2 1 1
2 1
1 2 3 1 2 1 5 2 1 2 1
1 1
2 1 1 2 1 2
Breedte 2 1,5 1 1 1 1 1 1 2 1 1 1 3 1,5 1 2 1 0,5 1 0,5 1,5 1 0,5 0,5 1,5 0,5 0,5 1 0,5 1 1 0,5 0,5 1 1 1 1 0,5 1 0,5 1 1 1 1
Lengte 2537,99 1773,54 510,39 1127,71 515,48 767,59 717,08 1307,38 1535,72 1688,61 5519,96 1554,21 205,25 3875,37 1252,92 930,51 1546,80 1027,74 779,18 903,76 1525,80 1038,12 444,18 545,41 1176,40 115,26 1136,71 2014,02 246,46 2830,18 966,00 342,08 2536,17 734,08 424,62 904,87 1450,41 1764,51 1541,83 487,43 520,32 1151,91 1539,18 649,96
Opp. In m² 5075,98 2660,31 510,39 1127,71 515,48 767,59 717,08 1307,38 3071,45 1688,61 5519,96 1554,21 615,76 5813,06 1252,92 1861,03 1546,80 513,87 779,18 451,88 2288,70 1038,12 222,09 272,71 1764,60 57,63 568,35 2014,02 123,23 2830,18 966,00 171,04 1268,09 734,08 424,62 904,87 1450,41 882,26 1541,83 243,71 520,32 1151,91 1539,18 649,96 57
1822 1861 1801 1820 1818 1153 1152 1846 1859 1784 1855 1150 1115 1603 1191 1847 1823 1154 1121 1597 1827 1812 1180 1581 1779 1779 1804 1803 1785 1139 1089 1813 1173 1169 1577 1850 1798 1141 1182 1792 1840 1806 1192 1161 1608 1781 1809 1809
4 1 1 1 4 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 1 1 1 4 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4 1 4 1 1 1 1 1
Hoogkouterstraat Hutte Kammeland Kanakkendries Kanakkendries Kapellen Kapellen Kerkhofstraat Kimpestraat Kleine Gastenhoek Kleistraat Kloosterstraat Koestraat Kokerbergstraat Kortedreef Kouterstraat Kraaiestee Kremerstraat Kroonstraat Kruisstraat Kuiterlos Kulkadetstraat Laaistok Langenbroekweg Leberg Leberg Lepelstraat Lepelstraat Lepelstraat Lessensestraat Livierenstraat Loofweg Maaistraat Maaistraat Matrouwstraat Meerbeekstraat Meierij Mierenhoek Munkweg Nederpoorterij Neerhofstraat Nieuwstraat Okkerbeke Oolstraat Parkweg Perlinkweg Perreveld Perreveld
Overzicht van de maaischema's
3 1 2 1
1
1 2
3
2 1 3 2 2 2 1 2
2
1 1
1 1 0,5 3 1 0,5 1,5 2 1,5 0,5 1,5 1 1 1 0,5 1 1 1,5 0,5 0,5 1 1 1 1,5 1 1 1,5 1,5 0,5 2 0,5 1 1 1 0,5 1 1 1 1 1 1 1 0,5 1 0,5 0,5 1 1
1799,87 1932,18 1287,10 432,15 2270,80 1079,09 681,28 892,71 891,88 2437,83 1473,93 3777,41 2158,06 542,21 438,36 946,36 2299,33 2267,91 549,42 1143,39 584,52 397,55 367,72 3482,58 1047,02 1030,64 1644,69 1728,14 908,92 1423,56 743,65 505,61 1303,76 347,92 511,98 167,19 2504,96 1127,19 190,56 1353,30 1406,67 787,61 557,46 1546,45 458,61 476,52 5894,84 1485,85
1799,87 1932,18 643,55 1296,44 2270,80 539,55 1021,91 1785,42 1337,82 1218,92 2210,89 3777,41 2158,06 542,21 219,18 946,36 2299,33 3401,87 274,71 571,69 584,52 397,55 367,72 5223,87 1047,02 1030,64 2467,04 2592,21 454,46 2847,12 371,83 505,61 1303,76 347,92 255,99 167,19 2504,96 1127,19 190,56 1353,30 1406,67 787,61 278,73 1546,45 229,31 238,26 5894,84 1485,85 58
1162 1168 1170 1148 1125 1793 1807 1783 1175 1136 1791 1778 1778 1095 1800 1844 1128 1848 1143 1080 1176 1124 1592 1594 1821 1146 1556 1090 1156 1151 1155 1166 1165 1164 1841 1843 1083 1085 1595 1596 1776 1601 1598 1087 1135
1 1 4 1 1 1 4 4 1 1 4 1 1 1 1 4 1 1 1 4 4 1 1 1 1 1 1 4 1 4 1 1 1 4 4 1 1 1 1 1 1 1 1 4 1
1086 1838 1835
1 1 4
Pevenage Pieter Hoelmanstraat Pieter Hoelmanstraat Plankkouter Poerensberg Poorterij Poorterij Pottenberg Pullem Reepstraat Rekelberg Renweg Renweg Roensveldstraat Rozenhoek Schoolstraat Schudewee Smisstraat Spinele St.-Franciscusstraat Steenpaal Steneplein Stoktstraat 'Straat zonder naam' Strichtstraat Tamelbroekstraat Tenbergen Tenbergen Terbeken Terdutsen Terkleppe Tiep-Tiap Trimpont Trimpont Twaalfbunderstraat Valkenstraat Verrebeke Verrebeke Vijverdal Vijverdal Vissegem Vossenbroekstraat Vossenpad Wallekouter Wegel Everbeek beneden Zonder naam vanaf Vennebeke Zwalmbeekweg Zwalmbeekweg
Overzicht van de maaischema's
1 2
1 2 2
1
2
3 1
3 1
2 1
1 2 1 2
5 1
0,5 1,5 1,5 1,5 0,5 1,5 1 0,5 1 2 1 1 1 0,5 1 1 0,5 1,5 1,5 3 1 0,5 1 0,5 2 0,5 1,5 0,5 1 0,5 1 0,5 1 0,5 1 1 0,5 2 0,5 0,5 1 0,5 0,5 1 0,5
2614,32 1112,89 2704,74 2319,45 673,79 1283,94 1321,56 870,66 1775,09 105,58 575,43 266,67 1448,17 407,43 995,39 569,08 1044,55 2312,71 1766,11 326,65 1176,62 783,29 804,58 1049,91 841,52 1007,82 142,86 1480,02 2189,28 602,70 1059,82 316,77 2555,67 759,55 1695,40 1938,22 810,71 636,10 754,26 649,87 2641,83 1375,09 737,47 1603,91 607,23
1307,16 1669,34 4057,10 3479,18 336,89 1925,90 1321,56 435,33 1775,09 211,16 575,43 266,67 1448,17 203,71 995,39 569,08 522,28 3469,07 2649,17 979,94 1176,62 391,65 804,58 524,95 1683,04 503,91 214,29 740,01 2189,28 301,35 1059,82 158,38 2555,67 379,78 1695,40 1938,22 405,36 1272,19 377,13 324,94 2641,83 687,54 368,74 1603,91 303,62
0,5 1 1
207,21 903,36 278,97
103,60 903,36 278,97 59
173554,06
182020,61
10.2 Beheerkaart 2: Maaibeheer matig voedselrijke bermen (type 2) en overgangstype van 1 naar 2 (type 9) Bij de tweede maaiperiode worden type 2 en type 9 gemaaid. Vanaf begin juli kan hier gestart worden met het maaien van de eerste maaibreedte. Door enkel de eerste maaibreedte te maaien in het voorjaar kunnen veel zomerbloeiers in de ongemaaide strook zaden vormen. Bovendien kunnen veel ongewervelden migreren naar de ongemaaide zone zonder tijdelijk hun leefgebied te verliezen. Door maar een deel van de oppervlakte twee maal per jaar te maaien bereikt men een lagere verschralingsgraad. Het beheer is hier vooral gericht op de kruidengroei. Deze bermen zijn door het gevoerde beheer al veel verschraald zodat het beheer nu vooral op de bloeiende kruidensoorten afgestemd wordt. De belangrijkste drijfveer voor dit beheervoorstel is om te maaien na de zaadzetting van de interessante soorten en om de populatie aan ongewervelden beter te beschermen. Voor de ongewervelden is het beter om andersom tewerk te gaan en in juli de volledige oppervlakte te maaien en in september enkel de eerste meter. In de overstaande stengels vinden veel ongewervelden overwinteringsplek. Door in het najaar volledig te maaien bereikt men echter de grootste verschraling. Een combinatie van beide is natuurlijk optimaal. Ook komt op deze manier in de piekperiode minder maaisel vrij, en in het najaar een meer verhout, structuurrijk en beter composteerbaar maaiproduct. Over het algemeen zijn de bermen in Brakel vrij smal zodat wanneer de eerste meter van de berm wordt gemaaid zo goed als de volledige oppervlakte wordt gemaaid. Een tweede maaibeurt bij de bermtypes 2 en 9 kan vanaf begin oktober. Een laat maaitijdstip is wellicht beter omdat 15 september de optimale groeiperiode voor grassen is. Grassen kunnen zich voor de winter nog herstellen en zorgen voor een dichte mat in het voorjaar waar geen ruimte voor kieming is. Door grassen in volle bloei te maaien bereikt men echter de hoogste graad van verschraling. Deze bermen zijn al soortenrijker, dus wordt het beheer hier vooral toegespitst ten gunste van de interessante soorten. Tabel 21: Stratenlijst beheerkaart 2
Fiche nr. 1830 1825 1777 1860 1829 1186 1854 1099 1113 1084 1564 1814 1787 1780 1185 1167
Bermtype 9 2 2 9 9 2 9 9 9 9 9 9 9 9 9 9
Straatnaam Berendries Bieststraat Boekelstraat Boekkouter Boterhoek Cijnsland Diggieweg Evensveldstraat Fayte-wegel Fietspad Galgestraat Gentsestraat Groot Kapittel Haaghoek Heinestraat Herenhof
Overzicht van de maaischema's
Straatdeel 2
3
3
2
Breedte 2 2 1 3 1 3 1,5 0,5 0,5 1,5 1,5 1,5 1 1 4 1
Lengte Opp. In m² 1757,93 3515,87 954,17 1908,33 2709,77 2709,77 3993,81 11981,42 1900,73 1900,73 1372,30 4116,90 1029,28 1543,91 852,65 426,33 465,59 232,80 4099,49 6149,23 547,53 821,30 1914,28 2871,43 645,93 645,93 1518,67 1518,67 661,69 2646,75 1558,90 1558,90 60
1774 1833 1833 1591 1573 1574 1127 1561 1831 1782 1131 1569 1856 1817 1184 1853 1570 1088 1163 1576 1174 1117 1788 1851 1579 1118 1571 1852 1142 1091 1845 1578 1567 1100 1102 1786 1606 1842 1092 1609 1580 1837 1834
2 9 9 9 2 9 9 9 9 2 9 9 9 9 9 2 9 9 9 2 2 2 9 9 2 9 2 9 9 9 9 2 2 9 9 9 9 9 9 9 9 2 2
Heuvelgem Heyveld Heyveld Hoevestraat Hollebeekstraat Hollebeekstraat Hoogbos Hoogbos Kapittel Keiweg Klaaie Klaaie Langakkerstraat Leierwaarde Leinstraat Leizemooie Lessensestraat Livierenstraat Lobe Matrouwstraat Meersweg Molenstraat Nieuwstraat Oorloge Pachtweg Priemstraat Rameiveld Romeinseweg Spinele St.-Liebertusdreef Steenstraat Stratendries Termergelstraat Termergelstraat Termergelstraat Terwalle Toepkapelstraat Veldeman Vunkstraat Wijmeersstraat Zesdagwandweg Zwalmbeekweg Zwalmbeekweg
Overzicht van de maaischema's
2 3 1 3
1 2
3 1 1
1
3 1 2 2
4 2
1 1 1 1 1 1,5 1,5 1 2 1 3 2 2 1 2 1 2 1 0,5 2 2 1,5 1 2 2 1,5 1 1 1,5 1 1,5 2 1,5 3 1,5 1,5 1,5 2 1 4 1 1,5 2
763,60 1472,32 1023,14 419,23 2022,59 917,41 582,93 207,10 745,48 1527,91 1329,90 375,91 1768,11 2707,10 628,36 2172,31 367,34 289,30 2255,67 1044,16 784,45 646,72 1721,43 1766,90 1185,27 1786,27 1967,86 3667,03 1358,10 774,87 2805,17 1043,49 303,97 695,89 913,47 4343,51 280,31 1930,13 866,52 250,98 1445,37 2076,86 735,77 81952,87
763,60 1472,32 1023,14 419,23 2022,59 1376,11 874,40 207,10 1490,95 1527,91 3989,71 751,81 3536,21 2707,10 1256,71 2172,31 734,68 289,30 1127,83 2088,32 1568,90 970,08 1721,43 3533,80 2370,54 2679,40 1967,86 3667,03 2037,14 774,87 4207,75 2086,98 455,95 2087,66 1370,21 6515,26 420,47 3860,25 866,52 1003,94 1445,37 3115,29 1471,53 124577,81
61
10.3 Beheerkaart 3: Maaibeheer ruigtevegetatie (type 5), houtachtige vegetatie (type 7) en door bos (type 8) Ruigtevegetaties worden gekenmerkt door hoger opgroeiende bloemrijke kruiden. Deze vegetatie kan in landelijke locaties gerust ontwikkelen zonder overlast. Het maaibeheer beperkt zich tot tweejaarlijks maaien, en waar mogelijk tot een beperkt deel van de bermbreedte. Hier wordt voorgesteld om maximaal de eerste twee meter te maaien, met vermijden van waardevolle houtachtige soorten (Hondsroos, Meidoorn, Gelderse roos, …). De overige oppervlakte kan zich verder ontwikkelen. Waar de berm minder breed is wordt de berm volledig gemaaid. Hier is geen ruimte voor een spontane ontwikkeling. Er wordt best pas gemaaid na 15 oktober zodat alle zaden hebben kunnen rijpen en eieren zijn afgezet. Meestal is er bij een houtachtige vegetatie naast de verharding een smalle strook grazige vegetatie aanwezig. Deze strook wordt echter zodanig overschaduwd dat hier een extensiever maairegime kan toegepast worden. De houtachtige vegetatie zelf behoeft weinig beheer en kan beheerd worden volgens het hakhoutprincipe of er kan zelfs een nul beheer toegepast worden. Bij hakhoutbeheer worden de bomen en struiken om de 7 à 15 jaar afgezet tot op ongeveer 30 cm hoogte. De vegetatie zal teruggroeien vanuit de "stoven". Hierbij wordt best gefaseerd tewerk gegaan. Enkele straten zullen onder een ander type terug te vinden zijn waar achteraan in de berm ook houtachtige soorten staan. Op die plaatsen kunnen de houtachtige linten worden verbonden door aanplantingen. Na verloop van tijd zal er voldoende schaduw vallen op de bodem, zal de biomassaproductie afnemen en zullen zich soorten vestigen van bosmilieus. Hierna kan het beheer worden gewijzigd naar een extensiever maairegime. Op deze manier komt ook het maaisel beter verspreid over het jaar vrij. Het meest interessant is wanneer elk jaar de helft van de bermen wordt gemaaid, het jaar nadien de andere helft. Tabel 22: Stratenlijst beheerkaart 3
Fiche nr. 1849 1195 1568 1828 1104 1819 1604 1160 1810 1559 1815 1193 1194 1605 1836 1836
Bermtype 8 8 8 8 8 7 8 5 8 7 7 5 5 8 5 5
Straatnaam Bijstierstraat Brakelbosstraat Brouwierstraat Ceutericklos Hayestraat Kanakkendries Kokerbergstraat Nieuwpoort Perreveld Roensveldstraat Rosbos Tenbergen Thijsweg Toepkapelstraat Zwalmbeekweg Zwalmbeekweg
Overzicht van de maaischema's
Straatdeel 2 3 2 2 2 2 2 2 1 3 3
Breedte 1 1 1,5 1 0,5 1 1 1,5 1 1 1 1 1 1 1 1
Lengte Opp. In m² 2052,27 2052,27 1340,89 1340,89 851,79 1277,68 252,87 252,87 416,90 208,45 557,14 557,14 244,68 244,68 2158,66 3237,99 431,01 431,01 160,97 160,97 396,26 396,26 1189,37 1189,37 205,50 205,50 1020,35 1020,35 2403,04 2403,04 640,11 640,11 14321,80 15618,58
62
11 Maaitechniek en concrete tips Een maaibeheer met afvoer van het maaisel is de basis van een natuurvriendelijk bermbeheer. Het klepelen van de bermen zonder dat het maaisel wordt afgevoerd, is in vele opzichten een slechte zaak. De verwerking van het maaisel heeft echter vaak een grote financiële impact. Wil men het ecologisch belang van bermen nastreven dan moet het maaien en afvoeren in twee afzonderlijke arbeidsgangen plaatsvinden waarbij het maaisel een paar dagen ter plekke blijft liggen. Dieren krijgen de mogelijkheid om te ontsnappen en zaden kunnen narijpen en uitvallen. De maaihoogte is van groot belang voor de hoeveelheid verwijderde biomassa. De grootste biomassa bevindt zich in de onderste helft van de bermbegroeiing. Een toestel dat 10 cm vegetatie laat staan heeft dus een beperkte hoeveelheid van de biomassa afgevoerd. Echter moet wel worden vermeld dat het beter is om hoger te maaien, dan om de bodem te raken en daardoor akkeronkruiden in hun groei te stimuleren. Een maaihoogte van 10 cm zorgt ervoor dat er minder ongewervelden worden gedood en dat minder grond in het maaisel terecht komt wat positief is voor de meeste verwerkingsopties. Ook te snel rijden en maaien bij regenachtig weer staan beiden garant voor minder goed resultaat. Wanneer voor de maaimachine een beugel wordt gehangen met kettingen worden organismen gewaarschuwd voor de komst van de machine. Ongewervelden laten zich op de grond vallen en kleine zoogdieren kunnen tijdig vluchten. Herbivore insectensoorten zoals bijvoorbeeld sprinkhanen kunnen een belangrijke grazende functie uitoefenen op de bermvegetatie zodat minder maaisel moet worden afgevoerd. Het is dus van belang dat deze dieren niet worden gedood tijdens maaiwerkzaamheden. De populaties ongewervelden in bermen vormen op hun beurt een voedselbron voor tal van weide- en akkervogels. Ook struiken met bessen of noten vormen een belangrijke voedselbron voor talrijke vogels en zoogdieren. Exacte cijfers over de precieze oppervlakte en de hoeveelheid maaisel dat vrijkomt, zijn tot nog toe niet beschikbaar. Er kunnen wel schattingen worden gemaakt, maar bij bermen zijn er enkele belangrijke randvoorwaarden die bij deze ramingen in rekening moeten worden gebracht.
De precieze oppervlakte van bermen is niet gekend; Bermen die twee maal per jaar worden gemaaid, worden slechts één maal in rekening gebracht voor de berekening van de oppervlakte; Bij de tweede maaibeurt komt onder normale omstandigheden minder maaisel vrij; Bermen die extensiever worden beheerd, hebben een ongekende productie; Het biomassagetal (de hoeveelheid maaisel per ha berm) varieert naargelang het bodemtype, ligging van de berm (een berm in de schaduw van bomen heeft een lagere productie omwille van voedsel- en lichtconcurrentie); De weersomstandigheden hebben een aanzienlijke invloed op zowel de productie als het gewicht van het af te voeren maaisel. Bij regen bijvoorbeeld zal het maaisel zwaarder zijn, maar ook dichter tegen de grond liggen zodat maaien en opzuigen moeilijker verlopen; Het aantal maaibeurten heeft een invloed op de jaarlijkse productie aan bermmaaisel; Bermen met een bomenrij hebben een lagere productie; Oppervlakte aan houtkanten telt ook mee, maar er komt geen maaisel vrij.
Maaitechniek en concrete tips
63
Bermen die onderhevig zijn aan gazonbeheer of waar herbiciden gebruikt worden, worden niet gemaaid en er komt geen maaisel vrij; Maaisel wordt vaak tijdelijk gestockeerd vooraleer het wordt afgevoerd naar de verwerker.
11.1 Actueel gevoerde beheer In 2011 werden alle buurtwegen en landbouwwegen van de gemeente gemaaid met afvoer van het maaisel. Het gevoerde ecologisch beheer houdt in dat er gemaaid wordt door een aannemer met een maai-opzuigcombinatie. Er wordt twee maal per jaar gemaaid. De zomerkanten van de wegbermen werden gemaaid vanaf 15 mei vanuit veiligheidsoverwegingen. Er werd ook op 15 mei gestart met het maaibeheer van grachten en taluds. Het maaien en afzuigen gebeurde in één werkgang. Het gebruik van een klepelmaaier is niet toegestaan. Het afvoeren van het maaisel naar een erkende stortplaats of composteerinstallatie is ten laste van de aannemer. De gemeente beschikt niet over een opslagplaats waar het maaisel tijdelijk gestockeerd kan worden. De officiële verwerkingsattesten werden overgemaakt aan het gemeentebestuur. De eerste maaibeurt vindt plaats in de periode tussen 15 mei en 15 juni. Een tweede maaibeurt tussen 15 september en 15 oktober. Eventueel kan afgezien worden van een tweede maaibeurt. Er werd in de deelgemeente Michelbeke gestart met de maaiwerken.De maaiwerken betreffen zowel zijbermen als uitmaaien van grachten met afvoer van het maaisel. In het jaar 2011 werd in totaal 223,2 ton bermmaaisel afgevoerd naar een verwerkingsinstallatie. Tijdens de voorjaarsmaaibeurt werd 139 ton afgevoerd en tijdens de najaarsmaaibeurt 84,2 ton. Dit zijn uiteraard cijfers van de gehele gemeente.
11.2 Gefaseerd maaien Brede bermen kunnen in stroken gemaaid worden. Hierdoor komt op piekmomenten minder maaisel vrij zodat afzet van maaisel gespreid kan worden over het jaar. Insecten en andere bermbewonende fauna kan zich hierdoor telkens verplaatsen naar een (nog) niet gemaaide zone. Het habitatgebruik van dagvlinders bijvoorbeeld is weersafhankelijk. Veelal zoeken ze de zon op om zich op te warmen. Bij warm weer hebben ze dan weer schaduw nodig om uitdroging of oververhitting te vermijden. Een vlinderpopulatie is uiteraard ook afhankelijk van de aanwezigheid van waard- en nectarplanten. De geschiktheid van een leefgebied voor een dagvlinder hangt zelfs eerder af van structuurkenmerken (bv. hoogte van de vegetatie, overgang van gras naar struweel, enz.) dan van het aantal waardplanten (LNE, 2008). Ruimtelijke variatie in vegetatiestructuur is dus belangrijk. Een veel gevolgde methodiek is, hoe verder van de weg hoe extensiever gemaaid. Het verlagen van de maaifrequentie is een belangrijke maatregel om de hoeveelheid maaisel te beperken. Hierdoor ontstaat een hogere vegetatie die een biotoop vormt voor allerlei ongewervelden en vogels. De ecologische waarde van de bermen hangt hoofdzakelijk af van de omgevingsfactoren zoals grondsoort, hellingsgraad, voedselrijkheid en vochtgehalte van de bodem. Bij brede bermen kan gekozen worden om bij de voorjaarsmaaibeurt enkel de stroken te maaien vlak naast de weg. Een maaibeurt voor de overige oppervlakte kan eventueel een jaar uitgesteld worden. Best blijft het maaisel een paar dagen liggen zodat insecten kunnen wegkruipen en zaden uit het maaisel kunnen vallen, praktisch is dit echter niet altijd mogelijk. Maaitechniek en concrete tips
64
11.3 Maaimaterieel Momenteel is er een vrij uitgebreid aanbod aan maaimachines op de markt voor het maaien van wegbermen. De keuze van de machine is bepalend voor de aard van het verkregen maaisel. Maaisel met voldoende structuur kan gemakkelijk opgeraapt worden en is geschikt om te hooien of te composteren. Maaisel dat fel verkleind wordt, is moeilijker op te rapen en komt eerder in aanmerking voor vergisting. In een bestek kan worden opgenomen hoe het maaien dient te gebeuren. De aard van de machines kan indien nodig aangepast worden naargelang de verwerkingsmethodiek van het maaisel. Ook de hoogte van maaien (minimaliseren van de hoeveelheid grond in het maaisel) en de ervaring van de chauffeur blijken van groot belang. De snelheid van rijden en weersomstandigheden hebben een grote invloed op de hoeveelheid verwijderd maaisel en dus op de natuurwaarde van het gepresteerde werk. Door het gebruik van een aangepaste machine kan maaisel worden bekomen dat beter te verwerken is. Ook de verzamelwijze en het tijdstip van verzamelen hebben een positieve invloed op de kwaliteit van het maaisel. De belangrijkste maaimechanismen worden hieronder kort besproken. Afhankelijk van het te maaien terrein en aantal werkuren per jaar zal een bepaalde machine meer geschikt zijn. De bosmaaier wordt voor wegbermbeheer maar weinig gebruikt wegens het arbeidsintensieve karakter en moeilijk afvoeren van het maaisel. Van deze machine wordt vooral gebruik gemaakt om te maaien tot vlak tegen hindernissen zoals vangrails, of om heel stek hellende terreinen te maaien die niet bereikbaar zijn met een andere machine. Er zijn verschillende snijgarnituren die gemonteerd kunnen worden op een bosmaaier. Om langs obstakels te maaien zal gebruik gemaakt worden van draden zodat het weinig hindert als het opstakel geraakt wordt. Om grotere stukken te maaien zal gebruik worden gemaakt van een grasblad. Veelal zal men met de bosmaaier de hindernissen vrij maken na of voordat gemaaid wordt met een andere machine. Het is niet noodzakelijk dat ook rond bomen volledig wordt gemaaid. Dit voorkomt beschadiging van de stambasis, geeft variatie in de verticale vegetatiestructuur van de berm en vormt een flinke kostenbesparing. Om zekerheid in te bouwen omtrent de correcte afvoer van het afval, kan men bij de offerte een bewijs van overeenkomst vragen met het verwerkingsbedrijf en de afgiftefactuur eisen voor de terugbetaling van de kosten. 11.3.1 Klepelmaaier De klepelmaaier bestaat uit een horizontale, dwars op de rijrichting geplaatste as waaraan over de ganse lengte klepels zijn bevestigd. Door de draaiende as wordt met de klepels de vegetatie afgeslagen en verbrijzeld. Het maaisel is sterk versnipperd, gekneusd en bevat dus nog weinig structuur. Bovendien is het maaisel achteraf onmogelijk te verwijderen. Klepelmaaiers beschadigen de vegetatie en vertragen de hergroei en herbloei. Grassen blijken beter bestand tegen de klepels, wat op termijn leidt tot meer grassen en minder kruiden in de berm.
Maaitechniek en concrete tips
65
Figuur 26: Klepelmaaiers beschadigen de vegetatie en vertragen de hergroei en herbloei van kruiden
Klepelmaaiers vragen zeer veel vermogen waardoor vaak zeer zware trekkers moeten ingezet worden. Om al deze redenen is het gebruik van een klepelmaaier af te raden. Vroeger werd om verkeerstechnische redenen het beheer van wegbermen geïntensiveerd en zuiver praktisch bekeken: de vegetatie werd meerdere malen per jaar gemaaid en het maaisel bleef in de berm achter. De klepelmaaier leent zich uitstekend voor dit beheer en dit omwille van de lage gevoeligheid voor vreemde voorwerpen en een hoge productiviteit. Het maaisel is echter te fijn en teveel samengedrukt wat problemen geeft voor de verwerking. Het maaisel kan echter wel zonder bijzondere voorbehandeling worden ingekuild en vergist. Maaisel van een klepelmaaier bevat vaak grote hoeveelheden grond wat bij vergisting een effect heeft op de gasproductie. Bij compostering zorgt teveel grond in het maaisel voor een te laag organische stofgehalte. De kans op schade aan de vegetatie is bij het gebruik van een klepelmaaier vrij groot. Het gebruik van een klepelmaaier bij het wegbermbeheer dient zoveel mogelijk te worden vermeden. Bij alle andere maaiprincipes blijft de afgemaaide vegetatie grotendeels intact en kan eventueel achteraf in een aparte werkgang opgehaald worden. Bij een klepelmaaier is dit onmogelijk. Het maaisel is zeer fijn versnipperd waardoor door ophoping van afgestorven organisch materiaal een dikke strooisellaag gevormd wordt die een ideale voedingsbodem vormt voor ruderale soorten zoals Grote brandnetel, Gewone berenklauw en Akkerdistel. Het maaisel dient weggehaald te worden omwille van de gewenste verschraling en de verplichting in het Bermbesluit. Ook verstikt het maaisel de onderliggende planten. Door de vervilting van de berm kunnen zwakkere, en meestal minder algemene soorten niet meer groeien of kiemen en neemt de soortenrijkdom sterk af. Daarom worden maaimachines voor bermbeheer uitgerust met een opvangsysteem waarbij de afgemaaide vegetatie opgevangen wordt in een aanhangwagen (maai-zuigcombinatie). Ten gevolge van de zeer sterke versnippering is het maaisel van een klepelmaaier zeer moeilijk te composteren. Zeker als het maaisel met een opzuiginstallatie direct opgezogen wordt. Door de trillingen in de aanhangwagen is het maaisel nog sterker gecompacteerd.
Maaitechniek en concrete tips
66
11.3.2 Schijvenmaaier Bij het systeem van schijvenmaaiers wordt het gras onderaan afgemaaid door horizontaal draaiende snijvlakken die aan hoge snelheid ronddraaien. Meestal zijn een paar messen naast elkaar opgesteld en kunnen werkbreedtes van meer dan zes meter worden bereikt. Het maaisel wordt door deze messen goed afgesneden en behoud op die mannier een goede structuur. Het maaisel kan ter plaatse kan worden voorgedroogd en achteraf in een aparte werkgang worden weggehaald. Dit resulteert in minder gewicht en meer mogelijkheden om het maaisel te verwerken. Voldoende gedroogd maaisel (minstens 5 dagen met volle zon) kan vrijwel onbeperkt worden bewaard waarbij het al dan niet in balen wordt geperst. Onvoldoende gedroogd maaisel (3 dagen drogen) kan ook in balen worden geperst en omwikkeld met plastiekfolie om het verteringsproces te vertragen. Op deze manier kan het maaisel verspreid over de tijd worden verwerkt. Om het droogproces te bevorderen zijn schijvenmaaiers op de markt die de knopen van het gras kneuzen. Ter plaatse gedroogd maaisel kan de verwerkingskosten tot een vierde herleiden. Het maaisel behoudt een betere structuur dan bij een klepelmaaier waardoor het zowel voor vergisting als voor compostering in aanmerking komt. Deze machines zijn relatief onderhoudsarm, hoewel gevoeliger voor beschadiging dan de klepelmaaier. Vreemde voorwerpen kunnen weggeslingerd worden waardoor de schade aan de messen beperkt blijft. Een meer effen terrein is wel van belang zodat messen de grond niet raken. Dit systeem wordt in de landbouw veelal gebruikt voor hooiland, gecombineerd met een kneuzer. Het vlugger drogen van het gras kan bijdragen om de kosten van maaiselverwerking te reduceren. Op bermen met weinig zwerfvuil is een klassieke landbouwcirkelmaaier nog steeds het beste toestel. Het snijdt het gewas beter af dan een klepelmaaier waardoor kruiden gemakkelijker herstellen van een maaibeurt. De cirkel(slag)maaier is een robuustere versie van de schijvenmaaier, die in plaats van individuele vervangbare mesjes slechts twee stevige messen per maaicilinder heeft. Hierdoor is de machine minder gevoelig aan beschadiging. De twee maaicilinders draaien in tegenovergestelde richting en bewegen zo het maaisel mechanisch naar het midden van het maaigedeelte. Schijvenmaaiers kunnen ook gecombineerd worden met een zuiginstallatie. Omdat dit toestel iets duurder is en iets gemakkelijker beschadigd raakt door zwerfvuil of onverwachte hindernissen dan een klepelmaaier, zijn aannemers niet geneigd het spontaan te gebruiken, zelfs niet als ze over beide toestellen beschikken. Daarom kan men best dit type vereisen in de aanbestedingen (Zwaenepoel, 1998). 11.3.3 Maaibalk De maaibalk knipt de vegetatie af door middel van over elkaar schuivende snijvlakken. Een heen en weergaande messenbalk met daarop driehoekige messen glijdt doorheen stilstaande vingers. Vegetatie die gekneld raakt tussen het mes en de vinger wordt afgeknipt. Dit principe wordt veel toegepast op kleine machines met een eigen aandrijving..Deze machines zijn zeer gevoelig voor vreemde voorwerpen en kunnen gemakkelijk verstopt raken bij een te zware snede. Dit werkingsprincipe is bijgevolg minder geschikt voor wegbermen, maar eerder in natuurterreinen omdat daar minder zwerfvuil in het gras te vinden is. Dit zijn de enige maaimachines die het gemaaide gras maar één maal raken wat zeer goed is voor de hooiopbrengst. Maaibalken bieden weinig nadelen voor flora en fauna en geven een maaisel met voldoende structuur om te composteren. De aandrijving van een maaibalk vereist het minste vermogen, zodat ook tweewielige trekkers met een kleine motor kunnen worden Maaitechniek en concrete tips
67
gebruikt. Deze machines zijn klein en licht waardoor ze ook op moeilijk toegangbare terreinen gebruikt kunnen worden die met een klepel- of cirkelmaaier niet toegankelijk zijn. Een maaibalk kan bovendien probleemloos op blank staande terreinen ingezet worden. Maaibalken vragen minder vermogen, maar worden in bermbeheer omwille van de kwetsbaarheid minder ingezet.
11.4 Maai-zuigcombinatie Zowel de klepelmaaier als de schijvenmaaier kunnen in combinatie met een afzuigsysteem uitgebouwd worden. Maai-zuigcombinaties zijn maaiers, waarbij het maaisel door een slang wordt weggezogen achter of boven de maai-eenheid naar een opvangwagen. Zo kan in één werkgang zowel gemaaid als afgevoerd worden. Om de ecologische impact te minimaliseren is maaien en verzamelen in aparte werkgangen te verkiezen boven het werken met een maai-zuigcombinatie. De praktijk maakt echter noodzakelijk om in één werkgang zowel te maaien als af te voeren. De voordelen die men geniet als het maaisel blijft liggen (zaadrijping, gewichtsafname), wegen niet op tegen het nadeel dat nadien, vooral bij nat weer, het maaisel veel moeilijker te verwijderen is. Indien het maaisel in een latere werkgang wordt verzameld, kan het nog enkele uren of dagen drogen. Het maaisel is bijgevolg droger en minder copact dan bij onmiddellijk opzuigen; zodat het gemakkelijker zal composteren. Kleine organismen krijgen op deze manier meer kans om te ontsnappen en zaden kunnen versneld rijpen en uit de vruchten vallen. In de aanvangsperiode van het bermbesluit werden veel inspanningen geleverd om nieuwe technische toestellen te ontwerpen met betere maairesultaten. Het probleem daarbij was dat toestellen met de beste resultaten op botanisch en faunistisch vlak geen veiligheidscertificaat kregen omdat bepaalde technische problemen niet opgelost raakten. De opzuiginstallaties zijn inmiddels vrij algemeen verspreid bij de loonwerkers maar rendabiliteit verplichtte hen om een bepaalde machine aan te kopen. Het resultaat is dat er momenteel eigenlijk maar één toestel courant gebruikt wordt. Met een klepelmaaier raken kruiden vaak ernstig beschadigd, waadoor ze moeilijk herstellen en vaak ook niet meer herbloeien. Grassen blijken hiertegen beter bestand, wat uiteraard op termijn leidt tot bermen met meer gras en minder kruiden. Opdrachtgevers van bermbeheer (gemeentebestuur) kunnen hun voorkeur laten blijken naar de aannemers deze sensibiliseren, stimuleren of verplichten om bijvoorbeeld de cirkelmaaier te gebruiken bij het maaien in plaats van de klepelmaaier. Het zuigsysteem kan direct of indirect zijn. Indirecte afzuiging verdiend de voorkeur. Bij het directe principe bevindt de zuigmond zich namelijk kort achter de maai-eenheid en zuigt daarbij het maaisel van de bodem op. Hierbij wordt alles meegezogen wat zich op de bodem tussen de stoppels bevindt. Bij de indirecte afzuiging daarentegen komt het afzuigsysteem niet in direct contact met de bodem. Daardoor is er minder kans om met het maaisel ook zaden, bodemdeeltjes en kleine bodemfauna mee op te zuigen (Vlaamse overheid, 2006). Het is aangewezen om een beugel voor de machine te hangen. Hierdoor worden kleine zoogdieren gewaarschuwd van de komst van de machine, en laten ongewervelden zich op de grond vallen. Deze organismen worden dan niet mee opgezogen. De maaihoogte kan via de hefinrichting van de tractor ingesteld worden en de maaihoek wordt hydraulisch ingesteld. De chauffeur zal zelden uit de cabine moeten komen. Maaitechniek en concrete tips
68
Het gebruik van een combinatie van cirkelmaaier met indirecte afzuiging is dus de beste compromis onder de maaizuigcombinaties. Deze toestellen zijn uitgerust met twee schijven, waarop een slagmes is bevestigd. Die maaien de vegetatie af en bewegen het naar het centrum. Een rotor verkleint vervolgens het maaisel dat pas dan opgezogen wordt. Bij een klepelmaaier veroorzaken speciaal gevormde klepels een luchtstroom die het maaisel opzuigt en via een pijp wegblaast. Bij de cirkelmaaier wekt een ventilator een transportluchtstroom op om het maaisel weg te zuigen en in de opvangwagen te blazen. Maaien en verzamelen in aparte werkgangen is op ecologisch vlak te verkiezen boven het werken met een maai-zuigcombinatie.
Maaitechniek en concrete tips
69
12 Afvalverwerking Het afvoeren van maaisel vormt een essentieel onderdeel van het natuurtechnisch maaibeheer. Maaisel uit bermbeheer is volgens de VLAREA-wetgeving steeds een afvalstof. Bermmaaisel gebruiken als veevoeder is op grote schaal moeilijk te organiseren. Maaisel aanwenden als rechtstreeks groenbemester is niet toegelaten omdat bermmaaisel geen stabiele en constante meststof is. Door het niet toepassen of juist te strikt interpreteren van het bermbesluit, of ook door de wijziging inzake het bermbeheer, werd en wordt de verwerking van het bermmaaisel soms als problematisch ervaren. Er komt immers veel maaisel vrij op een korte tijdspanne. Bovendien stelt de kwaliteit vaak problemen voor de compostering, momenteel nog steeds de belangrijkste vorm van verwerking. Het maaisel is te nat, te fel verkleind, te oud, bevat te veel zwerfvuil,… Het grootste probleem dat de alternatieve verwerkingsmethoden van bermmaaisel hypothekeert is het voorkomen van zwerfvuil in het maaisel. Op zowat alle bermen is zwerfvuil terug te vinden. Het bestaat meestal uit kleinere voorwerpen, zoals verpakkingen, die achteloos worden weggeworpen. Als het maaisel vermengd geraakt met zwerfvuil, is het vaak moeilijker te verwerken en is het eindproduct van een lagere kwaliteit. Naast de negatieve invloed voor maaiselverwerking, maakt rondslingerend afval wegen, bermen en taluds visueel onaantrekkelijk. Een deel van het zwerfvuil is met opzet in de bermen gedumpt. Voortdurend sensibiliseren van de burger is dus noodzakelijk. Een deel van het zwerfvuil komt toevallig in de bermen terecht en is dus moeilijker te voorkomen. Betreffende het bermbeheer blijft het aangeraden om vlak voor de maaibeurt een zwerfvuil opruimactie te houden en het gebruik van biodegradeerbare verpakkingen te stimuleren. Kostefficiënte technieken om bermgras te zuiveren van storingsmaterialen bestaan voorlopig nog niet. Maaisel van de 2e maaibeurt (najaar) bevat doorgaans minder zwerfvuil. De vaak enorme hoeveelheid maaisel die wordt verzameld bij het gemeentelijk bermbeheer vormt voor veel gemeenten een struikelblok met vooral een zware financiële impact. Ook de composteringsinstallaties hebben problemen om het maaisel in de piekmomenten tijdig verwerkt te krijgen. Zowel bermmaaisel als maaisel in het algemeen (bij beheer natuurgebieden) wordt met dezelfde problematiek geconfronteerd (Ovam, 2003). Omtrent de kostprijs voor maaien, afvoer en transport zijn diverse, zeer uiteenlopende gegevens beschikbaar. In naslagwerken (Leo, et. al., 1994) worden prijzen tussen 500 en 5000 EUR/ha opgegeven, naargelang het maaisysteem. Een realistische gangbare prijs in de praktijk blijkt rond 1000 EUR/ha te liggen (Govaert, 2002). Er is geen eenduidige oplossing voor de bermmaaiselproblematiek. Niet alle ideeën die hier worden aangereikt kunnen overal worden toegepast. Geval per geval, zal de bermbeheerder in kwestie de haalbaargheid ervan moeten inschatten, rekening houdend met de administratieve en financiële implicaties. Het afvoeren en verwerken van het maaisel blijkt steeds een groot deel van de totaalkost uit te maken. Deze afvoer is echter van groot belang voor een goed natuurtechnisch bermbeheer.
Afvalverwerking
70
12.1 Voorkomen van bermmaaisel 12.1.1 Verschralingsbeheer en extensivering van het beheer Bij afname van het nutriëntengehalte wordt minder maaisel geproduceerd. Een succesvol verschralingsbeheer zal uiteindelijk op termijn leiden tot minder maaisel. Het extensiveren van het beheer komt erop neer dat er minder wordt gemaaid. Minder maaien kan zowel in tijd als in ruimte geïnterpreteerd worden. Door helemaal niet of sporadisch te maaien komt uiteraard het minste maaisel vrij. Op termijn resulteert dit in bosontwikkeling. Er kan geopteerd worden voor nulbeheer of voor de ontwikkeling van ruige tot mantelzoomvegetaties. Hiervoor is wel genoeg ruimte nodig en moet aanvaardbaar blijven voor weggebruikers en omwonenden. Een goede planning is bij dergelijk beheer essentsieel. Ook een gefaseerd maaibeheer kan de hoeveelheid te verwerken maaisel drukken. Elk jaar zal een deel beheerd moeten worden zodat elk deel na een aantal jaar aan de beurt komt. Het groenafval dat hierbij vrij komt is beter geschikt voor compostering dan bermmaaisel. Door een berm minder vaak te maaien, zal de vegetatie ruiger worden, met een meerjarige begroeiing van hoger opgroeiende kruidachtige soorten en een mengeling van dood en levend materiaal. Er wordt een waardevollere biotoop gecreëerd met als gevolg een grotere biodiversiteit. Extensiever gemaaide vegetatie biedt vooral in de winter voor vele insecten dekking en een plaats om te overwinteren. Meer variatie in de bermen en in het beheer van bermen zal het aanbod van maaisel verkleinen, spreiden in de tijd en kwalitatief verscheidener maken (LNE, 2006). Verschraling leidt tot het terugdringen van grasdominantie en het ontstaan van soortenrijke vegetaties. De afvoer van maaisel creëert immers kleine openingen in de vegetatie en dus kiemingsruimte voor kleinere plantensoorten. Een toename van de soortenrijkdom is pas te verwachten bij een jaarlijkse drogestofproductie die lager is dan 6 tot 7 ton/ha. Door een maaibeheer met afvoer van maaisel neemt de bloei beduidend toe. De soortenrijkdom van de fauna neemt toe, op korte termijn door de verandering van de vegetatiestructuur en op langere termijn door de floristische verrijking. Bij niets doen of nulbeheer blijft de vegetatie ongemoed. In voedselrijke bermen kan vervilting van de vegetatie optreden. Dit zorgt ervoor dat zwakkere soorten niet meer kunnen kiemen of groeien. Voor voedselrijke grazige bermen leidt dit beheer vrijwel steeds tot een vermindering van de soortenrijkdom. Maaien met afvoer is erop gericht om bepaalde graslandtypes in stand te houden, de bodem te verschralen en/of de vegetatie open te maken. Om een ecologische meerwaarde te creëren moet men dus consequent het maaisel afvoeren. Het maaien van de bermen zonder afvoer is in alle opzichten een slechte zaak. Er ontstaat vervilting, dominante soorten als Brandnetel zullen toenemen. Bij bestaande bermen, kan men een aantal fundamentele kenmerken niet meer wijzigen. Bij het ontwerp en de inrichting van nieuwe bermen kan men fundamenten leggen voor een maaiselarme toekomst. De keuzes die gemaakt worden bij het ontwerp en de aanleg van de berm (substraat, inzaaien/aanplanten) bepalen immers voor een groot deel het beheer achteraf. 12.1.2 Aanplanten van houtachtige vegetatie Op plaatsen waar houtachtige vegetatie staat, hoeft er niet gemaaid te worden. Er kan op deze, vaak brede bermen aangeplant worden, of gewoon niet meer gemaaid worden. Op plaatsen waar geen vereisten zijn inzake zichtbaarheid of landschappelijke inpasbaarheid, Afvalverwerking
71
kan spontane opslag van struiken en bomen worden toegelaten. Verbossing zal op termijn de hoeveelheid bermmaaisel reduceren. Indien spontane begroeiing niet de gewenste resultaten oplevert, kan een aanplanting uitgevoerd worden. Vooral inheemse stekeldragende soorten zoals Meidoorn, Sleedoorn en Hondsroos zijn interessant om de biodiversiteit (vooral zangvogels) te verhogen. Op steile bermen is een ruigte of een begroeiing met houtige gewassen eerder aangewezen dan een grazige vegetatie. Deze houtachtige begroeiing houdt de bodem beter vast, waardoor deze beschermd wordt tegen bodemerosie. Bovendien zijn deze plaatsen vaak moeilijker bereikbaar met een maaimachine. Om een goede composteerbare massa te verkrijgen wordt bermmaaisel vaak gemengd met structuurmateriaal. Door deze houtachtige vegetaties te beheren onder de vorm van hakhout wordt ook in deze fractie voorzien. Maaisel en structuurmateriaal zijn niet op hetzelfde tijdstip voorhanden. De verwerker zal de materialen tijdelijk moeten opslaan om ze achteraf te kunnen vermengen. Het materiaal dat vrijkomt bij het onderhoud van aangeplante of spontane houtige vegetaties wordt meestal ter plaatse verhakseld en afgevoerd. Het achterlaten van de houtsnippers tussen de beplanting is niet aangewezen. Houtsnippers zullen bovendien in de toekomst nog aan belang toenemen door de mogelijkheden als alternatieve brandstof. Uiteraard is een houtachtige vegetatie niet overal gewenst. Nochtans creëren beboste bermen een beschuttings- en nestplaats voor allerlei diersoorten. Ze vormen een stof- en geluidsscherm tussen de weg en de omgeving, hebben een esthetische en landschappelijke functie en doen de wegen in de ruimere omgeving passen. 12.1.3 Maaitechniek De kwaliteit van het maaisel en de mogelijkheden tot verwerking en opslag zijn veel gunstiger indien het gras niet in natte toestand wordt gemaaid en meegenomen. Het maaisel zal niet alleen veel zwaarder zijn maar ook dichter tegen de grond liggen wat het maaien extra bemoeilijkt. In de praktijk wordt hiermee te weinig rekening gehouden. Verwerkingsmogelijkheden worden ook sterk beïnvloed door het gebruikte maaitoestel. De maaihoogte kan ook hoger worden ingesteld. Hierdoor zit er minder grond in het maaisel, minder zaden en worden minder ongewervelden gedood. Bovendien is er minder maaisel. Een te lage maaihoogte beschadigt de bodem te veel en leidt vaak tot uitbreiding van ongewenste soorten. In schrale omgevingen ziet men echter ook wel eens het omgekeerde effect. Beschadiging van de bodem kan daar leiden tot heel bloemrijke pioniersvegetaties. Aangezien de meeste bermen gelegen zijn in een voedselrijke omgeving is dit niet aangewezen. In stabiel grasland is kieming eerder zeldzaam. De veiligheidsmaaibeurten worden best beperkt tot het strikt noodzakelijke. Ook hier dient het maaisel steeds te worden verwijderd, zodat op termijn de vegetatie hier minder hoog wordt. De keuze van de maaitoestellen is bepalend voor de kwaliteit van het te verwerken maaisel. Om tot een betere kwaliteit te komen, zal de klepelmaaier zoveel mogelijk moeten plaatsmaken voor onder andere schotel- en cirkelmaaiers. 12.1.4 Begrazing Begrazing impliceert het kort houden van de vegetatie door paarden, runderen, schapen of geiten en kan in zeer uiteenlopende types grazige vegetatie toegepast worden. Begrazing kan soms worden overwogen als geheel of gedeeltelijk alternatief voor maaien en afvoeren. Begrazingbeheer is niet voor alle bermen mogelijk maar kan wel toegepast worden op brede bermen langs natuurgebieden, dijken, grotere bermcomplexen en restgronden. Ook op bermen die erg steil zijn of om een of andere reden moeilijk te maaien zijn kan begrazing een dankbaar alternatief zijn. Afvalverwerking
72
Begrazing met een kudde die over land verder trok is een traditionele beheervorm van bermen geweest en om die reden ook van cultuurhistorisch belang. In het verleden werden nogal wat bermen begraasd door schapen via het systeem van rondtrekkende herders. Dit wordt vrijwel nergens meer toegepast. Verschillende vormen van begrazingsbeheer worden terug frequent toegepast. Op gemeentelijke bermen zijn de mogelijkheden echter vrij beperkt. In de meeste gevallen worden vaste of verplaatsbare rasters geplaatst. Begrazing is slechts mogelijk waar de verkeersveiligheid het toelaat. Bovendien moet de berm goed bereikbaar zijn voor het plaatsen en onderhouden van een raster. Begrazing zorgt door het selectief gedrag van grazers voor een grotere structuurvariatie doordat een mozaïek ontstaat van kort begraasde delen en hogere ruigere plekken. Voor het begrazen van bermen en taluds langs wegen worden vooral schapen gebruikt. Ze eten zowel kruidachtige als houtachtige planten. Door hun beperkt gewicht beschadigen schapen, ten opzichte van runderen de bodem minder en ze zijn makkelijker hanteerbaar. Voor fauna en flora is de structuurvariatie ten gevolge van begrazing gunstiger dan het egaliserend effect van maaien. Het selectieve gedrag van grazers zorgt voor plekken met een verschillende begrazingsdruk, nutriëntenniveau en betredingsintensiteit. Door betreding ontstaan openingen in het vegetatiedek, waardoor kiemmogelijkheiden voor andere plantensoorten ontstaan. Er kan onderscheid worden gemaakt in jaarrondbegrazing of seizoensbegrazing. Bij jaarrondbegrazing begrazen de dieren zowel gedurende de zomer, als de winter het terrein. Bij een seizoensbegrazing wordt de vegetatie gedurende het groeiseizoen begraasd waardoor de vegetatie kort de winter ingaat. De invloed van grazers op de vegetatie wordt sterk bepaald door de dichtheid van de dieren. Jaarrondbegrazing is natuurtechnisch enkel verantwoord als het extensief gebeurt. Het aantal dieren is daarbij zo laag dat ze slechts een deel van de jaarlijkse productie van de vegetatie kunnen afgrazen. Extensieve begrazing houdt in dat begrazing gebeurt met lage veedichtheden zonder bemesting, zonder gebruik van pesticiden en zonder bodembewerking. Als gevolg van een extensief uitgevoerd begrazingsbeheer zullen de bermen evolueren naar soortenrijkere gemeenschappen. In begrazingsbeheer worden frequent oude rassen gebruikt omdat die o.a. beter bestand zijn tegen parasieten en het klimaat. Deze rassen behoeven geen of slechts een beperkte preventieve inenting met bijvoorbeeld ontwormingsmiddelen. Een onoordeelkundig gebruik van ontwormingsmiddelen kan een nefaste invloed hebben op de insectenfauna en kan zo indirect voor een verminderd voedselaanbod zorgen voor insectenetende soorten. Directe effecten van insecticiden op vleermuiskolonies zijn al bewezen (Lambrechts, 2012). Mest levert overduidelijk een grote bijdrage aan de biomassa van insecten, die op hun beurt een belangrijke voedselbron vormen voor andere dieren. Van heel wat zoogdieren (bv. Das, Egel, spitsmuizen, vleermuizen) en vogelsoorten (klauwieren, weidevogels, Nachtzwaluw) is bekend dat ze frequent op mestkevers jagen (Lambrechts, 2012). Begrazing met winterharde en zelfredzame rassen verdient de voorkeur boven het gebruik van geselecteerde rassen. Oude hoeverassen zijn hiervoor uitermate geschikt. Deze rassen hebben van nature een hogere resistentie opgebouwd door jarenlange selectie. Deze rassen worden in de hedendaagse landbouw als onrendabel beschouwd waardoor ze dreigen uit te sterven.
Afvalverwerking
73
Figuur 27: In begrazingsbeheer worden vaak oude hoeverassen ingezet (hier: Ardense voskop)
Begrazing biedt ten opzichte van maaien verschillende voordelen:
Bij begrazingsbeheer wordt geen brandstof verbruikt; De aanwezigheid van vee draagt bij tot een grotere biodiversiteit; Maaisel komt niet vrij, en dient dus ook niet verwerkt te worden. Via de mest en vacht zorgen de dieren voor de verspreiding van plantenzaden; Begrazingsbeheer is lang een tradidionele beheervorm van bermen geweest; Begrazingsbeheer heeft een sensibiliserend effect;
Extensieve begrazing heeft een positieve invloed op de dichtheid en de stevigheid van de bodem en de vegetatie. Een aanpassing van de dichtheden naargelang de voedselrijkdom van de te begrazen berm dient proefondervindelijk te gebeuren. Eén grootvee-eenheid per ha (één rund of paard, drie schapen) of 3 KVE (Kleinvee-eenheid) zijn vaak vermelde dichtheden voor jaarrondbeweiding. De precieze bezetting van een perceel hangt af van de aard en de productie van de vegetatie en de soort grazers. Voor dijken en taluds is kleinvee meer aangewezen, omdat ze door hun lagere gewicht minder schade aanbrengen aan de dijkbegroeiing. Maaimachines vermalen ongewervelden, kleine zoogdieren en amfibieën die zich schuilhouden in de vegetatie. Bij begrazing met schapen hebben kleine diertjes voldoende tijd om te ontsnappen. De schapen grazen onregelmatig en brengen op deze manier meer structuur in de vegetatie. In de aanvangsfase vereist standbegrazing ingrijpende financiële en materiële middelen (plaatsen van afrastering en veeroosters, voorzien van drinkwater). De kosten verbonden met het maaien, het afvoeren van het maaisel en de verwerkingskosten voor compostering, zijn niet van toepassing bij begrazing. Op termijn is begrazingsbeheer dan ook een goedkopere beheervorm. Via een begrazingsbeheer kan het gehele terrein worden beheerd wat in veel gevallen via een mechanisch beheer niet mogelijk is (Van Kerckvoorde, 2010). Ook houtachtige vegetatie kan door middel van begrazingsbeheer in toom gehouden worden. Bij seizoensbegrazing wordt vaak een hoger aantal grazers ingezet, afhankelijk van de periode dat de dieren de vegetatie kunnen afgrazen. Vooral het tijdstip van de eerste beweiding blijkt van belang. Als men te lang wacht met begrazen, bestaat de kans dat de vegetatie wordt vertrapt in plaats van kortgegraasd. Dit leidt tot verstikking van de grasmat. Bovendien hebben grazers een hekel aan lang gras. Een vroege, korte beweidingsperiode in april of mei, al naar gelang het voorseizoen, kan dit probleem Afvalverwerking
74
oplossen. In deze periode worden vooral de grassen weggegeten. Grassen beginnen doorgaans vroeger te groeien dan de meeste kruiden. Het is ook van belang een rustperiode in acht te nemen waarin de planten weer in bloei kunnen komen en zaden kunnen vormen. De intensiteit van seizoensbegrazing moet zodanig zijn dat de vegetatie kort de winter ingaat. De begrazingsperiode loopt meestal van mei/juni tot en met oktober.
12.2 Hergebruik van bermmaaisel 12.2.1 Gebruik als veevoeder Gebruik van bermmaaisel in de professionele veehouderij biedt weinig perspectieven, hoofdzakelijk omwille van het risico op zwerfvuil (vooral metaal), de minder voorspelbare en lagere voederwaarde en het ontbreken van traceerbaarheid. Enkel waar een grote hoeveelheid bermmaaisel vrijkomt met gekende en betrouwbare samenstelling zijn er mogelijkheden voor afzet naar de landbouwsector. Het eiwitgehalte van maaisel is van belang voor de conditie, groei en dracht van vee. Bij maaien in de tweede helft van mei, is het maaisel zeer eiwitrijk, daarna daalt de eiwitwaarde. Kruiden bevatten in de regel meer mineralen dan grassen, met name natrium, calcium en magnesium. Kruidenrijk ruwvoeder biedt door de mineralenrijkdom specifieke toepassingsmogelijkheden (Ministerie van de Vlaamse overheid, 2006). Wat de chemische kwaliteit van maaisel betreft, lijken er weinig argumenten te zijn om het niet te gebruiken als veevoeder. Feit is wel dat de voerdingswaarde van het maaisel beperkter is. Er is een zeker wantrouwen bij de landbouwers tegenover bermmaaisel omwille van een vermoeden van mogelijke verontreiniging. Uit literatuurstudie blijkt dat de chemische verontreiniging van bermmaaisel geen hinderpaal (meer) vormt voor één of meerdere vormen van verwerking. Vooral het maaisel van de eerste maaibeurt is geschikt als vers veevoer. Door het gebruik van een maai-zuigcombinatie (vooral klepelmaaier met directe opzuiging) worden stof en bodemdeeltjes mee opgezogen, hetgeen de voedingswaarde en bruikbaarheid negatief beïnvloedt. Wanneer gemaaid wordt met een cirkelmaaier bij goede weersomstandigheden kan het maaisel ter plaatse worden gehooid. Bij hobbylandbouw is er een toenemende interesse voor bermhooi. Het betreft hier geen waardevol hooi voor de landbouwsector omwille van de beperkte voedingswaarde, maar heel bruikbaar hooi voor hobbylandbouwers die er hun pony's, ezels, schapen, konijnen... mee kunnen voederen. Het hooi kan echter ook in de professionele veehouderij steeds als stalstrooisel worden gebruikt De kans op aanwezigheid van toxische kruiden blijkt een drempel om het maaisel te gebruiken, maar na drogen verliezen veel kruidensoorten hun toxiciteit. Het gemeentebestuur kan een belangrijke rol spelen in de coördinatie van de afzet van bermhooi. Hierdoor wordt ook een belangrijk draagvlak gecreëerd voor ecologisch bermbeheer. 12.2.2 Vergisting De verwerking van bermmaaisel door vergisting met energierecuperatie wint op dit ogenblik zienderogen aan belang. Enerzijds bekomt men biogas dat verbrand wordt met elektriciteits- en warmteproductie. Anderzijds blijft een restfractie over die bruikbaar is als bodemverbeteraar. Door na de maaibeurt zo snel mogelijk in te kuilen, heeft de vergister het hele jaar door maaisel ter beschikking. Momenteel loopt rond deze thematiek heel wat onderzoek en worden belangrijke vorderingen gemaakt zowel in Vlaanderen als in het buitenland. Afvalverwerking
75
Bermmaaisel wordt in een reactor in afwezigheid van zuurstof afgebroken door microorganismen. Er ontstaat dan biogas, meestal bestaande uit 70% methaan, 30% CO 2 en kleine hoeveelheden H2S, N2,… Dit biogas kan gebruikt worden als brandstof in gasmotoren voor de productie van elektriciteit. Bij vergisting wordt op een duurzame manier energie geproduceerd uit een hernieuwbare bron en zonder toename van de atmosferische CO2- concentratie. Momenteel worden vooral andere (afval)stromen gebruikt zoals GFT afval of maïs. Uit onderzoek blijkt dat ook bermmaaisel hiervoor perfect in aanmerking komt, al dan niet gemengd met een andere fractie. Vergisting is een verwerkingsmogelijkheid voor bermmaaisel dat kwalitetief niet in aanmerking komt voor compostering (hoog vochtgehalte, weinig structuur). De CO 2 die bij vergisting uit bermmaaisel vrijkomt, werd initieel uit de atmosfeer door de vegetatie opgenomen tijdens de groei. De installatiecapaciteit in Vlaanderen neemt sterk toe. Bepalend is in welke mate bermmaaisel kan concurreren met energiegewassen en diverse andere afvalstromen als invoermateriaal. Omwille van het hoge vochtgehalte, de beperktere energie-inhoud en de lage omzettingsrendementen, is bermmaaisel momenteel minder interessant dan andere biogasstromen als hernieuwbare energiebron. Ook bij vergisting is de belangrijkste belemmerende factor het zwerfvuil in bermmaaisel. Zwerfvuil beschadigt de mechanische onderdelen van de vergister (Vlaamse overheid, 2006). Van het organisch materiaal blijft na vergisting een tussenproduct over dat moet ontwaterd worden. Het vast residu (digestaat) moet nagecomposteerd worden om te mineraliseren (Vlaamse overheid, 2006). Uit vergistingtesten (HUBO, 2002) blijkt dat vooral jong bermmaaisel het meeste biogaspotentieel oplevert, namelijk 247 m³ biogas/ ton verse stof. Het gebruik van bermmaaisel brengt een aantal knelpunten met zich mee:
Indien gewerkt wordt met een klepelmaaier, bevat het maaisel een grotere zandfractie, hetgeen zowel het biogaspotentieel als de procesvoering negatief beïnvloedt. Geklepeld bermgras zorgt voor meer asrest in de vergister waardoor deze eventueel sneller dient stilgelegd te worden voor reiniging. Indien gemaaid wordt met een cirkelmaaier, geeft dit betere resultaten voor vergisting, maar het maaisel dient eerst nog verkleind te worden. Maaisel van minder voedselrijke bodems heeft een lager biogaspotentieel en ook hier vormen de piekmomenten een struikelblok. Na voorafgaande bewaring in een slurfkuil daalt het biogaspotentieel. Deze daling kan worden tegengegaan door toevoeging van sommige additieven of andere materialen aan de kuil. Financieel gezien is stockage van bermmaaisel het meest rendabel zonder toevoeging van additieven. Niet alle stromen van bermmaaisel zijn even goed vergistbaar. Bermgras van de 2e maaibeurt is het meest interessant voor vergisting (minder zwerfvuil en minder verhout). Bermgras dat slechts 1x gemaaid wordt is meer verhout en levert minder biogas. Verschillende vegetaties hebben een verschillend biogaspotentieel maar niet in die mate dat een gespreide ophaling aan de orde is. De verwerker zal bermmaaisel verkiezen met laag risico op zwerfvuil.
Digestaten worden gescheiden in een droge en een natte fractie. Het digestaat valt onder het mestdecreet bij toepassing op landbouwgrond en vereist een keuringsattest (VLACO vzw). Digestaat uit covergisting met dierlijke mest wordt beschouwd als dierlijke mest. Onderzoeken zijn lopende om het digestaat als soort van organische kunstmeststof te erkennen. Het gedroogde digestaat zou dan in de landbouw zoals kunstmeststof kunnen gebruikt worden. Hiermee kan dan het organisch materiaal in de bodem op peil worden Afvalverwerking
76
gehouden, wat momenteel in de klassieke landbouw niet mogelijk is. Tevens zijn onderzoeken lopende om granulaten te maken die het slecht aanslaan van vergistend bermmaaisel kunnen compenseren door een grotere bacteriële activiteit aan de start van het proces (project graskracht, 2012). Omwille van het hoge vochtgehalte, de beperkte energie-inhoud en de lage omzettingsrendementen, is bermmaaisel minder interessant dan andere biomassastromen als hernieuwbare energiebron (OWS). Het maaisel van de eerste maaibeurt heeft een groter biogaspotentieel dan maaisel van de tweede maaibeurt (LNE, 2006). Het maaisel bevat best zo weinig mogelijk zwerfvuil. Het zwerfvuil dient verwijderd te worden voor het maaien. Om bermmaaisel te zuiveren van vreemde materialen kunnen enkele voorbehandelingen worden uitgevoerd alvorens het maaisel in de reactor gaat (Filip Velghe, 2014). Het blijkt dat GFT afval dat momenteel gebruikt wordt in vergistingsprocessen meer vreemde materialen bevat dan bermmaaisel. Via een trommelzeef worden vreemde materialen uit de grondstof uitgefilterd (Filip Velghe, OWS). In 2012 werd vanuit de Vlaamse gemeenten 62 000 ton bermaaisel aangegeven via de samanwerkingsovereenkomst. 20% van de gemeenten heeft geen bermmaaisel gemeld. Vlaamse bermen produceren naar schatting jaarlijks 350 000 ton bermmaaisel (40% wordt afgevoerd, 60 % blijft liggen) (Steven De Meester, 2014). Vers maaisel uit het voorjaar bevat het hoogste biogaspotentieel. Maaisel uit het najaar en maaisel uit tussenopslag bevat minder biogaspotentieel. Het potentieel van goed ingekuild maaisel komt in de buurt van minder goed vers maaisel (Filip Velghe, mondelinge mededeling 23-05-2014). Bij een vergistingsproces van 100% GFT afval wordt teveel ammonium gevormd, wat een negatieve invloed heeft op het vergistingsproces. Hoe meer maaisel wordt ingemengd, hoe minder ammoium wordt gevormd. Tot 50% bermgras in een GFT vergisting is perfect mogelijk. 100% bermmaaisel vergisten is ook mogelijk, maar momenteel economisch niet interessant (Filip Velghe, 2014). Uit analyses van vier onderzochte composten (100% GFT, 25% bermmaaisel, 50% bermmaaisel, 100% bermmaaisel) blijkt dat compost afkomstig van 100% bermgrasvergisting algemeen genomen de laagste concentraties organische verontreinigingen en zware metalen bevat. Bij geen enkel staal werd een overschrijding van de normen zoals vermeld in Vlarema bijlage 2.3.1 veroorzaakt. De Hieruit mag dan ook besloten worden dat het toevoegen van bermgras bij GFT-vergisting geen risico oplevert wat betreft compostkwaliteit (Bermgr(a)s, 2014).
12.3 Tussentijdse gecontroleerde opslag Vermits geen enkele verwerkingsmethode van bermmaaisel in staat is om de massale hoeveelheden bermmaaisel in de piekperioden te verwerken, is tussentijdse gecontroleerde opslag van een groot deel van het maaisel in elk geval noodzakelijk. Na maaien wordt het maaisel vaak tussentijds gestockeerd vooraleer het naar de verwerking wordt gevoerd. Die tussentijdse opslag verloopt meestal niet geconditioneerd en gecontroleerd en dus verre van optimaal. Dit heeft uiteraard belangrijke consequenties voor de kwaliteit van het maaisel. Het sterk samengedrukte maaisel uit de maaizuigcombinatie tijdelijk storten blijkt voor geen enkel verwerkingsprocedé een goede zaak. Voor vergisting komt het maaisel niet meer in aanmerking en het composteringsproces ervan doen aanslaan blijkt zeer moeilijk. Best wordt het maaisel onmiddellijk naar de verwerkingseenheid afgevoerd. Praktisch blijkt het voor de aannemer zeer moeilijk om dit te realiseren. Afvalverwerking
77
Het aanbod aan maaisel blijft dan nog heel ongelijkmatig verdeeld over het jaar. Tijdens de piekperiode komen plots enorme hoeveelheden maaisel vrij. Met een goed praktisch afgestemd bermbeheer kan een kleine variatie ontstaan in de maaitijdstippen, doch de rest van het jaar (half oktober – half mei) is er nagenoeg geen aanvoer. Dit is een probleem voor elke verwerkingstechniek (het houdt immers in dat een installatie de helft van het jaar onbenut zou zijn). Het verschil in samenstelling van het maaisel blijft dan nog een probleem, tenzij het bermmaaisel via een aangepaste voorbehandelingstechniek kan worden gestockeerd. Hierdoor kan een zeer natte fractie steeds worden gemengd met een meer verhoute fractie. Hieronder worden enkele methoden besproken die ervoor kunnen zorgen dat maaisel langer houdbaar is, en verspreid over het jaar verwerkbaar is. 12.3.1 Hooien van bermen Hooien houdt in dat de vegetatie wordt gemaaid en dat het maaisel wordt gekeerd, geharkt, op zwad gelegd alvorens het wordt opgeraapt en al dan niet geperst wordt in balen. Gemaaid gras dat drie dagen heeft kunnen drogen onder gunstige omstandigheden, weegt 75% van het versgewicht (Vlaamse oveheid, 2006). Hierdoor is er minder volume en gewicht, hebben insecten de kans gehad om te ontsnappen en hebben zaden kunnen narijpen en op de bodem kunnen vallen. Het maaisel enkele dagen laten liggen heeft het grote voordeel dat het opdroogd en slinkt zodat het volume af te voeren maaisel sterk vermindert. Bovendien is het gemakkelijker te composteren. Na het hooien kan het maaisel in een aparte werkgang tot pakken geperst worden. Voldoende gedroogd maaisel (minstens 5 dagen zonnig weer) hoeft niet in folie gewikkeld te worden en kan vrijwel onbeperkt worden bewaard. De gevormde balen worden gebonden met sisaltouw, kunststofmateriaal of ijzerdraad. Het eerste is te verkiezen omdat het biodegradeerbaar is en daarom samen met het maaisel zelf kan verwerkt worden. Door deze maatregel is de transport- en verwerkingskost van het maaisel lager en is het maaisel gemakkelijker te composteren. De transport- en verwerkingsprijzen zijn onder andere gebaseerd zijn op het gewicht. Hooibeheer heeft een ecologische meerwaarde. Zaden kunnen narijpen, uit de vruchten los komen en op het maaiveld vallen. Ook krijgen insecten de kans om te ontsnappen. De manier waarop het maaisel wordt verzameld, al dan niet verdicht en/of verpakt en afgevoerd, heeft vaak een grote invloed op de kwaliteit van het maaisel (vochtigheidsgraad, verdichting, aanwezigheid van vreemde materialen) en bepaalt zo de bruikbaarheid of verwerkbaarheid achteraf. Voor een goede kwaliteit is het van belang de periode tussen maaien en het afvoeren van het maaisel zo kort mogelijk te houden. Daarom moet na het maaien zo snel mogelijk met keren worden begonnen. Door te hooien kan het maaisel gemakkelijker bewaard worden. Ook kan gedroogd maaisel als veevoer gebruikt worden. Een hooibeheer is enkel realiseerbaar wanneer een toestel gebruikt wordt dat het maaisel niet te sterk versnipperd (geen klepelmaaier). Als het de bedoeling is te hooien, dan wordt best niet met een klepelmaaier gewerkt. Ook waneer het maaisel opgehaald wordt kort nadat gemaaid is, kan het nog enkele uren of dagen drogen. Het maaisel is bijgevolg droger en minder compact, zodat het gemakkelijker te verwerken is (LNE, 2006).
Afvalverwerking
78
12.3.2 Inkuilen Wanneer organisch materiaal sterk wordt aangedrukt om zoveel mogelijk lucht uit het substraat te krijgen, en daarna luchtdicht wordt ingepakt kan het veel langer worden bewaard, met een redelijk tot goed behoud van de oorspronkelijke kwaliteit. Door de afwezigheid van zuurstof treedt er een gedeeltelijke anaërobe vergisting op en wordt er melkzuur, azijnzuur, boterzuur en ammoniak gevormd. Hierdoor daalt de pH, wat de verdere afbraak van het materiaal blokkeert. Wanneer de kuil terug blootgesteld wordt aan zuurstof, komt de vertering terug op gang. Inkuilen is een goede voorbehandeling voor nat maaisel, in afwachting voor vergisting. Inkuilen wordt ook gedaan voor compostering. Het ingekuilde maaisel wordt hiervoor vermengd met structuurmateriaal. Diverse methoden zijn toepasbaar om maaisel in te kuilen. Slurfkuilen en gewikkelde balen kunnen beschadigd worden door blik en andere scherpe voorwerpen waardoor het inkuilproces kan verstoord worden. Opslag van bermmaaisel in sleufsilo's en rijkuilen ondervindt weinig last van zwerfvuil. Het inkuilproces op zich wordt niet beïnvloed door de eventuele aanwezigheid van zwerfvuil. Bewaring in gewikkelde balen kost tot 4 keer meer dan de andere methodes. Het is slechts verantwoord in uitzonderlijke gevallen. Bermmaaisel kan vooraf vermengd worden met andere stromen die rijk zijn aan fermenteerbare bestanddelen en/of die de kuilkwaliteit kunnen verhogen. De voorlopige opslag van maaisel (los of gebaald) dient te gebeuren op de plaats van productie, dit wil zeggen binnen de functioneel afgebakende werkzone in de onmiddelijke omgeving van de berm waarvan het afkomstig is, én in functie van de georganiseerde afvoer ervan. Zoniet is de opslag van maaisel milieuvergunningsplichtig (milieuvergunningsdecreet van 28 juni 1985). (LNE, 2006).
12.4 Verwerkingsmogelijkheden 12.4.1 Compostering Bij compostering wordt bermmaaisel door micro-organismen en schimmels die van nature al op het organisch materiaal aanwezig zijn in aanwezigheid van zuurstof afgebroken tot compost, een bodemverbeterend middel met een hoog gehalte aan stabiele organische stof. De bacteriën en schimmels gebruiken de producten voor hun eigen levensprocessen. Bij dit afbraakproces gebruiken ze zuurstof en ontstaan er restgassen (ammoniak en vluchtige zwavelverbindingen), kooldioxide, water en warmte. Energie komt vrij in de vorm van warmte (60 – 80° C), waardoor ziektekiemen en onkruidzaden worden gedood. De kwaliteit van het maaisel heeft vrij weinig invloed op het proces. Bermmaaisel kan moeilijk als zuiver product gecomposteerd worden. Het maaisel kan wel worden gecomposteerd als bijmenging bij ander organisch afval. Daarom is het interessant dat bermbeheerders naast maaisel ook structuurmateriaal aanleveren (houtsnippers van houtkanten, maaisel van ruige vegetaties, …). Compostering is voorlopig de enige haalbare en verantwoorde oplossing op grote schaal die technisch perfect mogelijk is. Hoe schraler en diverser de vegetatie, hoe meer verhout en hoe steviger de kruiden, des te beter de structuur van het maaisel en des te meer leent het zich voor compostering. Het proces verkleint het volume tot ongeveer een zesde (Vlaamse overheid, 2006). Zowel vers, ingebaald als ingekuild maaisel kan worden verwerkt op deze mannier. Het proces wordt niet beïnvloed door de aanwezigheid van zwerfvuil, en kan uit het eindproduct worden gezeefd. Afvalverwerking
79
Bij gestockeerd maaisel dat later wordt afgevoerd naar de composteringsinstallatie, zonder tussentijdse voorbehandeling, zal het biologische afbraakproces veel moeilijker op gang kunnen worden gebracht, wat gepaard gaat met meer hinder, waaronder geur. Maaisel van een schijvenmaaier is ook eenvoudiger te composteren dan maaisel van een klepelmaaier. Zolang compostering de voornaamste verwerkingsmethode van bemmaaisel blijft, zal de verwerker over voldoende structuurmateriaal moeten kunnen beschikken, zoals bijvoorbeeld verhakseld snoeihout. Ook voor de nacompostering van digestaat is bijmenging van structuurmateriaal noodzakelijk. Compostering van maaisel is vandaag varuit de meest voorkomende manier van verwerken. Via een differentiatie van de maaidata binnen een bermbeheerplan is het mogelijk om gespreid over een langere periode maaisel aan te voeren. Compostering is een haalbare en min of meer beschikbare verwerkingstechniek van het maaisel op korte of middellange termijn. Maar er is een nijpend tekort aan capaciteit om het bermmaaisel te verwerken. Het aantal composteringsinstallaties is eerder beperkt te noemen, waardoor soms grote afstanden dienen afgelegd te worden om het maaisel ter plaatse te brengen. Compost kent tegenwoordig een belangrijke afzetmarkt als bodemverbeteraar voor beplantings- en bezaaiingswerken in de openbare en particuliere groensector, als vervanger van turf in de productie van potgrond en als meststof in de landbouw.
Afvalverwerking
80
13 Conclusie Bermen vormen in een intensief agrarisch landschap vrijwel de enige plaats waar nog wilde planten kunnen groeien, ze vormen ecologische aders in het cultuurlandschap waar veel planten en dieren tijdelijk of permanent een leefgebied hebben gevonden. Het spreekt voor zich dat bermen een uitermate belangrijke biotoop vormen om mee de instandhouding van soorten te garanderen. Tal van achteruitgaande soorten werden tijdens de inventarisaties waargenomen. Botanisch gezien zijn de twee maaidata uit het bermbesluit niet altijd de beste keuze. Waneer vroeger dan 15 juni gemaaid wordt, wordt een hogere graad aan verschraling bereikt. Bermen die een potentiële rijke zomerbloei kunnen hebben worden bij een maaibeurt op 15 juni sterk in hun bloeipotentieel geraakt. Veel interessante soorten zoals Peen, Margriet, … staan tegen half juni volop in bloei. Voor 15 juni hebben deze soorten nog geen zaden kunnen vormen. Een beperkende factor in de ontwikkeling van waardevolle bermen wordt vaak gevormd door het aanpalend grondgebruik. Waar akkers direct grenzen aan de berm zijn de ontwikkelingskansen overwegend laag. Vooral langs akkers overheersen de verstoorde bermen. Een zeer belangrijk aspect bij het laten slagen van een ecologisch bermbeheer is het sensibiliseren van de bevolking. Het is zonder meer duidelijk dat bermen in het algemeen een betere bescherming verdienen. Is de berm niet omgeploegd, niet bespoten met herbiciden, dan is hij een stortplaats voor allerhande afval. Goed begroeide, niet verstoorde bermen zijn zeldzaam. Naast het voeren van een ecologisch beheer, blijft ook een gericht uitwendig beheer van groot belang (natuurbeheer dat gericht is op het beschermen van terreinen tegen ongewenste invloeden van buitenaf). Voedselarmere bermen vinden we vrijwel uitsluitend terug op iets bredere bermen afgescheiden door een bermgracht. In veel gevallen komen deze types gefragmenteerd en onvolledig ontwikkeld voor binnen nog te voedselrijke bermen. Bermen gelegen in bebouwde kom vallen niet onder de toepassing van het bermbesluit. Dit betekent niet dat bermen binnen de bebouwde kom geen baat hebben bij een ecologisch beheer. De hoogste potenties voor waardevolle bermen zijn dikwijls gelegen in de bebouwde omgeving (geen uitspoeling, geen herbiciden,…). Het blijft aangeraden om voor het maaien een zwerfvuil opruimactie te organiseren. Eventueel in samenwerking met de gemeentelijke scholen en verenigingen. Hierdoor komt de bevolking in contact met de problematiek rond zwerfvuil en wordt een draagvlak gecreëerd voor ecologisch bermbeheer. Een sterke uitbreiding van de verwerkingscapaciteit voor bermmaaisel is in Vlaanderen noodzakelijk. Vooral zwerfvuil in het maaisel beperkt de afzetmogelijkheden. Zuiver maaisel kan eenvoudig verwerkt worden. De keuze van maaitoestel heeft een belangrijke invloed op de afzetmogelijkheden van het maaisel. Voor bermen die vroeger gemaaid worden dan de data volgens het bermbesluit dient een afwijking op het bermbesluit aangevraagd te worden. Met behulp van een bermbeheerplan kan deze afwijking aangevraagd worden. Ongetwijfeld kan een nog veel beter ecologisch beheer gevoerd worden, maar in de praktijk is een kleinschalig beheer, gezien de inzet van personeel en machines niet zondermeer uitvoerbaar. Bij de opmaak van een bermbeheerplan is het zoeken naar een goed compromis tussen floristische waarde, economische haalbaarheid en praktische werkbaarheid. Conclusie
81
14 Lijst afbeeldingen Figuur 1: Situering gemeente Brakel binnen de grenzen van de provincie Oost-Vlaanderen1 Figuur 2: Topografische kaart Brakel en omgeving ............................................................. 2 Figuur 3: Bermen vormen vaak de enige extensief beheerde zone in het omliggende agrarische landschap .................................................................................................... 5 Figuur 4: Brakel permanent kwadraat 5 (Klaaie deel 1) ....................................................... 9 Figuur 5: Echt interessant wordt de berm meestal pas als die aan min of meer natuurlijke biotopen grenst (Maaistraat) ....................................................................................... 12 Figuur 6: Mee inzaaien van de bermoppervlakte is bij het ontbreken van een bermgracht een zeer gewone activiteit ........................................................................................... 14 Figuur 7: Op diverse plaatsen gaan particulieren zelf over tot het "beheren" van de bermvegetatie (Leinstraat) .......................................................................................... 16 Figuur 8: Bermvegetaties worden vaak kapotgespoten uit vrees voor overwaaiende onkruidzaden (Fransbeke) .......................................................................................... 17 Figuur 9: Bermen kunnen bijdragen om de schadelijke effecten van bodemerosie te reduceren (Galgestraat) .............................................................................................. 18 Figuur 10: Vaak wordt de berm aanzien als (tijdelijke) opslagplaats voor allerhande materiaal (Klaaie) ........................................................................................................ 19 Figuur 11: Storten van asfalt in de berm na wegenwerken (Pieter Hoelmanstraat) ........... 20 Figuur 12: De bermen van vele wegen worden vernield doordat regelmatig wagens en landbouwvoertuigen naar de berm uitwijken (Munkweg)............................................. 21 Figuur 13: Bomenrijen en bermgrachten beschermen de berm tegen omploegen en kapotrijden................................................................................................................... 26 Figuur 14: Houtachtige begroeiingen geven vaak een hoge meerwaarde aan de landschappelijke structuur (Laaistok) .......................................................................... 27 Figuur 15: Een open gebied van meer dan 100 meter kan voor vleermuizen al een onoverbrugbare barrière vormen (Galgestraat) ........................................................... 28 Figuur 16: Reuzenbalsemien (Impatiens glandulifera) ....................................................... 34 Figuur 17: Japanse duizendknoop (Fallopia japonica) kan door vegetatieve vermeerdering op korte termijn grote oppervlakten innemen .............................................................. 35 Figuur 18: Onder het maairegime volgens het bermbesluit wordt Japanse duizendknoop onvoldoende teruggedrongen ..................................................................................... 35 Figuur 19: Amerikaanse vogelkers (Prunus serotina) ........................................................ 36 Figuur 20: Reuzenberenklauw (Heracleum mantegazzianum) .......................................... 37 Figuur 21: Bosandoorn (Stachys sylvatica)........................................................................ 38 Figuur 22: Echte koekoeksbloem (Lychnis flos-cuculi) ...................................................... 39 Figuur 23: Reuzenpaardenstaart (Equisetum telmateia).................................................... 39 Figuur 24: Oranje zandoogje (Pyronia tithonus) op Gestreepte witbol ............................... 41 Figuur 25: Een geschikt bermbeheer moet zorgen voor voldoende nectarplanten (Fietspad) .................................................................................................................... 41 Figuur 26: Klepelmaaiers beschadigen de vegetatie en vertragen de hergroei en herbloei van kruiden.................................................................................................................. 66 Figuur 27: In begrazingsbeheer worden vaak oude hoeverassen ingezet (hier: Ardense voskop)........................................................................................................................ 74 Lijst afbeeldingen
82
15 Lijst tabellen Tabel 1: Overzicht van enkele voorjaars- en zomerbloeiers ................................................ 4 Tabel 2: Braun - Blanquet schaal......................................................................................... 9 Tabel 3: Straatdelen waar bodembewerking tot tegen de weg werd waargenomen .......... 14 Tabel 4: Straatdelen waar de maaidata uit het bermbesluit niet worden gerespecteerd .... 16 Tabel 5: Straatdelen waar het gebruik van herbiciden werd vastgesteld ........................... 17 Tabel 6: Straatdelen waar storten van afval werden waargenomen .................................. 19 Tabel 7: Straatdelen waar particulieren verhardingen aanleggen in de berm .................... 21 Tabel 8: Enkele bermen die in aanmerking komen om houtachtige soorten aan te planten29 Tabel 9: Straatdelen waar invasieve exoten werden waargenomen .................................. 33 Tabel 10: Gebruikte bermtypering ..................................................................................... 43 Tabel 11: Enkele indicatorsoorten per bermtype ............................................................... 43 Tabel 12: Talrijkheid van de plantensoorten ...................................................................... 45 Tabel 13: Bermen van het zeer voedselrijke type (type1) .................................................. 47 Tabel 14: Bermen van het matig voedselrijke type (type 2) ............................................... 50 Tabel 15: Bermen van het verstoorde type (type 4) ........................................................... 52 Tabel 16: Bermen met een ruigtevegetatie (type 5) ........................................................... 53 Tabel 17: Bermen met houtachtige vegetatie (type 7) ....................................................... 54 Tabel 18: Bermen door bos (type 8) .................................................................................. 54 Tabel 19: Bermen van het overgangstype tussen 1 & 2 (type 9) ....................................... 54 Tabel 20: Stratenlijst beheerkaart 1 ................................................................................... 57 Tabel 21: Stratenlijst beheerkaart 2 ................................................................................... 60 Tabel 22: Stratenlijst beheerkaart 3 ................................................................................... 62
Lijst tabellen
83
16 Literatuurlijst Abt, K., (1989). Landschaftsökologische Auswirkungen des Strukturwandels in der Landwirtschaft im Württembergischen Allgäu. Verhandlungen der Gesellschaft für Ökologie Band XIX/I: 108. Agentschap Voor Natuur en Bos, (2009), Autochtoon plantsoen in opmars, Uitgave september 2009, p. 16. Beerling, D. J. & Palmer, J. P, (1994). Status of Fallopia japonica (Japanese knotweed) in Wales, Ecology and management of invasive riverside plants. Bond W., Davies G. & R. Turner, (2006). The biology and non-chemical control of Japanese knotweed. Chinery, M., (2005). Nieuwe insectengids, p 319 Clifford, H.T. & Stephenson, W. (1975). An introduction to numerical classification. Academic Press, New York, San Francisco, London, 229 pp. De Wilde & Hermy, (2000). Natuurtechnische verwerking van bermmaaisel, in opdracht van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling Algemeen Milieu- en Natuurbeleid Desender, K., Dekoninck, W., Baert, L., Grootaert, P., Maelfait, J., (2004) Inventarisatie van een aantal invertebratengroepen op de bermen, de taluds en de restgronden van de R0 (Ring van Brussel) en een voorstel tot monitoring. p. 63 Esher, (2006) Uitgebreid bosbeheerplan voor het kloosterbos, p. 71 Gauch, H.G. & Whittaker, R.H. (1981). Hierarchical classification of community data. Journal of Ecology, 69 (2): 537-557. Gauch, H.G. (1982). Multivariate analysis in community ecology. Cambridge University Press, 298 pp. Gilgen, H., (1983). Strassenrand und Strassenböschung. Schweizerischer Bund für Naturschutz, SBN-Merk-blatt nr. 3: 15 pp. Govaert, (2002). Het bermbesluit en de verwerking van het bermmaaisel, licenciaatsverhandeling, EHSAL Hermy, M. (1985). Ecologie en fytosociologie van oude en jonge bossen in BinnenVlaanderen. Doctoraatsverhandeling, Rijksuniversiteit Gent. Hill, M.O. & Gauch, H.G.(1980). Detrended Correspondence Analysis, an improved ordination technique. Vegetatio, 42: 47-58. Hill, M.O. (1979a). TWINSPAN: a FORTRAN program for arranging multivariate data in n ordered two-way tableb y classification of the individuals and attributes. Section of Ecology and Systematics, Cornell University, 48 pp. Hill, M.O. (1979b). DECORANA: a FORTRAN program for detrended correspondence analysis and reciprocal averaging. Section of Ecology and Systematics, Cornell University, 30 pp. HOBU-project, (2002), Platform voor implementatie van anaërobe vergisting in Vlaanderen “Batchtesten bermmaaisel, verslag vergadering van 29.10.02 Jongman, R.H., Ter Braak, C.F.J. & Van Tongeren, O.F.R. (1987). Data analysis in community and landscape ecology. Pudoc, Wageningen, 299 pp. Literatuurlijst
84
Kesters, E. & Gorissen, A. (2010) Bestrijding van invasieve exoten: Reuzenbalsemien. Ervaringsrapport gebiedsdekkende bestrijding 2010. Watering De Dommelvallei, Peer. Kleukers, R,. Krekels, R., (2004). Veldgids sprinkhanen en krekels, KNNV Uitgeverij, Utrecht, p 190 Koster A., (2001) Ecologisch groenbeheer. Schuyt & Co Uitgevers bv, Haarlem. Lambinon, J., De Langhe, J., Delvosalle, L., Duvigneaud, J., (1998). Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en de aangrenzende gebieden, Derde druk, Nationale plantentuin van België, p. 1091 Lambrechts, J., (2012) Meer dan 200.000 insecten in 68 koeienvlaaien, Bericht uitgegeven door Natuurpunt Studie op vrijdag 19 oktober 2012 [http://www.natuurbericht.be/?id=9538&Eid=11570] Leo F.A. & Spijker J.H. & Smeele R. & Helsloot R.V. (1994). Groenwerk, Praktijkboek voor bos, natuur en stedelijk groen. Instituut voor Bos- en Natuuronderzoek en Misset. Wageningen/Doetinchem. Mchugh, J.M., (2006), A review of literature and field practices focused on the management and control of invasive knotweed. The Nature Conservancy, Southern Lake Champlain Valley Program West Haven, VT, 28 pp. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement leefmilieu en infrastructuur, (2006). Vademecum Bermmaaisel: Beperking en verwerking van bermmaaisel. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Departement leefmilieu en infrastructuur (1996). Vademecum natuurtechniek, inrichting en beheer van wegen. Mullarney, K., Sevensson, L., Zetterström, D., Grant, P.J.,(2005) ANWB Vogelgids van Europa, Tirion Uitgevers BV, Baarn, Vierde druk, p.400 Openbare Afvalstoffenmaatschappij Voor Het Vlaams Gewest (OVAM) (2003), Actieplan Maaisel, p.47 Provincie Oost-Vlaanderen, (2010). Het milieucontract 2010 stevige steun voor uw milieubeleid, brochure aanbod milieucontract, p. 50 Rushton, S.P., Töpping, C.J. & Eyre, M.D. (1987). The habitat preferences of grassland spiders as identified using Detrended Correspondence Analysis (DECORANA). Bulletin of the British Arachnological Society, 7 (6): 165-170. Seiger, L.A.,Merchant, H.C., (1997). Mechanical control of Japanese knotweed (Fallopia japonica [Houtt.] Ronse Decraene): Effects of cutting regime on rhizomatous reserves. Natural Areas Journal 17(4): 341-345. SumResearch nv, (2011) Gemeentelijk ruimtelijk structuurplan Brakel, richtinggevend gedeelte Van Kerckvoorde, A.; 2010, Algemene beschrijving en bermbeheerplan voor het Afleidingskanaal van de Leie (deel beheerplan) p.265 Van Landuyt, W., Hoste, I., Vanhecke, L., Van den Brempt, P., Vercruysse, W., De Beer, D. (2006). Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. Instituut voor natuur- en bosonderzoek, Nationale Plantentuin van België & Flo. Wer. Van Landuyt, W., Vanhecke, L. & Hoste, I., (2006). Rode Lijst van de vaatplanten van Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. In : Van Landuyt W. et al. Atlas van de Flora van Vlaanderen en het Brussels Gewest. INBO en Nationale Plantentuin van België, Brussel. Literatuurlijst
85
Weeda, E.J., Westra, R., Westra, Ch., Westra, T., (2003). Nederlandse Oecologische Flora, Wilde planten en hun relaties, 3e druk Wynhoff I., van Swaay C., Veling K., Vliegenthart A., (2009). De Nieuwe Veldgids Dagvlinders. Zwaenepoel A., (1993). Beheer en typologie van wegbermvegetaties in Vlaanderen, doctoraatsverhandeling, RUG Zwaenepoel, A., (1998). Werk aan de berm!, Handboek botanisch bermbeheer.
Literatuurlijst
86
17 Bijlagen 17.1 Bijlage I: Het Bermbesluit Het besluit van de Vlaamse Executieve van 27 juni 1984 houdende maatregelen inzake natuurbehoud op de bermen beheerd door publiekrechtelijke rechtspersonen. De Vlaamse Executieve, Gelet op de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud, inzonderheid de artikelen 37 en 38; Gelet op het advies van de Hoge Raad voor Natuurbehoud (Vlaamse Kamer); Gelet op het advies van de Raad van State; Op voordacht van de Gemeenschapsminister van Ruimtelijke Ordening, Landinrichting en Natuurbehoud; Na beraadslaging, Besluit: Artikel 1. Dit besluit is toepasselijk op de bermen gelegen langs wegen, waterlopen en spoorwegen, in zoverre publiekrechtelijke rechtspersonen krachtens enig recht van beheer bevoegd zijn om de handelingen te stellen die bij dit besluit geregeld worden. Onder bermen wordt voor de toepassing van dit besluit verstaan: bermen en taluds. Art. 2. Het gebruik van biociden op bermen is verboden. Art. 3. Begraasde bermen mogen niet vóór 15 juni gemaaid worden. een eventuele tweede maaibeurt mag slechts uitgevoerd worden na 15 september. Het maaisel dient verwijderd te worden binnen de tien dagen na het maaien. Art. 4. Door de Gemeenschapsminister bevoegd voor natuurbehoud mag worden afgeweken van de bepalingen van artikel 3. Art. 5. Maaibeheer, hetzij in handwerk, hetzij met machines, dient uitgevoerd te worden, zonder de ondergrondse plantendelen en de houtige gewassen te beschadigen. Art. 6. Overtreding van dit besluit wordt bestraft overeenkomstig de artikelen 44 en 47 van de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud. Art.7. Dit besluit treedt in werking op 1 januari 1985. Art. 8. De Gemeenschapsminister van Ruimtelijke Ordening, Landinrichting en Natuurbehoud is belast met de uitvoering van dit besluit. Brussel, 27 juni 1984 De Voorzitter, G. Geens De Gemeenschapsminister van Ruimtelijke ordening, Landinrichting en Natuurbehoud, P. Akkermans
Bijlagen
87
17.2 Bijlage II: Omzendbrief van 4 juni 1987 betreffende bermbeheer door publiekrechtelijke rechtspersonen. In het Belgisch Staatsblad van 2 oktober 1984 is het besluit van de Vlaamse regering van 27 juni 1984 verschenen houdende maatregelen inzake natuurbehoud op de bermen beheerd door publiekrechtelijke rechtspersonen (84-1820: p. 13388-13393/addendum: Belgisch Staatsblad 26 februari 1985, 85-312: p. 2129). Dit besluit, hierna "Bermbesluit" genoemd, is in werking getreden op 1 januari 1985. Deze omzendbrief heeft tot doel bij de aanvang van een nieuw groeiseizoen de aandacht van de publiekrechtelijke rechtspersonen te vestigen op het bermbesluit en nader te informeren over de toepassing. Artikel A. Doel van het bermbesluit : Wegbermen zijn niet uitsluitend landschappelijke elementen maar vaak bevatten ze ook een rijke fauna en flora. Het bermbesluit, getroffen in uitvoering van de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud, beoogt een natuurvriendelijk bermbeheer te stimuleren via een aangepast maaibeheer met daartoe geschikt materieel en met verbod tot gebruik van biociden. Bij de toepassing van het bermbesluit, dient de verantwoordelijke overheid echter rekening te houden met andere taken, met name het instaan voor verkeersveiligheid, de bestrijding van voor de menselijke economie schadelijke organismen, het beheersen van de grondwaterhuishouding en het voorkomen van wateroverlast. Bij toepassing van het bermbesluit kan hiermee rekening gehouden worden overeenkomstig het proportionaliteitsprincipe dat in het advies van de Raad van State over het besluit werd omschreven. Artikel B. Toepassing van het besluit : Onder voorbehoud van de evolutie van de rechtspraak, leek het voor een eenvormige toepassing wenselijk de draagwijdte van enkele termen nader te omschrijven. a) Omschrijving van het begrip " bermen ". Het besluit is van toepassing op alle terreinen, die bestaan uit zowel de vlakke als hellende overgangszones tussen de eigenlijke weginfrastructuur en andere gebruiksterreinen en die beheerd worden door een publiekrechtelijk rechtspersoon. Het bermbesluit is eveneens van toepassing op de stroken tussen verschillende rijbanen. Wat de bermen langs waterlopen betreft wordt de strook bedoeld, waarop plantengroei voorkomt. Rekening houdend met de wettelijke grondslag van het bermbesluit, dat een uitvoering is van de artikelen 37 en 38 van de wet van 12 juli 1973 op het natuurbehoud, is het duidelijk dat het besluit alleen van toepassing is op de bermen gelegen in de landelijke ruimte, met uitsluiting van de gesloten bebouwing. Dit betekent dan ook dat bermen gelegen in de bebouwde delen van gemeenten als zodanig niet onder de toepassing vallen van het besluit. Dit wil niet zeggen dat belangrijke bermen (bv. oevers van rivieren) die doorheen een bebouwd gedeelte lopen niet (overeenkomstig het bermbesluit) kunnen beheerd worden. Ook hier kan de landschappelijke en ecologische functie van de bermen belangrijk zijn. Het is de taak van de bermbeheerder om, op grond van de ligging in een landelijk of stedelijk gebied, uit te maken welke bermgedeelten in aanmerking kunnen genomen worden in welke niet. b) Omschrijving begrippen " wegen, waterlopen en spoorwegen ". Tot de wegen worden de rij-, voet- en fietswegen gerekend; tot de waterlopen alle rivieren, kanalen, beken, meren en vijvers, die door een publiekrechtelijk rechtspersoon aan enige vorm van beheer onderworpen zijn; tot de spoorwegen behoren naast de eigenlijke spoorgedeelten met bijzondere schouwpaden, ook alle aanhorigheden, zoals emplacementen, enz. c) Begraasde bermen. Met begraasde bermen worden de bermen bedoeld die in hoofdzaak begroeid zijn met grassen en kruidachtige vegetaties. Ook dient het mogelijk misverstand uit de weg geruimd dat onder begraasde bermen enkel de bermen zouden gerekend worden die gebruikt worden door allerlei grasetende dieren. d) Publiekrechtelijke rechtspersonen. Tot de publiekrechtelijke rechtspersonen worden alle besturen en instellingen gerekend, behorend tot de openbare rechtspersonen (openbare besturen) en tot die organismen waarop de wet van 16 maart 1954 van toepassing is. Bijlagen
88
Hieronder volgt een lijst van de voornaamste publiekrechtelijke rechtspersonen, waarop het besluit van toepassing is, en die in enige mate kunnen instaan voor het beheer van bermen. Deze lijst heeft slechts een indicatieve waarde:
Staat ( ministeries, wegenfonds, schoolfonds, ...) en Gewest; provincies; gemeenten, agglomeraties en federaties van gemeenten, O.C.M.W.'s en kerkfabrieken; verenigingen van gemeenten; Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen; Nationale Maatschappij voor Buurtspoorwegen; Nationale landmaatschappij; Openbare Afvalstoffenmaatschappij voor het Vlaamse Gewest; Waterzuiveringsmaatschappij van het Kustbekken; Vlaamse Waterzuiveringsmaatschappij; Universiteiten en instellingen voor universitair onderwijs van het Rijk; Koninklijke Schenking; P.T.T.; B.R.T.; Dienst der Scheepvaart; N.V. Zeekanaal en Haveninrichting van Brussel; Maatschappij der Brugse Zeevaartinrichtingen; de autonome havens, ingesteld door bijzondere wetten; Nationale Maatschappij der Waterleidingen; Gewestelijke Ontwikkelingsmaatschappijen; Gewestelijke Investeringsmaatschappijen; de Polders en verenigingen van de Polders; de Wateringen en verenigingen van Wateringen; ruilverkavelingscomités; internationale organisaties, waarvan de Belgische Staat de rechtspersoonlijkheid heeft erkend.
Het is belangrijk op te merken dat het openbaar bestuur of de openbare instelling niet noodzakelijk de bermen in eigendom behoeft te hebben. Ook de bermen, waarvoor wettelijk enige vorm van beheer is opgelegd, vallen onder de toepassing van het besluit, zoals met name de bermen waarop de wet van 28 december 1967 betreffende de onbevaarbare waterlopen van toepassing is. Bovendien wordt in toepassing geen onderscheid gemaakt tussen de bermen behorend tot het openbaar of privaat domein van het betrokken openbaar bestuur of instelling. Ook op de bermen waarvan het beheer op grond van een overeenkomst of akkoord uitgevoerd wordt door derden, blijft het openbaar bestuur verantwoordelijk voor de wijze van uitvoering. Het toezichthoudend bestuur of instelling dient er op toe te zien dat alle bepalingen in de overeenkomsten conform zijn met het bermbesluit en dat ze ook als zodanig worden nageleefd. Artikel C. Verbod van het gebruik van biociden : Onder biociden worden alle middelen verstaan om levende wezens te vernietigen : herbiciden, insecticiden, fungiciden, bactericiden, enz. Het verbod tot gebruik van biociden geldt voor alle bermen, ook onbegroeide, voor zover de noodzaak tot gebruik ervan niet kan ingeroepen worden omwille van een ander algemeen belang. Gelet op de nevenwerking van de biociden heeft een publiekrechtelijke rechtspersoon er dan ook alle belang bij om het gebruik ervan te beperken of zo mogelijk volledig stop te zetten. De laatste jaren is er trouwens een duidelijke vermindering in het gebruik van biociden vastgesteld. Wat het onderhoud van wegbermen betreft. is het gebruik van biociden veelal niet noodzakelijk. Zelfs voor het vrijhouden van wegranden, verkeers- en signalisatieborden, vangreels en onverharde parkeerstroken en -terreinen is het aangewezen om zoveel mogelijk op mechanische middelen beroep te doen. Thans zijn er heel wat toestellen op de markt die toelaten om ook in moeilijke omstandigheden te werken. Het is wenselijk dat bij de aanleg van nieuwe infrastructuren aandacht wordt besteed aan de vereisten van een in de zin van het bermbesluit natuurvriendelijk onderhoud. Voor de bestrijding van bepaalde distelsoorten of van andere organismen die schade kunnen toebrengen aan de menselijke activiteiten, of voor het onder controle houden van de ontwikkeling van netelvegetatie, kan vaak via een aangepast maaibeheer tot een bevredigende oplossing gekomen worden. Het is beter de oorzaak te bestrijden dan de gevolgen. Bijlagen
89
Artikel D. a) Maaiperiodes (artikel 3 van het bermbesluit) Als begindata voor eventuele maaibeurten worden 15 juni en 15 september vooropgesteld. Half juni is een tijdstip dat voor nagenoeg alle bermen, ongeacht de bodem, als richtdatum kan beschouwd worden. Een laat maaitijdstip laat de in de lente bloeiende planten toe om zaad te vormen. Sommige kennen in het najaar een tweede bloei. In uitzonderlijke gevallen kan, om redenen van natuurbehoud, een afwijking worden verleend wat deze richtdata betreft (artikel 4 van het besluit). Om deze afwijking te bekomen dient het bestuur een aanvraag te richten tot één van de volgende adressen: Administratie voor Ruimtelijke Ordening en Leefmilieu. Bestuur Landinrichting (Natuurbehoud).
West-Vlaanderen: Werkhuisstraat 9, 8000 Brugge. Oost-Vlaanderen: Gebr. Van Eyckstraat 4-6, 9000 Gent. Antwerpen: Weidestraat 60, 2600 Berchem. Limburg: Helbeekplein 9, 3500 Hasselt. Vlaams Brabant: H. Hooverplein 6, 3000 Leuven.
Bij de aanvraag moet een plan gevoegd worden (schaal 1/10 000) met aanduiding van de secties waarvoor een aanvraag wordt ingediend. Tevens dient vermeld te worden op welke motivering inzake natuurbehoud een afwijking wordt gevraagd. Het is belangrijk hier nogmaals te vermelden dat het maaien van wegranden voor het vrijhouden van verkeers- en signalisatieborden buiten de vastgestelde data kan gebeuren om rekening te houden met de opdrachten terzake van bepaalde openbare besturen. Dit betekent dat eventueel een vroeger maaltijdstip kan gekozen worden indien de verkeersveiligheid in het gedrang zou komen. b) Afvoeren van maaisel Het afvoeren van maaisel is een belangrijk onderdeel bij het natuurvriendelijk bermbeheer. Het maaisel dient binnen de tien dagen verwijderd te worden. Deze afvoer is noodzakelijk om de bermen voedselarm te maken. Dit laatste is een voorwaarde voor het bekomen van een bloemrijke berm, die nog weinig onderhoud nodig heeft. Het is de bermbeheerder die zal moeten uitmaken welke oplossing daaraan dient te worden gegeven. Ook voor de afvoer van het maaisel kan het zg. "proportionaliteitsbeginsel" worden ingeroepen. c) Te gebruiken materieel Het materieel dat ingezet wordt voor het onderhoud van de bermen is belangrijk evenals de manier waarop gemaaid wordt. Het maaien, zowel manueel als machinaal, dient op zodanige wijze te gebeuren dat de ondergrondse plantendelen en eventuele voorkomende struiken niet beschadigd worden (artikel 5 van het bermbesluit). Regelmatige controle van deze hoogte bij het maaien zelf is aangewezen. De maaimachine voor het bermonderhoud wordt best niet lager dan 10 cm ingesteld. De gemeenten en andere publiekrechtelijke rechtspersonen die bermen beheren worden in het Europees Jaar van het Milieu ertoe aangezet om het bermbesluit binnen hun verantwoordelijkheid op correcte wijze toe te passen. Aanvullende informatie en advies kan verkregen worden bij de Dienst voor Natuurbehoud van het Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Belliardstraat 12, te 1040 Brussel.
Bijlagen
90
17.3 Bijlage III: Totale lijst van de waargenomen plantensoorten
Nederlandse naam Adelaarsvaren Akelei (soort) Akkerdistel Akkerhoornbloem Akkerkool Akkermelkdistel Akkervergeet-mij-nietje Akkerwinde Basterdwederik (soort) Bevernel (soort) Bijvoet Boerenwormkruid Bosandoorn Braam Brede weegbree Brede wespenorchis Canadese fijnstraal Citroengele honingklaver Dagkoekoeksbloem Duinriet Duizendblad Echte kamille Echte koekoeksbloem Echte valeriaan Eenstijlige meidoorn Engels raaigras Engelwortel Esdoorn Fioringras Fluitekruid Geel nagelkruid Gekroesde melkdistel Gele dovenetel Gele lis Gestreepte witbol Gevlekte aronskelk Gevleugeld helmkruid Gevleugeld Hertshooi Gewone bereklauw gewone brunel Gewone ereprijs Gewone es Gewone margriet Gewone melkdistel Gewone raket Bijlagen
Wetenschappelijke naam Pteridium aquilinum Aquilegia sp. Cirsium arvense Cerastium arvense Lapsana communis Sonchus arvensis Myosotis arvensis Convolvulus arvensis Epilobium sp. Pimpinella spec. Artemisia vulgaris Tanacetum vulgare Stachys sylvatica Rubus sp. Plantago media Epipactis helleborine Conyza canadensis Melilotus officinalis Silene dioica Calamagrostis epigejos Achillea millefolium Matricaria recutita Silene flos-cuculi Valeriana repens Crataegus monogyna Lolium perenne Angelica archangelica Acer pseudoplatanus Agrostis stolonifera Anthriscus sylvestris Geum urbanum Sonchus asper Lamium galeobdolon Iris pseudacorus Holcus lanatus Arum maculatum Scrophularia umbrosa Hypericum tetrapterum Heracleum sphondylium Prunella vulgaris Veronica chamaedrys Fraxinus excelsior Leucanthemum vulgare Sonchus oleraceus Sisymbrium officinale
Code ADELAARS AKELEIXX AKKERDIS AKKERHOO AKKERKOO AKKERMEL AKKVERGM AKKERWIN BASTERDW BEVERNEL BIJVOETX BOERENWO BOSANDOO BRAAMXXX BRWEEGBR BREDWESP CANAFIJN CITRHONI DAGKOEKO DUINRIET DUIZENDB ECHTKAMI ECHTKOEK ECHTVALE EENMEIDO ENGRAAIG ENGELWOR ESDOORNX FIORINGR FLUITEKR GEELNAGE GEKRMELK GELEDOVE GELELISX GESTRWIT GEVLARON GEVLHELM GEVLHERT GEWBEREK GEWOBRUN GEWEREPR GEWONEES GEWMARGR GEWOMELK GEWRAKET 91
Gewone rolklaver Gewone salomonszegel Gewone smeerwortel Gewone vlier Gewoon biggenkruid Gewoon struisgras Glanshaver Grasmuur Groot Heksenkruid Groot hoefblad Groot kaasjeskruid Groot streepzaad Grote bevernel Grote brandnetel Grote ereprijs Grote kaardebol Grote kattenstaart Grote klaproos Grote klit Grote lisdodde Grote muur Grote Veldbies Grote vossenstaart Grote wederik Grote weegbree Haagliguster Haagwinde Hanenpoot Harig knopkruid Harig wilgenroosje Hazelaar Heermoes Heggendoornzaad Heggenwikke Helmkruid (soort) Hennepnetel Herderstasje Herik Hondsdraf Hop Hopklaver Iep IJle dravik Italiaans raaigras Jacobskruiskruid Japanse Bottelroos Japanse duizendknoop Judaspenning Kale jonker Kamille (soort) Bijlagen
Lotus corniculatus Polygonatum multiflorum Symphytum officinale Sambucus nigra Hypochaeris radicata Agrostis capillaris Arrhenatherum elatius Stellaria graminea Circaea lutetiana Petasites hybridus Malva sylvestris Crepis biennis Pimpinella major Urtica dioica Veronica persica Dipsacus fullonum Lythrum salicaria Papaver rhoeas Arctium lappa Typha latifolia Stellaria holostea Luzula sylvatica Alopecurus pratensis Lysimachia vulgaris Plantago major subsp. Major Ligustrum ovalifolium Convolvulus sepium Echonichloa sp. Galinsoga quadriradiata Epilobium hirsutum Corylus avellana Equisetum arvense Torilis japonica Vicia sepium Scrophularia sp. Galeopsis tetrahit Capsella bursa-pastoris Sinapis arvensis Glechoma hederacea Humulus lupulus Medicago lupulina Ulmus sp. Bromus sterilis Lolium multiflorum Senecio jacobaea Rosa rugosa Polygonum cuspidatum Lunaria annua Cirsium palustre Matricaria sp.
GEWROLKL GEWSALOM GEWSMEER GEWVLIER GEWBIGGE GEWOSTRU GLANSHAV GRASMUUR GROOHEKS GRHOEFBL GRKAASJE GRSTREEP GROTBEVE GRBRANDN GROTEERE GROTKAAR GRKATTES GRKLAPRO GROTKLIT GRLISDOD GROTEMUU GROTVELD GROTEVOS GROTWEDE GROTWEEG HAAGLIGU HAAGWIND HANENPOO HARIKNOP HARIWILG HAZELAAR HEERMOES HEGGDOOR HEGGENWI HELMKRUI HENNEPNE HERDERST HERIKXXX HONDSDRA HOPXXXXX HOPKLAVE IEPXXXXX IJLEDRAV ITALRAAI JACOBSKR JAPABOTT JAPDUIZE JUDDASPE KALEJONK KAMILLEX 92
Kattestaart Kleefkruid Klein hoefblad Klein kruiskruid Klein streepzaad Kleine brandnetel Kleine klaver Kleine veldkers Klimop Klimopereprijs Kluwenhoornbloem Knoopkruid Kompassla Koninginnenkruid Kool (soort) Koolzaad Kroontjeskruid Kropaar Kruipende boterbloem Kruisbladwalstro Krulzuring Kweek Lidrus Liesgras Look-zonder-look Luzerne Madeliefje Melde (soort) Melganzevoet Melkdistel (soort) Moederkruid Moerasspirea moerasvergeet-mij-nietje Moesdistel Muskuskaasjeskruid Oeverzegge Paardenbloem Paarse dovenetel Penningkruid Perzikkruid Pijlkruidkers Pinksterbloem Pitrus Raaigras Rapunzelklokje Reukeloze kamille Reukgras Reuzenbalsemien Reuzenberenklauw Reuzenpaardestaart Bijlagen
Lythrum salicaria Galium aparine Tussilago farfara Senecio vulgaris Crepis capillaris Urtice urens Trifolium dubium Cardamine hirsuta Hedera helix Veronica hederifolia Cerastium glomeratum Centaurea jacea Lactuca serriola Eupatorium cannabinum Brassica sp. Brassica napus Euphorbia helioscopia Dactylis glomerata Ranunculus repens Cruciata laevipes Rumex crispus Elymus repens Equisetum palustre Glyceria maxima Alliaria petiolata Medicago sativa Bellis perennis Atriplex sp. Chenopodium album Sonchus sp. Tanacetum parthenium Filipendula ulmaria Myosotis scorpioides Cirsium oleraceum Malva moschata Carex riparia Taraxacum officinale Lamium purpureum Lysimachia nummularia Persicaria maculosa Cardaria draba Cardamine pratensis Juncus effusus Lolium sp. Campanula rapunculus Matricaria maritimum Anthoxanthum odoratum Impatiens glandulifera Heracleum mantegazzianum Eqsuisetum telmateia
KATTESTA KLEEFKRU KLHOEFBL KLKRUISK KLSTREEP KLEIBRAN KLKLAVER KLVELDKE KLIMOPXX KLIMEREP KLUWHOOR KNOOPKRU KOMPASSL KONINGIN KOOLXXXX KOOLZAAD KROONTJE KROPAARX KRBOTERB KRUISBLA KRULZURI KWEEKXXX LIDRUSXX LIESGRAS LOOKZLOO LUZERNEX MADELIEF MELDEXXX MELGANZE MELKDIST MOEDKRUI MOERASSP MOERVERG MOESDIST MUSKKAAS OEVERZEG PAARDENB PAARSDOV PENNINGK PERZIKKR PIJLKRUI PINKSTER PITRUSXX RAAIGRAS RAPUKLOK REUKKAMM REUKGRAS REUZENBA REUZENBE REUZENPA 93
Ridderzuring Riet Rietgras Ringelwikke Robertskruid Rode klaver Roodzwenkgras Roos (soort) Ruige zegge Ruw beemdgras Scherpe boterbloem Schijfkamille Sint-Janskruid Slipbladige ooievaarsbek Smalbladige wikke Smalle weegbree Speenkruid Speerdistel Stinkende gouwe Straatgras Streepzaad Tengere Rus Timoteegras Varen (soort) Varkensgras Veenwortel Veldbeemdgras Veldlathyrus Veldzuring Vergeet-mij-nietje (soort) Vierzadige wikke Vijfvingerkruid Vingerhoedskruid Vlasbekje Voederwikke Vogelmuur Vogelwikke Vroegeling Watermunt Waterpeper Wikke Wilde peen Wilg (soort) Wilgenroosje Witbol (soort) Witte abeel Witte dovenetel Witte klaver witte waterkers Zachte dravik Bijlagen
Rumex obtusifolius Phragmites australis Phalaris arundinacea Vicia hirsuta Geranium robertianum Trifolium pratense Festuca rubra Rosa sp. Carex hirta Poa trivialis Ranunculus acris Matricaria discoidea Hypericum perforatum Geranium dissectum Vicia sativa ssp. Angustifolia Plantago lanceolata Ranunculus ficaria Cirsium vulgare Chelidonium majus Poa annua Crepis Juncus tenuis Phleum pratense subsp. Pratense Pteropsida Polygonum aviculare Persicaria amphibia Poa pratensis Lathyrus pratensis Rumex acetosa Myosotis sp. Vicia tetrasperma Potentilla reptans Digitalis purpurea Linaria vulgaris Vicia sativa Stellaria media Vicia cracca Erophila verna Mentha aquatica Polygonum hydropiper Vicia sp. Daucus carota Salix sp. Epilobium angustifolium Holcus sp. Populus alba Lamium album Trifolium repens Nasturtium officinale Bromus hordeaceus
RIDDERZU RIETRIET RIETGRAS RINGELWI ROBERTSK RODEKLAV ROODZWEN ROOSXXXX RUIGZEGG RUWBEEMD SCHBOTER SCHIJFKA STJANSKR SLIPOOIE SMALBLAD SMWEEGBR SPEENKRU SPEERDIS STINKGOU STRAATGR STREEPZA TENGRUSX THIMOTEE VARENXXX VARKENSG VEENWORT VELDBEEM VELDLATH VELDZURI VERGMNIE VIERWIKK VIJFVING VINGERHO VLASBEKJ VOEDERWI VOGELMUU VOGELWIK VROEGELI WATEMUNT WATERPEP WIKKEXXX WILDEPEE WILGXXXX WILGENRO WITBOLXX WITTEABE WITTEDOV WITTEKLA WITTWATE ZACHTDRA 94
Zachte ooievaarsbek Zegge (soort) Zevenblad Zilverschoon Zomereik Zwenkgras (soort)
Bijlagen
Geranium molle Carex sp. Aegopodium podagraria Potentilla anserina Quercus robur Festuca sp.
ZACHTOOI ZEGGEXXX ZEVENBLA ZILVERSC ZOMEREIK ZWENKGRA
95
17.4 Bijlage IV: Topografische kaart Brakel
Bijlagen
96
17.5 Bijlage V: Bodemkaart
Bijlagen
97
17.6 Bijlage VI: Biologische waarderingskaart
Bijlagen
98
18 Beheerkaarten bermvegetaties Brakel
Beheerkaarten bermvegetaties Brakel
99
18.1 Beheerkaart 1: Maaibeheer zeer voedselrijke en verstoorde bermen
Beheerkaarten bermvegetaties Brakel
100
18.2 Beheerkaart 2: Maaibeheer matig voedselrijke bermen en overgangstype tussen zeer- en matig voedselrijk
Beheerkaarten bermvegetaties Brakel
101
18.3 Beheerkaart 3: Maaibeheer ruigtevegetatie, houtachtige vegetatie & door bos
Beheerkaarten bermvegetaties Brakel
102
18.4 Beheerkaart 4: Groeiplaatsen invasieve exoten
Beheerkaarten bermvegetaties Brakel
103
Colofon
Dit plan werd opgesteld door: Provinciebestuur Oost-Vlaanderen Dienst milieubeleidsplanning, -ondersteuning en Natuurontwikkeling Woodrow Wilsonplein 2 9000 Gent www.oost-vlaanderen.be
In opdracht van:
Gemeente Brakel Marktplein 1 9660 Brakel www.brakel.be
Dataverzameling en beeldmateriaal: Iñaki Colpaert, Mark Alderweireldt Dataverwerking en analyse: Iñaki Colpaert , Mark Alderweireldt, Filip Mahieu, Hendrik Claeys, Rapportage: Iñaki Colpaert , Mark Alderweireldt
Uitgegeven door de deputatie van de provincieraad Oost-Vlaanderen Beleidsverantwoordelijke: Jozef Dauwe, gedeputeerde
Datum uitgave: november 2014 Gedrukt op gerecycleerd papier
