1
DE MIDLIFE EN MIDCAREER: WAKKER WORDEN IN JE EIGEN LEVEN
‘Het voelt alsof ik de afgelopen twintig jaar in coma ben geweest en nu pas wakker word.’ Lester Burnham in American Beauty
de midlife en midcareer is grofweg de periode van 40-55 jaar. Het is een tijd in ons leven waarin we meer dan we gewend waren, stilstaan bij wie we zijn en hoe we zo geworden zijn. enerzijds voelen we ons (vak)volwassen en op het toppunt van ons kunnen. Anderzijds gaan we opnieuw over onszelf en ons leven twijfelen nu het einde ervan voor het eerst meer in zicht komt. dit boek gaat over deze nieuwe gevoelens, de oorzaken ervan en schetst manieren om ermee om te gaan. Het is geschreven om deze soms turbulente levensfase beter te begrijpen, zodat we er meer grip op krijgen. Om de psychologische theorie toegankelijker te maken, wordt deze geïllustreerd aan de hand van ilms, romans, gedichten, liedjes en cabaretteksten. de termen ‘midlife’ en ‘midcareer’ verwijzen naar de middenfase van het leven (midlife) en van de loopbaan (midcareer), de periode van ongeveer ons 40ste tot 55ste levensjaar. Voor veel mensen is dit een levensfase waarin we meer dan normaal stilstaan bij onszelf en terugblikken op ons leven.1 doorgaans voelen we aan het begin van de midlife volwassen, op het hoogtepunt van ons leven en uiterst vakkundig wat ons werk betreft. Vaak hebben we een langdurige relatie, al dan niet met opgroei11
ende kinderen. Op ons werk draaien we al enige tijd mee en hebben we inmiddels ook een mooie positie bereikt. Maar ogenschijnlijk plotseling kan ons leven aan het wankelen komen en gaan we ons de vraag stellen: is dit nu alles wat er is? Het overlijden van een vriend(in) of dierbaar familielid kan de aanleiding zijn voor het opborrelen van een dergelijke vraag. Maar ook kinderen die het huis uit gaan, een partner die van ons wil scheiden, een reorganisatie op het werk en zelfs een onverwacht opbloeiende verliefdheid. We worden ouder maar het lijkt alsof alle zekerheden van voorheen ineens op losse schroeven staan. We worden soms bestormd door verwarrende gevoelens bij onze poging hierin een nieuw evenwicht te vinden. daarbij merken we ook nog eens dat we fysiek ouder geworden zijn en dat ons lichaam beperkingen aan ons gaat stellen. Het voelt min of meer alsof we wakker worden in ons eigen leven, zoals Lester Burnham in de ilm American Beauty zegt. Maar niet iedereen ervaart de midlife als een echt grote verandering, als een transformatie.2 er zijn veel gradaties in hoe mensen de midlife beleven. de middenfase van het leven is wel een fase die in het teken staat van verandering. Psychologen, ilmmakers en schrijvers en loopbaandeskundigen geven ons een goede kijk op de uitdagingen en thema’s die voor het eerst gaan spelen, hoe mensen deze nieuwe levensfase beleven en hoe mensen met de midlife neigen om te gaan.
1.1 Onze levensloop en de midlife door de ogen van psychologen de midlife is voor veel mensen een periode waarin we als het ware onszelf opnieuw moeten uitvinden. Omdat niet alleen onze omstandigheden maar ook wij veranderen, voelen we ons als het ware uitgedaagd door het leven. Het leven dat tot voor kort nog vertrouwd aanvoelde, maar dat ons nu allerlei vragen lijkt te stellen. Vragen over wie we zijn, willen zijn en waarom we eigenlijk ‘doen wat we doen’. 12
WOrd iK WAKKer ...
elke levensfase heeft zijn eigen turbulenties en daagt ons daardoor uit mee te veranderen. elke levensfase kent, in psychologenjargon, ‘een ontwikkelingstaak’. die ontwikkeltaak is een uitdaging die we, om te kunnen groeien als mens, moeten aanpakken. Net als ilmmakers en schrijvers gaan psychologen er namelijk van uit dat de conlicten op ons pad ons helpen om te groeien. elk conlict is een uitdaging aan ons om een oplossing te vinden en ons daardoor verder te ontwikkelen. Hoe wij ons als mensen ontwikkelen, hangt volgens de psycholoog eric erikson3 vooral af van onze sociale omgeving en de relaties die wij met andere mensen onderhouden. erikson onderscheidt acht stadia die wij in ons leven doorlopen. in elk stadium staat één klus centraal die wij moeten klaren om te kunnen groeien. elke fase die wij doorlopen, wordt gekenmerkt door een conlict. Als we het conlict dat de fase typeert niet kunnen oplossen, blijven we daar vaak ons hele leven last van houden. Tenzij we later in ons leven dit probleem alsnog oppakken, al dan niet met hulp van professionele hulpverleners. Niet gerealiseerde ontwikkeltaken op jongere leeftijd kunnen leiden tot wantrouwen, schaamtegevoelens, zelftwijfel of sociaal isolement, iets waar we nog lang last van kunnen hebben.
De 8 stadia in de ontwikkelingsloop volgens Erikson4 Levensfase
Stadium in de ontwikkeling
1 zuigeling
basisvertrouwen – wantrouwen
2 1-3 jaar
autonomie – schaamte & twijfel
3 4-5 jaar
initiatief – schuld
4 6-11 jaar
competentie – inferioriteit
5 puberteit & adolescentie
identiteit – rolonduidelijkheid
6 jonge volwassenheid
intimiteit – isolatie
7 middelbare volwassenheid
generativiteit – stagnatie
8 late volwassenheid
ego integriteit – vertwijfeling
de MidLife eN MidCAreer: WAKKer WOrdeN iN je eiGeN LeVeN
13
Aan de indeling is al direct te zien dat wij in onze jeugd de meeste leertaken hebben. Als zuigeling moeten we een vertrouwen op de wereld om ons heen kunnen ontwikkelen, om psychisch gezond de tweede fase in te gaan. in die tweede fase leren we dat we allerlei dingen zelf kunnen: lopen en praten bijvoorbeeld. Vanaf pakweg een jaar of vier wordt het steeds belangrijker zelf initiatief te ontplooien en ervaren we dat we ook zonder vader of moeder dingen zelfstandig kunnen. Als we klein zijn, zijn we erg afhankelijk van onze opvoeders en het gezin waarin we verblijven. Naarmate we ouder worden, hebben we in toenemende mate invloed op ons eigen leven en dus ook op de uitdagingen waarvoor we komen te staan. Met name vanaf de puberteit wordt onze wereld groter. Onder invloed van lichamelijke en psychische veranderingen krijgen we een onstuitbare drang om onze identiteit te ontwikkelen, steeds losser van die van onze ouders. Vooral in deze periode zijn we ontvankelijk voor leeftijdsgenoten en rolmodellen. Als jongvolwassenen is onze belangrijkste taak intimiteit te ontwikkelen, betekenisvolle relaties aan te gaan met anderen en keuzes te maken in werk- en loopbaankwesties. dit is voor veel mensen de fase waarin ze zich settelen en kinderen krijgen. de midlife is wat erikson de middelbare volwassenheid noemt. Volgens erikson is de belangrijkste taak van de midlife dat we ‘generativiteit’ ontwikkelen en van betekenis worden voor de generatie na ons. dat kan in letterlijke zin, bijvoorbeeld door een mentor te zijn voor eigen kinderen of jonge collega’s, maar ook in iguurlijke zin door een bijdrage te leveren aan de samenleving via ons werk of via andere activiteiten. 5 Tijdens de midlife stellen we ons nadrukkelijker dan voorheen de vraag of we alleen voor onszelf leven of ook voor anderen. Als we ouder worden, zijn het namelijk onze bijdragen aan de volgende generatie of bijdragen aan de samenleving waar we met de meeste tevredenheid op terugblikken.6 Kunnen we niet met een gevoel van tevredenheid terugkijken op wat we bereikt hebben, dan leidt dat niet zelden tot bitterheid en vertwijfeling in de late volwassenheid, de levensfase die nog volgt.7
14
WOrd iK WAKKer ...
de midlifeperiode is dus in twee opzichten een cruciale fase in ons leven: het biedt ons een laatste kans om in ons leven recht te zetten waar we ontevreden over zijn én het is een voorbereiding om uiteindelijk ons leven met volle tevredenheid te kunnen afronden. in dat opzicht is de midlife dus een belangrijke schakel tussen wat was en wat gaat komen.
1.2 De midlife door de ogen van filmmakers en schrijvers Schrijvers en ilmmakers maken met hun verhalen herkenbaar en invoelbaar wat psychologen in onderzoek en de praktijk hebben ontdekt over de midlife en midcareer. een ilm of roman kan ook helpen te relativeren en met een glimlach naar onze eigen midlifevragen en -zorgen te kijken. Want wat ilms en literatuur ons in ieder geval leren, is dat we niet alleen zijn met onze soms turbulente gedachten en gevoelens. Wat psychologen weten over de midlife en midcareer vinden we terug in veel ilms en verhalen over de midlife, zij het uitvergroot. filmers en schrijvers vinden vooral inspiratie in het conlictmatige karakter van de midlife. in de ilm American Beauty (hoofdstuk 2) zien we bijvoorbeeld hoe de midlife voor de advertentieverkoper Lester Burnham voor een ommekeer zorgt op verschillende levensgebieden. Lester neemt niet alleen ontslag. Hij distantieert zich ook van zijn vrouw en krijgt voor het eerst in zijn leven echt aandacht voor zijn dochter. de typische midlifedrang naar relectie en verandering zie je ook terug in veel andere ilms en romans waarin de midlife een thema is. Klassiek is het thema van de man die een affaire heeft met een jongere vrouw (Politician’s Wife, zie hoofdstuk 3) of de vrouw die man en gezin verlaat voor een spannender leven (Pane e Tulipani, hoofdstuk 4). Herkenbaar in hun midlifethematiek zijn ook de verhalen van de mannen en vrouwen die een lang gekoesterde droom besluiten na te jagen (As it is in heaven, hoofdstuk 3 en Leef, hoofdstuk 5). in weer andere gevallen is er vooral sprake van het opmaken van de balans en het tellen – en waarderen –
de MidLife eN MidCAreer: WAKKer WOrdeN iN je eiGeN LeVeN
15
Maar spanningen in de groep gooien roet in het eten. An komt erachter dat de alleenstaande Sonia het al tijden ‘doet’ met haar echtgenoot Hugo en de keurig getrouwde Agnes blijkt een minnaar te hebben. Ten slotte heeft ook Nien het moeilijk met Marjet, omdat ook haar man aan kanker is overleden. door Marjets aanwezigheid komt al die ellende weer terug. de enige vrolijke noten in die dagen vormen Max, die niet kan ophouden met praten over haar vrolijke rommelige gezin, en Von die net een borstvergrotingsoperatie achter de rug heeft en de aantrekkingskracht van haar nieuwe ‘look’ aan het uittesten is op de franse monteur Yves, die haar kapotte auto repareert. een situatie met zoveel explosieve elementen moet natuurlijk tot ontplofing komen en dat gebeurt dan ook. de dood van Agnes’ minnaar luidt het einde van de tour in en iedereen keert huiswaarts. door dit alles is de stemming in de groep om te snijden. eenmaal thuis wachten er natuurlijk nog nieuwe problemen. An moet besluiten of ze Hugo vergeeft of dumpt en Agnes moet op een of andere manier aan haar echtgenoot vertellen waarom ze zo verdrietig is. Na heel wat tranen en stevige gesprekken drinken en klinken de vrouwen in de slotscène toch met elkaar. Hun vriendschap is sterker gebleken dan wat hen verdeelde. Hugo is aan de kant gezet. de zeven vrouwen zijn misschien sadder maar ook wiser geworden. Vooral An symboliseert deze boodschap. Gedwongen door omstandigheden moest ze onder ogen zien dat haar relatie met Hugo weinig voorstelde en dat ze als consultant misschien wel prachtige SWOT-analyses maakt van bedrijven, maar dat ze blind was voor de sterktes en zwaktes van haar eigen leven. An besluit met een schone lei te beginnen.
de MidLife eN MidCAreer: WAKKer WOrdeN iN je eiGeN LeVeN
17
de ilm laat zien dat het vooral de sociale omgeving en de relaties met anderen zijn die ons uitdagen en een ontwikkelingstaak geven. elk van deze vijf vrouwen heeft haar eigen ontwikkeltaak. in de studietijd was de vriendschap tussen de vrouwen vanzelfsprekend, maar nu ieders leven een andere kant op is gegaan, moeten de vrouwen opnieuw hierin een keus maken met de daarbij behorende ‘offers’ (minnaar dumpen, eigen slechte relatie onder ogen zien, tijd nemen voor zichzelf, et cetera). de turbulentie in de midlife van de vrouwen wordt verder veroorzaakt door een combinatie van veranderingen die zich aan de vrouwen opdringen (op het gebied van partners, relaties, gezondheid) en de manier waarop zij daarmee omgaan. de keuzes die ze daarin maken, hebben consequenties voor de rest van hun leven. Hun vriendschap is in ieder geval voor altijd anders en ook hun levens zijn niet meer hetzelfde als daarvoor.
1.3 De midcareer door de ogen van loopbaanpsychologen Zoals psychologen fases onderscheiden in onze levensloop, doen ook loopbaandeskundigen dat als het gaat om ons werkende leven. er zijn veel gedetailleerde modellen van de loopbaanontwikkeling. deze lijken echter vaak uit te gaan van een stereotiep proiel: ‘hoger opgeleide mannen die in de loop van hun werkend leven een leidinggevende functie krijgen’. door de ontwikkelingen van de laatste jaren op loopbaangebied – het verloren gaan van lifetime employment, naast verticale ook steeds meer horizontale carrièrestappen en de enorme groei van het aantal zzp’ers – zijn veel van deze modellen gedateerd. Het model van Arnold en feldman8 is in algemenere termen gesteld. Bij Arnold & feldman, maar ook bij hun collega’s Schein9 en Baird en Kram10 is er na de fase waarin je als werkende je professionele identiteit hebt gevonden, sprake van een zekere pas op de plaats: de midcareerfase, de periode van ongeveer 45 tot 55 jaar. daarin voelen we ons 18
WOrd iK WAKKer ...
Het model van Arnold en Feldman Leeftijd
Loopbaanfase
Loopbaankwestie
15-22
exploratie
• welke loopbaan? • zorg voor de juiste opleiding
vroege loopbaan:
• eerste baan • wennen aan dagelijkse routine en chefs
22-30
uitproberen 30-38
vroege loopbaan: vestigen
• specialisatie en consolidatie • overplaatsing/promotie • verbreding blikveld op functie en organisatie
38-45
middenloopbaan: groei
• vestigen professionele identiteit • afwegingen alternatieve loopbaanmogelijkheid
45-55
middenloopbaan: handhaving
55-62
latere loopbaan: plateaufase
• zelfstandige bijdragen leveren • uitbreiding verantwoordelijkheidsgebied • training en ontwikkeling ondergeschikten • ontwikkelen toekomstplannen voor organisatie • leren omgaan met jonge, ambitieuze medewerkers
62-70
latere loopbaan: teruggang
• plannen van terugtreden • regelen van vervanging • leren omgaan met minder invloed en minder werkdruk
uitgedaagd om terug te blikken en vooruit te kijken, te bepalen of er nog groei of nieuwe stappen mogelijk zijn, of we tevreden moeten zijn met wat is bereikt of dat het tijd wordt te gaan werken aan een nieuwe en andere droom. in Cloaca (2003), een ilm van Willem van de Sande Bakhuizen naar een scenario van Maria Goos, zorgt de vermenging van gebeurtenissen in de midcareer en midlife voor een explosieve ontwikkeling in de levens van vier vrienden.
de MidLife eN MidCAreer: WAKKer WOrdeN iN je eiGeN LeVeN
19
