Steunpunt Gelijkekansenbeleid Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt 2011
ISBN 978-90-77271-60-5
Wettelijk Depot: D/2011/3680/03
NUR 747
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Druk- en bindwerk: Drukkerij Lithos
ii
Vanuit Pools perspectief Een bevraging van de Poolse gemeenschap in Antwerpen
Kris Vancluysen (SGKB – Universiteit Hasselt) Sofie Hennau (SGKB – Universiteit Hasselt)
Promotor Prof. dr. Johan Ackaert (Universiteit Hasselt)
Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt
iii
Inhoudstafel Inhoudstafel ..................................................................................................... 5 Tabellen ............................................................................................................ 9 Figuren ........................................................................................................... 13 Inleiding ......................................................................................................... 17 1.
Onderzoeksproces .................................................................................. 19 1.1. Onderzoekspopulatie ......................................................................... 19 1.2. Methodologie en dataverzameling ....................................................... 24 1.2.1.
Vragenlijst ...................................................................................... 24
1.2.2.
Veldwerk ........................................................................................ 25
1.3. Databestand .................................................................................... 27 1.3.1.
Representativiteit ............................................................................ 27
1.3.2.
Socio-demografische beschrijving van de dataset ................................. 29
1.4. Besluit............................................................................................. 33 2.
Migratie .................................................................................................. 35 2.1. Inleiding .......................................................................................... 35 2.2. Migratiemotief .................................................................................. 36 2.3. Verblijfsduur in België........................................................................ 38 2.4. Herkomstregio in Polen ...................................................................... 38 2.5. Verblijfsintentie België ....................................................................... 39 2.6. Determinanten van verblijfsintentie ..................................................... 41 2.7. Besluit............................................................................................. 44
3.
Taalbeheersing en -gebruik .................................................................... 45 3.1. Inleiding .......................................................................................... 45 3.2. Literatuur ........................................................................................ 46 3.2.1.
Verschillen in taalbeheersing en
taalgebruik
bij
etnisch-culturele
minderheden ................................................................................... 46 3.2.2.
Taalbeheersing en -gebruik in de Poolse gemeenschap .......................... 47
3.3. Resultaten ....................................................................................... 48 3.3.1.
Taalbeheersing ................................................................................ 48
3.3.2.
Taalgebruik ..................................................................................... 52
3.3.3.
Determinanten van taalbeheersing en -gebruik .................................... 54
3.4. Besluit............................................................................................. 61 4.
Sociale contacten.................................................................................... 63 4.1. Inleiding .......................................................................................... 63 4.2. Literatuur ........................................................................................ 64 4.2.1.
Sociaal kapitaal ............................................................................... 64
4.2.2.
Sociale contacten in de Poolse gemeenschap ....................................... 65
4.3. Resultaten ....................................................................................... 67
5
4.3.1.
Vriendenkring .................................................................................. 68
4.3.2.
Contact met buren ........................................................................... 71
4.3.3.
Lidmaatschap van verenigingen .......................................................... 73
4.3.4.
Determinanten bridging sociaal kapitaal .............................................. 75
4.4. Besluit ............................................................................................ 80 5.
Transnationale activiteiten ..................................................................... 81 5.1. Inleiding .......................................................................................... 81 5.2. Literatuur ........................................................................................ 81 5.2.1.
Het concept transnationalisme ........................................................... 81
5.2.2.
Transnationale activiteiten in de Poolse gemeenschap ............................ 83
5.3. Resultaten ....................................................................................... 84 5.3.1.
Sociaal-culturele transnationale activiteiten .......................................... 84
5.3.2.
Economische transnationale activiteiten ............................................... 90
5.3.3.
Politieke transnationale activiteiten ..................................................... 94
5.3.4.
Determinanten van transnationale betrokkenheid.................................. 95
5.4. Besluit ............................................................................................ 99 6.
Identiteitsbeleving ............................................................................... 101 6.1. Inleiding ......................................................................................... 101 6.2. Literatuur ....................................................................................... 102 6.3. Resultaten ...................................................................................... 103 6.3.1.
Verschillende identiteiten................................................................. 103
6.3.2.
Identiteitspatronen ......................................................................... 105
6.3.3.
Verklarende factoren identificatie met de meerderheidsgroep ............... 106
6.4. Besluit ........................................................................................... 112 7.
Geloof en waardeoriëntaties ................................................................. 115 7.1. Inleiding ......................................................................................... 115 7.2. Geloof ............................................................................................ 115 7.3. Waardeoriëntaties............................................................................ 119 7.3.1.
Ethische en sociaaleconomische opiniedimensie .................................. 119
7.3.2.
Houding t.a.v. man-vrouwrollen ....................................................... 120
7.3.3.
Houding t.a.v. de multiculturele samenleving ..................................... 122
7.4. Impact van geloof op waardeoriëntaties .............................................. 124 7.4.1.
Hypothesen ................................................................................... 124
7.4.2.
Resultaten..................................................................................... 126
7.5. Besluit ........................................................................................... 129 8.
Beeldvorming ....................................................................................... 131 8.1. Inleiding ......................................................................................... 131 8.2. Literatuur ....................................................................................... 132 8.2.1.
Etnocentrisme ............................................................................... 132
8.2.2.
Beeldvorming in de Poolse gemeenschap ........................................... 133
8.3. Resultaten ...................................................................................... 135
6
8.3.1.
Houding ten aanzien van etnisch-culturele groepen ............................. 135
8.3.2.
Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep ................................. 136
8.3.3.
Determinanten van beeldvorming over de meerderheidsgroep .............. 139
8.4. Besluit............................................................................................143 9.
Discriminatiegevoelens......................................................................... 145 9.1. Inleiding .........................................................................................145 9.2. Literatuur .......................................................................................146 9.3. Beschrijvende analyses .....................................................................147 9.3.1.
Persoonlijke discriminatie-ervaringen ................................................ 147
9.3.2.
Collectieve discriminatie-ervaringen.................................................. 150
9.4. Determinanten van discriminatiegevoelens ..........................................155 9.5. Besluit............................................................................................162 10.
Vertrouwen........................................................................................... 165 10.1. Inleiding .........................................................................................165 10.2. Literatuur .......................................................................................166 10.2.1.
Vertrouwen bij etnisch-culturele minderheden .................................... 166
10.2.2.
Vertrouwen bij mensen van Poolse afkomst ....................................... 167
10.3. Resultaten ......................................................................................168 10.3.1.
Institutioneel vertrouwen ................................................................ 169
10.3.2.
Sociaal vertrouwen ........................................................................ 171
10.3.3.
Determinanten institutioneel vertrouwen ........................................... 173
10.3.4.
Determinanten sociaal vertrouwen ................................................... 177
10.4. Besluit............................................................................................181 Algemeen besluit .......................................................................................... 183 English summary .......................................................................................... 189 Dankwoord ................................................................................................... 193 Bijlagen ........................................................................................................ 195 Bibliografie ................................................................................................... 199
7
8
Tabellen Tabel 1: Burgerlijke staat – volledige dataset ....................................................... 29 Tabel 2: Afkomst partner - respondenten met partner (N=292) .............................. 29 Tabel 3: Aantal kinderen – volledige dataset ........................................................ 30 Tabel 4: Opleidingsniveau naar geslacht – volledige dataset ................................... 30 Tabel 5: Beroepssituatie naar geslacht – volledige dataset ..................................... 31 Tabel 6: Overeenstemming huidig werk, opleidingsniveau, naar geslacht – alle respondenten die werken (N=336)...................................................................... 32 Tabel 7: Subjectieve perceptie financiële situatie – volledige dataset ....................... 33 Tabel 8: Huisvestingssituatie – volledige dataset ................................................... 33 Tabel 9: Waarom voor België gekozen - alle respondenten geboren in Polen met als voornaamste migratiemotief ‘werk’ (N=267) ........................................................ 37 Tabel 10: Verblijfsduur in België - respondenten geboren in Polen (N=415) .............. 38 Tabel 11: Intentie van verblijf in België – respondenten geboren in Polen (N=415) .... 40 Tabel 12: Binaire logistische regressie van het permanent naar Polen terugkeren – respondenten geboren in Polen (N=415).............................................................. 43 Tabel 13: Beheersing van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset ........................................................................................................... 50 Tabel 14: Heeft ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd, naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset ........................................................................................................... 51 Tabel 15: Gebruik van het Nederlands bij partner, kind(eren), vrienden en buren van Poolse afkomst (in procenten) – respondenten met een partner, kind(eren), vrienden van Poolse afkomst en/of buren van Poolse afkomst ................................. 53 Tabel 16: Gebruik van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset ... 54 Tabel 17: Lineaire regressieanalyse van taalbeheersing – volledige dataset .............. 57 Tabel 18: Lineaire regressieanalyse van taalgebruik – volledige dataset ................... 60 Tabel 19: Contact in het dagelijks leven (in procenten) – volledige dataset ............... 68 Tabel 20: Aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (gemiddelden) – volledige dataset ............ 71
9
Tabel 21: Dagelijks of meerdere keren per week contact met autochtone buren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset .............................................................................................. 73 Tabel 22: Etnisch-culturele samenstelling van de verenigingen of clubs (in procenten) – respondenten die lid zijn van een vereniging of club in België (N=58) ... 74 Tabel 23: Lineaire regressieanalyse van het aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst – volledige dataset ................................................................. 77 Tabel 24: Lineaire regressieanalyse van de frequentie van contact met autochtone buren – volledige dataset .................................................................................. 79 Tabel 25: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset .............................................................................................. 85 Tabel 26: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset ........................................................................................................... 85 Tabel 27: Transnationale activiteiten via internet (in procenten) – volledige dataset .. 86 Tabel
28:
Transnationale
activiteiten
via
internet
naar
geslacht,
leeftijd,
opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset ........................................................................................... 87 Tabel 29: Bezoek aan vrienden of familie in Polen (in procenten) – volledige dataset . 88 Tabel 30: Meerdere keren per jaar bezoek aan familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset .............................................................................................. 88 Tabel 31: Kijken naar Poolstalige televisiezenders (in procenten) – volledige dataset . 89 Tabel 32: Dagelijkse consumptie van Poolstalige televisiezenders naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset ........................................................................................................... 89 Tabel 33: Goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset ........................................................................... 90 Tabel 34: Minstens één keer per jaar goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset ........................................................................... 91 Tabel 35: Geld opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset ........................................................................................................... 91 Tabel 36: Minstens één keer per jaar geld overmaken aan familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset .............................................................................................. 92
10
Tabel 37: Geld overmaken aan goede doelen in Polen (in procenten) – volledige dataset ........................................................................................................... 92 Tabel 38: Huis in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset ........................................................................... 93 Tabel 39: Stemmen bij Poolse verkiezingen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset ................................... 95 Tabel 40: Lineaire regressieanalyse van de frequentie waarmee men telefonisch contact heeft met familie of vrienden in Polen – volledige dataset............................ 98 Tabel 41: Tweedimensionaal identiteitsmodel (Hutnik 1991) ..................................103 Tabel 42: Poolse, Belgische, Vlaamse, Antwerpse en Europese identiteit (in procenten) – volledige dataset ..........................................................................104 Tabel 43: Identiteitspatronen Belg – Pool (in procenten) – volledige dataset ............105 Tabel 44: Identiteitspatronen Vlaming – Pool (in procenten) – volledige dataset .......106 Tabel 45: Identiteitspatronen Antwerpenaar – Pool (in procenten) – volledige dataset ..........................................................................................................106 Tabel 46: Lineaire regressieanalyse van Belgische identiteitsbeleving – volledige dataset ..........................................................................................................111 Tabel 47: Kerkbezoek (in procenten) – volledige dataset .......................................116 Tabel 48: Bidfrequentie (in procenten) – volledige dataset ....................................117 Tabel 49: Religieuze identiteitsbeleving (3 items, in procenten) – volledige dataset ..117 Tabel 50: Religieuze identiteit (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset ..........................................................................................................118 Tabel 51: Culturele en sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten en gemiddelde schaalscore) – volledige dataset .......................................................120 Tabel
52:
Houding
t.a.v.
man-vrouwrollen
(in
procenten
en
gemiddelde
schaalscore) – volledige dataset ........................................................................122 Tabel 53: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat’ (in procenten) – volledige dataset ..........................................................123 Tabel 54: 'Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land waar zij zich vestigen’ (in procenten) – volledige dataset ....................124 Tabel 55: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de ethische opiniedimensie – volledige dataset .....................................................................127 Tabel
56:
Lineaire
regressie
van
religie
en
achtergrondkenmerken
op
de
sociaaleconomische opiniedimensie – volledige dataset .........................................128
11
Tabel 57: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. man-vrouwrollen – volledige dataset ......................................................... 128 Tabel 58: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. de multiculturele samenleving - volledige dataset ........................................ 129 Tabel 59: ‘De meeste mensen van Belgische afkomst zijn …’ (in procenten) – volledige dataset ............................................................................................. 138 Tabel 60: Lineaire regressie van de beeldvorming over mensen van Belgische afkomst – volledige dataset .............................................................................. 141 Tabel 61: Minstens één keer discriminatie ervaren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset .......... 149 Tabel 62: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen – volledige dataset ............................................................................................. 150 Tabel 63: Mensen van Poolse afkomst zijn in België (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) het slachtoffer van discriminatie (in procenten) – volledige dataset ........................ 152 Tabel 64: Gevoelens van collectieve discriminatie (in procenten) – volledige dataset . 153 Tabel 65: Binaire logistische regressieanalyse van het ervaren van persoonlijke discriminatie – volledige dataset ........................................................................ 159 Tabel 66: Lineaire regressieanalyse van gepercipieerde groepsdiscriminatie – volledige dataset ............................................................................................. 160 Tabel 67: Vertrouwen in instellingen en diensten (in procenten) – volledige dataset.. 169 Tabel
68:
Sociaal
vertrouwen
naar
geslacht,
leeftijd,
opleidingsniveau
en
verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 0 tot 10) – volledige dataset 173 Tabel 69: Lineaire regressieanalyse van institutioneel vertrouwen – volledige dataset .......................................................................................................... 176 Tabel 70: Lineaire regressieanalyse van sociaal vertrouwen – volledige dataset........ 180 Tabel 71: Stellingen ethische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset ....... 195 Tabel 72: Stellingen sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset .......................................................................................................... 196 Tabel 73: Stellingen houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten) – volledige dataset .......................................................................................................... 197
12
Figuren Figuur 1: Evolutie van de geregistreerde Poolse bevolking in België (1920-2008) ...... 20 Figuur 2: Aantal inschrijvingen Polen (nationaliteit) Antwerpen 2001 - 2009 ............. 22 Figuur 3: Aantal personen van Poolse afkomst per buurt, stad Antwerpen ................ 23 Figuur 4: Verloop van het veldwerk – aantal gerealiseerde enquêtes per maand (2010-2011) .................................................................................................... 26 Figuur 5: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - geslacht......... 28 Figuur 6: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - leeftijd ........... 28 Figuur 7: Sector van tewerkstelling (in procenten) – mannen die werken (N=124)..... 31 Figuur 8: Sector van tewerkstelling (in procenten) – vrouwen die werken (N=212) .... 32 Figuur 9: Migratiemotief (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415) .... 37 Figuur 10: Herkomstregio Polen (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415) ......................................................................................................... 39 Figuur 11: Beheersing van het Nederlands binnen de Poolse gemeenschap (in procenten) – volledige dataset ........................................................................... 49 Figuur 12: Als mensen u aanspreken in het Frans / Engels, begrijpt u dan… (in procenten) – volledige dataset ........................................................................... 52 Figuur 13: Mondeling en schriftelijk gebruik van het Nederlands (in procenten) – volledige dataset .............................................................................................. 52 Figuur 14: Kanalen om aan werk te komen (in procenten) – respondenten die werken (N=328) .............................................................................................. 67 Figuur 15: Grootte vriendenkring in België (in procenten) – volledige dataset ........... 68 Figuur 16: Hoeveel vrienden of vriendinnen van … afkomst hebt u in België? (in procenten) – volledige dataset ........................................................................... 69 Figuur 17: Hoeveel van de drie vrienden of vriendinnen met wie je in je vrije tijd in België het meest contact hebt zijn van … afkomst? (in procenten) – respondenten met drie vrienden of vriendinnen (N=338) ........................................................... 70 Figuur 18: Frequentie babbeltje met buren van Belgische en Poolse afkomst (in procenten) – respondenten met buren van Belgische / Poolse afkomst ..................... 72 Figuur 19:
Lid van een vereniging of club in België (in procenten) – volledige
dataset ........................................................................................................... 74 Figuur 20: Huis bezitten in Polen (in procenten) – volledige dataset ......................... 93 Figuur 21: Wanneer het in Polen verkiezingen zijn, gaat u dan stemmen? (in procenten) – volledige dataset ........................................................................... 94
13
Figuur 22: Beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over verschillende etnisch-culturele bevolkingsgroepen op een schaal van 0 tot 100 (gemiddelde schaalscores thermometervraag) – volledige dataset ............................................ 136 Figuur 23: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd heeft gevoeld (in procenten) – volledige dataset .................................................. 148 Figuur 24: Mensen van Poolse afkomst zijn in België ... het slachtoffer van discriminatie (in procenten) – volledige dataset ................................................... 151 Figuur 25: Sociaal vertrouwen (in procenten) – volledige dataset ........................... 172
14
15
16
Inleiding Dit onderzoek kadert in de onderzoeksactiviteiten van het Steunpunt voor Beleidsrelevant Onderzoek Gelijkekansenbeleid, een samenwerkingsverband tussen de Universiteit Hasselt en de Universiteit Antwerpen. De voorbije jaren ontwikkelde het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, in opdracht van de Vlaamse minister van Inburgering, een instrumentarium dat toelaat om cijfers te verzamelen over hoe etnisch-culturele minderheden in Vlaanderen het samenleven ervaren. De eerste Survey Integratie werd in 2008 uitgevoerd. Deze bevraging gebeurde bij inwoners van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse afkomst in de steden Antwerpen, Genk en Gent. Deze survey bracht de sociaal-culturele positie van de drie etnisch-culturele groepen uitgebreid in kaart en gaf informatie over een reeks aspecten waaraan de sociale cohesie kan worden afgemeten in multiculturele samenlevingen (zie o.m. Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009, 2010, 2011; Van Craen 2010; Van Craen in druk). Het onderzoek waarvan dit rapport de neerslag is, werd door het Steunpunt Gelijkekansenbeleid uitgevoerd in opdracht van de Vlaamse minister van Inburgering Geert Bourgeois en schetst een profiel van een groeiende minderheidsgroep in Vlaanderen: de Poolse gemeenschap. Hoewel er zich in de periode voor en na de Tweede Wereldoorlog al duizenden Poolse migranten in België vestigden (zie: Goddeeris 2005), is migratie vanuit Polen naar West-Europa vooral een fenomeen van de laatste decennia. Deze recente migratiestromen kwamen op gang als gevolg van een reeks historische gebeurtenissen: de val van het IJzeren Gordijn (1989), de afschaffing van de visumplicht (1991), de toetreding van Polen tot de Europese Unie (2004) en de vrijmaking van de Belgische arbeidsmarkt voor onderdanen van de nieuwe EU-lidstaten (2009). Samen met deze gebeurtenissen veranderde ook het verblijfsstatuut van veel Poolse onderdanen. Terwijl in de periode vóór de toetreding tienduizenden Polen zonder papieren actief waren op de Belgische arbeidsmarkt (Grzymała-Kazłowska 2005), werden na de toetreding steeds meer Polen zichtbaar in de bevolkingsstatistieken. In het Vlaams Gewest, bijvoorbeeld, steeg het aantal geregistreerde inwoners met de Poolse nationaliteit van 2493 in 2000 tot 11513 in 2008 (FOD Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie 2008). Daarmee vormen de Polen in Vlaanderen de derde grootste geregistreerde (nationaliteiten)groep van buiten de EU15. Het feit dat meer en meer Polen zichtbaar worden in de statistieken kan enerzijds wijzen op een nog voortdurende migratie vanuit Polen. Anderzijds is het niet ondenkbaar dat heel wat Polen die al gedurende lange tijd in België wonen, nu pas hun verblijf kenbaar maken. Dit zou er op kunnen wijzen dat pendelmigratie afneemt en dat een grote groep Polen, in tegenstelling tot de Poolse arbeidsmigranten die eind vorige eeuw naar West-Europa migreerden, de intentie hebben om zich voor een langere periode of zelfs permanent in België te vestigen. Uit een aantal recente kwalitatieve interviews met sleutelfiguren uit de Poolse gemeenschap in Antwerpen blijkt alvast dat Polen een aanzienlijke interesse hebben in de Belgische samenleving en een alsmaar grotere bereidheid tonen om zich in te burgeren, de taal te leren of hun kinderen naar een Belgische school te sturen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). De tendens dat het verblijf van veel Polen niet langer een tijdelijk fenomeen is, wordt ook door onderzoekers in Nederland (Korf 2008; Korte 2011) en het Verenigd Koninkrijk (Ryan & Sales 2011) waargenomen.
17
Ondanks de evolutie van de bevolkingsstatistieken is er over de (geregistreerde) Poolse gemeenschap in Vlaanderen relatief weinig geweten en zijn er amper cijfergegevens beschikbaar. Met deze studie willen we deze leemte opvullen en schetsen we een uitgebreid profiel van de geregistreerde bevolking van Poolse afkomst in Antwerpen. We maken hiervoor gebruik van data van een representatieve face-to-face bevraging van personen van Poolse afkomst tussen 18 en 70 jaar ingeschreven in de stad Antwerpen (Survey Poolse Gemeenschap 2010). Deze bevraging bouwt voort op de Survey Integratie 2008 (cf. supra) en is complementair aan andere studies binnen het overkoepelende project Vlaamse Integratiekaart (zie: Meier 2011). In de eerste plaats is er aansluiting met een kwalitatief onderzoek over patronen van identificatie en participatie van drie immigrantengroepen in Vlaanderen: Polen, Senegalezen en Turken (Levrau, Loobuyck & Timmerman 2011). Het onderzoek van Levrau, Loobuyck en Timmerman bespreekt op basis van een literatuurstudie de geschiedenis van Polen, de Poolse migratietraditie en de migratiestroom van Polen naar België. Semigestructureerde interviews met 26 verschillende sleutelpersonen geven een beeld van de Poolse participatie en integratie in Antwerpen. Daarnaast is dit onderzoek complementair aan de Integratiemonitor. De Integratiemonitor ontwikkelt op basis van bestaande administratieve bronnen een indicatorenset die toelaat om een zicht te krijgen op de sociaaleconomische positie van etnischculturele minderheidsgroepen (deeldomeinen die aan bod komen zijn: onderwijs, arbeidsmarkt, gezondheid, huisvesting, armoede en inkomen) (Sannen et al. 2009). Een grote tekortkoming van de bestaande administratieve databanken is echter een gebrek aan informatie over bepaalde onderwerpen, onder meer over sociaal-culturele thema’s (bvb. taalgebruik en taalkennis, sociale contacten, identiteitsbeleving …) en aspecten van sociale cohesie (bvb. discriminatie-ervaringen, vertrouwen, beeldvorming …). Door middel van kwantitatief surveyonderzoek worden deze inhoudelijke lacunes opgevuld. We beginnen dit onderzoeksrapport met een bespreking van het onderzoeksproces. In dit deel bespreken we de onderzoekspopulatie, de methodologie en dataverzameling en geven we een beschrijving van enkele (socio-demografische) achtergrondvariabelen van de dataset. Daarna behandelen we in verschillende hoofdstukken de volgende thema’s: migratie, taalbeheersing en taalgebruik, sociale contacten, transnationale activiteiten, identiteitsbeleving, geloof en waardeoriëntaties, beeldvorming, discriminatie-ervaringen en vertrouwen. Voor elk thema geven we aan de hand van beschrijvende analyses verschillen in de Poolse gemeenschap cijfermatig weer en maken we een vergelijking naargelang geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Een aantal van deze verschillen trachten we verder te verklaren aan de hand van een multivariate regressieanalyse. Het voordeel van een dergelijke analyse is dat de samenhang tussen een onafhankelijke en afhankelijke variabele wordt onderzocht terwijl andere onafhankelijke variabelen constant worden gehouden. Op die manier krijgt men een beeld van de nettosamenhang tussen variabelen.
18
1. 1.1.
Onderzoeksproces Onderzoekspopulatie
De Poolse gemeenschap is sinds enkele jaren heel sterk aanwezig binnen de Belgische samenleving. Toch kent de migratie van Polen naar België een lange geschiedenis. We overlopen in een notendop de belangrijkste mijlpalen van de Poolse migratie naar België. Voor een uitgebreider historisch overzicht van de Poolse migratie naar België verwijzen we naar Goddeeris (2005), Paspalanova (2006) en Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011). Vóór de Eerste Wereldoorlog verbleven al kleine groepen Polen in België, maar het was pas tijdens het interbellum dat de Poolse migratie een systematisch karakter kreeg. Ten gevolge van het structurele tekort aan arbeidskrachten werden in deze periode grote groepen Polen aangetrokken om in de Limburgse en Waalse mijnbekkens te werken. Andere Polen kozen op eigen initiatief voor België, vaak omwille van het verstrengde migratiebeleid in de Verenigde Staten, in die periode een populaire bestemming voor veel Poolse migranten. In de maanden na de Tweede Wereldoorlog migreerden enkele duizenden ontheemde Polen – soms illegaal - naar België. Anderen werden in de Duitse en Oostenrijkse vluchtelingenkampen gerekruteerd voor de steenkoolmijnen. Op het einde van de jaren veertig zouden naar schatting 58000 Polen in België verblijven (Goddeeris 2005; CGKR 2006). Een uitermate streng migratiebeleid in Polen tijdens de Koude Oorlog bracht de Poolse migratiestroom naar België nagenoeg tot stilstand. Alleen in de jaren tachtig was een lichte toename merkbaar. Voornamelijk hoogopgeleide Poolse stedelingen ontvluchtten in deze periode hun land na de onderdrukking van de vakbeweging Solidarnosc (Paspalanova 2006; CGKR 2006). Vanaf 1989, na de implosie van het communistische systeem, beschikten Polen opnieuw over de vrijheid om het land te verlaten zonder toestemming van de autoriteiten. Hoewel deze liberalisering niet in een massale immigratiestroom naar het Westen resulteerde, vonden na de val van het IJzeren Gordijn heel wat Polen hun weg naar België. Vooral de hoge werkloosheid en de lage lonen waren voor Polen belangrijke redenen om hun thuisland te verlaten. Ook de afschaffing van de visumplicht in 1991 in België vormde een katalysator. Polen konden van dan af vrij naar België komen en drie maanden als toerist in het land verblijven. Heel wat Polen hielden zich echter niet aan het verbod om arbeid te verrichten en kwamen op de illegale arbeidsmarkt terecht. Bovendien verbleven zij vaak langer in België dan toegestaan (Siewiera 1995; Kuzma 2004; Paspalanova 2006; Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). Op 1 mei 2004 trad Polen, samen met negen andere kandidaat-lidstaten, toe tot de Europese Unie. 1 Ten gevolge van deze toetreding kregen burgers uit deze landen het recht om zonder beperkingen rond te reizen en te verblijven binnen de EU. Werknemers kregen het recht om in de EU werk te zoeken en te aanvaarden. Zelfstandigen en ondernemers konden vrij diensten verrichten in de lidstaten van de EU of zich in een lidstaat vestigen voor een zelfstandige beroepsactiviteit. Toch waren er beperkingen. Uit 1
Polen trad in 2004 toe tot de Europese Unie samen met Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Slovenië, Slowakije en Tsjechië.
19
vrees voor een massale toevloed van werknemers uit de nieuwe lidstaten werden een aantal overgangsbepalingen ingesteld. 2 Wat het vrij verkeer van werknemers betreft, bleef de arbeidsmarkt afgeschermd. Concreet waren Polen die in België arbeid wilden verrichten, onderworpen aan het systeem van de arbeidskaarten. Vanaf 1 juni 2006 werd een uitzondering gemaakt voor beroepen waarvan een nijpend tekort bestond op de arbeidsmarkt, de zogenaamde knelpuntberoepen. 3 Sinds 1 mei 2009 is ook deze maatregel niet langer van kracht en is de Belgische arbeidsmarkt volledig vrij voor Poolse werknemers. In figuur 1 geven we, op basis van gegevens van de volkstellingen (1920, 1930, 1961, 1970 en 1991) en gegevens van het rijksregister, de evolutie weer van het aantal (geregistreerde) Poolse inwoners in België van 1920 tot 2008. 4 Over het aantal nietgeregistreerde inwoners met een Poolse nationaliteit is weinig cijfermateriaal voorhanden. Schattingen lopen uiteen van 30.000 tot 50.000 in het begin van de jaren negentig. Meer dan de helft van deze ongedocumenteerde Polen woonde in Brussel, maar ook Antwerpen en Luik waren aantrekkingspolen voor Poolse migranten (Grzymała-Kazłowska 2005). Figuur 1: Evolutie van de geregistreerde Poolse bevolking in België (1920-2008) 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 1920 1927 1934 1941 1948 1955 1962 1969 1976 1983 1990 1997 2004 Bron: Volkstellingen + Rijksregister, bewerking S-GKB
2
Enkel het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Zweden maakten geen gebruik van overgangsbepalingen. In België werden vier verschillende lijsten met knelpuntberoepen opgemaakt: één voor Vlaanderen, Wallonië, Brussel en de Duitstalige gemeenschap. In Vlaanderen ging het om 112 moeilijk in te vullen vacatures, waaronder ingenieurs, verplegend personeel, vrachtwagenchauffeurs, bakkers en een reeks beroepen uit de bouwsector. 4 Zoals Goddeeris (2005) terecht opmerkt moeten bij de cijfers van de volkstellingen enige kanttekeningen worden geplaatst. Zo is het onduidelijk hoe de volkstellingen ‘Polen’ omschreven en of de volgende generaties en genaturaliseerde Polen werden meegeteld. De gegevens van het rijksregister (na 1991) zijn gebaseerd op ‘nationaliteit’. 3
20
De recente toename van de (geregistreerde) Poolse bevolking in België en Vlaanderen maakt de Polen interessant voor onderzoek. In het verleden focusten surveys in België voornamelijk op de zogenaamde gevestigde immigrantengroepen en/of hun nakomelingen, namelijk personen van Marokkaanse of Turkse origine (zie o.m. Lesthaeghe 1997, 2000; Swyngedouw, Phalet & Deschouwer 2000; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007, Vandezande et al. 2008; Vandezande et al. 2009; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). Een kwantitatieve face-to-face bevraging bij de Poolse gemeenschap is dan ook uniek. Toch is de Poolse bevolking in België niet volledig onbekend terrein. De voorbije jaren werden een aantal studies uitgevoerd naar Poolse migranten in België (Leman 1997; Kuzma 2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006; Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009; Mostowska, 2009). Hoewel de voorliggende studie voortbouwt op de inzichten van voorgaand onderzoek, zijn er duidelijke verschilpunten. Een eerste verschil heeft betrekking op de dataverzameling: nagenoeg alle studies over de Poolse migrantengemeenschap werden in het verleden gevoerd op een (hoofdzakelijk) kwalitatieve manier. Kwantitatieve gegevens die een representatief beeld geven van de Poolse gemeenschap, zijn er nauwelijks. Ten tweede focusten al de vroegere studies – met slechts één uitzondering in Leuven (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009) – op Poolse migranten in Brussel. Met deze studie (en de complementaire studie van Levrau, Loobuyck & Timmerman 2011) verleggen we de onderzoeksfocus naar Antwerpen. Een derde verschilpunt met voorgaand onderzoek is de tijdscontext. De toetreding van Polen tot de EU in 2004 en de erop volgende versoepeling en vrijmaking van de arbeidsmarkt veranderden het verblijf- en werkstatuut van vele Polen, wat mogelijk gevolgen heeft voor hun migratie- en integratiestrategieën. Bovendien is het profiel van de Poolse ‘nieuwkomer’ na de toetreding gewijzigd: niet alleen is er een toename van het aantal Poolse jongeren, ook steeds meer Poolse mannen migreren (of laten zich registreren). Terwijl er vóór 2004 maximaal 70 Poolse mannen per 100 vrouwen naar België kwamen, bestond het saldo in 2006 uit 164 mannen per 100 vrouwen (Willems 2008). Voor deze studie werd een face-to-face bevraging opgezet bij personen van Poolse origine in Antwerpen. Deze stad werd gekozen omwille van de sterke aanwezigheid van personen van Poolse afkomst. In februari 2010 waren er volgens de Studiedienst Stadsobservatie van de stad Antwerpen 7066 inwoners van Poolse herkomst ingeschreven in het bevolkingsregister. Antwerpen is de belangrijkste aantrekkingspool voor Poolse migranten in Vlaanderen. De geregistreerde Poolse bevolking neemt er jaar na jaar toe (zie figuur 2). Vooral in de periode na de toetreding was er een sterke stijging van het aantal inschrijvingen van Polen in het bevolkingsregister.
21
Figuur 2: Aantal inschrijvingen Polen (nationaliteit) Antwerpen 2001 - 2009 2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Bron: Studiedienst Stadsobservatie Stad Antwerpen, bewerking S-GKB
Mensen van Poolse afkomst wonen verspreid over het grondgebied van de stad Antwerpen (zie figuur 3). De grootste aantallen vinden we terug in de Oostwijk (omgeving ten zuiden van het Stadspark, Lange Leemstraat), Borgerhout (omgeving gemeentehuis) en Antwerpen Zuid (omgeving Museum, Bell-toren, Tentoonstellingswijk). Aanzienlijke aantallen personen van Poolse afkomst hebben zich ook gevestigd in de districten Deurne, Berchem, Merksem en Wilrijk.
22
Figuur 3: Aantal personen van Poolse afkomst per buurt, stad Antwerpen
23
1.2.
Methodologie en dataverzameling
De opzet van het onderzoek was om in de stad Antwerpen ongeveer vierhonderd personen van Poolse afkomst te interviewen. Om potentiële respondenten te selecteren werden net voor de start van het veldwerk (september 2010) twee toevalssteekproeven getrokken uit het bevolkingsbestand van de stad Antwerpen. Het criterium dat de Studiedienst Stadsobservatie van de stad Antwerpen hanteerde om het universum af te bakenen was etnisch-culturele herkomst: zowel personen met de Poolse nationaliteit als personen met de Belgische nationaliteit die als Pool zijn geboren, werden in het universum opgenomen. Daarnaast werden enkel personen geselecteerd binnen de leeftijdscategorie 18 tot 70 jaar (N=5953). Deze selectie gebeurde voor het volledige grondgebied van de stad Antwerpen. De effectieve steekproef bevatte 480 personen, de reservesteekproef het dubbele. Beide steekproeven waren representatief naar leeftijd en geslacht. 1.2.1.
Vragenlijst
De gebruikte vragenlijst is grotendeels gebaseerd op de vragenlijsten van de Survey Integratie 2008, een bevraging van personen van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse afkomst in Antwerpen, Genk en Gent (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009) en een face-to-face survey bij dezelfde groepen in Houthalen-Helchteren en Genk in 2006 (Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007). Vragen die niet of minder relevant waren voor de Poolse gemeenschap, werden geschrapt en nieuwe vragen werden toegevoegd. Hiervoor vonden we aanknopingspunten in de wetenschappelijke literatuur en in vragenlijsten van (minderheden)surveys in binnen- en buitenland. Inspiratie werd gehaald uit de vragenlijst van het onderzoek Onbekend of onbemind (Billiet, Carton & Huys 1990), de vragenlijst van het Brusselse minderhedenonderzoek (Swyngedouw, Phalet & Deschouwer 1999), de enquête van de ISPOverkiezingsonderzoeken (Meersseman, Billiet, Depickere & Swyngedouw 1999), de vragenlijst van de Veiligheidsscan (Van Craen & Ackaert 2006), de vragenlijst van de survey over Sociaal-Culturele Verschuivingen in Vlaanderen (Bral 2008), vragen van een onderzoek naar de arbeidsmarktpositie van (hoog)geschoolde immigranten (Geets 2009), de vragenlijst van de survey Social Cohesion Indicators Flanders (zie o.a. Bircan & Hooghe 2010), de vragenlijst van de survey Sociale Positie en Voorzieningengebruik Allochtonen (SPVA) in Nederland (zie o.a. Dagevos & Schellingerhout 2003; Lancee 2010), de vragenlijst van de Ercomer Survey 1999 en 2006 (Phalet & ter Wal 2004; Entzinger & Dourleijn 2006), de vragenlijst van de Survey of the Social Networks of the Dutch (SSND2) (Völker, Flap & Mollenhorst 2007) en vragen van het Duitse SocioEconomische Panel (GSOEP) (zie o.a. Kanas, van Tubergen & Van der Lippe 2011). Een ontwerpvragenlijst werd voorgelegd aan en besproken met vertegenwoordigers van het kabinet van de Vlaamse minister van Inburgering, het Agentschap voor Binnenlands Bestuur (Afdeling Beleid Binnenland, Steden en Inburgering), het middenveld en de academische wereld. De Nederlandstalige versie van de vragenlijst werd vertaald naar het Pools. Deze vertaling lieten we apart controleren en verbeteren door drie native speakers Pools.
24
1.2.2.
Veldwerk
Om personen van Poolse origine te interviewen, werden enquêteurs ingeschakeld die zowel het Nederlands als het Pools voldoende begrijpen en spreken om de gestandaardiseerde vragenlijsten op een vlotte manier af te nemen. Door de tweetaligheid als voorwaarde op te leggen aan de enquêteurs, trachtten we te voorkomen dat respondenten die het Nederlands onvoldoende machtig waren, uitgesloten werden van het onderzoek. Bovendien garandeerde de tweetaligheid ons dat de respondenten de opzet en de doelstellingen van de studie voldoende begrepen. Voor de rekrutering van enquêteurs werd gebruik gemaakt van verschillende kanalen. Vanaf het voorjaar van 2010 werd een tweetalige oproep verspreid via de website van de Universiteit Hasselt, de nieuwsbrief van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid en Gazetka, een Poolstalige krant die zich richt tot de Poolse gemeenschap in België. Daarnaast werd contact opgenomen met verschillende Poolse verenigingen en sleutelfiguren, met de vraag om leden en/of personen uit hun netwerk te mobiliseren. In de loop van oktober werd de oproep verder verspreid in Poolse supermarkten in Antwerpen en op websites en fora die zich tot de Poolse gemeenschap in Vlaanderen richten. Ook aan de vakgroep Slavistiek en Oost-Europakunde van de Katholieke Universiteit Leuven werd gevraagd om de oproep te verspreiden onder studenten. Tevens werd een beroep gedaan op verschillende onderwijsinstellingen in Antwerpen die Poolse en/of Nederlandse taallessen aanbieden. In totaal stelden 88 personen zich kandidaat om als enquêteur aan de slag te gaan. De overgrote meerderheid van de kandidaat-enquêteurs was van Poolse origine en sprak Pools als moedertaal. De meerderheid van de kandidaten was een vrouw. Begin oktober 2010 werden in Antwerpen twee briefingsessies georganiseerd voor de kandidaat-interviewers. Ook in de loop van november en december werden enkele kleinere informatievergaderingen gehouden. Tijdens deze bijeenkomsten werd dieper ingegaan op de achtergrond en het doel van het onderzoek, de steekproeftrekking en het verloop van een gestandaardiseerde face-to-face enquête. Door de vragenlijst te overlopen, trachtten we de kans op onduidelijkheden of moeilijkheden met betrekking tot de vragen te minimaliseren. Verder werden op de informatievergadering afspraken gemaakt over de timing en de praktische organisatie van het veldwerk. In de loop van het onderzoek namen in totaal 64 kandidaten deel aan de briefings. Kort na de informatiebijeenkomsten startten de enquêteurs met de afname van de faceto-face interviews. Daartoe beschikten zij over een lijst met de namen en adressen van personen die ze dienden te contacteren. Aan de interviewers werd gevraagd om bij elke persoon minstens drie contactpogingen te ondernemen en elke contactpoging zowel op een contactblad als op een website te registreren. Op die manier konden de onderzoekers het veldwerk van zeer nabij opvolgen en indien nodig bijsturen. Concreet gaven de interviewers door wanneer ze de persoon in kwestie hadden proberen te bereiken en of de respondent al dan niet thuis was. Indien geen interview afgenomen werd, werd tevens de reden van de niet-deelname doorgegeven. Respondenten die geen interesse hadden om deel te nemen of die na drie contactpogingen niet bereikt konden worden, werden vervangen door een persoon uit de reservesteekproef. Aan de interviewers werd gevraagd om personen van hetzelfde geslacht, dezelfde wijk en ongeveer dezelfde leeftijd als vervangers te kiezen. Op die manier bleef de representativiteit van de effectieve steekproef zo goed mogelijk gegarandeerd.
25
Alle personen van de effectieve en de reservesteekproef werden op voorhand per brief op de hoogte gebracht van het onderzoek en van de eventuele komst van een enquêteur. In de brief, die zowel in het Pools als in het Nederlands was opgesteld, werden de doelstellingen en de achtergrond van het onderzoek bondig beschreven. Op die manier konden Poolse respondenten met eventuele vragen of opmerkingen rechtstreeks bij de onderzoekers terecht. Om de respons te verhogen werden geschenkbonnen verloot onder de uiteindelijke deelnemers. Figuur 4: Verloop van het veldwerk – aantal gerealiseerde enquêtes per maand (2010-2011) 160 135
140 120 100
90
86
80 59
60
48
40 20 0
oktober
november
december
januari
februari
De veldwerkperiode liep van 7 oktober 2010 (datum eerste interview) tot en met 28 februari 2011 (datum laatste interview). Uit figuur 4 blijkt dat de meeste interviews werden afgenomen in november. In de maanden december en januari ligt het aantal afgenomen enquêtes opvallend lager. Een verklaring hiervoor kan gezocht worden in het feit dat heel wat Polen, zowel enquêteurs als respondenten, tijdens de eindejaarsperiode terugkeren naar hun thuisland om de feestdagen in familiekring te vieren. Mogelijk heeft ook het gure winterweer in deze maanden een invloed gehad op het veldwerk. Al van bij het begin haakten enquêteurs af omdat het werk te tijdrovend was (moeilijke bereikbaarheid van respondenten, adreswijzigingen, lange duurtijd van het interview, te verre verplaatsing naar Antwerpen…). Hoewel de meeste enquêteurs ons hiervan op de hoogte brachten, kwam het voor dat interviewers niet reageerden op e-mails en/of telefonische contacten of nieuwe afspraken niet naleefden. Gedurende de hele looptijd van het onderzoek werd dan ook actief gezocht naar nieuwe enquêteurs. Uiteindelijk hebben 38 enquêteurs minstens één interview afgenomen. De gemiddelde duurtijd van een face-to-face interview bedroeg 61 minuten. Om te achterhalen of de interviewers de enquêtes wel degelijk hadden afgenomen bij de geselecteerde respondenten, werden enkele controles uitgevoerd. In eerste instantie werden alle enquêtes gescreend op onjuistheden. Vervolgens werden ad random enkele
26
respondenten geselecteerd voor een controle ter plaatse. 5 Aan deze respondenten werd gevraagd of er effectief een interview had plaatsgevonden en hoe dit was verlopen. Daarnaast werden nog enkele feitelijke vragen gesteld waarvan de antwoorden later vergeleken werden met de enquête. De controles brachten geen onregelmatigheden aan het licht. Het veldwerk heeft in totaal 418 bruikbare face-to-face interviews opgeleverd. Van de 480 personen in de eerste steekproefselectie (de zogenaamde effectieve steekproef) werkten uiteindelijk 259 personen mee (62%). De overige 159 interviews werden gerealiseerd op basis van de reservesteekproef. De non-respons bedraagt 46%. De respons is hoger vergeleken met onderzoeken bij andere etnisch-culturele minderheidsgroepen (cf. Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009).
1.3. 1.3.1.
Databestand Representativiteit
Wanneer personen uit de effectieve steekproef niet te bereiken zijn of weigeren om deel te nemen aan het onderzoek, kan dit problemen opleveren bij het analyseren, zeker wanneer een uitval zich systematisch heeft voorgedaan bij bepaalde subcategorieën van de populatie. Uit non-responsonderzoek is gebleken dat mannen en jongeren moeilijker te bereiken zijn door interviewers of vaker een deelname weigeren dan vrouwen en ouderen (Stoop 2005). Met een selectieve respons kunnen we echter geen uitspraken doen over de populatie. Om te controleren of de dataset een goede afspiegeling vormt van de populatie, vergelijken we de verdeling van geslacht en leeftijd in de dataset met die van de populatie waaruit de steekproef is getrokken. Mocht er zich een vertekening hebben voorgedaan, dan kan via de techniek van het wegen de vertegenwoordiging van subcategorieën in de gerealiseerde dataset in overeenstemming worden gebracht met hun vertegenwoordiging in de populatie. Wat geslacht betreft (zie figuur 5), toont een vergelijking van de dataset en de populatie dat er geen significante verschillen zijn (Chi²=0,768; df=1; p=0,38).
5
De controles gebeurden niet telefonisch omdat slechts weinig mensen van Poolse afkomst vermeld staan in de telefoongids en/of een vaste telefoonlijn hebben.
27
Figuur 5: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - geslacht 100% 90% 80% 70%
59,6%
61,7%
40,4%
38,3%
Populatie
Databestand
60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
Man
Vrouw
Met betrekking tot de leeftijdsverdeling (zie figuur 6) lijkt de middengroep (31 tot 50jarigen) in het databestand op het eerste gezicht licht oververtegenwoordigd ten nadele van de twee andere leeftijdsgroepen, maar ook dit verschil is statistisch niet significant (Chi²=2,652; df=2; p=0,27). De antwoorden van de respondenten dienen bijgevolg niet gewogen te worden. Figuur 6: Vergelijking populatie (N=5953) en databestand (N=418) - leeftijd 100% 90%
18,3%
17,0%
51,3%
55,3%
30,4%
27,7%
Populatie
Databestand
80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
18-30
28
31-50
51-70
1.3.2.
Socio-demografische beschrijving van de dataset
Uit de vorige paragraaf blijkt dat ruim 60% van de geïnterviewden een vrouw is. Bijna drie op tien respondenten zijn tussen 18 en 30 jaar oud, ongeveer 55% situeert zich in de middelste leeftijdscategorie (30 – 50 jaar) en 17% is ouder dan vijftig jaar. De gemiddelde leeftijd bedraagt 38 jaar. In deze paragraaf beschrijven we kort nog enkele andere socio-demografische kenmerken van de gerealiseerde dataset. Wat de samenstelling van het gezin betreft, vormen gehuwden met 56% de grootste groep binnen de geïnterviewde Poolse gemeenschap in Antwerpen (zie tabel 1). Ongeveer 15% van de bevraagden is nooit gehuwd geweest, 14% woont ongehuwd samen met een partner, 12% is gescheiden en minder dan 3% van de bevraagden is weduwe of weduwnaar. Tabel 1: Burgerlijke staat – volledige dataset 6 n
%
235
56,4
Ongehuwd samenwonend
58
13,9
Gescheiden
49
11,8
Weduwe/weduwnaar
11
2,6
Nooit gehuwd geweest
64
15,3
417
100,0
Gehuwd
Totaal
Van de 293 respondenten met een partner is maar liefst 86% (n=251) samen met iemand van Poolse afkomst. Bijna 9% (n=25) van de bevraagden heeft een relatie met iemand van Belgische afkomst en 5,5% (n =16) heeft een partner van een andere afkomst dan de Poolse of de Belgische (zie tabel 2). Een vergelijking naar geslacht toont aan dat meer mannen (97,4%) dan vrouwen (78,3%) een partner hebben van Poolse afkomst. 7 In de meeste gevallen woont de partner van Poolse afkomst in België (89,4%, n=219). Ongeveer één op tien partners van Poolse afkomst woont in Polen (10,6%, n=26). Tabel 2: Afkomst partner - respondenten met partner (N=292) n
%
251
86,0
Partner van Belgische afkomst
25
8,6
Partner van een andere afkomst
16
5,5
292
100,0
Partner van Poolse afkomst
Totaal
6
Met ‘volledige dataset’ wordt verwezen naar alle geïnterviewden exclusief de respondenten die de vraag niet konden of wilden beantwoorden. 7 Chi²=21,89; df=2; p=0,000
29
Van de geïnterviewde personen van Poolse afkomst heeft 28,5% geen kinderen, ongeveer één op drie heeft één kind, een kwart heeft twee kinderen en bijna 13% heeft drie of meer kinderen (zie tabel 3). Van de respondenten met kinderen (N=296) geven ruim acht op tien respondenten aan dat hun kind(eren) in België verblijven. Ongeveer 13% van de ondervraagden antwoordt dat hun kind(eren) in Polen wonen en 4% van de respondenten met een kind maakt duidelijk dat hun kind(eren) zowel in België als in Polen wonen. In de overige gevallen wonen de kinderen in een ander land dan België of Polen (1%). Tabel 3: Aantal kinderen – volledige dataset n
%
Geen kinderen
118
28,5
Eén kind
137
33,1
Twee kinderen
106
25,6
Drie kinderen
42
10,1
Vier of meer kinderen
11
2,7
414
100,0
Totaal
Wat het opleidingsniveau betreft, is het merendeel van de respondenten laag opgeleid (tabel 4). Ongeveer 64% van de geïnterviewden heeft hoogstens een diploma lager secundair onderwijs. Bijna 22% heeft een diploma hoger middelbaar onderwijs en 14% beschikt over een diploma hoger onderwijs. Een opsplitsing naar geslacht maakt duidelijk dat vrouwen in de dataset significant hoger geschoold zijn dan mannen. In 90,5% van de gevallen (N=409) werd het diploma behaald in Polen. In de andere gevallen studeerden de respondenten af in België (9,3%) of een ander land (0,2%). Tabel 4: Opleidingsniveau naar geslacht – volledige dataset Man
Vrouw
Totaal
n
%
n
%
n
%
2
1,3
2
0,8
4
1,0
10
6,3
8
3,1
18
4,3
Lager secundair onderwijs
112
70,0
133
51,8
245
58,8
Hoger secundair onderwijs
26
16,3
64
24,9
90
21,6
Hoger niet-universitair onderwijs
5
3,1
14
5,4
19
4,6
Universitair onderwijs
5
3,1
36
14,0
41
9,8
160
100,0
257
100,0
417
100,0
Geen diploma Lager onderwijs
Totaal Chi²=24,53; df=5; p=0,000
Ongeveer 80% van de respondenten heeft betaald werk op het moment van de bevraging, een goede 8% is werkloos of werkzoekend en bijna 5% omschrijft zijn/haar
30
beroepssituatie als ‘huisvrouw/huisman’ (zie tabel 5). Er zijn duidelijke verschillen tussen mannen en vrouwen. Meer vrouwen dan mannen verrichten betaald werk en enkel vrouwen omschrijven hun werksituatie als ‘huisvrouw/ huisman’. Het aandeel werklozen/werkzoekenden is hoger bij de mannen. Van de respondenten die betaald werk verrichten (N=336), werkt bijna 86% in loondienst. Ongeveer 12% werkt als zelfstandig ondernemer. Zeven respondenten (2,1%) zeggen loondienst en zelfstandig werk te combineren. Tabel 5: Beroepssituatie naar geslacht – volledige dataset Man
Vrouw
Totaal
n
%
n
%
n
%
124
77,5
212
82,2
336
80,4
23
14,4
12
4,7
35
8,4
Huisvrouw/huisman
0
0,0
20
7,8
20
4,8
Leerling, student of leercontract
8
5,0
6
2,3
14
3,3
Anders (pensioen, invalide, …)
5
3,1
8
3,1
13
3,1
160
100,0
258
100,0
418
100,0
Betaald werk Werkloos/werkzoekend
Totaal Chi²=25,96; df=4; p=0,000
Wat de sector van tewerkstelling betreft, is 68% van de ondervraagde mannen van Poolse afkomst tewerkgesteld in de bouw- en renovatiesector (figuur 7). Ongeveer één op tien is actief in de metaal-, hout- of kartonindustrie, bijna 5% werkt in de logistieke sector. 8 Figuur 7: Sector van tewerkstelling (in procenten) – mannen die werken (N=124)
2,5% 3,3%
6,6%
Bouw- en renovatie Industrie (metaal, hout, karton)
4,1% 4,9%
Transport, logistiek Voeding
10,7% 68,0%
Land- en tuinbouw Huishoudelijk werk, schoonmaak Overige
Vrouwen van Poolse afkomst zijn hoofdzakelijk actief in de sector van het huishoudelijk werk en de schoonmaak (figuur 8). Maar liefst acht op tien geïnterviewde vrouwen die werk verrichten, werken als huishoudster. Een kleine groep vrouwen is ook actief in de
8 De categorie ‘overige’ bevat de sectoren waarin telkens minder dan 2% van de bevraagden is tewerkgesteld.
31
verkoop of de zorgsector. In andere sectoren (horeca, voeding, transport/logistiek …) is telkens minder dan 2% van de bevraagde vrouwen tewerkgesteld. Figuur 8: Sector van tewerkstelling (in procenten) – vrouwen die werken (N=212)
3,4%
Huishoudelijk werk, schoonmaak
12,0%
4,3% Verkoop en handel Zorg 80,3% Overige
Kwalitatief onderzoek wees al op een discrepantie tussen het opleidingsniveau en het soort job dat mensen van Poolse afkomst uitoefenen: een grote groep Polen werkt onder het niveau van hun behaalde diploma (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Ook in de face-to-face survey werd gepeild naar de overeenstemming tussen het huidige werk en het opleidingsniveau. Uit tabel 6 blijkt dat bijna driekwart van de vrouwen die werken, vindt dat hun huidig werk beneden hun studieniveau is. Dat is veel meer dan bij de mannen: ruim één op drie mannen geeft aan dat hij onder zijn studieniveau werkt. Tabel 6: Overeenstemming huidig werk, opleidingsniveau, naar geslacht – alle respondenten die werken (N=336) Man
Vrouw
Totaal
n
%
n
%
n
%
Beneden studieniveau
42
34,7
155
74,5
197
59,9
Volgens studieniveau
66
54,5
50
24,0
116
35,3
Boven studieniveau
13
10,7
3
1,4
16
4,9
121
100,0
208
100,0
329
100,0
Totaal Chi²=54,05; df=2; p=0,000
De dataset bevat geen objectieve gegevens over het gezinsinkomen. De interviewers peilden wel naar de subjectieve perceptie van de financiële situatie (zie tabel 7). Aan de respondenten werd gevraagd hoe moeilijk/makkelijk het gezin financieel kan rondkomen met het totale inkomen van het huishouden. De antwoordverdeling op deze vraag toont aan dat slechts een kleine minderheid van de respondenten van mening is dat hij of zij moeilijk kan rondkomen. Met ongeveer 57% van de respondenten is de middencategorie (noch moeilijk, noch gemakkelijk) de grootste. Bijna één op drie zegt (heel) gemakkelijk te kunnen rondkomen met het totale gezinsinkomen.
32
Tabel 7: Subjectieve perceptie financiële situatie – volledige dataset n
%
9
2,7
27
8,1
189
56,6
Gemakkelijk rondkomen
94
28,1
Heel gemakkelijk rondkomen
15
4,5
334
100,0
Heel moeilijk rondkomen Moeilijk rondkomen Noch moeilijk, noch gemakkelijk rondkomen
Totaal
Wat betreft huisvesting zijn bijna 8 op 10 respondenten huurder van een woning of appartement in België (zie tabel 8). Ongeveer 16% is eigenaar van een huis of appartement en een kleine 5% woont in bij één of meerdere familieleden. Tabel 8: Huisvestingssituatie – volledige dataset n
%
Eigenaar
67
16,1
Huurder
329
78,9
20
4,8
Andere
1
0,2
Totaal
417
100,0
Inwonend bij familie
1.4.
Besluit
De voorliggende studie bespreekt de resultaten van een face-to-face bevraging in de Poolse gemeenschap in Antwerpen, een groep die de voorbije jaren sterk in omvang is toegenomen in de bevolkingsstatistieken. In totaal werden in de periode eind 2010 – begin 2011 ruim vierhonderd face-to-face interviews afgenomen bij mensen van Poolse afkomst tussen 18 en 70 jaar. De gerealiseerde dataset is representatief naar leeftijd en geslacht. Een socio-demografische beschrijving van de dataset leert ons dat ongeveer zes op tien geïnterviewden vrouwen zijn. De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 38 jaar. Wat burgerlijke staat betreft, maken gehuwden in de Poolse gemeenschap de grootste groep uit. Bijna negen van de tien respondenten hebben een partner van Poolse afkomst en ruim zeven van de tien respondenten hebben kinderen. Het merendeel van de geïnterviewden is laag opgeleid, mannen lager dan vrouwen. Ook wat de beroepssituatie betreft, verschillen mannen van vrouwen. Mannen zijn sterk vertegenwoordigd in de bouw- en renovatiesector, vrouwen werken vooral als huishoudster. Meer mannen dan vrouwen zijn werkloos of werkzoekend en vooral vrouwen geven aan beneden hun studieniveau te werken. Verder bleek dat slechts een kleine groep bevraagden aangeeft moeilijk te kunnen rondkomen met het totale
33
gezinsinkomen en dat een kleine minderheid (16%) eigenaar is van een woning in België.
34
2. 2.1.
Migratie Inleiding
In de onderzoeksliteratuur bestaan verschillende modellen die verklaren waarom mensen migreren (Massey et al. 1993; Castles 2002). Demografische verklaringen leggen de nadruk op de structurele verschillen tussen stagnerende economieën met een sterke bevolkingstoename en economische groeilanden waar de beroepsbevolking afneemt als gevolg van de vergrijzing en een dalend geboortecijfer. De neoklassieke economie focust op de individuele verwachting van een hoger loon en betere arbeidsvoorwaarden in het land van bestemming. De nieuwe ‘economics of migration’ beschouwt migratie als een overlevingsstrategie op niveau van het gezin: migratie is een collectieve beslissing om een gezinsinkomen te garanderen. Historisch-institutionele verklaringen beklemtonen de rol van staten en ondernemingen in het ontstaan van migratiegolven en sociologische verklaringsmodellen benadrukken de rol van cultureel en sociaal kapitaal in de migratiestrategie. Migratie is een complex fenomeen en vaak kunnen meerdere verklaringsmodellen met elkaar worden gecombineerd. Migratie is het resultaat van verschillende push en pull factoren (Ciŝkowicz, Holda & Sowal 2007). Ook voor de Poolse migratie naar West-Europa spelen verschillende factoren een rol. De voornaamste push/pull factor is economisch. Dat blijkt alvast uit een studie bij Polen die naar het Verenigd Koninkrijk en Ierland migreerden. Het verschil in verloning was voor deze migranten dé doorslaggevende factor (Ciŝkowicz, Holda & Sowal 2007). Economische motieven komen ook naar voren in een onderzoek bij Poolse migranten die actief waren op een internetforum (Pankowski 2006, geciteerd in Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). Push factoren waren onder meer de gesloten arbeidsmarkt, beperkte carrièremogelijkheden, slechte verloning, ongunstige werkomstandigheden en een gebrek aan vertrouwen in de overheid. Pull factoren die genoemd werden, waren onder meer de grotere kans op werk, een hoger loon, een hogere levensstandaard en de succesvolle migratie van vrienden of familieleden. Dat sociale netwerken een grote rol spelen in de migratiestrategie van Polen naar België is in het verleden al aangetoond. Onderzoek van Paspalanova (2006) stelt dat het vaak familieleden, vrienden of kennissen waren die thuisblijvers in Polen over de streep trokken om ook naar Brussel te migreren. De aanwezigheid van een sociaal netwerk in het migratieland deed de kosten en risico’s die met migratie gepaard gaan, aanzienlijk dalen. Vrienden of familieleden zorgden immers voor huisvesting, regelden werk of gaven informatie over hoe te reageren bij controles door de politie of de arbeidsinspectie (Paspalanova 2006). Onderzoek heeft wel aangetoond dat sociale netwerken aan belang inboeten bij een verzadiging van de arbeidsmarkt. Zo was er aan het einde van de jaren negentig sprake van een sterke competitie tussen Polen onderling op de (informele) arbeidsmarkt. In plaats van hulp te bieden aan om het even welke landgenoot, konden alleen familieleden nog op bijstand rekenen (GrzymałaKazłowska 2005). Familienetwerken, al dan niet grensoverschrijdend, spelen een belangrijke rol in de migratiestrategie van Poolse migranten. Terwijl heel wat Polen migreren ten behoeve van de financiële ondersteuning van familieleden in Polen, is voor anderen familiehereniging het voornaamste motief voor migratie (Ryan et al. 2009; Ryan &
35
Sales 2011). In de periode vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie was migratie hoofdzakelijk een individueel gebeuren en bleven familieleden vaak in Polen achter. Brits onderzoek toont echter aan dat dit na verloop van tijd veranderde: steeds meer Poolse migranten laten hun familieleden overkomen (Ryan & Sales 2011). Vaak is de familiesituatie, en dan vooral de leeftijd van de kinderen, de doorslaggevende factor voor familiehereniging. Oudere kinderen blijven meestal in Polen om hun opleiding af te maken terwijl van jonge kinderen verwacht wordt dat ze zich snel aan een nieuwe omgeving kunnen aanpassen (Ryan & Sales 2011). Naast economische migratie en gezinshereniging is ook huwelijksmigratie een belangrijke vorm van Poolse migratie naar België. Op basis van gegevens uit het Rijksregister toont Deschamps (2005) aan dat in de periode 2001-2004 Polen in de top tien zit van de belangrijkste landen met betrekking tot huwelijksmigratie in Vlaanderen. Opvallend is dat deze migratie een uitgesproken vrouwelijk karakter heeft: 84% van de Poolse huwelijksmigranten in deze periode was een vrouw. Daarmee verschilt de Poolse huwelijksmigratie van de migratie van bruiden of bruidegoms uit de meer traditionele migratielanden zoals Marokko en Turkije, die een relatief gelijkmatige sekseverdeling kent (respectievelijk 51% en 46%). Andere landen met een groot aandeel vrouwelijke huwelijksmigranten zijn Thailand (97%) en de Filippijnen (94%). Poolse vrouwen zouden in de smaak vallen omwille van het belang dat ze hechten aan hun uiterlijk, het gezin en het huishouden (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). In dit deel staan we stil bij een aantal migratiekenmerken van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Voor de respondenten die niet in België geboren zijn (N=415), geven we achtereenvolgens cijfers in verband met het migratiemotief, het aantal jaren dat men in België verblijft, de herkomstregio in Polen en de verblijfsintentie. Wat dit laatste kenmerk betreft, gaan we ook na welke factoren voorspellen of Poolse migranten in de toekomst voorgoed naar Polen zullen terugkeren.
2.2.
Migratiemotief
De survey in Antwerpen peilde naar het migratiemotief van de respondenten die niet in België zijn geboren (N=415). We vroegen aan de Poolse migranten uit Antwerpen wat voor hen de voornaamste reden was om naar België te komen. De antwoordverdeling op deze vraag laat zien dat 64% van de bevraagde migranten naar België gekomen is om te werken (zie figuur 9). Ongeveer 22% van de respondenten gaf aan dat gezinshereniging het belangrijkste motief was en 8% van de respondenten leerde in België een partner kennen. De overige 5,5% migreerde omwille van een andere reden (medische reden, om te studeren, politieke reden …). Naast een gesloten vraag, gingen we aan de hand van een open vraag na waarom de respondenten voor België gekozen hebben en niet voor een ander land. Voor de respondenten met als voornaamste migratiemotief ‘werk’, groepeerden we de antwoorden op deze open vraag in een aantal categorieën. 9
9 De respondenten met als voornaamste migratiemotief ‘partner gevonden’, ‘gezinshereniging’ of een ‘ander motief’ worden buiten beschouwing gelaten.
36
Figuur 9: Migratiemotief (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415)
5,5% 8,0%
22,2%
om te werken
gezinshereniging
64,3%
partner leren kennen
ander motief
Uit tabel 9 blijkt dat meer dan één op drie Poolse migranten die naar België is gekomen om te werken, voor dit land heeft gekozen omdat ze een familielid in België hadden. Nog eens ruim een kwart van de Poolse arbeidsmigranten geeft aan dat hun voorkeur naar België ging omwille van de aanwezigheid van vrienden of kennissen. Bijna 18% heeft geen specifieke reden en spreekt over ‘toeval’ en ongeveer 13% vermeldt een reden die te maken heeft met (het vinden van) werk. Vijf respondenten zeggen voor België gekozen te hebben omwille van de levenskwaliteit en vijf anderen verwijzen naar de korte afstand van België tot Polen. Tabel 9: Waarom voor België gekozen - alle respondenten geboren in Polen met als voornaamste migratiemotief ‘werk’ (N=267) Waarom België?
n
%
Familielid/-leden in België
94
35,2
Vrienden of kennissen in België
73
27,3
Toeval
47
17,6
Gemakkelijk/goed werk; werkaanbieding
35
13,1
Levenskwaliteit/mooi land
5
1,9
Korte afstand tot Polen
5
1,9
Andere
4
1,5
Weet niet/Geen antwoord
4
1,5
267
100,0
N
37
2.3.
Verblijfsduur in België
De gemiddelde verblijfsduur in België van de Poolse migranten in Antwerpen bedraagt 9 jaar en 4 maanden. Bijna een kwart van de respondenten woont minder dan vijf jaar in België. Bijna één op vijf respondenten verblijft vijftien jaar of langer in België. De overige respondenten zijn ongeveer gelijk verdeeld over de categorieën 5 tot 9 jaar en 10 tot 14 jaar. De cijfers maken duidelijk dat een meerderheid van de respondenten al in België woonde vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 2004. Tabel 10: Verblijfsduur in België - respondenten geboren in Polen (N=415) n
%
0 – 4 jaar
99
24,2
5 – 9 jaar
119
29,1
10 – 14 jaar
111
27,1
80
19,6
409
100,0
15 jaar of meer Totaal
België is overigens voor veel Poolse migranten niet het eerste land van bestemming. Bijna 20% van de respondenten (die in Polen geboren zijn) geeft aan nog in andere landen gewoond te hebben buiten Polen en België. Vooral Duitsland, Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Italië werden vaak genoemd als eerdere migratielanden. 10
2.4.
Herkomstregio in Polen
Een meerderheid van de bevraagde Poolse migranten is afkomstig uit het rurale en economisch zwakke oosten van Polen (zie figuur 10). De aan Wit-Rusland en Oekraïne grenzende regio (voivodship) Lubelskie is met bijna een derde van de respondenten (32,2%) de uitschieter, gevolgd door de aangrenzende regio’s Mazowiecki (19,6%) en Podlaskie (9,2%). Ongeveer 7% van de respondenten is afkomstig uit het zuidelijk gelegen Małopolskie. Uit de andere regio’s komt telkens minder dan 5% van de respondenten.
10 Minstens 20 keer genoemd: Duitsland; minstens 10 keer genoemd: Nederland, Verenigd Koninkrijk, Italië; minstens 5 keer genoemd: Frankrijk, Ierland, Spanje.
38
Figuur 10: Herkomstregio Polen (in procenten) - respondenten geboren in Polen (N=415)
2.5.
Verblijfsintentie België
De Poolse arbeidsmigranten die vanaf de jaren tachtig en negentig naar West-Europa kwamen, hadden oorspronkelijk niet de intentie om zich permanent in een ander land te vestigen. Hun voornaamste doel was om op korte tijd zoveel mogelijk geld te verdienen om nadien in het land van herkomst een huis te kopen, een eigen zaak op te starten of familie en kinderen te onderhouden. Kort na hun aankomst in West-Europa gaven veel migranten deze plannen echter op (Kosic 2006). Migranten passen hun migratiestrategie aan in functie van hun te bereiken doelen en hun perceptie van wat de ontvangende samenleving te bieden heeft op het vlak van inkomen en verblijf. Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009, p. 93) merken op dat Poolse migranten zich na een tijd in België realiseren dat ze meer en meer vervreemden van hun thuisland en hun vrienden ginder: ‘migrants have no doubt that both their close friends and family at home as well as they themselves have changed, in terms of their personality, their views on the world around them and their attitudes towards the processes they go through and experiences they have’. Het besef van deze veranderingen kan ertoe leiden dat men een eventuele terugkeer naar Polen gaat uitstellen. Over het tijdelijke dan wel permanente karakter van het verblijf van recente Poolse migranten geven voorbije, buitenlandse studies geen duidelijk beeld. Uit een survey bij ruim vijfhonderd Poolse migranten in zeven Britse steden afgenomen in 2006 blijkt dat ongeveer 30% van de ondervraagden nog niet weet hoe lang ze in het Verenigd Koninkrijk zullen blijven (CRONEM 2006). Een ongeveer even grote groep zegt minder dan twee jaar te blijven. De andere respondenten (39%) zijn ongeveer gelijk verdeeld over de categorieën 2 tot 5 jaar, langer dan 5 jaar en permanent. Volgens Ryan & Sales (2011) wijst een toenemende gezinshereniging erop dat veel Poolse migranten hun verblijf verlengen of permanent maken.
39
Een bevraging van 156 Polen in Nederland in 2008 toonde aan dat respondenten de kans om over een jaar nog in Nederland te zijn gemiddeld schatten op 70% (Korf 2008). Voor ‘over vijf jaar’ was dat gemiddeld 46% en voor een permanent verblijf in Nederland 30%. Een onderzoeksrapport van het Centraal Bureau voor de Statistiek in Nederland laat dan weer zien dat van de Poolse migranten die in de jaren 2000-2009 naar Nederland kwamen, naar verwachting bijna 60% weer zal vertrekken (Nicolaas 2011). Van een grootschalige gezinshereniging onder Poolse migranten is volgens de Nederlandse CBS-studie (vooralsnog) geen sprake. Een bevraging van ongeveer 600 personen van Poolse herkomst die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, toont dan weer dat vier op tien respondenten niet de wens hebben om zich weer permanent in Polen te vestigen (Korte 2011). Iets meer dan drie op tien bevraagden hebben die wens wel en de rest weet het niet. Meer mannen dan vrouwen willen terugkeren, wellicht omdat de wens om terug te keren sterker is bij arbeidsmigranten, een groep die bij de mannen sterker vertegenwoordigd is. Van de respondenten met een terugkeerwens geeft ruim de helft aan dat ze naar Polen willen terugkeren vanwege de aanwezigheid van familie en vrienden. Zij die niet wensen terug te keren of het nog niet weten halen vaak het ontbreken van toekomstperspectieven en werk in Polen als reden aan. Om de verblijfsintentie te meten, vroegen we aan de personen geboren in Polen of ze van plan zijn om in de toekomst terug in Polen te gaan wonen. Aan de respondenten die aangaven dat hun verblijf in België tijdelijk is, vroegen we vervolgens hoe lang ze denken nog in België te blijven wonen alvorens naar Polen terug te keren. We hercodeerden de antwoorden op deze twee vragen in één variabele ‘intentie van verblijf in België’. Tabel 11 geeft de verdeling weer over de verschillende categorieën. Tabel 11: Intentie van verblijf in België – respondenten geboren in Polen (N=415) n
%
Minder dan 2 jaar
14
3,5
Tussen 2 en 5 jaar
34
8,4
Tussen 5 en 10 jaar
57
14,1
105
26,1
89
22,1
Weet niet
104
25,8
Totaal
403
100,0
Tijdelijk, maar langer dan 10 jaar Permanent
Opvallend is dat ruim een kwart van de respondenten (die niet in België zijn geboren) nog geen idee heeft van de toekomstplannen. Een ongeveer even grote groep overweegt een tijdelijk verblijf langer dan tien jaar en ongeveer 22% van de ondervraagden wil voor altijd in België blijven wonen. Slechts een kleine minderheid overweegt een kort verblijf: 3,5% van de respondenten denkt minder dan twee jaar in België te blijven wonen, 8,4% tussen de 2 en 5 jaar.
40
2.6.
Determinanten van verblijfsintentie
Welke factoren bepalen dat Poolse migranten al dan niet naar Polen terugkeren? Om dat te achterhalen voeren we een binaire logistische regressieanalyse uit. Als afhankelijke variabele gebruiken we een dummyvariabele die aangeeft of men van plan is om in de toekomst permanent in Polen te gaan wonen (referentiecategorie: geen permanente terugkeer of ‘weet niet’). In een eerste stap van de analyse onderzoeken we of er een samenhang bestaat met een aantal achtergrondkenmerken: de leeftijd, het geslacht (1=man; 0=vrouw), de verblijfsduur in België, het hebben van (een) kind(eren) in Polen (1=ja; 0=neen), het hebben van een partner van Belgische afkomst (1=ja; 0=neen), het opleidingsniveau en de beroepssituatie (1=werkloos; 0=rest). Vervolgens onderzoeken we het verband met taalkennis. We voegen aan de analyse een variabele toe die is geconstrueerd op basis van twee items: een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat nagaat in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen aanspreken in het Nederlands (Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat de kans op een permanente terugkeer naar Polen afneemt, naarmate de (zelfgerapporteerde) kennis van het Nederlands beter is. In stap drie onderzoeken we het verband met de sterkte van de Belgische identiteit. In de analyse nemen we een schaal op die is samengesteld op basis van drie items waarmee respondenten het ‘helemaal oneens’, ‘eerder oneens’, ‘noch oneens, noch eens’, ‘eerder eens’ of ‘helemaal eens’ konden zijn : ‘Ik identificeer me met Belgen’, ‘Ik voel mezelf Belg’ en ‘Ik voel me verbonden met België’ (Cronbach’s alpha=0,757). We gaan ervan uit dat de kans op een permanente terugkeer naar het land van herkomst afneemt naarmate de Belgische identiteit sterker is. Een vierde stap gaat na of er een relatie bestaat met persoonlijke discriminatieervaringen. Aan de analyse voegen we een dummyvariabele toe (1=het voorbije jaar minstens één keer het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd; 0=nooit het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd gedurende de voorbije twaalf maanden). We verwachten dat de kans op een permanente terugkeer naar Polen groter is indien men persoonlijk discriminatie ervaren heeft. Wat de achtergrondkenmerken betreft (stap 1), tonen de resultaten van de analyse in tabel 12 dat de kans op een terugkeer naar Polen stijgt naarmate de leeftijd hoger is. De kans dat Poolse migranten naar hun herkomstland terugkeren, daalt naarmate men langer in België woont, wanneer men een partner heeft van Belgische herkomst en wanneer men werkloos/werkzoekend is. Zoals verwacht bestaat er een significante samenhang tussen het al of niet van plan zijn terug te keren naar Polen en taalbeheersing (stap 2): naarmate de kennis van het Nederlands beter is, neemt de kans op een permanente terugkeer naar Polen af. Ook de sterkte van de Belgische identiteit is bepalend (stap 3). Zoals verondersteld is de kans op een permanente terugkeer naar het land van herkomst kleiner naarmate de Belgische identiteit sterker is. Discriminatie-ervaringen hebben het omgekeerde effect: de kans dat men naar Polen terugkeert, is 1,6 keer groter voor personen die persoonlijk discriminatie hebben ervaren (stap 4).
41
De significante samenhang met verblijfsduur verdwijnt na het toevoegen van taalbeheersing. De significante relatie tussen taalbeheersing en verblijfsintentie verdwijnt wanneer Belgische identiteit aan de analyse wordt toegevoegd. Een langere verblijfsduur doet de kans op terugkeer dus (vooral) verkleinen omwille van een betere Nederlandse taalbeheersing. Dit laatste is (voor een deel) wellicht het gevolg van een sterkere identificatie met de meerderheidsgroep.
42
43
Tabel 12: Binaire logistische regressie van het permanent naar Polen terugkeren – respondenten geboren in Polen (N=415)
2.7.
Besluit
Mensen kunnen om verschillende redenen migreren. Voor 64% van de bevraagde personen van Poolse afkomst uit Antwerpen was de voornaamste reden om naar België te komen economisch van aard. Ruim één op vijf respondenten gaf gezinshereniging aan als het belangrijkste motief en 8% migreerde omdat ze in België een partner leerden kennen. De meeste Poolse migranten die naar België komen om er te werken, kiezen vooral voor dit land omdat ze er familieleden of vrienden of kennissen hebben wonen. Een belangrijke bevinding is dat de Poolse migratie naar Antwerpen geen fenomeen is van de laatste jaren. Onze cijfers tonen aan dat een meerderheid van de Poolse migranten al in België woonde vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 2004. Bijna één op vijf respondenten verblijft al vijftien jaar of langer in ons land. Wellicht zijn veel Poolse migranten pas de voorbije jaren zichtbaar geworden in de bevolkingsstatistieken. België is voor veel mensen van Poolse afkomst overigens niet het eerste land van bestemming. Ongeveer één op vijf respondenten heeft voordien nog in andere landen gewoond. De meeste Poolse migranten zijn afkomstig uit het landelijke en economisch zwakkere oosten van Polen (de regio’s Lubelskie, Mazowieckie en Podlaskie). Ruim een kwart van de geïnterviewden weet niet of ze in de toekomst in België zullen blijven wonen of naar Polen zullen terugkeren. Toch is een verblijf in België voor de meeste Poolse migranten geen project van korte duur. Slechts ongeveer 12% ziet zichzelf maximaal vijf jaar in België wonen. Meer dan een kwart van de respondenten overweegt een tijdelijk verblijf langer dan tien jaar en ruim één op vijf is van plan voorgoed in België te blijven wonen. De kans op een permanente terugkeer naar Polen is kleiner voor Poolse migranten die een partner van Belgische herkomst hebben, personen die werkloos/werkzoekend zijn en diegenen die een sterke Belgische identiteit hebben ontwikkeld. De kans op een terugkeer is groter voor ouderen en personen die persoonlijk discriminatie hebben ervaren.
44
3. 3.1.
Taalbeheersing en -gebruik Inleiding
Een praatje slaan met collega’s, een brood bestellen bij de bakker of lessen volgen op school: zonder een gemeenschappelijke taal zouden deze dagelijkse bezigheden heel wat moeizamer verlopen. Een goede beheersing van het Nederlands wordt vaak als een belangrijke voorwaarde gezien voor een volwaardige participatie aan de Vlaamse samenleving. In het Vlaamse integratie- en inburgeringsbeleid neemt kennis van de Nederlandse taal een cruciale plaats in (Bourgeois 2009). Zo zijn bepaalde groepen nieuwkomers sinds enkele jaren verplicht om, in het kader van een inburgeringstraject, een basiscursus Nederlands te volgen. Ook andere beleidsdomeinen zetten in op taal: de Vlaamse Wooncode bepaalt dat kandidaat-huurders van sociale woningen de bereidheid moeten tonen om Nederlands te leren en in het onderwijs worden verschillende initiatieven genomen om de Nederlandse taalachterstand van anderstalige leerlingen weg te werken. Het belang van taal komt tot uiting in wat Bourdieu (1991) omschrijft als ‘linguïstisch kapitaal’. Volgens de Franse socioloog kan een goede kennis van de landstaal omgezet worden in sociaal, cultureel en educatief kapitaal en zo op heel diverse terreinen vruchten afwerpen. Verschillende internationale studies bevestigen het belang van de kennis van de meerderheidstaal: leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die de taal van de meerderheid spreken, hebben niet alleen een grotere kans op een job, maar verdienen ook meer dan migranten die de taal niet of amper beheersen (Park 1999; Shields & Price 2002; Chiswick & Miller 2003; Dustmann & Fabbri 2003; Aldashev, Gernandt & Thomsen 2009). Bovendien zou een betere kennis van de meerderheidstaal leiden tot een regelmatiger contact en een sterkere identificatie met de autochtone bevolking (Ackaert & Deschouwer 1999; Weijters & Scheepers 2003; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007). Maar waarom is de taalbeheersing van etnisch-culturele minderheden zo belangrijk? Om die vraag te beantwoorden, kunnen de inzichten van Esser (2006) als uitgangspunt dienen. De socioloog legt de nadruk op de essentiële functies die taal vervult in een samenleving. In de eerste plaats fungeert taal als een hulpbron (resource) op basis waarvan men andere hulpbronnen kan verkrijgen. Deze functie van taal is vooral in het onderwijs en op de arbeidsmarkt van belang. Een tweede rol van taal betreft haar symboolfunctie: taal wordt gebruikt om te beschrijven, een gemoedstoestand uit te drukken, een verzoek tot iemand te richten en situaties te definiëren. Op die manier kan taal aangewend worden om, bijvoorbeeld op basis van een accent of dialect, stereotiepe denkbeelden en vooroordelen te creëren en collectieve identiteiten te construeren. Als communicatiemedium biedt taal tot slot de mogelijkheid om te coördineren en te begrijpen. Net omwille van deze belangrijke functies is een goede kennis van de taal van de meerderheid belangrijk om verdere sociale integratie mogelijk te maken, zo besluit Esser. In dit hoofdstuk zoomen we in op de taalkennis en het taalgebruik van personen van Poolse afkomst in Antwerpen. In eerste instantie staan we stil bij enkele theorieën die het verschil in taalbeheersing en –gebruik bij etnisch-culturele minderheden trachten te verklaren. Vervolgens belichten we voorgaande studies met betrekking tot de
45
taalbeheersing en het taalgebruik van de Poolse gemeenschap. Hoewel deze studies een goede indicatie vormen voor de talenkennis en het taalgebruik van deze etnischculturele groep, zijn ze hoofdzakelijk kwalitatief van aard. In een laatste deel van het hoofdstuk vullen we deze leemte op en gaan we dieper in op onze cijfergegevens met betrekking tot taal.
3.2. 3.2.1.
Literatuur Verschillen in taalbeheersing en taalgebruik bij etnisch-culturele minderheden
Tussen leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen kan de beheersing en het gebruik van de meerderheidstaal erg uiteenlopen. Om deze verschillen te verklaren wordt in de literatuur regelmatig verwezen naar de klassieke assimilatietheorie (Gordon 1964). Volgens deze theorie kennen integratieprocessen een lineair verloop en schrijdt de integratie voort met de tijd en de opeenvolging van generaties. Uiteindelijk zullen, aldus deze theorie, alle verschillen tussen de etnisch-culturele minderheden en de autochtone meerderheid vervagen en zelfs helemaal verdwijnen. Bijgevolg zullen etnisch-culturele minderheden de taal van de ontvangende samenleving beter beheersen en meer gebruiken naarmate ze langer in de samenleving verblijven. Volgens Chiswick en Miller (1998; 2001) hangt de mate waarin leden van etnischculturele minderheidsgroepen de taal van de meerderheid beheersen af van drie factoren: exposure, efficiency en economic incentives. Met exposure doelen de auteurs op de mate waarin etnisch-culturele minderheden blootgesteld worden aan de meerderheidstaal. De onderzoekers stellen dat nieuwkomers de taal van de meerderheid sneller en beter onder de knie krijgen naarmate ze er vaker mee in contact komen. Daarnaast heeft de efficiëntie (efficiency) waarmee leden van etnischculturele minderheidsgroepen een taal aanleren, een belangrijke invloed op hun talenkennis. Deze efficiëntie hangt af van de leeftijd van de persoon in kwestie, zijn of haar opleidingsniveau, de moedertaal en het migratiemotief. Een derde factor die bepalend is voor de taalverwerving, zijn de economic incentives: als kennis van de taal van de meerderheid een gunstige invloed heeft op de arbeids- en beroepsloopbaan, zullen etnisch-culturele minderheden sneller investeren in het aanleren van deze taal. Uit de onderzoeken die Chiswick en Miller uitgevoerd hebben bij etnisch-culturele minderheden in de Verenigde Staten en Canada, blijkt dat personen de taal van de ontvangende samenleving beter beheersen naarmate ze hoger opgeleid zijn en langer in het land verblijven. Ook de leeftijd op het tijdstip van migratie blijkt bepalend te zijn: hoe jonger, des te beter de taalbeheersing. De onderzoekers stelden verder een minder goede taalbeheersing vast bij personen die in buurten wonen waar veel mensen hun moedertaal spreken en bij personen van wie de moedertaal linguïstisch minder verwantschap vertoont met de taal van de meerderheid. Tot slot bleek in de Verenigde Staten dat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die slechts een beperkte toegang hebben tot de ‘eigen’ media, het Engels beter beheersen dan zij die er een vlotte toegang tot hebben. Ook Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2010) identificeerden enkele factoren die verbonden zijn met de taalkennis en het taalgebruik bij etnisch-culturele minderheden. Op basis van een bevraging bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst uit Gent,
46
Genk en Antwerpen concludeerden de onderzoekers dat jongere mensen en personen die langer in België verblijven, een betere kennis hebben van het Nederlands en de taal frequenter gebruiken. Andere determinanten voor de talenkennis en het -gebruik zijn het opleidingsniveau en de beroepssituatie. Ook blijkt uit de bevindingen dat personen die vaker Nederlandstalige media consumeren, het Nederlands beter onder de knie hebben en vaker gebruiken. 3.2.2.
Taalbeheersing en -gebruik in de Poolse gemeenschap
De talenkennis en het taalgebruik van mensen van Poolse afkomst kwam al in verschillende kwalitatieve studies aan bod. Ryan et al. (2007) concludeerden op basis van hun onderzoek bij personen van Poolse afkomst in Londen dat een gebrek aan kennis van het Engels de belangrijkste hinderpaal vormde voor het vinden van een job en voor een engagement in de bredere samenleving. Deze vaststelling kwam ook in een latere publicatie aan bod: ‘The ability to speak English and to communicate with a diverse range of people was particularly important not only in improving employment opportunities but also in gaining a fuller understanding of, and confidence in, British society’ (Ryan et al. 2008, p. 686). Uit onderzoeken bij ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten in Brussel blijkt dat het Nederlands en het Frans in de jaren negentig slechts beperkt verspreid waren onder deze etnisch-culturele groep. Volgens Grzymała-Kazłowska (2005) moet de verklaring hiervoor gezocht worden in het tijdelijke karakter van het verblijf in die periode: aangezien de meerderheid van deze mensen zich niet permanent in België wilde vestigen, hadden ze weinig of geen interesse om een officiële taal te leren. Bovendien hadden personen van Poolse origine in Brussel een sterke transnationale gemeenschap uitgebouwd waarbinnen niet alleen jobs en accommodatie werden aangeboden, maar ook diensten die aan nagenoeg al hun noden tegemoet kwamen (Grzymała-Kazłowska 2005). Toch stelde de onderzoekster op het einde van de jaren negentig bij steeds meer mensen van Poolse afkomst de motivatie vast om de taal van de meerderheid te leren. Dat was mogelijk het gevolg van de verzadiging van de informele arbeidsmarkt en de toenemende competitie tussen de mensen van Poolse afkomst onderling: ‘Speaking French, Flemish or English gives migrants a privileged position within community of undocumented workers that can be easily used for generating direct financial benefits and creating social capital and dependency relationships’ (GrzymałaKazłowska 2005, p. 693). Paspalanova (2006, p. 288) besluit dat mensen van Poolse afkomst zonder papieren in Brussel meer vertrouwd waren met het Frans dan met het Nederlands: ‘Looking at the language competences of the undocumented Polish migrants reveal that the majority of the respondents speak only French as a foreign language and, when self-evaluating their level of French, the respondents admit to moderate speaking competence as well as listening comprehension and limited writing abilities (…) However, none of the respondents are interested in studying the Dutch language, as Dutch is considered to have no impact on their access to work’. Ook recentere studies komen tot de conclusie dat de kennis en het gebruik van de Belgische landstalen over het algemeen relatief beperkt is binnen de Poolse gemeenschap. Op basis van interviews met Poolse huishoudhulpen en hun werkgevers in Leuven stellen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) dat het contact tussen
47
mensen van Poolse en van Belgische afkomst bemoeilijkt wordt door een gebrek aan een gemeenschappelijke taal. Van de autochtone werkgevers die geïnterviewd werden, sprak niemand Pools en slechts een beperkte groep Poolse werknemers sprak Nederlands. De onderlinge communicatie verliep dan ook voornamelijk in het Engels of het Frans, talen die bij beide groepen voor moeilijkheden zorgden. Uit diepte-interviews met sleutelfiguren uit de Poolse gemeenschap in Antwerpen kwam enerzijds naar voor dat de meeste ouders Pools spreken met hun kinderen. Hierdoor zouden vooral de ouders minder snel de landstalen leren. Anderzijds zouden mensen van Poolse afkomst sinds de legalisering van hun verblijf sterker gemotiveerd zijn om taallessen te volgen. Personen tussen 20 en 30 jaar zouden een betere kennis hebben van het Nederlands en het Frans dan oudere generaties. Ook mensen van Poolse afkomst die in België school lopen, zouden het Nederlands beter onder de knie hebben (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). In Nederland heeft de meerderheid van de Polen die na 2004 naar het land gemigreerd zijn, moeite met de Nederlandse taal. Schrijven zou voor de grootste problemen zorgen, gevolgd door lezen en een gesprek volgen. Verder blijkt uit Nederlands onderzoek dat relatief weinig Poolse migranten Nederlands spreken binnen hun gezin (Gijsberts 2011a).
3.3.
Resultaten
In de volgende alinea’s wordt een overzicht gegeven van de bevindingen met betrekking tot de taalbeheersing en het taalgebruik van personen van Poolse origine. Beide thema’s komen achtereenvolgens aan bod. In een derde alinea gaan we op zoek naar factoren die samenhangen met de beheersing en het gebruik van het Nederlands binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen. 3.3.1.
Taalbeheersing
Om iemands talenkennis objectief vast te stellen, zijn schrijf- en leestesten noodzakelijk. Dat maakt taalbeheersing bijzonder moeilijk te meten via surveyonderzoek. We peilden aan de hand van twee items naar de zelfgerapporteerde taalbeheersing van de respondenten. In de eerste plaats werd de respondenten gevraagd of ze van Nederlandstalige brieven of folders heel veel, veel, noch veel/noch weinig, weinig of heel weinig begrijpen. Een tweede vraag ging, op basis van dezelfde antwoordcategorieën, na hoe veel personen van Poolse origine begrijpen als mensen hen in het Nederlandse aanspreken. De antwoordverdelingen worden weergegeven in figuur 11.
48
Figuur 11: Beheersing van het Nederlands binnen de Poolse gemeenschap (in procenten) – volledige dataset 40
35,9%
35
25
31,1%
28,9%
30 22,2% 22,5%
20
20,6%
15
12,2%
10
11,0%
9,1% 6,5%
5 0
Heel veel
Veel
Noch veel, noch weinig
Begrip van Nederlandstalige brieven of folders
Weinig
Heel weinig
Begrip van Nederlandstalige gesprekken
Van de respondenten zegt 43% (heel) veel te begrijpen van wat er in Nederlandstalige brieven of folders staat. Ruim 50% geeft aan (heel) veel te begrijpen van wat mensen zeggen als die hen aanspreken in het Nederlands. Een groot aandeel van de respondenten concentreert zich in de middencategorie: respectievelijk 36% en 31% van de respondenten begrijpt noch veel noch weinig van Nederlandstalige brieven of folders en van Nederlandstalige gesprekken. Het aandeel respondenten dat zegt heel weinig te begrijpen van Nederlandstalige brieven of folders bedraagt 9%. Voor de mondelinge communicatie gaat het om 7% van de ondervraagden. De twee items over de beheersing van de Nederlandse taal – het begrijpen van folders of brochures en het begrijpen van het Nederlands als men wordt aangesproken – vormen een goede schaal (Cronbach’s alpha=0,896) die de algemene kennis van het Nederlands weergeeft. De schaal loopt van 1 tot en met 5, waarbij een hogere score op een betere beheersing van het Nederlands wijst. We gebruiken deze schaal om een beeld te krijgen van de kennis van het Nederlands in enkele subgroepen van de Poolse gemeenschap. Een vergelijking van gemiddelden toont aan dat hoger opgeleide mensen van Poolse afkomst het Nederlands beter beheersen dan personen die lager opgeleid zijn. Ook respondenten die langer in België verblijven, beheersen het Nederlands beter dan hun landgenoten die later naar België zijn gemigreerd. Er zijn geen significante verschillen tussen mannen en vrouwen en tussen de leeftijdscategorieën.
49
Tabel 13: Beheersing van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset Beheersing van het Nederlands Totaal
3,42
Geslacht Man
3,38
Vrouw
3,45
18-30 jaar
3,49
31-50 jaar
3,43
51-70 jaar
3,30
Leeftijd
Opleidingsniveau** Maximaal basisonderwijs
2,66
Lager secundair onderwijs
3,29
Hoger secundair onderwijs
3,61
Hoger onderwijs
3,98
Verblijfsduur in België** 0-4 jaar
2,78
5-9 jaar
3,29
10-14 jaar
3,65
≥ 15 jaar
4,03
ANOVA: *p< .05 **p <.01
Een mogelijkheid waarop anderstaligen het Nederlands kunnen aanleren is via een cursus. De resultaten tonen dat een groot deel van de ondervraagden hiermee reeds vertrouwd is: maar liefst zeven van de tien respondenten geven een bevestigend antwoord op de vraag of ze ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd hebben (zie tabel 14). Ongeveer 30% van de respondenten heeft nooit een cursus Nederlands gevolgd.
50
Tabel 14: Heeft ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd, naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset Heeft cursus Nederlands gevolgd n
%
288
69,6
96
60,4
192
75,3
18-30 jaar
74
64,3
31-50 jaar
162
71,1
51-70 jaar
52
73,2
Totaal Geslacht** Man Vrouw Leeftijd
Opleidingsniveau** Maximaal basisonderwijs
10
47,6
Lager secundair onderwijs
167
68,4
Hoger secundair onderwijs
57
64,0
Hoger onderwijs
54
90,0
0-4 jaar
65
65,0
5-9 jaar
90
76,9
10-14 jaar
68
61,8
≥ 15 jaar
61
74,4
Verblijfsduur in België*
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
Een opsplitsing van deze vraag naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (tabel 14) toont dat significant meer vrouwen dan mannen van Poolse afkomst een cursus Nederlands volgden. Ook respondenten met een diploma hoger onderwijs en personen die 5 tot 9 jaar of langer dan 14 jaar in België wonen, deden dit significant vaker. Naast de beheersing van het Nederlands, peilde de survey naar de kennis van het Frans en het Engels. Gevraagd werd hoe veel mensen van Poolse afkomst begrijpen wanneer zij in het Frans, dan wel het Engels worden aangesproken. Respondenten konden opnieuw kiezen uit de antwoordcategorieën heel veel, veel, noch veel/noch weinig, weinig, heel weinig. De antwoordverdelingen uit figuur 12 laten zien dat de meerderheid van de personen van Poolse origine problemen heeft met het begrijpen van het Frans: 80% van de ondervraagden zegt heel weinig te verstaan als mensen hen in het Frans aanspreken. Bovendien zegt amper 6% van de ondervraagden (heel) veel te begrijpen als ze in het Frans worden aangesproken. Mensen van Poolse afkomst lijken het Engels beter onder de knie te hebben: iets minder dan 21% van de respondenten zegt (heel) weinig te verstaan als zij in het Engels worden aangesproken. Ongeveer 44% van de respondenten geeft aan (heel) veel te begrijpen in deze situatie.
51
Figuur 12: Als mensen u aanspreken in het Frans / Engels, begrijpt u dan… (in procenten) – volledige dataset 90
80,1%
Begrip van het Frans
80
Begrip van het Engels
70 60 50 40 30
21,8%
20 10 0
Heel veel
3.3.2.
4,7%
3,5%
2,5%
19,9%
22,3%
Veel
Noch veel, noch weinig
15,3% 9,2% Weinig
20,6%
Heel weinig
Taalgebruik
Net als taalbeheersing is ook de meting van het taalgebruik gebaseerd op zelfrapportering. In het interview peilden twee vragen naar de subjectieve inschatting van het taalgebruik. Een eerste vraag ging na hoe vaak personen van Poolse afkomst Nederlands spreken in het dagelijks leven. Ten tweede vroegen we aan de respondenten of ze altijd, meestal, regelmatig, soms of nooit Nederlands gebruiken wanneer ze iets opschrijven. Figuur 13:
Mondeling en schriftelijk gebruik van het Nederlands (in procenten) – volledige
dataset
60 49,3%
50 40
20 10 0
34,4%
28,7%
30 11,7%
11,5% 4,8% Altijd
30,9%
13,6%
9,6% 5,5%
Meestal
Mondeling gebruik van het Nederlands
Regelmatig
Soms
Nooit
Schriftelijk gebruik van het Nederlands
Onze bevindingen in figuur 13 tonen aan dat een relatief klein percentage respondenten gebruik maakt van het Nederlands in het dagelijks leven: respectievelijk 23% en 10% zegt altijd of meestal Nederlands te gebruiken voor mondelinge dan wel schriftelijke communicatie. Ter vergelijking: bijna de helft van de respondenten geeft aan soms of
52
nooit Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor de schriftelijke communicatie bedraagt dit aandeel ruim 80%. Figuur 13 geeft een algemeen beeld van het gerapporteerde taalgebruik. Taalgebruik kan echter sterk variëren van persoon tot persoon. Daarom werd aan de respondenten gevraagd of ze altijd, meestal, regelmatig, soms of nooit Nederlands praten met hun partner, kinderen, vrienden en buren van Poolse afkomst. De vragenlijst was zo opgesteld dat deze vragen slechts aan bod kwamen nadat de respondent had aangegeven een vaste partner en/of kinderen te hebben en buren en/of vrienden van Poolse afkomst te hebben met wie ze praten. Tabel 15: Gebruik van het Nederlands bij partner, kind(eren), vrienden en buren van Poolse afkomst (in procenten) – respondenten met een partner, kind(eren), vrienden van Poolse afkomst en/of buren van Poolse afkomst Kinderen
Partner
Vrienden van Poolse afkomst
Buren van Poolse afkomst
n
%
n
%
n
%
n
%
6
2,1
18
6,5
0
0,0
12
3,4
Meestal
13
4,5
6
2,2
0
0,0
6
1,7
Regelmatig
22
7,5
6
2,2
8
2,1
8
2,3
Soms
126
43,2
63
22,7
74
19,8
54
15,3
Nooit
125
42,8
185
66,5
291
78,0
272
77,3
Totaal
292
100,0
278
100,0
373
100,0
352
100,0
Altijd
De antwoordverdelingen van tabel 15 geven aan dat slechts weinig mensen van Poolse afkomst Nederlands praten met andere gezinsleden: terwijl 89% van de ondervraagden met een partner soms of nooit Nederlands praat met zijn of haar partner, zegt iets meer dan 6% van de respondenten dit altijd te doen. Ook in conversaties met de kinderen spreekt slechts een kleine minderheid van 2% altijd Nederlands. Exact 86% van de ondervraagden met kinderen geeft aan soms of nooit Nederlands te praten met hun kroost. De personen met wie mensen van Poolse origine het minst vaak in de taal van de meerderheid communiceren, zijn vrienden van Poolse afkomst. Van de respondenten die aangeven minstens één persoon van Poolse afkomst als vriend of vriendin te hebben, zegt 78% nooit Nederlands met hen te praten. Geen enkele respondent geeft in de bevraging aan altijd of meestal Nederlands te praten met vrienden of vriendinnen van Poolse afkomst. Ook met buurtbewoners van dezelfde afkomst praat de meerderheid van de respondenten Pools. Ongeveer 77% van de ondervraagden praat nooit Nederlands als hij of zij een babbeltje doet met buren van Poolse origine. Iets meer dan 5% van de ondervraagden doet dat altijd of meestal wel. Met de items die het taalgebruik van de Poolse respondenten meten – hoe vaak spreekt u Nederlands en hoe vaak schrijft u iets op in het Nederlands – vormen we een schaal (Cronbach’s alpha=0,712) die waarden aanneemt van 1 tot en met 5. Een hogere score geeft een frequenter gebruik van het Nederlands weer. Op basis van deze schaal wordt
53
nagegaan of het gebruik van het Nederlands verschilt naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Tabel 16 toont de analyseresultaten. Tabel 16: Gebruik van het Nederlands naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset Gebruik van het Nederlands Totaal
2,29
Geslacht Man
2,35
Vrouw
2,26
Leeftijd 18-30 jaar
2,38
31-50 jaar
2,24
51-70 jaar
2,34
Opleidingsniveau** Maximaal basisonderwijs
1,86
Lager secundair onderwijs
2,19
Hoger secundair onderwijs
2,56
Hoger onderwijs
2,48
Verblijfsduur in België** 0-4 jaar
1,87
5-9 jaar
2,28
10-14 jaar
2,41
≥ 15 jaar
2,60
ANOVA: *p< .05 **p <.01
Net als bij taalbeheersing stellen we voor het gebruik van het Nederlands significante verbanden vast met het opleidingsniveau van de respondent en de verblijfsduur in België. De resultaten in tabel 16 tonen aan dat personen van Poolse origine die maximaal basisonderwijs hebben genoten, het minst vaak Nederlands gebruiken. Mensen met een diploma hoger secundair onderwijs scoren het hoogst. We merken ook op dat personen die 15 jaar of langer in België verblijven, het Nederlands het meest frequent gebruiken. Respondenten die minder dan vijf jaar in België verblijven, doen dit het minst vaak. Voor leeftijd en geslacht zijn er geen significante verschillen in het taalgebruik. 3.3.3.
Determinanten van taalbeheersing en -gebruik
Nu we een algemeen beeld hebben van de taalbeheersing en het taalgebruik van de Poolse gemeenschap in Antwerpen, gaan we op zoek naar factoren die samenhangen met de beheersing en het gebruik van de Nederlandse taal. Hiertoe wordt een multiple regressieanalyse uitgevoerd. Als afhankelijke variabelen hanteren we de reeds gebruikte schalen voor (zelfgerapporteerde) taalbeheersing en voor (zelfgerapporteerd) taalgebruik. 11 Als onafhankelijke variabelen betrekken we in onze analyses variabelen
11
Cronbach’s alpha=0,896 (taalbeheersing); 0,712 (taalgebruik).
54
waarvan onderzoeken hebben aangetoond dat ze een invloed kunnen hebben op de beheersing en/of het gebruik van de taal van de meerderheid. Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse gaan we na of er een verband bestaat tussen de beheersing en het gebruik van het Nederlands en een aantal achtergrondkenmerken: geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur. Kwalitatief onderzoek bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen suggereert dat vrouwen gemotiveerder en ambitieuzer zijn dan mannen om na de werkuren Nederlandse taallessen te volgen. Verder blijkt uit de interviews dat Poolse jongeren een betere kennis hebben van het Nederlands dan ouderen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Wat opleidingsniveau en verblijfsduur betreft, wijzen verschillende studies op een positieve samenhang met beheersing en gebruik van de meerderheidstaal (Chiswick & Miller 2003; Fennelly & Palasz 2003; van Tubergen & Kalmijn 2009; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2010; Gijsberts 2011). Op basis van deze gegevens, verwachten we dat vrouwen, jongeren, hoger opgeleiden en zij die al lange tijd in België verblijven, het Nederlands beter beheersen dan mannen, ouderen, lager opgeleiden en Polen die recent zijn gemigreerd. Beroepssituatie. Studies tonen aan dat mensen van Poolse afkomst over het algemeen jobs uitoefenen die geen goede kennis van het Nederlands vereisen (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Toch concluderen Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) op basis van interviews met sleutelfiguren uit de Poolse gemeenschap dat mensen van Poolse afkomst het Nederlands leren door effectief te werken: ‘Door het werk pikken ze de taal op. Zij die geen Nederlands kennen, vragen hulp aan anderen om zaken te vertalen’ (p. 105). We onderzoeken of we deze samenhang kwantitatief kunnen bevestigen en nemen de variabele beroepssituatie (1=vaste job, 0=geen vaste job) op. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst met een job het Nederlands beter onder de knie hebben en de taal vaker gebruiken in het dagelijks leven. Exposure-hypothese. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die vaker worden blootgesteld aan de taal van de meerderheid, zullen de taal sneller en beter onder de knie krijgen en vaker gebruiken. Dat is de conclusie die Chiswick & Miller (1998; 2001) trekken uit hun onderzoeken bij etnisch-culturele minderheden in de Verenigde Staten. Om deze relatie na te gaan, nemen we allereerst een variabele op die ons een beeld geeft van de etnisch-culturele samenstelling van de woonbuurt. Aan de hand van vijf antwoordcategorieën (1=in deze buurt wonen bijna alleen mensen van een andere afkomst dan de Belgische tot 5=in deze buurt wonen bijna alleen mensen van Belgische afkomst) werd de respondenten gevraagd een inschatting te maken van de etnischculturele samenstelling van de buurt. We verwachten dat mensen die in autochtone buurten wonen, het Nederlands beter beheersen en regelmatiger gebruiken dan personen die in buurten wonen waar voornamelijk mensen van niet-autochtone afkomst wonen. Daarnaast nemen we een variabele op die ons een beeld geeft van de sociale contacten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Aan de respondenten werd gevraagd of ze in hun dagelijks leven meer, even veel of minder contact hebben met mensen van Poolse afkomst dan met mensen van Belgische afkomst (1=meer contact met mensen van Poolse afkomst dan met mensen van Belgische afkomst, 2=evenveel contact met mensen van Poolse afkomst als met mensen van Belgische afkomst, 3=meer contact
55
met mensen van Belgische afkomst dan met mensen van Poolse afkomst). Aangezien sociale contacten met mensen van Belgische afkomst de exposure aan het Nederlands verhogen, verwachten we dat mensen van Poolse afkomst die in hun dagelijks leven meer contact hebben met autochtonen, het Nederlands beter beheersen en vaker gebruiken. Inburgeringsprogramma/taalcursus. Vorige studies bij leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen vonden een positief verband tussen het gevolgd hebben van een taalcursus of inburgeringsprogramma 12 en de beheersing en het gebruik van de taal van de meerderheid (Beenstock, Chiswick & Repetto 2001; van Tubergen 2010; Dagevos & Odé 2011). Door de variabelen inburgeringsprogramma (0=niet gevolgd, 1=gevolgd) en taalcursus (0=niet gevolgd, 1=gevolgd) op te nemen in de analyse, onderzoeken we of we deze positieve samenhang ook terug vinden bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen.
12 Als burgers van een lidstaat van de Europese Unie zijn mensen van Poolse afkomst niet verplicht om een inburgeringscursus te volgen, zij kunnen hier wel vrijwillig voor kiezen.
56
57
Tabel 17: Lineaire regressieanalyse van taalbeheersing – volledige dataset
Tabel 17 maakt duidelijk dat taalbeheersing samenhangt met leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur: jongeren, hoger opgeleiden en zij die al geruime tijd in België verblijven, hebben een betere kennis van het Nederlands dan oudere, lager opgeleide en recent gemigreerde mensen van Poolse afkomst. 13 We vinden geen samenhang tussen de variabelen geslacht en de beheersing van het Nederlands. Ook wat betreft de beroepssituatie werd geen verband gevonden. In de derde stap van de analyse vinden we bevestiging voor de exposure-hypothese: mensen van Poolse origine hebben het Nederlands beter onder de knie naarmate er meer mensen van Belgische afkomst in hun buurt wonen en naarmate ze meer contact hebben met de autochtone bevolking. Wellicht is het effect van contact wederkerig: wie vaker contact heeft met autochtonen zal zijn of haar Nederlands verbeteren, maar personen die het Nederlands beter beheersen, zullen ook sneller geneigd zijn om contact te leggen met mensen van Belgische afkomst. Met betrekking tot het volgen of gevolgd hebben van een niet-verplichte cursus Nederlands wordt de hypothese bevestigd: personen van Poolse origine die Nederlandse les volgen of gevolgd hebben, hebben een beter begrip van de taal. We vinden geen samenhang tussen het volgen of gevolgd hebben van een inburgeringsprogramma en de kennis van de meerderheidstaal. Tabel 18 geeft ons een antwoord op de vraag welke variabelen samenhangen met het (zelfgerapporteerde) gebruik van het Nederlands. De vier stappen van de analyse voor taalbeheersing worden herhaald. In een vijfde, bijkomende stap wordt de variabele voor (zelfgerapporteerde) taalbeheersing toegevoegd. Op die manier wordt onderzocht welke factoren er bij eenzelfde taalbeheersing voor zorgen dat respondenten de taal van de meerderheidsgroep meer of minder vaak gebruiken in het dagelijkse leven. De resultaten tonen opnieuw een verband met leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur: het gebruik van het Nederlands neemt toe naarmate de leeftijd jonger, het opleidingsniveau hoger en de verblijfsduur langer is. Met geslacht en beroepssituatie is er geen samenhang. De analyses bevestigen de exposure-hypothese ook voor taalgebruik: personen van Poolse afkomst gebruiken het Nederlands vaker naarmate er meer autochtonen in hun buurt wonen en naarmate ze vaker met mensen van Belgische afkomst in contact komen. Tussen het al dan niet volgen of gevolgd hebben van een inburgeringcursus of een taalcursus Nederlands en het gebruik van het Nederlands bestaat geen verband. Onder controle van taalbeheersing, dat zoals verwacht een positief effect heeft op het gebruik van het Nederlands, verdwijnen de effecten van leeftijd, opleidingsniveau, verblijfsduur en etnisch-culturele samenstelling van de buurt. Dat wijst erop dat ouderen, lager opgeleiden, mensen die minder lang in België verblijven of in buurten wonen waar veel mensen van niet-Belgische origine wonen, het Nederlands minder vaak gebruiken omdat ze de taal minder goed beheersen. De samenhang tussen de contacten van mensen van Poolse afkomst en taalgebruik blijft na controle voor taalbeheersing wel bestaan. Deze vaststelling suggereert dat, bij gelijke taalbeheersing,
13 In tegenstelling tot de bivariate analyses toont de regressieanalyse een significante samenhang met leeftijd. Dit kan verklaard worden door het gebruik van een continue variabele voor leeftijd in deze analyse.
58
personen van Poolse origine het Nederlands frequenter gebruiken naarmate ze regelmatiger contact hebben met mensen van Belgische afkomst.
59
60
Tabel 18: Lineaire regressieanalyse van taalgebruik – volledige dataset
3.4.
Besluit
In dit hoofdstuk werd de taalbeheersing en het taalgebruik van personen van Poolse origine van naderbij bekeken. Allereerst schetsten we een algemeen beeld van de taalsituatie van deze etnisch-culturele groep. Vervolgens gingen we op zoek naar factoren die in verband staan met de kennis en het gebruik van het Nederlands. De bevindingen suggereren dat personen van Poolse afkomst het Nederlands beter begrijpen in mondelinge dan in schriftelijke communicatie. Terwijl 43% van de mensen van Poolse afkomst (heel) veel begrijpt van wat er in Nederlandstalige brieven of folders staat, loopt dit percentage op tot 52% met betrekking tot mondelinge communicatie. Bovendien geeft 21% van de respondenten aan (heel) weinig te begrijpen van Nederlandstalige brieven of folders. Ter vergelijking: 18% van de mensen van Poolse afkomst begrijpt (heel) weinig als zij in het Nederlands worden aangesproken. De resultaten wijzen wel op een grote bereidheid om Nederlands te leren. Ongeveer zeven op tien respondenten hebben ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd. Wat betreft de beheersing van andere talen, lijken mensen van Poolse afkomst het Engels beter te beheersen dan het Frans. Daarnaast tonen onze resultaten aan dat mensen van Poolse afkomst het Nederlands relatief weinig gebruiken in hun dagelijkse communicatie: bijna de helft van de respondenten geeft aan nooit of soms Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor schriftelijke communicatie bedraagt dit aandeel ruim 80%. Respectievelijk 23% en 10% zegt altijd of meestal Nederlands te gebruiken voor mondelinge dan wel schriftelijke communicatie. Verdere analyses rond taalgebruik laten zien dat personen van Poolse origine het minst vaak Nederlands praten met vrienden van Poolse afkomst: maar liefst 78% zegt nooit in het Nederlands met hen te communiceren en geen enkele respondent geeft aan altijd of meestal Nederlands te praten met vrienden of vriendinnen van Poolse afkomst. Met buurtbewoners uit de eigen gemeenschap praat meer dan twee derde van de ondervraagde respondenten Pools. Ook binnen het gezin wordt het Nederlands relatief weinig gebruikt: amper 7% van de respondenten geeft aan altijd of meestal Nederlands te praten met hun kinderen. In gesprekken met de partner gebruikt 89% van de ondervraagden slechts soms of nooit de taal van de ontvangende samenleving. Om te achterhalen welke kenmerken verschillen in de beheersing en het gebruik van het Nederlands verklaren, werden regressieanalyses uitgevoerd. Op basis hiervan werden enkele factoren onderscheiden die samenhangen met het taalgebruik en de taalkennis van personen van Poolse origine. Uit de analyses blijkt dat de kennis en het gebruik van het Nederlands toeneemt naarmate mensen van Poolse afkomst jonger zijn, langer in ons land verblijven en hoger opgeleid zijn. Ook de exposure-hypothese werd bevestigd: mensen die in hun woonbuurt of door hun sociale contacten vaker in contact komen met het Nederlands, beheersen de taal beter en gebruiken ze vaker. De beheersing van het Nederlands hangt verder samen met het volgen of gevolgd hebben van een cursus Nederlands: personen die taallessen volgen, beheersen de meerderheidstaal beter. Deze variabele heeft geen rechtstreeks effect op het taalgebruik van personen van Poolse origine. Wel is het zo dat personen die de Nederlandse taal beter beheersen, ze over het algemeen ook frequenter gebruiken.
61
62
4. 4.1.
Sociale contacten Inleiding
“Social networks are important in all our lives, often for finding jobs, more often for finding a helping hand, companionship or a shoulder to cry on”. Dat sociale relaties van vitaal belang zijn in het dagelijkse leven van mensen, blijkt uit bovenstaand citaat van de Amerikaanse socioloog Claude Fischer (1977, p. 19). Sociale contacten leveren immers niet alleen belangrijke morele steun, maar kunnen vaak ook materiële voordelen opleveren. Zo tonen verschillende wetenschappelijke studies aan dat personen die meer sociale contacten hebben, makkelijker een job vinden (Granovetter 1974; 1995). Bovendien oefenen werknemers die werk vinden via hun persoonlijk netwerk, hun functie langer uit, hebben ze een hoger loon en zijn ze meer tevreden over hun werk (Holzer 1988; Staiger 1990; Simon & Warner 1992; Granovetter 1995; Aguilera 2005). Sociale relaties kunnen echter ook op andere domeinen hun vruchten afwerpen: Putnam (2000) toont aan dat kinderen niet alleen gezonder en veiliger opgroeien in wijken met een hoger sociaal kapitaal, maar er ook een betere opleiding kunnen genieten. Verder leidt de aanwezigheid van sociaal kapitaal in de samenleving volgens de Amerikaanse socioloog tot een betere werking van de democratie en de economie (Putnam 2000). Bovendien heeft onderzoek herhaaldelijk aangetoond dat mensen met veel sociale contacten in een betere gezondheid verkeren (House, Landis & Umberson 1988; Seeman 1996; Berkman & Glass 2000). Ook tijdens het migratieproces spelen sociale netwerken een cruciale rol. Onderzoek naar de sociale contacten van etnisch-culturele minderheden toont aan dat sociale netwerken zorgen voor een daling van de risico’s en de kosten die met migratie gepaard gaan, een invloed hebben op de keuze van de migratiebestemming, belangrijke informatie aanleveren over de ontvangende samenleving en praktische steun bieden in de zoektocht naar huisvesting (Boyd 1989; Massey et al. 1993; Paspalanova 2006; Ryan et al. 2007; White 2010). Ook op de arbeidsmarkt zijn sociale contacten van vitaal belang voor migranten: leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die contact onderhouden met andere personen, hebben niet alleen een betere toegang tot de arbeidsmarkt, maar krijgen ook een hoger loon en/of oefenen een betere functie uit dan personen van buitenlandse origine met een minder uitgebouwd sociaal netwerk (zie o.m. Elliott & Sims 2001; Fernandez & Castilla 2001; Aguilera 2002; Sanders, Nee & Sernau 2002; Aguilera 2003; Aguilera & Massey 2003; Munshi 2003; Garcia 2005; Amuedo-Dorantes & Mundra 2007; de Vroome & van Tubergen 2010; Lancee 2010; Kanas, van Tubergen & Van der Lippe 2011). In dit hoofdstuk trachten we op basis van kwantitatieve gegevens een actueel beeld te schetsen van het sociale leven van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. We nemen de grootte en de etnisch-culturele samenstelling van hun vriendenkring onder de loep, gaan na in welke mate ze contacten onderhouden met hun buren en onderzoeken hun lidmaatschap van verenigingen en clubs in België. Tot slot zoomen we in op factoren die in relatie staan met het bridging sociaal kapitaal van mensen van Poolse afkomst. Allereerst staan we echter stil bij de literatuur rond sociaal kapitaal en bij voorgaand – hoofdzakelijk kwalitatief - onderzoek naar de sociale contacten van de Poolse gemeenschap in België.
63
4.2. 4.2.1.
Literatuur Sociaal kapitaal
Om de voordelen van sociale relaties te onderzoeken en te verklaren dient de theorie van het sociaal kapitaal vaak als uitgangspunt. Volgens deze theorie geven sociale netwerken toegang tot hulpbronnen die aangewend kunnen worden om bepaalde doelen te bereiken en/of levenscondities te verbeteren (Portes 1998). Een eenduidige definitie van het begrip ‘sociaal kapitaal’ bestaat echter niet. Zo omschrijft de Franse socioloog Bourdieu (1985, p. 248) sociaal kapitaal als ‘het geheel van bestaande en potentiële hulpbronnen die gerelateerd zijn aan een duurzaam netwerk van meer of minder geïnstitutionaliseerde relaties van wederkerigheid die als dusdanig erkend worden’. Putnam (2007, p. 137) definieert het concept als ‘networks and the associated norms of reciprocity and trustworthiness’. Van der Gaag en Snijders (2004, p. 201) leggen de nadruk op de persoonlijke voordelen die sociale contacten kunnen opleveren door sociaal kapitaal te omschrijven als ‘the collection of resources owned by the members of an individual’s personal social network, which may become available to the individual as a result of the history of these relationships’. Wanneer we de sociale verankering van etnisch-culturele minderheden onder de loep nemen, is Putnams (2000) onderscheid tussen bonding of bindend sociaal kapitaal en bridging of overbruggend sociaal kapitaal een interessant aanknopingspunt. Met bonding sociaal kapitaal refereert de socioloog naar sociale netwerken die, vrijwillig of uit noodzaak, hoofdzakelijk personen met dezelfde kenmerken verenigen. Etnische zelforganisaties zijn een voorbeeld. Sociale netwerken die daarentegen bestaan uit individuen met verschillende achtergronden en sociale posities bevorderen het bridging of overbruggend sociaal kapitaal. Het gaat bijvoorbeeld om verenigingen die personen van diverse etnisch-culturele minderheidsgroepen samenbrengen. Volgens Putnam (2007, pp. 143-144) sluiten beide vormen van sociaal kapitaal elkaar niet per definitie uit: ‘Too often, without really thinking about it, we assume that bridging social capital and bonding social capital are inversely correlated in a kind of zero-sum relationship (…) I believe that assumption is often false. In other words, high bonding might well be compatible with high bridging, and low bonding with low bridging.’ Deze stelling wordt bevestigd door Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2009): in hun studie bij personen van Marokkaanse en Turkse origine in Vlaanderen tonen de onderzoekers aan dat personen die veel contact hebben met mensen uit de eigen etnisch-culturele gemeenschap, ook regelmatige contacten onderhouden met autochtonen. Welke vorm van sociaal kapitaal levert de meeste voordelen op voor leden van etnischculturele minderheidsgroepen? Op deze vraag lopen de antwoorden uiteen: beide vormen van sociale contacten lijken voor- en nadelen te hebben. Zo zouden de solidariteit en het vertrouwen die heersen binnen bonding netwerken, positieve resultaten opleveren op de arbeidsmarkt. Ze zorgen er immers niet alleen voor dat informatie snel verspreid wordt binnen het netwerk, maar ook dat leden elkaar steunen bij het vinden en het behouden van een job. Bovendien leiden banden met personen van de eigen gemeenschap tot een gevoel van samenhorigheid en spelen ze een belangrijke rol in de ontwikkeling van een persoonlijke identiteit (zie o.m. Waldinger 1994; Putnam 2000; Sanders, Nee & Sernau 2002; Leonard & Onyx 2003; Drever & Hoffmeister 2008).
64
Hoewel bonding netwerken hun hulpbronnen efficiënt verdelen over insiders, kunnen ze negatieve effecten hebben voor de leden van het netwerk en de gemeenschap in het algemeen. Leden van bonding netwerken staan immers vaak wantrouwig en afstandelijk ten aanzien van de omringende samenleving zodat informatiestromen tussen de gemeenschap en de gastsamenleving beperkt blijven en de integratie bemoeilijkt wordt (Portes 1998; Adler & Kwon 2000; Putnam 2000; Bowles & Gintis 2002). Bovendien kunnen sociale verplichtingen en verwachtingen binnen bonding sociale netwerken de mobiliteit en de autonomie van de leden beperken (Bach & Carroll-Seguin 1986; Portes & Sensenbrenner 1993; Portes 1998; Read 2004). Ook op de arbeidsmarkt kunnen uitsluitend intra-etnische contacten een belemmering vormen voor etnisch-culturele minderheden. Ooka en Wellman (2003, p.14) stelden op basis van een onderzoek naar sociaal kapitaal bij Engelse, Duitse, Joodse, Oekraïense en Italiaans-Canadese migranten in Toronto: ‘Those in lower-status groups who use intraethnic contacts are more likely to get low-paying jobs because their contacts (usually of the same gender) are likely to be in low-paying jobs’. Bridging sociaal kapitaal lijkt daarentegen positieve gevolgen te hebben op de arbeidsmarkt: migranten die contacten hebben met autochtonen, hebben niet alleen vaker een baan, maar ook een hoger loon (Ooka & Wellman 2003; Aguilera 2005; de Vroome & van Tubergen 2010; Lancee 2010). Voor deze vaststelling worden verschillende verklaringen aangehaald: contacten met de autochtone bevolking zouden positief zijn omdat de meeste werkgevers autochtoon zijn, omdat autochtonen beter vertrouwd zijn met de ontvangende samenleving, over het algemeen hoger opgeleid zijn, meer prestigieuze jobs uitoefenen en daardoor beter geïnformeerd zijn en meer invloedrijke sociale contacten hebben (De Graaf & Flap 1988; Heath & Yu 2005; Haug 2007; Kanas & van Tubergen 2009). Door een brug te slaan met andere groepen in de samenleving worden individuen bovendien geconfronteerd met alternatieve denkwijzen en krijgen ze toegang tot unieke informatie waarover de meerderheidsgroep beschikt (Burt 2004). Andere voordelen van bridging sociaal kapitaal zijn: een betere verspreiding van informatie, de afname van vooroordelen ten aanzien van de outgroup en een verhoogde kans op een goede opleiding (Putnam 2000; Pettigrew & Tropp 2006). 4.2.2.
Sociale contacten in de Poolse gemeenschap
Studies bij de eerste ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten die vanaf het einde van de vorige eeuw naar België migreerden, leren dat sociale contacten een belangrijke rol hebben gespeeld in het migratieproces van mensen van Poolse origine (Kuzma 2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). In haar doctoraatsscriptie over mensen van Poolse afkomst zonder papieren in Brussel toont Paspalanova (2006) aan dat landgenoten die reeds in Brussel verblijven, de kosten van migratie sterk verminderen door nieuwkomers te helpen in hun zoektocht naar een onderkomen en een baan. Door bovendien belangrijke informatie aan te leveren over het leven in de stad, overtuigen ze heel wat potentiële migranten in hun land van herkomst om voor Brussel te kiezen. Op die manier komt een proces van kettingmigratie op gang. Ook na het migratieproces blijven de sociale contacten van mensen van Poolse afkomst zonder papieren in België voornamelijk beperkt tot de eigen etnisch-culturele gemeenschap. Uitgezonderd voor werk- en schoolaangelegenheden bewogen mensen van Poolse afkomst zich in de jaren negentig voornamelijk binnen de eigen
65
gemeenschap (Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). Een verklaring voor deze relatief beperkte sociale contacten met autochtonen wordt gezocht in de illegale positie van de meerderheid van de Poolse migranten voor de toetreding van Polen tot de Europese Unie in 2004 (Grzymała-Kazłowska 2005). Toch concluderen Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 87) op basis van hun onderzoek bij Poolse pendelmigranten in Leuven dat mensen van Poolse afkomst, ook na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, de behoefte hebben om nauwe contacten te onderhouden met mensen met dezelfde afkomst: ‘In establishing social groups during migration, Poles are natural partners to each other’. De onderzoekers zien in de eerste plaats de beperkingen op de arbeidsmarkt als verklaring voor dit fenomeen 14: ‘Labour market limitations contribute to the increase of such feelings as alienation from the social system of Belgium. Many of our respondents do not feel themselves to be equal partners with Belgians. In order to satisfy the need of having interactions with their equals, contacts based on a level playing field, Poles come into contact with fellow Poles’ (Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki 2009, p. 86). Een ander obstakel voor interetnische contacten betreft het gebrek aan een gemeenschappelijke taal (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). Ondanks deze hinderpalen toont onderzoek aan dat soms hechte vriendschappen ontstaan tussen mensen van Poolse en Belgische origine. Zo hebben werkgevers, ondanks de taalbarrière, vaak nauwe contacten met hun Poolse huishoudsters en bouwen Poolse zelfstandigen soms goede relaties op met tevreden klanten. De laatste jaren komen personen van Poolse origine bovendien meer en meer in contact met Belgische ouders via hun kinderen (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Hoewel mensen van Poolse afkomst veel belang hechten aan contacten met landgenoten, tonen studies aan dat er vanaf de jaren negentig competitie en wantrouwen heerste binnen de Poolse gemeenschap. Op basis van diepte-interviews met documentloze Poolse werkkrachten in Brussel, besluit Grzymała–Kazłowska (2005, p. 678) dat de samenwerkingsverbanden zich beperken tot familieleden en dat mensen van Poolse afkomst slechts hulp bieden aan Poolse migranten indien ze er zelf de vruchten van kunnen plukken: ‘Migrants trade in information about jobs, bargains (i.e. second-hand cars), favourable legal opportunities, offers of inexpensive accomodation, etc. Some of the undocumented workers deduct a part of the wages of recruited persons (sometimes even relatives or acquaintances) for putting them into contact with future employers’. Volgens de onderzoekster is dit gebrek aan solidariteit een gevolg van de verzadiging van de informele arbeidsmarkt in deze periode. Bovendien leidde de toestroom van mensen uit de voormalige Sovjet-Unie, ex-Joegoslavië en Roemenië tot extra competitie op de informele arbeidsmarkt in Brussel. Naast de economische competitie zorgen ook andere factoren voor spanningen binnen de Poolse gemeenschap in België. Heel wat mensen van Poolse afkomst storen zich aan landgenoten die er een minnaar of minnares op nahouden in de ontvangende samenleving of aan personen die de negatieve stereotypes die leven bij mensen van Belgische afkomst, bevestigen. Door deze houding zouden ze niet alleen zichzelf, maar
14
De Belgische arbeidsmarkt werd pas volledig opengesteld voor mensen van Poolse afkomst op 1 mei 2009.
66
ook hun landgenoten, thuisland en andere migranten in diskrediet brengen (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). Op basis van gesprekken met sleutelpersonen binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen, besluiten Levrau, Piqueray en Vancluysen (2011) dat slechts weinig mensen van Poolse afkomst lid zijn van organisaties in België. Ook in Nederland komen onderzoekers tot de vaststelling dat slechts weinig Polen activiteiten of bijeenkomsten bijwonen van organisaties in het verenigingsleven (Gijsberts 2011). Mogelijke verklaringen hiervoor zijn tijdsgebrek en het gebrek aan interesse voor ontspanning binnen de Poolse gemeenschap. Verder kwam uit de semigestructureerde interviews in Antwerpen naar voor dat het aantal Poolse verenigingen in Antwerpen niet alleen beperkt is, maar dat zij ook een moeilijk bestaan kennen omwille van een gebrek aan onderlinge communicatie, afstemming en eensgezindheid (Gijsberts 2011; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011).
4.3.
Resultaten
Om de sociale contacten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen in kaart te brengen, onderzoeken we in navolging van Putnam (2000) zowel de informele als de formele contacten van personen van Poolse afkomst. Concreet onderscheiden we drie aspecten van het sociale leven: de vriendschapsrelaties, het contact met buren en de participatie aan het verenigingsleven. Vooraleer we deze verschillende thema’s behandelen, toont onderstaande cirkeldiagram het belang van sociale contacten aan voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Bijna twee derde van de personen van Poolse origine die momenteel werken, hebben hun huidige job gevonden via familie of via vrienden of kennissen. Ter vergelijking: iets minder dan 24% van de respondenten geeft aan zijn of haar baan gevonden te hebben via een uitzendbureau of een vacature. Figuur 14: Kanalen om aan werk te komen (in procenten) – respondenten die werken (N=328)
4,9%
0,9%
0,6%
5,5%
Vrienden of kennissen Familie Uitzendbureau
11,0% 12,5%
47,6%
Vacature in krant, tijdschrift of op het internet Andere VDAB
17,1%
Een Poolse organisatie
Tabel 19 geeft een algemeen overzicht van de contacten van personen van Poolse origine in Antwerpen. Bijna 40% van de respondenten geeft aan meer in contact te komen met mensen van Belgische afkomst dan met mensen van Poolse afkomst. Verder stellen we vast dat 29% van de ondervraagden meer contact heeft met
67
personen van dezelfde etnisch-culturele groep en dat 31% even vaak contact heeft met mensen van Poolse afkomst als met mensen van Belgische afkomst. Tabel 19: Contact in het dagelijks leven (in procenten) – volledige dataset
Meer contact met mensen van Poolse afkomst dan met mensen van Belgische afkomst Even veel contact met mensen van Poolse afkomst als met mensen van Belgische afkomst Meer contact met mensen van Belgische afkomst dan met mensen van Poolse afkomst Totaal
4.3.1.
n
%
120
28,9
130
31,3
165
39,8
415
100,0
Vriendenkring
Om inzicht te krijgen in de sociale relaties van personen van Poolse origine in Antwerpen, werden een aantal vragen gesteld die peilden naar de grootte van hun vriendenkring in België en naar de etnische-culturele samenstelling ervan. Figuur 15 toont ons dat de respondenten over het algemeen een relatief uitgebreide vriendenkring hebben: meer dan twee derde van de ondervraagden geeft aan minstens zes vrienden te hebben. Van deze groep heeft de meerderheid een vriendenkring die meer dan 15 personen telt. Een relatief klein aandeel van 3% van de mensen van Poolse afkomst heeft helemaal geen vrienden of vriendinnen. Figuur 15: Grootte vriendenkring in België (in procenten) – volledige dataset 40
35,7% 28,2%
30
21,8% 20 10,9% 10 3,4% 0
0
1 tot 5
6 tot 10
11 tot 15
> 15
Aantal vrienden in België
Om de etnisch-culturele samenstelling van de vriendengroep van mensen van Poolse origine na te gaan, werd aan de respondenten gevraagd hoeveel vrienden van Poolse, Belgische en/of van een andere afkomst ze hebben. Figuur 16 toont ons dat de vriendenkring van mensen van Poolse afkomst in België voornamelijk uit leden van de eigen etnisch-culturele groep bestaat: bijna de helft zegt meer dan vijf vrienden van
68
Poolse afkomst te hebben. Voor vrienden van Belgische afkomst loopt dit percentage terug tot 25%. Bovendien geeft 35% van de respondenten aan helemaal geen vrienden van Belgische afkomst te hebben in België. Ter vergelijking: wanneer het gaat om vrienden van Poolse afkomst zegt iets minder dan 10% geen vrienden te hebben. Verder merken we op dat een meerderheid van de ondervraagden geen vrienden heeft van een andere afkomst dan de Belgische en de Poolse. Iets meer dan 11% van de ondervraagden geeft aan meer dan vijf vrienden van een andere afkomst te hebben. Figuur 16: Hoeveel vrienden of vriendinnen van … afkomst hebt u in België? (in procenten) – volledige dataset
60
55,8%
50 40
42,4% 39,8% 35,2%
33,2%
30
24,1%
20 10 0
19,5%
14,9%
9,6%
7,5%
0
1 tot 5
6 tot 10
7,5% 4,3% 2,7%
1,7%
11 tot 15
1,9% > 15
Poolse afkomst (n=415) Belgische afkomst (n=415) Andere afkomst dan de Poolse of de Belgische (n=416)
Aangezien de interpretatie van de begrippen ‘vriend’ en ‘vriendin’ kan verschillen van persoon tot persoon (cf. Parker & De Vries 1993; Adams, Blieszner & De Vries 2000), werd een meer gedetailleerde vraag opgenomen in de survey. Concreet werd de respondenten gevraagd om aan de drie vrienden of vriendinnen te denken met wie zij het meest contact hebben in hun vrije tijd in België. Vervolgens dienden zij aan te geven hoeveel van deze drie vrienden of vriendinnen van Poolse, Belgische of een andere afkomst zijn. Personen die aangaven geen drie vrienden te hebben of ‘weet niet’ antwoordden, worden buiten beschouwing gelaten in de analyse.
69
Figuur 17: Hoeveel van de drie vrienden of vriendinnen met wie je in je vrije tijd in België het meest contact hebt zijn van … afkomst? (in procenten) – respondenten met drie vrienden of vriendinnen (N=338) 90
85,2%
80
71,3%
70
63,9%
60 50 40 30
19,5%
20 10
12,1%
11,2%
5,9%
18,9% 5,9%
0
0 Poolse afkomst
1 Belgische afkomst
2
2,1%
3,3% 0,6%
3
Andere afkomst dan Poolse of Belgische afkomst
Als we figuur 17 onder de loep nemen, merken we op dat de drie beste vrienden van mensen van Poolse afkomst in België voornamelijk personen van de eigen etnischculturele groep zijn: maar liefst 94% van de respondenten rekent minstens één persoon van Poolse afkomst bij zijn of haar drie beste vrienden in België. Bijna twee derde van de respondenten geeft aan dat zijn of haar drie beste vrienden of vriendinnen in België allemaal van Poolse afkomst zijn. Verder tonen de resultaten dat minder dan 30% van de respondenten minstens één persoon van Belgische afkomst tot zijn of haar drie beste vrienden rekent. Bij de meerderheid van deze mensen gaat het slechts om één persoon van Belgische afkomst. Tot slot blijken er in België weinig nauwe vriendschappen te bestaan tussen mensen van Poolse origine en personen met een andere afkomst: meer dan 85% van de respondenten rekent geen mensen van een andere afkomst dan de Poolse of de Belgische tot zijn of haar drie beste vrienden. Twee respondenten (0,6%) geven aan dat hun drie beste vrienden in België allemaal een andere afkomst hebben dan de Belgische of de Poolse. Uit de voorgaande analyses met betrekking tot de vriendschapsrelaties kunnen we concluderen dat personen van Poolse origine in Antwerpen voornamelijk bonding sociaal kapitaal hebben opgebouwd. Toch rekent ook een belangrijk aandeel van de respondenten autochtonen tot zijn of haar vriendengroep. We stellen ons dan ook de vraag welke personen voornamelijk vriendschapsrelaties uitbouwen met mensen van Belgische afkomst. In tabel 20 gaan we na of het gemiddeld aantal vrienden van Belgische afkomst verschilt naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur.
70
Tabel 20: Aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (gemiddelden) – volledige dataset Aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst Totaal
4,99
Geslacht* Man
6,24
Vrouw
4,21
Leeftijd 18-30 jaar
5,30
31-50 jaar
4,90
51-70 jaar
4,76
Opleidingsniveau Maximaal basisonderwijs
5,18
Lager secundair onderwijs
4,70
Hoger secundair onderwijs
5,73
Hoger onderwijs
4,80
Verblijfsduur in België** 0-4 jaar
4,06
5-9 jaar
3,80
10-14 jaar
4,61
≥ 15 jaar
8,22
ANOVA * p < .05 ** p<.01
De respondenten hebben gemiddeld vijf vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst, zo blijkt uit tabel 20. De vriendenkring van mannen van Poolse afkomst telt meer autochtonen dan die van de vrouwen uit deze etnisch-culturele groep. Met gemiddeld acht vrienden van Belgische afkomst hebben mensen van Poolse origine die 15 jaar of langer in België verblijven het meest autochtone vrienden. Over het algemeen lijken jongeren meer vrienden van Belgische afkomst te hebben dan ouderen, maar dit verschil is niet significant. Tot slot merken we op dat het gemiddeld aantal vrienden van Belgische afkomst niet significant verschilt tussen laag- en hoogopgeleide mensen van Poolse afkomst. 4.3.2.
Contact met buren
Naast de vriendschapsrelaties van personen van Poolse origine, worden ook de contacten met buurtbewoners van deze groep geanalyseerd. Voor veel mensen speelt het sociale leven zich immers in belangrijke mate af in en rond de eigen woning. Daarom werd aan de respondenten gevraagd hoe vaak zij een praatje slaan met mensen van Belgische en Poolse afkomst die in hun buurt wonen. Personen die aangaven dat er geen mensen van Belgische of Poolse afkomst in hun buurt wonen, worden niet in de analyse betrokken. Wanneer we de antwoordverdelingen in figuur 18 onder de loep nemen, stellen we vast dat deze nagenoeg gelijk lopen voor contacten met buren van Belgische of Poolse afkomst. Terwijl ongeveer 50% meerdere keren per week of elke dag met mensen van Belgische afkomst uit de buurt praat, slaat iets meer dan 54% meerdere keren per
71
week of elke dag een praatje met buren van Poolse afkomst. Bovendien praat respectievelijk 12% en 13% van de respondenten nooit met buren van Belgische of Poolse afkomst. Een chi-kwadraattest toont aan dat de verschillen niet significant zijn. Figuur 18: Frequentie babbeltje met buren van Belgische en Poolse afkomst (in procenten) – respondenten met buren van Belgische / Poolse afkomst 35 30
29,9% 27,0%
25
23,2% 24,7%
20
17,0%
15
15,6%
13,6%
11,7% 12,6%
10,9%
10
7,4% 6,4%
5 0
Elke dag
Meerdere keren per week
Ongeveer één keer per week
Buren van Belgische afkomst (n=418)
Ongeveer één Enkele keren per keer per maand jaar
Nooit
Buren van Poolse afkomst (n=405)
Een bivariate analyse, waarvan de resultaten weergegeven worden in tabel 21, toont ons dat mensen van Poolse afkomst die langer in ons land verblijven meer contacten hebben met mensen van Belgische afkomst uit hun buurt. Personen die minder dan vier jaar in België verblijven, hebben het minst contact met buren van Belgische afkomst: exact 40% van de respondenten uit deze groep heeft dagelijks of meerdere keren per week contact met autochtone buren. Ter vergelijking: bij mensen van Poolse afkomst die 15 jaar of langer in België verblijven, loopt dit aandeel op tot 63%. Verder merken we op dat lager opgeleide respondenten (maximaal basisonderwijs) beduidend minder contact hebben met autochtone buren dan hoger opgeleide mensen van Poolse afkomst. Voor geslacht en leeftijd stellen we geen significante verschillen vast.
72
Tabel 21: Dagelijks of meerdere keren per week contact met autochtone buren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset Contact met autochtone buren (dagelijks of meerdere keren per week) n % Totaal
210
50,2
Geslacht Man
82
51,3
128
49,6
18-30 jaar
53
45,7
31-50 jaar
121
52,4
51-70 jaar
36
50,7
4
18,2
123
50,2
Vrouw Leeftijd
Opleidingsniveau* Maximaal basisonderwijs Lager secundair onderwijs Hoger secundair onderwijs
51
56,7
Hoger onderwijs
31
51,7
0-4 jaar
40
40,0
5-9 jaar
51
42,9
10-14 jaar
63
56,8
≥ 15 jaar
54
62,8
Verblijfsduur in België**
2
Chi * p<.05 ** p<.01
4.3.3.
Lidmaatschap van verenigingen
Om een beeld te krijgen van de formele sociale contacten van personen van Poolse origine, peilden we in de vragenlijst naar het lidmaatschap van verenigingen en clubs. Niet alleen wordt de algemene participatie van de personen van Poolse origine nagegaan, ook wordt aandacht besteed aan het soort verenigingen waarvan ze lid zijn en aan de etnisch-culturele samenstelling ervan. Figuur 19 toont dat slechts een kleine minderheid van de Poolse gemeenschap in Antwerpen de weg naar verenigingen in België vindt: iets minder dan 14% van de respondenten is lid van minstens één vereniging of club. 15 Deze cijfers liggen in de lijn met voorgaand onderzoek en lijken de stelling te bevestigen dat mensen van Poolse afkomst in de eerste plaats naar België komen om te werken (cf. supra).
15
Niet weergegeven analyses tonen aan dat er geen significante verschillen zijn tussen het lidmaatschap van mannen en vrouwen van Poolse afkomst.
73
Figuur 19: Lid van een vereniging of club in België (in procenten) – volledige dataset
13,9%
Lid van een vereniging of club in België Geen lid van een vereniging of club in België
86,1%
Wanneer we het soort verenigingen waarvan mensen van Poolse afkomst lid zijn, van naderbij bekijken, stellen we vast dat een meerderheid van de respondenten die lid zijn van een organisatie, actief is binnen een vakbond, middenstandsorganisatie of werkgeversorganisatie. 16 Ook dit is mogelijk een indicatie dat heel wat personen van Poolse afkomst in Antwerpen sterk op hun baan gericht zijn. Gezien het beperkte absolute aantal respondenten in ons databestand dat lid is van een vereniging, kan hierover echter geen definitief oordeel gevormd worden. Zoomen we in op de sociaal-culturele samenstelling van de verenigingen dan merken we dat minder dan 10% van de mensen van Poolse afkomst die lid zijn van één of meer verenigingen, deel uitmaakt van een organisatie met (bijna) alleen leden van Poolse afkomst. Van de mensen van Poolse afkomst die lid zijn van een vereniging of club in België, maakt daarentegen 90% deel uit van een organisatie met minstens de helft leden van Belgische afkomst. Gezien het kleine aantal respondenten dat actief is in het verenigingsleven in België, dienen we voorzichtig te zijn met uitspraken over de etnisch-culturele samenstelling van de organisaties. Toch lijken deze bevindingen aan te sluiten bij voorgaand onderzoek bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Tabel 22: Etnisch-culturele samenstelling van de verenigingen of clubs (in procenten) – respondenten die lid zijn van een vereniging of club in België (N=58) Verenigingen met (bijna) alleen leden van Poolse afkomst
Verenigingen met minstens de helft leden van Belgische afkomst
n
%
n
%
51
91,1
4
7,5
Eén
2
3,6
39
73,6
Meer dan één
3
5,4
10
18,9
56
100,0
53
100,0
Geen
Totaal
16 Exact 50,0% van de respondenten die lid zijn van een vereniging of club zijn lid van een vakbond, middenstandsorganisatie of werkgeversorganisatie. Ongeveer een vierde van de personen die lid zijn van een vereniging of club in België zijn lid van een sportvereniging.
74
4.3.4.
Determinanten bridging sociaal kapitaal
Nu we een algemeen beeld hebben van de informele en formele sociale contacten van personen van Poolse origine, gaan we op zoek naar elementen die verschillen in bridging sociaal kapitaal verklaren. Centraal staat de vraag welke factoren ertoe bijdragen dat mensen van Poolse afkomst vriendschappen opbouwen, dan wel contacten onderhouden met de autochtone meerderheid. 17 Om een antwoord te formuleren op deze vragen, voeren we multiple regressieanalyses uit: we stellen de variabelen ‘aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst’ en ‘contact met mensen van Belgische afkomst uit de buurt’ afhankelijk van verschillende verklarende variabelen die geselecteerd werden op basis van eerdere studies naar het sociaal kapitaal van etnisch-culturele minderheidsgroepen. Achtergrondkenmerken. Studies bij etnisch-culturele minderheden tonen aan dat mannen, jongeren, hoogopgeleiden en personen die langer in de ontvangende samenleving verblijven, meer autochtone vrienden hebben en frequenter contacten onderhouden met autochtonen dan vrouwen, ouderen, laagopgeleiden en personen die recenter in de ontvangende samenleving zijn aangekomen (Gijsberts & Dagevos 2005; Dagevos, Schellingerhout & Vervoort 2007; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Martinovic, van Tubergen & Maas 2009; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; van Doorn 2011). In de eerste stap van de analyse gaan we na of deze bevindingen ook van toepassing zijn op de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabelen geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België op te nemen in de analyse. Bonding sociaal kapitaal. Voorgaand onderzoek bij leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen stelde een positief verband vast tussen de hoeveelheid bridging en bonding sociaal kapitaal. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die meer vrienden of contacten hebben binnen de eigen gemeenschap zouden ook meer interetnische vriendschapsrelaties en contacten opbouwen (Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Nannestad, Svendsen & Svendsen 2008; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). Om te testen of deze samenhang ook binnen de Poolse gemeenschap bestaat, voegen we de variabelen ‘aantal vrienden van Poolse afkomst’ en ‘contact met mensen van Poolse afkomst uit de buurt’ toe aan de analyse. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst die meer vrienden van Poolse afkomst hebben en frequenter contact onderhouden met buren van Poolse afkomst, meer autochtone vrienden hebben en meer contact onderhouden met buren van Belgische afkomst. Etnisch-culturele samenstelling van de buurt. Een andere factor die in verschillende studies samenhangt met bridging sociaal kapitaal van leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen is de etnisch-culturele samenstelling van de buurt waar ze wonen. Concreet zou het contact tussen etnisch-culturele minderheden en autochtonen toenemen naarmate het aandeel autochtonen in de buurt groter is (Emerson, Kimbro & Yancey 2002; Van der Laan Bouma Doff 2004; Gijsberts & Dagevos 2005; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). We testen deze relatie binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabele ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt’ toe te voegen: aan de respondenten werd gevraagd om zelf een inschatting te
17 Gezien het beperkt aantal mensen van Poolse afkomst in ons databestand dat lid is van een autochtone vereniging, is het niet mogelijk om via een multiple regressieanalyse op zoek te gaan naar factoren die samenhangen met de participatie van mensen van Poolse afkomst in autochtone organisaties.
75
maken van de samenstelling van hun woonbuurt. Antwoordcategorieën lopen van 1=bijna alleen mensen van een andere afkomst tot 5=bijna alleen mensen van Belgische afkomst. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst meer bridging sociaal kapitaal opbouwen naarmate er meer mensen van Belgische origine in hun buurt wonen. Taalkennis. Het vierde en laatste model onderzoekt de relatie tussen taalkennis en bridging sociaal kapitaal. Verschillende studies bij etnisch-culturele minderheden toonden een positief verband aan tussen de beheersing van de meerderheidstaal van deze groepen en hun interetnische contacten en vriendschappen (Fong & Isajiw 2000; Weijters & Scheepers 2003; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Martinovic, van Tubergen & Maas 2009). We nemen een schaal op die de Nederlandse taalbeheersing van de respondent in kaart brengt aan de hand van twee items (Cronbach’s alpha=0,896). Het eerste item geeft aan in welke mate de respondent Nederlandstalige brieven en folders begrijpt, het tweede item meet hoe veel men begrijpt als men in het Nederlands wordt aangesproken. In beide gevallen gaat het om een subjectieve inschatting van de respondent over zijn of haar beheersing van het Nederlands. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst meer autochtone vrienden hebben en vaker met autochtone buren praten naarmate hun kennis van het Nederlands beter is. Tabel 23 geeft een overzicht van de factoren die samenhangen met het aantal autochtone vrienden van personen van Poolse afkomst. In overeenstemming met de bivariate analyses vinden we alleen voor de achtergrondkenmerken geslacht en verblijfsduur een significant verband: mannen van Poolse afkomst hebben meer vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst dan vrouwen van Poolse origine en het aantal autochtone vrienden neemt toe naarmate men langer in België verblijft. Na toevoeging van de variabele die het aantal vrienden van Poolse afkomst meet, merken we op dat mensen van Poolse origine die veel vrienden van Poolse afkomst hebben, ook veel autochtonen tot hun vriendenkring rekenen. We kunnen, in navolging van eerdere studies, concluderen dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet uitsluiten. Verder stellen we vast dat de invloed van geslacht niet langer significant is: mannen van Poolse afkomst hebben niet alleen meer Belgische, maar ook meer Poolse vrienden dan vrouwen van Poolse origine. 18 Stap 3 leert ons dat de etnisch-culturele samenstelling van de buurt niet samenhangt met het aantal interetnische vriendschapsbanden. Mogelijk komen mensen van Poolse afkomst op andere plaatsen dan hun woonwijk in contact met autochtonen en bouwen ze bijgevolg buiten de wijk vriendschappen op. De laatste stap van de analyse toont aan dat de taalbeheersing van mensen van Poolse origine een belangrijke impact heeft op de samenstelling van hun vriendenkring: naarmate mensen van Poolse afkomst het Nederlands beter onder de knie hebben, hebben ze meer personen van Belgische afkomst in hun vriendenkring. Verder blijkt uit deze stap dat het effect van verblijfsduur in België slechts indirect verloopt via taalkennis. We kunnen besluiten dat personen die langer in België verblijven, meer autochtone vrienden hebben omdat ze het Nederlands beter beheersen.
18 De impact van opleidingsniveau wordt significant onder controle van het aantal Poolse vrienden (p=.049). Aangezien de p-waarde slechts heel nipt onder het significantieniveau ligt en het effect niet bevestigd wordt in andere stappen van de analyse, besteden we hier verder geen aandacht aan in de bespreking van de resultaten.
76
77
Tabel 23: Lineaire regressieanalyse van het aantal vrienden of vriendinnen van Belgische afkomst – volledige dataset
Tabel 24 geeft weer welke kenmerken samenhangen met het contact dat personen van Poolse afkomst hebben met autochtonen uit de buurt. Onze hypotheses met betrekking tot opleidingsniveau en verblijfsduur worden bevestigd: mensen van Poolse origine hebben meer contact met autochtone buren naarmate ze hoger opgeleid zijn en langer in België verblijven. Deze bevindingen sluiten aan bij de resultaten van onze bivariate analyses. In de tweede stap stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst vaker contact hebben met autochtone buren naarmate ze regelmatiger een praatje slaan met mensen van Poolse origine die in de buurt wonen. Ook voor de etnisch-culturele samenstelling van de buurt wordt onze hypothese bevestigd: naarmate er meer mensen van Belgische afkomst in hun buurt wonen, hebben personen van Poolse origine meer contact met autochtonen. Stap 4 leert ons tot slot dat ook de taalbeheersing van personen van Poolse afkomst van groot belang is voor de contacten met autochtone buren. Naarmate mensen van Poolse origine een betere kennis van het Nederlands hebben, slaan ze vaker een praatje met autochtone buren. We merken bovendien dat de gevonden effecten van verblijfsduur en opleidingsniveau slechts onrechtstreeks gelden. Dit impliceert dat mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven en hoger opgeleid zijn, meer contact hebben met autochtonen omdat ze het Nederlands beter beheersen.
78
79
Tabel 24: Lineaire regressieanalyse van de frequentie van contact met autochtone buren – volledige dataset
4.4.
Besluit
Sociale contacten zijn van groot belang voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen: bijna twee derde van de personen van Poolse origine die momenteel werken, hebben hun job gevonden via familie of via vrienden of kennissen. Daarom hielden we de sociale relaties van de Poolse gemeenschap in Antwerpen tegen het licht. Drie verschillende aspecten werden onderzocht: de vriendenkring van mensen van Poolse afkomst, hun contacten in de buurt en hun deelname aan het verenigingsleven in België. Op basis van de resultaten kunnen we besluiten dat de Poolse gemeenschap in Antwerpen haar sociaal kapitaal voornamelijk op een informele manier opbouwt: amper 14% van de respondenten is in België lid van een vereniging of club. Als mensen van Poolse afkomst lid zijn, is dat meestal van een vereniging met voornamelijk leden van Belgische afkomst. Verder merken we op dat de vriendenkring van personen van Poolse afkomst hoofdzakelijk uit andere mensen van Poolse origine bestaat. Terwijl meer dan 90% van de respondenten minstens één vriend van Poolse afkomst heeft, loopt dit percentage voor autochtone vrienden terug tot 65%. Voor de drie beste vrienden of vriendinnen in België stellen we een gelijkaardig patroon vast: 94% van de personen van Poolse afkomst rekent minstens één persoon van Poolse origine tot zijn drie beste vrienden of vriendinnen. Bij 64% van de mensen van Poolse afkomst zijn de drie beste vrienden allemaal van Poolse afkomst. Ter vergelijking: bij amper drie procent van de respondenten zijn de drie beste vrienden allemaal van Belgische afkomst. Meer dan 70% rekent helemaal geen autochtonen tot zijn drie beste vrienden. Met betrekking tot de contacten met buren tonen onze resultaten aan dat mensen van Poolse afkomst ongeveer even vaak een praatje slaan met mensen van Poolse afkomst als met autochtonen uit de buurt. Een andere belangrijke bevinding heeft betrekking op het bridging sociaal kapitaal van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Onze resultaten tonen aan dat mensen van Poolse afkomst die veel vrienden hebben binnen de eigen gemeenschap en geregeld een praatje slaan met buren van Poolse origine, ook meer autochtonen tot hun vriendenkring rekenen en meer contact hebben met autochtone buren. We kunnen besluiten dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet uitsluiten. Integendeel, beide vormen van sociaal kapitaal lijken elkaar te versterken. Tot slot dient gewezen te worden op het belang van taalbeheersing voor de sociale contacten van mensen van Poolse afkomst. Personen van Poolse origine die het Nederlands beter onder de knie hebben, hebben niet alleen meer contacten met mensen van Belgische afkomst, maar bouwen ook vaker vriendschappen met hen op. Kennis van het Nederlands lijkt dan ook een belangrijke factor te zijn die mensen van Poolse afkomst ertoe aanzet om contacten te leggen buiten de eigen gemeenschap.
80
5. 5.1.
Transnationale activiteiten Inleiding
Telefoongesprekken, e-mailberichten, bezoekjes aan of materiële steun voor familie en vrienden: het zijn slechts enkele manieren die migranten toelaten om banden te onderhouden met hun land van herkomst. Deze grensoverschrijdende activiteiten van migranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen worden in de internationale onderzoeksliteratuur verbonden met het concept ‘transnationalisme’. Onderzoek naar de transnationale activiteiten van migranten en hun nakomelingen vindt haar oorsprong in het begin van de jaren negentig, toen antropologen vaststelden dat migranten grensoverschrijdende activiteiten en netwerken ontplooiden tussen hun herkomstland en hun land van vestiging. Deze onderzoekers definieerden transnationalisme als ‘the process by which immigrants build social fields that link together their country of origin and their country of residence’ (Glick Schiller, Basch & Blanc-Szanton 1992, p. 1). Sindsdien is de betekenis van het concept geëvolueerd naar: ‘the movements, communications, and other exchanges between people from emigration sources and their family, friends, and other acquaintances in destination locations’ (Dunn 2010, p. 2). In de volgende paragrafen gaan we dieper in op de transnationale activiteiten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. In een eerste paragraaf lichten we het concept transnationalisme toe. Vervolgens zoomen we in op enkele studies naar transnationale activiteiten bij mensen van Poolse afkomst. Hoewel deze onderzoeken een goede indicatie vormen voor het transnationale karakter van de Poolse migratie, ontbreken cijfergegevens over dit onderwerp. Bovendien werden de meeste studies uitgevoerd vóór de toetreding van Polen tot de Europese Unie en/of vóór de vrijmaking van de Belgische arbeidsmarkt, twee evoluties die de mogelijkheden voor transnationale mobiliteit, werkgelegenheid en vestiging vergroot hebben voor mensen van Poolse afkomst (Ryan 2011). In het laatste deel van dit hoofdstuk schetsen we aan de hand van cijfers dan ook een actueel beeld van de transnationale activiteiten van de geregistreerde Poolse bevolking in Antwerpen.
5.2. 5.2.1.
Literatuur Het concept transnationalisme
Over de betekenis en de omvang van het begrip transnationalisme heeft lange tijd onduidelijkheid bestaan. Sommige onderzoekers waren niet overtuigd van het vernieuwende karakter van het fenomeen en benadrukten dat in de migratiegeschiedenis verscheidene voorbeelden terug te vinden zijn van migranten die contacten onderhielden met vrienden en familie in het herkomstland (Glazer 1954; Foner 1997; Smith 2003). Anderen beklemtonen daarentegen de sterke wijzigingen in de transnationale activiteiten van migranten onder invloed van verschillende technologische en maatschappelijke evoluties. Dankzij onder meer het internet en goedkopere reismogelijkheden kunnen migranten nu regelmatiger, goedkoper en nauwer contact onderhouden met vrienden en familie in hun herkomstland, zo stellen
81
de onderzoekers (Portes 2003; Snel, Engbersen & Leerkes 2004; Levitt & Jaworsky 2007). Een ander debat heeft betrekking op de vraag welke activiteiten als transnationaal bestempeld kunnen worden. Volgens Portes (2003, p. 875) verwijst transnationalisme in de eerste plaats naar ‘cross-border activities of private grassroots actors, including immigrants’. Deze activiteiten ‘van onderuit’ moeten duidelijk onderscheiden worden van activiteiten ‘van bovenaf’, van bijvoorbeeld multinationale organisaties of ondernemingen. Al-Ali, Black en Koser (2001) benadrukken dat er geen duidelijke en algemene typologie bestaat van wat een transnationale activiteit is en wat niet. We stellen echter vast dat heel wat studies een onderscheid maken tussen economische, politieke en sociaal-culturele transnationale activiteiten (Portes 2001; Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002; Snel, Engbersen & Leerkes 2004). Voorbeelden van economische transnationale activiteiten zijn onder meer het opsturen van geld of goederen naar vrienden of familie in het land van herkomst en transnationaal ondernemerschap (zie o.m. Guarnizo 2003). Onder de noemer politieke transnationale praktijken kunnen verschillende activiteiten vallen. Østergaard-Nielsen (2003, p. 762) definieert ze als ‘various forms of direct cross-border participation in the politics of their country of origin by both migrants and refugees (such as voting and other support to political parties, participating in debates in the press), as well as their indirect participation via the political institutions of the host country (or international organizations)’. Ook sociaal-culturele transnationale activiteiten kunnen divers van aard zijn. Portes, Guarnizo en Landolt (1999, p. 221) omschrijven ze als ‘enterprises oriented towards the reinforcement of a national identity abroad or the collective enjoyment of cultural events and goods.’ Itzigsohn en Giorguli Saucedo (2002, p. 768) definiëren sociaalculturele transnationale activiteiten als ‘those transnational linkages that involve the recreation of a sense of community that encompasses migrants and people in the place of origin. (…) Sociocultural transnationalism refers to social practices that are more affective oriented and less instrumental than political or economic transnationalism’. Voorbeelden van sociaal-culturele transnationale activiteiten zijn: het onderhouden van contacten met of bezoekjes aan familie en vrienden in het land van oorsprong of deelname aan sociaal-culturele activiteiten in het land van verblijf die betrekking hebben op de eigen etnisch-culturele gemeenschap. Tot slot bestaan in de literatuur uiteenlopende visies over de impact van transnationalisme en dan vooral over de relatie tussen transnationale betrokkenheid en integratie. Integratie verwijst naar: ‘a process of learning a new culture, an acquisition of rights, access to positions and statuses, a building of personal relations to members of the receiving society and a formation of feelings of belonging and identification towards the immigration society. Integration is an interactive process between migrants and the receiving society. The receiving society has to learn new ways of interacting with the newcomers and adapt its institutions to their needs’ (Heckmann 2006, p. 18). Een eerste visie, die aanleunt bij de klassieke assimilatietheorie (Gordon 1964), stelt dat transnationalisme en integratie elkaar uitsluiten. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die sterk transnationaal georiënteerd zijn, kunnen zich volgens deze visie niet (volledig) integreren in hun nieuwe omgeving (Glick Schiller, Basch & Blanc-Szanton 1992; Faist 2000; Sana 2005). Een alternatieve opvatting beschouwt
82
transnationalisme en integratie daarentegen als twee simultane processen die geen belemmering hoeven te vormen voor mekaar. Volgens deze visie kunnen migranten en/of hun nakomelingen tegelijkertijd deel uitmaken van twee verschillende samenlevingen (zie o.m. Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002; Levitt 2003; Levitt & Glick Schiller 2004; Marcelli & Lowell 2005; Snel, Engbersen & Leerkes 2006; Portes 2007; Jayaweera & Choudhury 2008; Portes, Escobar & Arana 2009; Muller 2011). 5.2.2.
Transnationale activiteiten in de Poolse gemeenschap
Onderzoek naar transnationalisme bij Poolse migranten toont aan dat zij traditioneel sterke banden onderhouden met hun land van herkomst (Temple 1999). In het begin van de 20e eeuw al stelden Thomas en Znaniecki (1918) een intensieve briefwisseling vast tussen Poolse migranten in de Verenigde Staten en hun familieleden en vrienden thuis. Ook nu nog onderhouden veel Poolse migranten nauwe contacten met achterblijvers. Op basis van diepte-interviews met mensen van Poolse afkomst in Leicester concludeert Burrell (2003, p. 330): ‘Through a combination of visits, family contact and television programmes, all the interviewees were able to speak knowledgeably about unemployment in Poland, new shopping and fast food developments, and in some cases fashion and music.’ Ryan et al. (2007) stelden vast dat e-mails, berichtjes en goedkope telefoongesprekken –‘daily phone calls were not unusual’ (p. 11)- een belangrijke bron van emotionele steun zijn voor de Poolse gemeenschap in Londen. Bovendien kunnen zij ook voor praktische ondersteuning, zoals verschillende vormen van zorgverlening (bvb. kinderoppas), op transnationale netwerken rekenen. Ryan et al. (2009, p. 65) concluderen over mensen van Poolse afkomst in Londen: ‘they are often involved in complex family networks and relationships both in Britain and back home in Poland’. Studies naar de transnationale activiteiten van mensen van Poolse origine in België komen tot gelijkaardige conclusies. Met betrekking tot de sociaal-culturele transnationale activiteiten besluit Grzymała-Kazłowska (2005) op basis van diepteinterviews dat heel wat ongedocumenteerde Polen in Brussel zich in de periode vóór de EU-toetreding niet definitief vestigden omwille van ‘strong cultural, social and economic links with Poland’ (p. 682). Ook mensen die voltijds en langdurig werk hadden in België, bleven nauwe contacten onderhouden met familieleden en vrienden in Polen: ‘The majority of Polish workers try to go to Poland at least two or three times a year in order to visit family and celebrate religious holidays, festivals and ceremonies (i.e. Christmas or Easter, the first communions of family members, wedding ceremonies and funeral services)’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 682). Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011, p. 91) besluiten op basis van semigestructureerde interviews met Poolse sleutelfiguren in Antwerpen dat mensen van Poolse afkomst het, ook na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, als ‘een soort van plicht’ ervaren om feestdagen met familie in het land van herkomst te vieren ‘vanwege hun diepe hechting met Polen’. Daarnaast onderhouden mensen van Poolse origine volgens de onderzoekers contacten met achterblijvers via internet en langs de telefoon. Naast de sociaal-culturele activiteiten lijken ook economische transnationale activiteiten gemeengoed bij de Poolse gemeenschap in België. Op basis van haar onderzoek bij ongedocumenteerde Polen in Brussel concludeert Paspalanova (2006, p. 296): ‘all
83
commuters and over 90% of the undocumented settlers are sending money and goods to their country of origin’. Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) benadrukken dat deze transfers een belangrijke bijdrage leveren tot de groei van de Poolse lokale en regionale samenleving en dat er een hogere levensstandaard is in die steden en regio’s waar meer migratie is. Met betrekking tot de politieke transnationale activiteiten stellen Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) dat bij de laatste Poolse verkiezingen heel wat mensen van Poolse afkomst in België gestemd hebben. Volgens Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009, p. 92) zijn de contacten met het thuisfront voornamelijk in de eerste fase van de migratie van belang: ‘In the first phase of their stay abroad, both migrants and their loved ones in Poland try to maintain the ties and social relations that existed before the journey abroad.’ Naarmate de migranten hun dagdagelijkse activiteiten en verantwoordelijkheden opnemen, nemen de nostalgische gevoelens af.
5.3.
Resultaten
In de literatuur worden meestal drie types transnationale activiteiten onderscheiden: sociaal-culturele, economische en politieke (cf. supra). In de volgende paragraaf lichten we de verschillende transnationale activiteiten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen achtereenvolgens toe. Tot slot gaan we dieper in op de factoren die samenhangen met het onderhouden van transnationale contacten. We stellen ons ook de vraag hoe de transnationale betrokkenheid van personen van Poolse afkomst zich verhoudt tot hun positie in de Belgische samenleving. 5.3.1.
Sociaal-culturele transnationale activiteiten
In de survey werden vier sociaal-culturele activiteiten bevraagd: telefonisch contact met familie of vrienden in het land van herkomst, contacten via het internet, bezoeken aan achterblijvers in Polen en het al dan niet kijken naar een Poolstalige televisiezender. Met betrekking tot de telefonische contacten met het herkomstland blijkt uit tabel 25 dat deze frequent voorkomen binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Amper 4% van de respondenten telefoneert nooit met familieleden of vrienden in Polen. Ongeveer tweederde van de mensen van Poolse afkomst heeft minstens één keer per week telefonisch contact met verwanten of vrienden in Polen. Ruim een kwart zelfs bijna elke dag.
84
Tabel 25: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset n
%
Nooit
16
3,8
Enkele keren per jaar
43
10,3
Ongeveer één keer per maand
84
20,1
Zeker één keer per week
158
37,8
Bijna elke dag
117
28,0
Totaal
418
100,0
In tabel 26 gaan we na of het telefonisch contact met het herkomstland verschilt naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. We stellen een significant verband vast tussen telefonisch contact en leeftijd: personen uit de middelste leeftijdscategorie (31-50 jaar) hebben het meest telefonisch contact met achterblijvers. Verder merken we op dat mensen van Poolse afkomst die 15 jaar of langer in België verblijven, het minst vaak telefoneren met familieleden of vrienden in Polen. Toch heeft nog steeds 92% van de mensen in deze leeftijdscategorie telefonisch contact met hun land van herkomst. Tabel 26: Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset Telefonisch contact met familie of vrienden in Polen n
%
402
96,2
Man
153
95,6
Vrouw
249
96,5
18-30 jaar
108
93,1
31-50 jaar
228
98,7
51-70 jaar
66
93,0
Totaal Geslacht
Leeftijd*
Opleidingsniveau Maximaal basisonderwijs
22
100,0
Lager secundair onderwijs
237
96,7
Hoger secundair onderwijs
84
93,3
Hoger onderwijs
58
96,7
0-4 jaar
99
99,0
5-9 jaar
118
99,2
10-14 jaar
106
95,5
≥ 15 jaar
79
91,9
Verblijfsduur in België*
2
Chi * p< .05 ** p < .01
85
Verschillende onderzoeken hebben aangetoond dat het internet een belangrijke rol speelt in de ontwikkeling van transnationale gemeenschappen (Ghorashi & Boersma 2009; Fong, Cao & Chan 2010; Metykova 2010). Om een beeld te krijgen van de rol van het internet in de transnationale betrokkenheid van mensen van Poolse afkomst, werd gevraagd naar de regelmaat waarmee zij in de afgelopen maand het internet gebruikt hebben om e-mails te versturen naar of te chatten met familie of vrienden in Polen. Daarnaast gingen we na hoe dikwijls de respondenten de afgelopen maand Poolse websites hebben bezocht. Telkens konden ze kiezen tussen de antwoordcategorieën nooit, ongeveer één keer per maand, ongeveer één keer per week, meerdere dagen per week en elke dag. Tabel 27: Transnationale activiteiten via internet (in procenten) – volledige dataset E-mails
Chatten
Poolse websites
n
%
n
%
n
%
191
46,0
185
44,6
87
20,9
Ongeveer één keer per maand
80
19,3
51
12,3
44
10,6
Ongeveer één keer per week
67
16,1
71
17,1
58
13,9
Meerdere dagen per week
46
11,1
63
15,2
77
18,5
Elke dag
31
7,5
45
10,8
150
36,1
415
100,0
415
100,0
416
100,0
Nooit
Totaal
Het bezoeken van Poolse websites gebeurt het meest frequent: ruim een derde van de respondenten surft dagelijks naar een of meerdere Poolse websites. E-mails versturen naar of chatten met familieleden of vrienden in Polen gebeurt minder vaak. Respectievelijk 7,5% en 10,8% van de ondervraagden doet dit dagelijks. Het aandeel respondenten dat nooit een e-mail verstuurt naar of chat met achterblijvers in Polen is ongeveer even groot (respectievelijk 46% en 45%). Ter vergelijking: ‘slechts’ een vijfde van de respondenten geeft aan nooit Poolse websites te bezoeken. De drie variabelen vormen een betrouwbare schaal die de rol van het internet in de sociaal-culturele transnationale activiteiten weergeeft (Cronbach’s alpha=0,698). De schaal neemt waarden aan tussen één en vijf, een hogere score wijst op een regelmatiger contact met Polen via internet. In tabel 28 gaan we na of de schaalscores verschillen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België.
86
Tabel 28: Transnationale activiteiten via internet naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset Transnationale contacten via internet Totaal
2,63
Geslacht Man
2,70
Vrouw
2,58
Leeftijd** 18-30 jaar
2,95
31-50 jaar
2,70
51-70 jaar
1,85
Opleidingsniveau** Maximaal basisonderwijs
2,02
Lager secundair onderwijs
2,56
Hoger secundair onderwijs
2,63
Hoger onderwijs
3,13
Verblijfsduur in België 0-4 jaar
2,76
5-9 jaar
2,70
10-14 jaar
2,62
≥ 15 jaar
2,40
ANOVA * p< .05 ** p < .01
De resultaten tonen aan dat de jongste respondenten (18-30 jaar) vaker gebruik maken van het internet om op de hoogte te blijven van ontwikkelingen in Polen dan oudere mensen van Poolse afkomst. Ook personen die hoger onderwijs hebben genoten, gebruiken het internet frequenter om in contact te blijven met hun land van herkomst. Voor geslacht en verblijfsduur stellen we geen significante verschillen vast. Naast de contacten met familie of vrienden in Polen via telefoon en internet onderzochten we ook of en hoe frequent mensen van Poolse afkomst op familie- of vriendenbezoek gaan in hun land van herkomst (nooit, één keer om de twee à drie jaar, één keer per jaar, twee à drie keer per jaar, vier à vijf keer per jaar, meer dan vijf keer per jaar). Tabel 29 toont ons dat een bezoek aan Polen allesbehalve uitzonderlijk is binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen: slechts 3% van de respondenten bezoekt nooit familie of vrienden in Polen. Bovendien reist meer dan 60% van de ondervraagden meerdere keren per jaar naar zijn of haar herkomstland. Wanneer we het aandeel respondenten dat meerdere keren per jaar naar Polen reist, vergelijken naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (tabel 30), toont een chi-kwadraatanalyse een verschil voor verblijfsduur. Mensen die 15 jaar of langer in België wonen, reizen minder vaak naar Polen dan mensen van Poolse afkomst die minder lang in ons land verblijven. Personen die zich het minst lang in België gevestigd hebben (0-4 jaar), keren het vaakst terug naar Polen om vrienden of familie te bezoeken.
87
Tabel 29: Bezoek aan vrienden of familie in Polen (in procenten) – volledige dataset n
%
Nooit
13
3,1
Eén keer om de twee à drie jaar
34
8,1
Eén keer per jaar
114
27,3
Twee à drie keer per jaar
215
51,4
34
8,1
8
1,9
418
100,0
Vier à vijf keer per jaar Meer dan vijf keer per jaar Totaal
Tabel 30: Meerdere keren per jaar bezoek aan familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset Bezoekt familie of vrienden in Polen (meerdere keren per jaar) n % Totaal
257
61,5
97
60,6
160
62,0
18-30 jaar
69
59,5
31-50 jaar
141
61,0
51-70 jaar
47
66,2
13
59,1
Lager secundair onderwijs
143
58,4
Hoger secundair onderwijs
59
65,6
Hoger onderwijs
41
68,3
0-4 jaar
74
74,0
5-9 jaar
76
63,9
10-14 jaar
66
59,5
≥ 15 jaar
41
47,7
Geslacht Man Vrouw Leeftijd
Opleidingsniveau Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België**
2
Chi : *p< .05 **p < .01
Een laatste sociaal-culturele transnationale activiteit die bevraagd werd, is de frequentie waarmee mensen van Poolse afkomst naar Poolstalige televisiezenders kijken. Tabel 31 leert ons dat deze activiteit sterk verspreid is onder de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Bijna 72% van de respondenten geeft aan dagelijks naar Poolstalige televisiezenders te kijken. Een kleine minderheid van 11% kijkt nooit naar Poolse televisieprogramma’s.
88
Tabel 31: Kijken naar Poolstalige televisiezenders (in procenten) – volledige dataset n
%
Nooit
46
11,0
Ongeveer één keer per maand
24
5,7
Ongeveer één keer per week
18
4,3
Meerdere keren per week
30
7,2
Elke dag
300
71,8
Totaal
418
100,0
Wanneer we inzoomen op de respondenten die dagelijks naar een Poolstalige televisiezender kijken, stellen we vast dat personen uit de middelste leeftijdscategorie het sterkst vertegenwoordigd zijn in deze groep: ruim drie vierde van de respondenten tussen 31 en 50 jaar kijkt dagelijks naar de Poolstalige televisie. In de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) loopt dit aandeel terug tot 60%. Met betrekking tot opleidingsniveau blijkt het aandeel respondenten dat dagelijks naar Poolstalige televisieprogramma’s kijkt, het grootst in de laagst opgeleide groep (maximaal basisonderwijs) en het kleinst bij mensen met een diploma hoger onderwijs. De percentages bedragen respectievelijk 96% en 52%. We stellen geen significante verschillen vast naar geslacht en verblijfsduur in België. Tabel 32: Dagelijkse consumptie van Poolstalige televisiezenders naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset Consumptie Poolstalige televisiezenders (dagelijks) n % Totaal
300
71,8
Man
123
76,9
Vrouw
177
68,6
18-30 jaar
70
60,3
31-50 jaar
179
77,5
51-70 jaar
51
71,8
21
95,5
Lager secundair onderwijs
183
74,7
Hoger secundair onderwijs
65
72,2
Hoger onderwijs
31
51,7
0-4 jaar
76
76,0
5-9 jaar
88
73,9
10-14 jaar
78
70,3
≥ 15 jaar
58
67,4
Geslacht
Leeftijd**
Opleidingsniveau** Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België
2
Chi : *p< .05 **p < .01
89
5.3.2.
Economische transnationale activiteiten
Onderzoek toont aan dat heel wat mensen van Poolse afkomst naar het buitenland migreren om geld te verdienen en zo de levensstandaard van hun familie te verhogen of geld te sparen voor een eigen huis (Jordan 2002; Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006; Ryan et al. 2009; White 2010). Het is bijgevolg interessant om na te gaan in welke mate mensen van Poolse afkomst zich engageren in grensoverschrijdende economische activiteiten. We onderzoeken in de eerste plaats of en hoe vaak mensen van Poolse afkomst remittances opsturen naar achterblijvers in het herkomstland: we peilden naar de frequentie waarmee men goederen en geld opstuurt naar familieleden of vrienden in Polen. Daarnaast gingen we na of en met welke regelmaat mensen van Poolse afkomst geld overmaken aan goede doelen in Polen. Tot slot vroegen we de respondenten of ze nog een huis bezitten in hun land van herkomst. Uit tabel 33 blijkt dat 35% van de bevraagden (minstens één keer per jaar) goederen opstuurt naar familieleden of vrienden in Polen. Bijna twee derde van de mensen van Poolse afkomst zegt dit nooit te doen. Wanneer we inzoomen op de minderheid die goederen opstuurt, toont de analyse dat vrouwen sterker vertegenwoordigd zijn in deze groep dan mannen. Mensen van Poolse origine uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) sturen het meest goederen of producten naar hun herkomstland: ruim 45% van de ondervraagden uit deze leeftijdscategorie doet dit minstens één keer per jaar. Bij de 18-30-jarigen zakt dit aandeel tot 28%. Respondenten die tussen de 10 en de 14 jaar in België verblijven, sturen het vaakst goederen naar huis. Personen van Poolse afkomst die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het minst. Tabel 33: Goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset n
%
271
65,3
Eén keer per jaar
53
12,8
Meerdere keren per jaar
91
21,9
415
100
Nee
Totaal
90
Tabel 34: Minstens één keer per jaar goederen of producten opsturen naar familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset Stuurt goederen of producten op naar familie of vrienden in Polen (minstens één keer per jaar) n % Totaal
144
34,7
44
27,7
100
39,1
18-30 jaar
32
28,1
31-50 jaar
79
34,3
51-70 jaar
33
46,5
Geslacht* Man Vrouw Leeftijd*
Opleidingsniveau Maximaal basisonderwijs
8
36,4
Lager secundair onderwijs
81
33,1
Hoger secundair onderwijs
38
43,2
Hoger onderwijs
17
28,3
0-4 jaar
32
32,0
5-9 jaar
44
37,3
10-14 jaar
49
44,5
≥ 15 jaar
19
22,4
Verblijfsduur in België*
2
Chi : *p< .05 **p < .01
Wat transnationale geldtransfers betreft, blijkt uit tabel 35 dat bijna de helft van de respondenten minstens één keer per jaar geld overmaakt aan familieleden of vrienden in Polen. Een derde van de ondervraagden doet dit meerdere keren per jaar. Tabel 35: Geld opsturen naar familie of vrienden in Polen (in procenten) – volledige dataset n
%
223
53,5
56
13,4
Meerdere keren per jaar
138
33,1
Totaal
417
100,0
Nee Eén keer per jaar
Wanneer we de respondenten die minstens één keer per jaar geld opsturen naar Polen, onder de loep nemen, merken we, net als bij het opsturen van goederen, dat mensen uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) het meest frequent geld overmaken aan hun land van herkomst: bijna 60% van de respondenten uit deze leeftijdscategorie doet dit minstens een keer per jaar. Voor de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) bedraagt dit percentage 37%. Verder tonen de cijfers aan dat mensen van Poolse afkomst die het minst lang in België verblijven (0-4 jaar), het vaakst geld overmaken aan familieleden of vrienden in Polen. Mensen die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het
91
minst vaak. Voor geslacht en opleidingsniveau stellen we geen significante verschillen vast. Tabel 36: Minstens één keer per jaar geld overmaken aan familie of vrienden in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset Maakt geld over aan familie of vrienden in Polen (minstens één keer per jaar) n % Totaal
194
46,4
73
45,6
121
47,1
18-30 jaar
42
36,5
31-50 jaar
110
47,6
51-70 jaar
42
59,2
10
45,5
Lager secundair onderwijs
118
48,2
Hoger secundair onderwijs
46
51,1
Hoger onderwijs
20
33,3
0-4 jaar
55
55,0
5-9 jaar
61
51,3
10-14 jaar
48
43,2
≥ 15 jaar
30
35,3
Geslacht Man Vrouw Leeftijd**
Opleidingsniveau Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België*
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
Ten derde gaan we na of en hoe frequent mensen van Poolse afkomst geld overmaken aan goede doelen in hun land van herkomst. Tabel 37 toont aan dat slechts een kleine minderheid van de Poolse gemeenschap in Antwerpen zich hiervoor engageert: minder dan 20% van de respondenten maakt (minstens één keer per jaar) geld over aan goede doelen in Polen. 19 Tabel 37: Geld overmaken aan goede doelen in Polen (in procenten) – volledige dataset n
%
339
81,3
Eén keer per jaar
62
14,9
Meerdere keren per jaar
16
3,8
417
100,0
Nee
Totaal
19
Gezien het kleine aantal respondenten dat geld overmaakt, worden de resultaten niet verder opgesplitst.
92
Een laatste economische transnationale activiteit die werd bevraagd, is het huizenbezit in Polen. Ruim 40% van de ondervraagden zegt nog een huis te bezitten in hun land van herkomst. Wanneer we inzoomen op deze groep, stellen we vast dat voornamelijk personen uit de hoogste leeftijdscategorie (51-70 jaar) nog een huis bezitten in Polen: iets meer dan de helft van de personen in deze groep beantwoordt de vraag over het huizenbezit positief. Bij de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) bedraagt dit aandeel 30%. Er bestaan geen significante verschillen naar geslacht, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Figuur 20: Huis bezitten in Polen (in procenten) – volledige dataset
40,5% 59,5%
Geen huis in Polen
Huis in Polen
Tabel 38: Huis in Polen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (in procenten) – volledige dataset Heeft een huis in Polen n
%
168
40,2
62
39,0
106
41,4
18-30 jaar
34
29,8
31-50 jaar
98
42,6
51-70 jaar
36
50,7
8
36,4
Lager secundair onderwijs
102
42,0
Hoger secundair onderwijs
38
42,2
Hoger onderwijs
20
33,3
0-4 jaar
41
41,0
5-9 jaar
55
46,2
10-14 jaar
43
39,4
≥ 15 jaar
29
34,1
Totaal Geslacht Man Vrouw Leeftijd*
Opleidingsniveau Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
93
5.3.3.
Politieke transnationale activiteiten
Naast sociaal-culturele en economische transnationale activiteiten kunnen migranten zich ook engageren in grensoverschrijdende activiteiten die politiek van aard zijn. In de survey werd de nadruk gelegd op de directe vormen van participatie aan de politiek in het herkomstland: we gingen na in welke mate mensen van Poolse afkomst gaan stemmen wanneer het in Polen verkiezingen zijn. Respondenten konden kiezen uit drie antwoordcategorieën: ‘ik ga niet stemmen’, ‘ik stem vanuit België’ of ‘ik ga in Polen stemmen’. Figuur 21: Wanneer het in Polen verkiezingen zijn, gaat u dan stemmen? (in procenten) – volledige dataset
3,8% Niet stemmen
32,1%
63,6%
Stemmen vanuit België Stemmen in Polen
Figuur 21 toont ons dat slechts een minderheid van 36% van de respondenten gaat stemmen wanneer het verkiezingen zijn in Polen. De absolute meerderheid van deze groep brengt zijn stem uit vanuit België. Ongeveer 4% van de ondervraagden geeft aan terug te keren naar Polen om deel te nemen aan de verkiezingen. Wanneer we de resultaten opsplitsen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (tabel 39), stellen we geen significante verschillen vast tussen de groep mensen die stemmen (in Polen of België) en de mensen die geen stem uitbrengen bij verkiezingen in Polen.
94
Tabel 39: Stemmen bij Poolse verkiezingen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset Stemt bij Poolse verkiezingen n
%
150
36,1
Man
59
36,9
Vrouw
91
35,5
18-30 jaar
36
31,3
31-50 jaar
89
38,5
51-70 jaar
25
35,7
6
27,3
Lager secundair onderwijs
83
34,2
Hoger secundair onderwijs
34
37,8
Hoger onderwijs
27
45,0
0-4 jaar
38
38,0
5-9 jaar
41
34,7
10-14 jaar
39
35,5
≥ 15 jaar
32
37,2
Totaal Geslacht
Leeftijd
Opleidingsniveau Maximaal basisonderwijs
Verblijfsduur in België
2
Chi : * p< .05 ** p < .01
5.3.4.
Determinanten van transnationale betrokkenheid
In de volgende paragraaf gaan we na welke factoren samenhangen met het transnationale engagement van mensen van Poolse afkomst. Hiertoe voeren we een multiple regressieanalyse uit. Concreet nemen we één van de meest frequent voorkomende transnationale activiteiten onder de loep, namelijk de frequentie waarmee mensen van Poolse afkomst in Antwerpen telefonisch contact hebben met familie of vrienden in Polen. We stellen deze variabele afhankelijk van enkele variabelen waarvan onderzoek heeft aangetoond dat ze kunnen samenhangen met de transnationale betrokkenheid van etnisch-culturele minderheden. Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse onderzoeken we de invloed van geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur. Onderzoek heeft uitgewezen dat deze kenmerken kunnen samenhangen met de transnationale betrokkenheid van etnisch-culturele minderheden (Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002; Guarnizo, Portes & Haller 2003; Portes 2003; Preston, Kobayashi & Man 2006; Snel, Engbersen & Leerkes 2006; Portes, Escobar & Arana 2009). Beroepssituatie. Transnationale activiteiten kosten geld. Bijgevolg is het mogelijk dat de transnationale betrokkenheid van migranten afhankelijk is van de financiële mogelijkheden waarover ze beschikken (Al-Ali, Black & Koser 2001). Om na te gaan of we deze samenhang kunnen terugvinden bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, nemen we de variabele ‘beroepssituatie’ (0=geen betaald werk, 1=betaald werk) op in
95
een tweede stap van de analyse. Op basis van het onderzoek van Itzigsohn & Giorguli Saucedo (2002) schuiven we de hypothese naar voor dat mensen zonder job minder telefonisch contact hebben met het herkomstland dan mensen met een vaste baan. Klassieke assimilatietheorie. In een volgende stap gaan we de relatie na tussen het transnationale engagement van individuen en hun positie in de ontvangende samenleving aan de hand van de klassieke assimilatietheorie (Gordon 1964). Volgens deze theorie leidt een sterke transnationale gerichtheid tot een gebrekkige integratie in de ontvangende samenleving en bestaat er een negatieve relatie tussen beide processen. Om dit model te testen nemen we een variabele op die de taalbeheersing van mensen van Poolse afkomst meet. We voegen een schaal toe die de (subjectieve) beheersing van het Nederlands van mensen van Poolse afkomst weergeeft aan de hand van twee items (Cronbach’s alpha=0,896): een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat nagaat in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Daarnaast voegen we de variabele toe die de frequentie weergeeft waarmee mensen van Poolse afkomst een praatje slaan met autochtonen uit de buurt. Op basis van de klassieke assimilatietheorie verwachten we dat mensen van Poolse afkomst minder telefonisch contact hebben met hun land van herkomst naarmate ze de meerderheidstaal beter beheersen en meer contact hebben met autochtonen. Betrokkenheid op het land van herkomst. In navolging van Itzigsohn & Giorguli Saucedo (2002) gaan we in een vierde stap na of er een samenhang bestaat tussen de transnationale betrokkenheid van etnisch-culturele minderheden en hun betrokkenheid op het land van herkomst. Hiertoe nemen we twee variabelen op in onze analyse: de verblijfsintentie van de respondent en zijn of haar identificatie met Polen. Verblijfsintentie. Uit de literatuur rond transnationalisme blijkt dat migranten die permanent naar hun land van herkomst willen terugkeren, sterker transnationaal betrokken zijn dan mensen die geen definitieve terugkeer plannen (Itzigsohn & Giorguli Saucedo 2002). Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) stelden bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen vast dat heel wat mensen van Poolse origine dromen van een terugkeer naar hun herkomstland, maar vrezen voor een moeilijke reïntegratie in Polen. Om een vangnet te hebben bij hun terugkeer, onderhouden zij mogelijk meer contacten met hun herkomstland. We gaan na of deze indicaties uit de literatuur bevestigd worden voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabele verblijfsintentie (1=van plan om de toekomst permanent in Polen te gaan wonen; 0=geen permanente terugkeer naar Polen of weet niet) op te nemen in ons model. We verwachten dat mensen die definitief naar Polen willen terugkeren, zich sterker transnationaal engageren. Identificatie met Polen. Op basis van hun onderzoek bij migranten in Nederland concluderen Snel, Engbersen & Leerkes (2004) dat mensen die zich sterker identificeren met hun herkomstland, meer transnationale activiteiten ontplooien. We testen deze bevinding bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen en nemen een schaal op die ons een beeld geeft van de identificatie met het land van herkomst. De schaal (Cronbach’s alpha=0,770) bestaat uit vijf items (‘ik beschouw mezelf als een Pool’, ‘ik heb vaak spijt dat ik van Poolse afkomst ben’, ‘ik ben blij dat ik van Poolse afkomst ben’, ‘ik heb vaak
96
het gevoel dat Polen waardeloos is’ en ‘ik heb een goed gevoel over Polen’) waarmee de respondenten zich helemaal eens, eerder eens, noch eens noch oneens, eerder oneens en helemaal oneens konden verklaren. De antwoorden op de stellingen werden zo gehercodeerd dat een hogere score op een positievere houding ten aanzien van Polen wijst. Onze hypothese luidt: mensen van Poolse afkomst die zich sterker identificeren met hun herkomstland, hebben een sterkere transnationale betrokkenheid. Religie. Op basis van een onderzoek bij vluchtelingen van Iraakse, Afghaanse, Iraanse en Somalische afkomst in Nederland kwam Muller (2011) tot de conclusie dat gelovigen meer transnationale contacten onderhouden met familie in het herkomstland. We testen deze vaststelling bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen door de variabele geloof (1=gelovig, 0=ongelovig) op te nemen in de laatste stap van de analyse. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst die zichzelf als gelovig omschrijven, meer telefonische contacten hebben met familie en vrienden in Polen dan personen die zichzelf ongelovig noemen.
97
98
Tabel 40: Lineaire regressieanalyse van de frequentie waarmee men telefonisch contact heeft met familie of vrienden in Polen – volledige dataset
In overeenstemming met de bivariate analyse stellen we een significante samenhang vast met leeftijd en verblijfsduur in België (zie tabel 40). In de eerste plaats merken we op dat mensen van Poolse afkomst regelmatiger telefonisch contact hebben met familie en vrienden in Polen naarmate ze ouder zijn. 20 Ten tweede kunnen we concluderen dat er voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen een negatieve relatie bestaat tussen de verblijfsduur in België en de transnationale contacten: naarmate mensen van Poolse afkomst langer in België verblijven, hebben ze minder frequent contact met achterblijvers in Polen. Geslacht en opleidingsniveau hebben geen impact op de frequentie van transnationale contacten. 21 Als we de tweede stap van de analyse onder de loep nemen, stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die betaald werk hebben, opmerkelijk vaker telefonisch contact onderhouden met achterblijvers in Polen. Uit de resultaten van onze derde stap leiden we af dat de klassieke assimilatietheorie niet onverkort geldt voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Hoewel mensen van Poolse afkomst minder telefonisch contact hebben met familie en vrienden in Polen naarmate ze het Nederlands beter beheersen, lopen de resultaten met betrekking tot het contact met autochtonen in de tegengestelde richting dan we op basis van de assimilatietheorie verwachten. Personen van Poolse afkomst die regelmatig een praatje slaan met mensen van Belgische afkomst uit de buurt, voeren meer telefoongesprekken met het thuisland. Deze bevinding sluit aan bij de conclusies rond de sociale contacten van de Poolse gemeenschap (hoofdstuk 4), waar we vaststelden dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet per definitie uitsluiten. Onze resultaten suggereren dat de relatie tussen bridging sociaal kapitaal en grensoverschrijdend bonding kapitaal in dezelfde richting loopt. Mensen die definitief naar Polen willen terugkeren, telefoneren regelmatiger naar familie en vrienden in Polen dan mensen van Poolse afkomst die een definitieve terugkeer naar Polen uitsluiten of hierover nog geen beslissing genomen hebben, zo blijkt uit stap 4. De mate waarin de respondent zich identificeert met zijn of haar herkomstland heeft in onze analyses daarentegen geen significante impact op het transnationale engagement van de respondenten. Tot slot stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die zichzelf gelovig noemen, vaker telefoongesprekken voeren met familie en vrienden in Polen dan mensen van Poolse afkomst die zichzelf als ongelovig omschrijven.
5.4.
Besluit
Hoe intens is de band die mensen van Poolse afkomst in Antwerpen onderhouden met hun land van herkomst? Dat is de vraag die we in dit hoofdstuk trachtten te beantwoorden. We hielden verschillende sociaal-culturele, economische en politieke transnationale activiteiten van de Poolse gemeenschap in Antwerpen tegen het licht en gingen op zoek naar factoren die samenhangen met het transnationale engagement.
20
In paragraaf 5.3.1 stelden we reeds dat jongeren meer dan ouderen gebruik maken van de mogelijkheden van het internet om contact te houden met het land van herkomst. 21 De impact van opleidingsniveau wordt significant in de vierde stap van de analyse (p=0,046). Aangezien de p-waarde slechts heel nipt onder het significantieniveau ligt en het effect niet bevestigd wordt in voorgaande stappen, besteden we hier geen aandacht aan in de bespreking van de resultaten.
99
Onze analyses tonen aan dat de Poolse gemeenschap in Antwerpen in sterke mate contacten onderhoudt met achterblijvers in het land van herkomst. Zo telefoneert twee derde van de respondenten minstens één keer per week met familie of vrienden in Polen, keert meer dan 60% van de ondervraagden meer dan één keer per jaar terug naar Polen en kijkt 72% dagelijks naar Poolstalige televisiezenders. Mensen die 15 jaar of langer in België verblijven, onderhouden het minst vaak telefonisch contact met het land van herkomst en gaan het minst vaak op bezoek in Polen. Ook het internet is een populair medium om grensoverschrijdende contacten te onderhouden: respectievelijk een vijfde en een vierde van de respondenten e-mailt of chat meerdere keren per week of elke dag met familie of vrienden in Polen. Surfen naar Poolse websites gebeurt frequenter: meer dan de helft van de ondervraagden zegt dit meerdere keren per week of dagelijks te doen. Voornamelijk hoogopgeleiden en jongeren maken gebruik van de mogelijkheden van het internet. Wat de economische betrokkenheid met Polen betreft, blijkt dat ongeveer de helft van de mensen van Poolse afkomst (minstens één keer per jaar) geld overmaakt aan familieleden of vrienden in Polen en 35% van de respondenten (minstens één keer per jaar) goederen opstuurt naar achterblijvers. Vooral mensen uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) doen dit regelmatig. Jongeren (18-30 jaar) en personen die 15 jaar of langer in België verblijven, doen dit het minst vaak. Tot slot blijkt dat iets meer dan 40% van de respondenten een huis bezit in Polen. Opnieuw gaat het voornamelijk om personen uit de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar). Wat politieke transnationale activiteiten betreft, bleek uit onze analyses dat 36% van de respondenten gaat stemmen wanneer het in Polen verkiezingen zijn. Een kleine minderheid van 4% keert terug naar Polen om zijn of haar stem uit te brengen. Aan de hand van een multiple regressieanalyse gingen we in een tweede deel op zoek naar kenmerken die in verband staan met de frequentie van telefonisch contact met achterblijvers in Polen. Deze analyse toont een relatie met de beroepssituatie en de verblijfsduur: mensen van Poolse afkomst met een betaalde job en respondenten die nog maar recent in België wonen, telefoneren vaker met vrienden of familie in het herkomstland dan personen zonder betaalde job en zij die al een lange tijd in België verblijven. Ook met betrekking tot leeftijd bestaat er een significante samenhang: oudere mensen van Poolse afkomst hebben vaker telefonisch contact met achterblijvers in Polen dan jongere mensen van Poolse afkomst. Daarnaast blijkt dat een zwakke beheersing van het Nederlands en frequent contact met autochtone buren gepaard gaan met meer telefonisch contact met familie en vrienden in Polen. Deze bevindingen geven geen eenduidig antwoord op de vraag of transnationalisme en integratie elkaar uitsluiten dan wel simultane processen kunnen zijn. Tot slot toonden de analyses dat respondenten die in de toekomst definitief naar Polen willen terugkeren en gelovigen regelmatiger een telefoongesprek voeren met familie of vrienden in hun herkomstland dan respondenten die (nog) geen definitieve terugkeer plannen en zij die zichzelf als ongelovig omschrijven.
100
6. 6.1.
Identiteitsbeleving Inleiding
In navolging van Frankrijk woedde ook in Vlaanderen niet zo lang geleden een politieke discussie over identiteit. In een reeks opiniestukken gaven verschillende politici onder wie Guy Verhofstadt en Bart De Wever hun visie over het identiteitsbegrip. 22 Het debat maakte al gauw duidelijk dat identiteit een subjectief gegeven is dat veelal wordt ingevuld vanuit een ideologisch kader. Ook blijkt het identiteitsdenken gekoppeld te worden aan het debat over de multiculturele samenleving. Migranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen, zo wordt wel eens geopperd, dienen zich in het kader van hun integratie in de samenleving te identificeren met de meerderheidsgroep. Of deze identiteit exclusief dient te zijn, dan wel deel kan uitmaken van een meervoudige identiteitsbeleving, daarover lijken de meningen van politici uiteen te lopen. Een grotere eensgezindheid vinden we terug in wetenschappelijke kringen. Meer bepaald over de impact die identiteitsbeleving heeft op het leven van leden van minderheidsgroepen, wijzen de neuzen in dezelfde richting. Verschillende studies benadrukken het verband tussen etnische identiteitsbeleving en psychologisch welbevinden: een sterke identificatie met de eigen etnisch-culturele groep zou gepaard gaan met minder gevoelens van stress en meer geluksgevoelens (Nesdale, Rooney & Smith 1997; Kiang et al. 2006). De verklaring moet wellicht gezocht worden in het feit dat een sterke etnische identiteit gevoelens van eigenwaarde doet toenemen (Nesdale, Rooney & Smith 1997; Verkuyten 2003; Phinney, Cantu & Kurtz 2007). Bovendien lijkt een sterke etnische identificatie een dam op te werpen tegen de negatieve effecten van discriminatie (Mossakowski 2003; Yip, Gee & Takeuchi 2008). Een exclusieve identificatie met de eigen minderheidsgroep zou dan weer gepaard gaan met verhoogde stress en minder welbevinden (Vollebergh & Huiberts 1997; Phinney et al. 2001). In dit hoofdstuk zoomen we in op de identiteit van personen van Poolse afkomst. Onderzoek in Polen suggereert dat deze mensen zich sterk verbonden voelen met hun vaderland. Uit het Pools Nationaal Verkiezingsonderzoek, een representatieve bevraging van de Poolse bevolking ouder dan 18, blijkt dat 99% van de respondenten zichzelf als ‘Pool’ identificeert en 94% trots is om Pool te zijn (McManus-Czubińska et al. 2003). Over de identiteitsbeleving van personen van Poolse afkomst in België is minder geweten. Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009) stellen dat Poolse migranten een ‘liminale identiteit’ ontwikkelen. Deze ‘liminale’ of ‘grensidentiteit’ wordt beleefd op de grens van verschillende culturele referentiekaders, met aan de ene kant van de grens een identificatie met de meerderheidsgroep (bijvoorbeeld ‘Vlaming ‘of ‘Belg’) en aan de andere kant een identificatie met Polen. Deze identiteit is geen som van verschillende deelidentiteiten, maar een geheel dat voortdurend onderhevig is aan confrontatie, interpretatie, aanvaarding en weigering. De identiteitsbeleving van Poolse migranten, zo benadrukken Galent Goddeeris en Niedźwiedzki (2009), verandert veelal in functie van de toekomstplannen: permanent in België blijven wonen of terugkeren naar Polen.
22 Zie o.m.: Verhofstadt, G. (12.02.2010). Er is iets aan het rotten in Frankrijk, De Standaard, p. 78; De Wever, B. (16.02.2010). Xenofobe Romeinen, De Standaard, p. 49; Gatz, S. (18.02.2010). Waarom ‘identiteit’ niet het cruciale begrip mag zijn, De Standaard, p. 40.
101
We starten dit hoofdstuk met een korte bespreking van relevante literatuur over de identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheden. Vervolgens schetsen we verschillende identiteiten en identiteitspatronen binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen en gaan we op zoek naar kenmerken die verschillen in de mate van identificatie met de meerderheidsgroep verklaren.
6.2.
Literatuur
Een interessante invalshoek om de identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheidsgroepen te benaderen vinden we in de sociaalpsychologische literatuur, namelijk de sociale identiteitstheorie. Deze theorie veronderstelt dat het zelfbeeld van individuen uit twee delen bestaat: een persoonlijke en een sociale identiteit (Tajfel 1981). De persoonlijke identiteit heeft betrekking op de kenmerken van een individu, los van de groepen waartoe dit individu behoort. Een sociale identiteit is dat deel van het zelfbeeld dat verwijst naar de categoriale lidmaatschapskenmerken zoals geslacht, leeftijd of etnisch-culturele achtergrond en de hiermee verbonden waarde en emotionele betrokkenheid. Identiteitsbeleving op basis van etnisch-culturele achtergrond is bijgevolg het geheel van kenmerken en de evaluatieve en/of affectieve reacties ten aanzien van deze kenmerken die vervat liggen in het prototypisch beeld van een etnisch-culturele groep. De etnische identiteit omvat dus zowel het besef van lidmaatschap van een etnisch-culturele groep als een evaluatief en/of affectief element dat een gevoel van verbondenheid met die groep benadrukt. In theorievorming en onderzoek over de identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheidsgroepen ging men er traditioneel van uit dat mensen een keuze (moeten) maken tussen verschillende identiteiten. Eén van de ideaaltypen van de klassieke assimilatietheorie vertrok van de idee dat de identificatie met de eigen etnisch-culturele groep na verloop van tijd zou vervagen ten koste van een sterkere identificatie met de meerderheidsgroep (Gordon 1964). 23 Centraal in dit denkkader stond het eendimensionale identiteitspatroon waarin een sterkere identificatie met de ene groep automatisch samenhangt met een zwakkere identificatie met de andere groep. Na verloop van tijd groeide echter het inzicht dat heel wat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen een complexer identiteitspatroon ontwikkelen. Het gaat niet meer om de vraag of leden van minderheidsgroepen zich met de eigen herkomstgroep dan wel met de meerderheidsgroep identificeren, maar wel om de vraag in welke mate zij zich met beide groepen verbonden voelen. Deze visie op identiteit, waarbij het mogelijk is dat individuen een dubbele identiteit ontwikkelen, vinden we onder meer terug in het tweedimensionale identiteitsmodel van Hutnik (1991). Dit model gaat uit van vier verschillende identiteitspatronen: een dissociatief, een integratief, een gemarginaliseerd en een assimilatief identiteitspatroon. Een dissociatief identiteitspatroon betekent dat etnisch-culturele minderheden zich sterk identificeren met de eigen minderheidsgroep en slechts zwak met leden van de meerderheidsgroep. Van een integratief identiteitspatroon is sprake wanneer leden van minderheidsgroepen zich sterk identificeren met zowel de eigen herkomstgroep als met de meerderheid. In het geval van een gemarginaliseerd identiteitspatroon identificeren etnisch-culturele minderheden zich met geen van beide groepen. Bij een assimilatief identiteitspatroon, ten slotte, gaat
23
Gordon (1964, p. 85) spreekt in dit verband over ‘Anglo-Conformity’.
102
een sterke identificatie met de meerderheid gepaard met een zwakke identificatie met de eigen minderheidsgroep. We stellen de identiteitspatronen schematisch voor in tabel 41. Tabel 41: Tweedimensionaal identiteitsmodel (Hutnik 1991) Identificatie met de minderheidsgroep
Identificatie met de meerderheidsgroep
Sterk
Zwak
Sterk
Integratief
Assimilatief
Zwak
Dissociatief
Gemarginaliseerd
Maar over welke groep hebben we het als we over de meerderheidsgroep spreken? Zeker in de Belgische context is deze vraag relevant. In de meeste studies over identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheden wordt de etnische identiteit afgemeten ten opzichte van de nationale identiteit (Nesdale 2002; Vanbeselaere et al. 2003; Sabatier 2008). De nationale identiteit verwijst daarbij naar een gevoel van verbondenheid met (inwoners van) een natiestaat, in een context van migratie het land van vestiging. Naast een natiestaat kunnen individuen zich echter ook identificeren met (leden van) andere geopolitieke eenheden, zoals een regio, een provincie, een stad of een supranationale eenheid (bvb. Europa). Een aantal auteurs plaatsen deze identiteiten onder de noemer ‘place identity’ (Wester-Herber 2004; Hernández et al. 2007). Het is belangrijk met deze regionale, lokale of supranationale identiteiten rekening te houden, aangezien ook deze identiteiten deel uitmaken van het zelfbeeld van leden van etnischculturele minderheidsgroepen. Onderzoek op basis van de Survey Integratie 2008 toonde zelfs grote verschillen tussen de beleving van de lokale, regionale en nationale identiteit bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst uit drie Vlaamse steden (Van Craen & Vancluysen 2009). Van de respondenten van Marokkaanse afkomst gaf 56% aan zich (heel) sterk Antwerpenaar, Gentenaar of Genkenaar te voelen. Een kleine 40% voelt zich (heel) sterk Belg en 26% voelt zich (heel) sterk Vlaming. Bij de respondenten van Turkse afkomst ging het om respectievelijk 57%, 21% en 12%. De bevindingen uit het onderzoek van Van Craen en Vancluysen (2009) zijn een weerspiegeling van wat Groenman (1960) omschrijft als het ‘discontinue wereldbeeld’. Volgens Groenman vormen de gezinswoning en de onmiddellijke omgeving het brandpunt van ieders interactie en belangstelling. Daarnaast richt de mens zijn aandacht vooral op een grote collectiviteit, namelijk de staat. Tussen de onmiddellijke omgeving en die grote collectiviteit bevinden zich volgens Groenman ‘ijle zones’.
6.3. 6.3.1.
Resultaten Verschillende identiteiten
Vooraleer we een blik werpen op de identiteitspatronen binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen, nemen we een aantal identiteiten apart onder de loep. Tijdens de
103
interviews vroegen we aan de respondenten of ze zich heel sterk, sterk, een beetje, nauwelijks of helemaal geen Pool, Belg, Vlaming, Antwerpenaar en Europeaan voelen. Tabel 42 bevat de antwoordverdeling op deze vragen. Tabel 42: Poolse, Belgische, Vlaamse, Antwerpse en Europese identiteit (in procenten) – volledige dataset Pool
Vlaming
Frequentie
%
Frequentie
%
Heel sterk
171
41,4
3
0,7
Sterk
177
42,5
19
4,6
Een beetje
55
13,2
95
22,8
Nauwelijks
8
1,9
56
13,5
Helemaal niet
5
1,2
243
58,4
416
100,0
416
100,0
Totaal
Belg
Antwerpenaar
Frequentie
%
Frequentie
%
5
1,2
43
10,3
Sterk
18
4,4
118
28,4
Een beetje
99
24,0
200
48,1
Nauwelijks
68
16,5
33
7,9
Helemaal niet
222
53,9
22
5,3
Totaal
412
100,0
416
100,0
Heel sterk
Europeaan Frequentie
%
Heel sterk
150
36,1
Sterk
188
45,3
Een beetje
63
15,2
Nauwelijks
6
1,4
Helemaal niet
8
1,9
415
100,0
Totaal
Uit de antwoordverdelingen blijkt dat bij personen van Poolse afkomst uit Antwerpen de Poolse identiteit het sterkst is. Ongeveer 84% van de geïnterviewden voelt zich sterk of heel sterk Pool. Op de tweede plaats komt de Europese identiteit: ongeveer 81% identificeert zich sterk of heel sterk met Europa. Met België en Vlaanderen voelt slechts
104
een kleine minderheid van de respondenten zich sterk verbonden: respectievelijk 5,6% en 5,3%. Ruim de helft van de bevraagden voelt zich zelfs helemaal geen Belg of helemaal geen Vlaming (respectievelijk 54% en 58%). De lokale identiteit (identificatie met Antwerpen) is duidelijk belangrijker dan de Belgische of de Vlaamse. Bijna vier op tien respondenten voelen zich sterk of heel sterk Antwerpenaar. Bijna de helft identificeert zich een beetje met Antwerpen. De bevinding dat de lokale identiteit belangrijker is dan de Vlaamse of Belgische ligt in de lijn van onderzoek bij andere etnisch-culturele minderheidsgroepen (cf. supra). 6.3.2.
Identiteitspatronen
We gebruiken het identiteitsmodel van Hutnik (1991) om in de Poolse gemeenschap identiteitspatronen bloot te leggen. We hercodeerden de identificatievariabelen door de categorieën ‘sterk’ en ‘heel sterk’ samen te voegen tot één categorie. Hetzelfde deden we voor de categorieën ‘nauwelijks’ en ‘helemaal niet’. Vervolgens plaatsen we de Belgische en Poolse identiteit in een tweedimensionaal model. We presenteren de percentages berekend op het totaal aantal respondenten in tabel 43. Tabel 43: Identiteitspatronen Belg – Pool (in procenten) – volledige dataset Pool Sterk
Een beetje
(Vrijwel) niet
Totaal
3,2
1,5
1,0
5,6
Een beetje
16,3
6,3
1,5
24,1
(Vrijwel) niet
64,0
5,6
0,7
70,3
Totaal
343
55
13
411
Sterk Belg
De tabel maakt duidelijk dat in de Poolse gemeenschap het dissociatief identiteitspatroon (sterke Poolse identiteit en zwakke Belgische identiteit) het meest voorkomt. Bijna twee op drie respondenten vertonen zulk een patroon. Een integratief (sterke identificatie met Polen én Belgen), assimilatief (sterke Belgische identiteit en zwakke Poolse identiteit) en gemarginaliseerd (zich met geen van beiden identificeren) identiteitspatroon komen (in strikte zin) zo goed als niet voor. We herhalen de oefening voor de combinatie Vlaming/Pool (zie tabel 44). De verdeling tussen de verschillende patronen is min of meer gelijk aan die van de combinatie Belg/Pool.
105
Tabel 44: Identiteitspatronen Vlaming – Pool (in procenten) – volledige dataset Pool Sterk
Een beetje
(Vrijwel) niet
Totaal
2,7
1,2
1,4
5,3
Een beetje
16,2
5,8
1,0
22,9
(Vrijwel) niet
64,7
6,3
0,7
71,7
Sterk Vlaming
Totaal
348
55
13
414
83,6
13,3
3,1
100
In de vorige paragraaf stelden we vast dat een grote groep mensen van Poolse afkomst zich identificeert met Antwerpen. Het is interessant om in een volgende stap een tweedimensionaal identiteitsmodel op te stellen voor de combinatie ‘Antwerpenaar’ en ‘Pool’ (zie tabel 45). Tabel 45: Identiteitspatronen Antwerpenaar – Pool (in procenten) – volledige dataset Pool
Antwerpenaar
Sterk
Een beetje
(Vrijwel) niet
Totaal
Sterk
29,4
8,4
1,0
38,8
Een beetje
43,1
3,9
1,0
48,0
(Vrijwel) niet
11,1
1,0
1,2
13,3
Totaal
347
55
13
415
De nieuwe combinatie laat zien dat het aandeel respondenten met een integratief identiteitspatroon in aanzienlijke mate is toegenomen: bijna 30% van de respondenten voelt zich sterk Antwerpenaar én sterk Pool. Een dissociatief identiteitsprofiel komt nog maar voor bij ongeveer 11% van de ondervraagden. De twee andere combinaties (assimilatief en gemarginaliseerd) blijven op hetzelfde niveau. Ongeveer 43% van de respondenten bevindt zich op de grens tussen het dissociatief en het integratief identiteitspatroon. Het is belangrijk ook deze ‘grensgevallen’ te benoemen. Het toont aan dat identiteit een vloeiend gegeven is, onderhevig aan veranderingen die een context van migratie met zich mee brengt. 6.3.3.
Verklarende factoren identificatie met de meerderheidsgroep
Welke kenmerken verklaren of mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich meer of minder identificeren met de meerderheidsgroep? Door middel van een multivariate analyse proberen we deze vraag te beantwoorden. Als afhankelijke variabele gebruiken we een schaal geconstrueerd op basis van drie items waarmee de respondenten het helemaal eens, eerder eens, noch eens noch oneens, eerder oneens of helemaal oneens konden zijn:
106
-
Ik identificeer me met Belgen. Ik voel mezelf Belg. Ik voel me verbonden met België.
De drie items vormen samen een intern consistente schaal (Cronbach’s alpha=0,757). Een hoge score op de schaal wijst op een sterke Belgische identiteit, een lage score op een zwakke identificatie met de meerderheidsgroep (min.=1; max.=5; gemiddelde=2,38; stdev=0,88). De keuze voor de onafhankelijke variabelen is gebaseerd op een aantal theorieën en empirische bevindingen van eerder onderzoek over de identiteitsbeleving van etnischculturele minderheden. We voegen de variabelen toe in verschillende stappen om mogelijke onrechtstreekse verbanden bloot te leggen. Stap 1: achtergrondkenmerken. In de analyse nemen we de achtergrondvariabelen geslacht, leeftijd en opleidingsniveau op. Studies hebben aangetoond dat deze kenmerken een invloed kunnen hebben op de identiteitsbeleving van etnisch-culturele minderheden (bvb. Ackaert & Deschouwer 1999; Verkuyten 2006; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007). Stap 1: klassieke assimilatietheorie. De klassieke assimilatietheorie veronderstelt een voortschrijdende assimilatie van immigranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen: naarmate de tijd vordert, voelen immigranten of leden van etnisch-culturele minderheden zich meer en meer verbonden met de meerderheidsgroep en gaan zij zich sterker met hen identificeren (cf. Gordon 1964). De voorbije jaren hebben verschillende studies de theorie bevestigd door een positief verband aan te tonen tussen verblijfsduur en identificatie met de meerderheidsgroep (o.m. Snel, Engbersen & Leerkes 2006; Walters, Phytian & Anisef 2007; Van Craen & Vancluysen 2009). Om de hypothese voortkomend uit de klassieke assimilatietheorie te testen, nemen we de verblijfsduur (aantal jaren in België) op in de analyse. We veronderstellen dat personen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich meer Belg voelen naarmate ze langer in België verblijven. Stap 1: nationaliteit. Het beschikken over de Belgische nationaliteit kan erop wijzen dat leden van minderheidsgroepen expliciet een keuze maken voor België. Deze keuze weerspiegelt zich mogelijk ook in de identiteitsbeleving. Onder meer studies in Nederland toonden aan dat er bij etnisch-culturele minderheidsgroepen een samenhang bestaat tussen nationaliteit en identificatie (Verkuyten 2006; Dagevos 2008). We onderzoeken de relatie tussen Belgische nationaliteit en identificatie met de meerderheidsgroep door in de analyse een dummyvariabele op te nemen (1=Belgische nationaliteit of dubbele nationaliteit; 0=niet de Belgische nationaliteit). We verwachten dat personen van Poolse afkomst met de Belgische nationaliteit zich meer Belg voelen dan personen van Poolse afkomst die niet de Belgische nationaliteit hebben. Stap 1: verblijfsintentie. In hoofdstuk 2 toonden de analyses aan dat een aanzienlijk aandeel respondenten niet de intentie heeft om zich permanent in België te vestigen. Wellicht zijn de toekomstplannen ook bepalend voor de beleving van de identiteit. Immigranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die slechts een tijdelijk verblijf voor ogen hebben, voelen zich mogelijk minder verbonden met de
107
meerderheidsgroep. We leiden dit onder meer af uit de kwalitatieve studie van Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009). Op basis van interviews met Poolse arbeidsmigranten in Leuven stelden deze onderzoekers: ‘the procedural and fluid character of identity is the result of a lack of certainty in terms of further migratory plans, absence of definitive decisions to stay permanently in the host society or to pack up and go home’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 91). Om het verband tussen verblijfsintentie en identiteit na te gaan, voegen we de dummyvariabele verblijfsintentie toe aan de analyse (1=van plan om in de toekomst permanent in Polen te gaan wonen; 0=geen permanente terugkeer of ‘weet niet’). We gaan ervan uit dat respondenten die de intentie hebben om in de toekomst terug (permanent) in Polen te gaan wonen, zich minder sterk identificeren met de meerderheidsgroep dan zij die geen terugkeer overwegen of hierover nog geen idee hebben. Stap 2: beheersing van de taal van de meerderheidsgroep. Een factor die in onderzoek naar verschillen in identiteitsbeleving regelmatig aan bod komt, is taal (zie o.m. Gudykunst & Schmidt 1987; Phinney et al. 2001; Fishman 2001). Ackaert & Deschouwer (1999) onderscheiden twee visies die de relatie tussen taal en identiteit kunnen verklaren. Een eerste visie beklemtoont de instrumentele functie van taal. Het verwerven van de taal van de meerderheid maakt deel uit van een ruimer integratieproces: door middel van taal maken etnisch-culturele minderheden niet alleen kennis met de cultuur van de samenleving en met leden van de meerderheidsgroep, maar kunnen zij zich ook met de meerderheid identificeren. De tweede visie focust op de differentiëringsfunctie van taal: een taal zorgt ervoor dat men de sociale omgeving kan opdelen in verschillende sociale groepen en laat toe om zich met één van die sociale groepen te identificeren. Om het verband tussen taal en identiteitsbeleving te onderzoeken bij personen van Poolse afkomst, nemen we in de analyse een schaal op die is geconstrueerd op basis van twee items: een item over de mate waarin men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item over de mate waarin men mensen begrijpt die Nederlands spreken (Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat mensen van Poolse afkomst zich sterker identificeren met de meerderheidsgroep naarmate de beheersing van het Nederlands beter is. Stap 3: contact met de meerderheidsgroep. Contacten tussen personen van verschillende etnisch-culturele groepen zorgen voor een positieve wederzijdse beeldvorming, wederzijdse appreciatie en respect, zo stelt de contacthypothese (Allport 1954; Pettigrew & Tropp 2006). Het Common Ingroup Identity Model benadrukt dat interetnische contacten ervoor zorgen dat verschillende etnisch-culturele groepen naar elkaar toe groeien en een meer inclusieve groep gaan vormen (Gaertner, Dovidio & Bachman 1996). Voor leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen kan dit betekenen dat zij zich meer gaan identificeren met de meerderheidsgroep. Onder meer studies van Van Craen, Vancluysen & Ackaert (2007) en Agirdag, Van Houtte & Van Avermaet (2011) toonden de voorbije jaren aan dat contacten tussen leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen en autochtonen gepaard gaan met een sterkere nationale of subnationale identiteit bij etnisch-culturele minderheidsgroepen. We testen het verband tussen interetnisch contact en identificatie met de meerderheidsgroep door in het regressiemodel de variabele ‘aantal vrienden van
108
Belgische afkomst’ op te nemen. We veronderstellen dat naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, zij zich sterker identificeren met de meerderheidsgroep. Stap 4: mediagebruik. Er bestaat nog weinig twijfel over het belang van media voor de (re)constructie van sociale identiteiten. Televisieprogramma’s, bijvoorbeeld, kunnen een onderdeel vormen van de nationale cultuur omdat ze door een groot aantal mensen worden bekeken of omdat ze inhoudelijk een bron van culturele representaties kunnen zijn (Dhoest 2004). Deze representaties zijn belangrijke aspecten van de identiteitsvorming (Hall 1997). In Vlaanderen, bijvoorbeeld, heeft de openbare omroep in belangrijke mate bijgedragen tot de ontwikkeling van een Vlaamse identiteit (Van den Bulck 2001). Aan de analyse voegen we in een volgende stap een mediavariabele toe om de relatie tussen mediagebruik en identificatie met de meerderheidsgroep te onderzoeken. Deze variabele is samengesteld op basis van een item over de frequentie waarmee men Nederlandstalige kranten leest en een item dat peilt naar de regelmaat waarmee men naar een Nederlandstalige televisiezender kijkt (Cronbach’s alpha=0,641). 24 We verwachten dat personen van Poolse afkomst zich sterker identificeren met de meerderheidsgroep naarmate ze meer Nederlandstalige media consumeren. Stap 5: discriminatie-ervaringen. Een aantal studies benadrukken de relatie tussen identiteitsbeleving en discriminatie-ervaringen (zie o.m. Nesdale & Mak 2000; GolashBoza & Darity 2008; Skrobanek 2009). Personen die discriminatie ervaren, kennen wellicht minder positieve eigenschappen toe aan groepen die aan de basis liggen van deze ervaringen. Bijgevolg zal men zich ook minder sterk met deze groepen identificeren (cf. Nesdale & Mak 2000). Mogelijk zal een verschuiving plaatsvinden en zal men zich sterker verbonden voelen met de gediscrimineerde groep, een proces dat door Portes & Rumbaut (2001) wordt omschreven als ‘reactieve identiteitsconstructie’. We nemen de relatie tussen discriminatie-ervaringen en identificatie met de meerderheidsgroep onder de loep door in een volgende stap van de analyse een dummyvariabele over persoonlijke discriminatie-ervaringen op te nemen (1=het voorbije jaar minstens één keer het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd; 0=nooit het gevoel gehad dat men werd gediscrimineerd gedurende de voorbije twaalf maanden). We veronderstellen dat personen van Poolse afkomst die persoonlijk discriminatie ervaren hebben, zich minder sterk identificeren met de meerderheidsgroep dan respondenten zonder persoonlijke discriminatie-ervaringen. Stap 6: houding ten aanzien van de meerderheidsgroep. Volgens de sociale identiteitstheorie worden sociale identiteiten geconstrueerd door zich met bepaalde groepen te identificeren en zich van andere te onderscheiden. Aan de groep waarmee men zich identificeert (ingroup) worden positieve eigenschappen toegekend, terwijl aan andere groepen (outgroups) meer negatieve kenmerken worden gegeven (Tajfel 1981). We onderzoeken de veronderstelling van de sociale identiteitstheorie dat positievere gevoelens ten aanzien van een groep gepaard gaan met een sterkere identificatie met die groep door in de analyse een variabele toe te voegen die iets zegt over de houding ten aanzien van de meerderheidsgroep. Deze variabele is het antwoord op de vraag een
24
De vragenlijst bevatte geen informatie over het kijken naar ‘Vlaamse’ of ‘Belgische’ zenders.
109
temperatuur te noemen tussen 0 en 100 graden, waarbij 100 graden staat voor zeer warme of zeer positieve gevoelens en 0 graden voor zeer koude of zeer negatieve gevoelens ten aanzien van mensen van Belgische afkomst. We verwachten dat naarmate gevoelens over mensen van Belgische afkomst positiever zijn, mensen van Poolse afkomst zich sterker Belg voelen.
110
R2 = 0,185
Stap 1
Std. Error 0,085
0,214
0,141**
Belgische nationaliteit
-0,223**
0,007
0,208**
Verblijfsduur in België
Permanente terugkeer Polen Beheersing van het Nederlands Aantal vrienden van Belgische afk. Consumptie NL-talige media Pers. discriminatieervaringen Houding t.a.v. meerderheidsgroep
0,017
Coefficients
0,103*
Standardized
Opleidingsniveau
Coefficients
0,087
0,084 0,043
0,241**
0,210
0,008
0,017
0,085
-0,195**
0,120*
0,093
0,045
0,105*
Coefficients 0,042 0,029
0,216**
0,082
0,205
0,008
0,017
0,083
0,194**
-0,182**
0,103*
0,077
0,050
0,079
0,004
0,029 0,039
0,200**
0,048
0,082
0,203
0,008
0,017
0,083
0,004
0,197**
0,094
-0,154**
0,099*
0,061
0,031
0,096*
0,143**
Coefficients
0,109*
Standardized
0,150**
Standardized
0,004
0,040 0,078
-0,048
0,029
0,049
0,083
0,203
0,008
0,017
0,083
0,004
0,227
0,198**
0,191**
0,091
-0,151**
0,097*
0,061
0,038
0,099*
0,139**
Coefficients
Geslacht man (ref.: vrouw)
Standardized
0,157**
Standardized
0,004
0,221
R2 = 0,290
Stap 5
Stap 6 R2 = 0,322
0,078 0,002
0,180**
0,039
0,029
0,048
0,081
0,199
0,008
0,017
0,081
0,004
0,257
-0,011
0,177**
0,174**
0,082
-0,134**
0,102*
0,064
0,035
0,101*
0,142**
Coefficients
0,098*
R2 = 0,288
Stap 4
Standardized
Leeftijd
Std. Error 0,222
Std. Error
0,228
R2 = 0,265
Stap 3
Std. Error
0,192
R2 = 0,223
Stap 2
Std. Error
(Constante)
** p < .01
* p < .05
Tabel 46: Lineaire regressieanalyse van Belgische identiteitsbeleving – volledige dataset
Std. Error
111
Tabel 46 geeft een overzicht van onze analyse. In de eerste stap vinden we een significante samenhang met alle toegevoegde variabelen. Ten eerste is er een verband met geslacht, leeftijd en opleidingsniveau: oudere, mannelijke en hoger opgeleide respondenten voelen zich sterker Belg dan jongeren, vrouwen en lager opgeleiden. Het verband met verblijfsduur bevestigt de hypothese op basis van de klassieke assimilatietheorie: naarmate personen van Poolse afkomst langer in België verblijven, voelen ze zich sterker Belg. Ook de relaties met nationaliteit en verblijfsintentie liggen in de lijn der verwachtingen. Respondenten die (ook) over de Belgische nationaliteit beschikken, voelen zich sterker Belg dan respondenten die geen Belg zijn. Personen van Poolse afkomst die van plan zijn om in de toekomst voorgoed naar Polen terug te keren, voelen zich minder Belg dan zij die in België willen blijven wonen of hierover nog geen idee hebben. De tweede analysestap laat zien dat er een significante samenhang bestaat tussen Nederlandse taalbeheersing en identificatie met de meerderheidsgroep. Zoals verwacht gaat een betere beheersing van de meerderheidstaal gepaard met een sterkere Belgische identiteit. Onder invloed van taalbeheersing verdwijnen de verbanden met opleidingsniveau en verblijfsduur. Hoger opgeleiden en respondenten die al geruime tijd in België verblijven, lijken zich meer Belg te voelen omdat ze de taal van de meerderheid beter beheersen. Ook interetnische contacten spelen een rol in de identiteitsbeleving van personen van Poolse afkomst. In overeenstemming met de hypothese identificeren respondenten zich sterker met de meerderheidsgroep naarmate ze meer vrienden van Belgische afkomst hebben. De analyses bevestigen ook de verwachte samenhang tussen media en identiteit. Naarmate respondenten meer Nederlandstalige media consumeren, voelen zij zich sterker Belg. De significante relatie tussen taalbeheersing en identiteitsbeleving verdwijnt onder controle van mediagebruik. Dit suggereert dat een grotere consumptie van Nederlandstalige media (vooral) het gevolg is van een betere Nederlandse taalbeheersing. In stap vijf vonden we geen bevestiging voor de hypothese dat discriminatie-ervaringen gepaard gaan met een zwakkere identificatie met de meerderheid. Wel bestaat er, onder controle van discriminatie-ervaringen, een significante relatie tussen de houding die men heeft ten aanzien van de meerderheidsgroep en het beleven van de Belgische identiteit: naarmate men warmere gevoelens koestert ten aanzien van mensen van Belgische afkomst, voelen inwoners van Poolse afkomst zich sterker Belg.
6.4.
Besluit
In dit hoofdstuk stond de identiteitsbeleving van personen van Poolse afkomst uit Antwerpen centraal. We gaven een beschrijving van verschillende identiteiten en identiteitspatronen en gingen op zoek naar kenmerken die verschillen in identificatie met de meerderheidsgroep verklaren. De analyses maakten duidelijk dat mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen zich het sterkst identificeren met Polen en Europa. Met België of Vlaanderen identificeert slechts een kleine minderheid van de respondenten zich sterk (respectievelijk 5,6% en 5,3%).
112
De lokale identiteit is voor mensen van Poolse afkomst belangrijker dan de Belgische of Vlaamse identiteit: bijna 40% voelt zich sterk Antwerpenaar. In de Poolse gemeenschap komt een dissociatief identiteitspatroon het meest voor: bijna twee op drie respondenten combineren een sterke Poolse identiteit met een zwakke Belgische of Vlaamse identiteit. Een integratieve identiteit is het meest voorkomende patroon wanneer in het tweedimensionale model de Poolse identiteit wordt gecombineerd met de lokale identiteit (ongeveer 30% van de respondenten vertoont een dergelijk patroon). Achtergrond- en migratiekenmerken die (rechtstreeks) samenhangen met een sterkere identificatie met de meerderheidsgroep, zijn leeftijd (ouderen voelen zich sterker Belg dan jongeren), geslacht (mannen voelen zich sterker Belg dan vrouwen), nationaliteit (Belgen voelen zich sterker Belg dan niet-Belgen) en verblijfsintentie (een intentie tot permanente terugkeer naar Polen gaat gepaard met een zwakkere Belgische identiteit). Daarnaast bleek dat de identificatie met de meerderheidsgroep sterker is naarmate mensen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, meer Nederlandstalige media consumeren en een positievere houding hebben ten aanzien van de meerderheidsgroep.
113
114
7. 7.1.
Geloof en waardeoriëntaties Inleiding
Polen is een zeer katholiek land. Cijfers over religieuze toewijzing van de European Social Survey tonen aan dat maar liefst 98,2% van de bevolking in Polen zijn/haar geloofsovertuiging omschrijft als ‘katholiek’ (ESS 2008). Polen hechten ook veel belang aan hun (katholieke) geloof. Meer dan 52% van de inwoners van Polen gaat volgens de ESS-survey minstens één keer per week naar een religieuze viering. Ter vergelijking: in België woont slechts 9% van de inwoners minstens één keer per week een geloofsviering bij (ESS 2008). In tegenstelling tot andere Europese landen zoals Frankrijk en Engeland, of zelfs Italië en Spanje heeft Polen amper een proces van secularisatie doorgemaakt. Borowik (2010) geeft verschillende (hypothetische) verklaringen voor het feit dat religiositeit na 1989 stabiel is gebleven in Polen: de historisch gegroeide verbondenheid van religie met de Poolse nationale identiteit, de belangrijke rol die het katholicisme vervult in het ‘middenveld’, een minder sterk uitgebouwde sociale zekerheid in Polen en de socialisatie van religieuze rituelen en gebruiken die voor veel Polen op zich waardevol zijn, los van de geloofsbetekenis. Daarnaast is het volgens Borowik (2010) niet ondenkbaar dat, hoewel de mate van religiositeit in Polen aan de oppervlakte stabiel blijft, het geloof steeds meer een eigen, private invulling krijgt. De grote verbondenheid met het katholieke geloof komt ook sterk tot uiting bij mensen van Poolse afkomst in het buitenland. In hun nieuwe leefomgeving gaan Poolse migranten al gauw op zoek naar katholieke misvieringen in de eigen taal. Een groeiend aantal Poolse kerkgangers zorgde er in het Verenigd Koninkrijk zelfs voor dat katholieke bisschoppen er Poolse priesters – ook wel ‘EasyJet priesters’ genoemd – gingen rekruteren (Trzebiatowska 2010). De Poolse Kerk vervult niet alleen een religieuze rol, maar levert voor mensen van Poolse afkomst in het buitenland ook sociale en psychologische bijstand en helpt mee de nationale en culturele identiteit te versterken (Kuzma 2004; Grzymała-Kazłowska 2005; Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Religie is nauw verweven met de positie die mensen innemen op vlak van normen en waarden. De mate van religiositeit heeft onder meer een invloed op hoe personen denken over ethische of sociaaleconomische kwesties, man-vrouwrollen of de mate van verdraagzaamheid (zie bvb.: Billiet 1995; Hubers 1997; Swyngedouw, De Rycke & Phalet 1999; Karpov 2002; Duriez 2003; Phalet & Ter Wal 2004). In dit hoofdstuk staan we stil bij het geloof van personen van Poolse afkomst in Antwerpen, onderzoeken we hun positie op een aantal waardeschalen en gaan we na welke impact religie heeft op de verschillende opiniedimensies.
7.2.
Geloof
Geloof kan op verschillende manieren worden gemeten. In de face-to-face survey werd eerst gevraagd naar de religieuze zelftoewijzing van personen van Poolse afkomst. Vervolgens kregen de respondenten twee vragen voorgeschoteld over de religieuze praktijk: een eerste vraag peilde naar het kerkbezoek, een tweede naar de
115
bidfrequentie. Ten slotte legden we aan de respondenten drie stellingen voor die iets zeggen over de religieuze identiteit. Wat de religieuze zelftoewijzing betreft, rekent 92,1% van de respondenten zichzelf tot het katholieke geloof, 3,8% beschouwt zichzelf als ongelovig en telkens drie bevraagden (0,7%) zijn protestant, getuige van Jehova of vrijzinnig. Andere geloofsgroepen (orthodox, jood, boeddhist …) vertegenwoordigen samen ongeveer 2% van de respondenten. De antwoordverdeling op de vraag over kerkbezoek (tabel 47), toont aan dat bijna 14% van de respondenten wekelijks naar de kerk gaat. 25 Ongeveer 36% van de bevraagden gaat enkel bij speciale gelegenheden (bvb. huwelijk of begrafenis) en 7,2% gaat nooit naar de kerk. De overige respondenten zijn ongeveer gelijk verdeeld over de andere categorieën (meerdere keren per maand, één keer per maand, op religieuze feestdagen). Het percentage voor wekelijks kerkbezoek is veel lager dan wat cijfers van de European Social Survey over het kerkbezoek in het land van herkomst aangeven (cf. supra). Toch is het verschil niet verrassend. Eerder wees Grzymała-Kazłowska (2005) er al op dat volgens priesters slechts 10 tot 15% van de Poolse migranten regelmatig misvieringen bijwoont. In een context van migratie, zo suggereert Grzymała-Kazłowska (2005), neemt het belang van geloof af. Veel belangrijker, in het geval van arbeidsmigratie, is zo snel mogelijk zo veel mogelijk geld verdienen. Ook een studie in Nederland laat zien dat recent gemigreerde Polen weinig naar de kerk gaan: slechts 17% geeft aan wekelijks te gaan (Gijsberts 2011). Tabel 47: Kerkbezoek (in procenten) – volledige dataset Frequentie
%
Elke week
57
13,7
Meerdere keren per maand
59
14,2
Eén keer per maand
62
14,9
Op religieuze feestdagen
58
13,9
150
36,1
Nooit
30
7,2
Totaal
416
100,0
Bij speciale gelegenheden (bvb. huwelijk)
Kerkbezoek mag dan niet zo frequent voorkomen bij mensen van Poolse afkomst in Antwerpen, een andere, meer private religieuze praktijk, met name bidden, gebeurt frequenter. Op de vraag hoe vaak men, los van godsdienstige vieringen, bidt tot God geeft maar liefst 37,5% van de bevraagden aan dit dagelijks te doen (zie tabel 48). Voor ongeveer één op vijf respondenten gebeurt dit minstens één keer per week. Slechts ongeveer 7% van de geïnterviewden zegt nooit te bidden.
25
Voor moslims, joden: moskee, synagoge i.p.v. kerk.
116
Tabel 48: Bidfrequentie (in procenten) – volledige dataset Frequentie
%
155
37,5
Minstens één keer per week
84
20,3
Meermaals per jaar tot maandelijks
72
17,4
Minder vaak
72
17,4
Nooit
30
7,3
Totaal
413
100,0
Dagelijks
De religieuze identiteitsbeleving hebben we gemeten door aan de respondenten drie stellingen voor te leggen. 26 Respondenten konden antwoorden op een schaal van ‘helemaal eens’ tot ‘helemaal oneens’. In tabel 49 geven we voor iedere stelling de antwoordverdeling. Tabel 49: Religieuze identiteitsbeleving (3 items, in procenten) – volledige dataset Gelovig zijn is een belangrijk deel van mezelf. Frequentie
%
Helemaal eens
145
34,8
Eerder eens
121
29,0
Noch eens, noch oneens
73
17,5
Eerder oneens
60
14,4
Helemaal oneens
18
4,3
417
100,0
Frequentie
%
94
22,5
103
24,6
95
22,7
101
24,2
25
6,0
418
100,0
Totaal
Dat ik gelovig ben is iets waar ik vaak aan denk.
Helemaal eens Eerder eens Noch eens, noch oneens Eerder oneens Helemaal oneens Totaal
26
De stellingen werden overgenomen van de Ercomer-survey 1999 (zie: Phalet & ter Wal 2004).
117
Als iemand iets slecht zegt over mijn geloof, voel ik me persoonlijk gekwetst. Frequentie
%
Helemaal eens
95
22,9
Eerder eens
75
18,1
Noch eens, noch oneens
87
21,0
108
26,1
49
11,8
414
100,0
Eerder oneens Helemaal oneens Totaal
Ongeveer 64% van de geïnterviewden vindt gelovig zijn een belangrijk deel van zichzelf. Bijna de helft van de respondenten (47%) denkt er vaak aan dat hij of zij gelovig is en een minderheid (41%) van de mensen van Poolse afkomst voelt zich persoonlijk gekwetst als iemand iets slecht zegt over zijn/haar geloof. Op basis van de drie stellingen kunnen we een intern consistente schaal construeren voor religieuze identiteit (Cronbach’s alpha=0,763). Een hoge score wijst op een sterke religieuze identiteit, een lage score op een zwakke religieuze identiteit. We gebruiken deze schaal om na te gaan of er bivariate verschillen zijn naargelang het geslacht, de leeftijd, het opleidingsniveau en het aantal jaren dat men in België verblijft (zie tabel 50). Tabel 50: Religieuze identiteit (gemiddelden op een schaal van 1 tot 5) – volledige dataset Beleving religieuze identiteit Totaal
3,41
Geslacht** Mannen
3,17
Vrouwen
3,56
Leeftijd** 18-30 jaar
3,13
31-50 jaar
3,48
51-70 jaar
3,63
Opleidingsniveau* Max. lager onderwijs
3,92
Lager middelbaar onderwijs
3,41
Hoger middelbaar onderwijs
3,41
Hoger onderwijs
3,24
Verblijfsduur in België 0-4 jaar
3,59
5-9 jaar
3,30
10-14 jaar
3,51
15 jaar of meer
3,23
ANOVA ** p < .01; * p < .05
Met een gemiddelde schaalscore van 3,41 op een schaal van 1 tot 5 hebben personen van Poolse afkomst in Antwerpen een eerder sterke religieuze identiteit. Een variantieanalyse toont aan dat de gemiddelden significant verschillen naar geslacht,
118
leeftijd en opleidingsniveau. Vrouwen en ouderen hechten veel meer persoonlijk belang aan religie dan mannen en jongeren. Mensen van Poolse afkomst die hoogstens over een diploma lager onderwijs beschikken, hebben een sterkere religieuze identiteit dan respondenten met een diploma hoger onderwijs.
7.3.
Waardeoriëntaties
7.3.1.
Ethische en sociaaleconomische opiniedimensie
Om de ethische en sociaaleconomische waardeoriëntaties te meten, maken we gebruik van het begrippenkader van Middendorp (1979) en Felling & Peters (1984). Zij stellen dat in de postindustriële samenleving de klassieke links-rechts tegenstelling zich heeft ontdubbeld in een culturele en een onafhankelijke sociaaleconomische dimensie, beide variërend van ‘progressief’ tot ‘conservatief’. Culturele progressiviteit stelt de vrijheid van het individu centraal, zoals persoonlijke keuzevrijheid op vlak van ethische kwesties (bijvoorbeeld abortus of euthanasie). Cultureel conservatieven leggen de klemtoon op gelijkheid: de traditionele maatschappelijke waarden gaan boven individuele meningen of het persoonlijke geweten. Op sociaaleconomisch vlak is de verhouding tussen de basiswaarden vrijheid en gelijkheid omgekeerd. Sociaaleconomische progressiviteit houdt het streven naar ‘gelijkheid’ in door onder meer te pleiten voor overheidsingrepen in de economie, sterke vakbonden en minder grote inkomensverschillen. Sociaaleconomisch conservatisme stelt daarentegen ‘vrijheid’ centraal, beklemtoont het privé-initiatief, de concurrentiestrijd en een inperking van de macht van vakbonden. Wat de culturele opiniedimensie betreft, peilden twee stellingen naar de houding inzake ethische kwesties: -
Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de patiënt beëindigen.
-
Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de beginfase afbreken.
De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’, ‘eerder eens’, ‘noch eens, noch oneens’, ‘eerder oneens’, of ‘helemaal oneens’ mee zijn. 27 Op basis van deze twee items kunnen we een schaal maken van 1 tot 5 waarbij een hoge score wijst op een ethisch conservatief standpunt en een lage score op een ethisch tolerante opinie. 28 Om de sociaaleconomische waardeoriëntatie te meten, legden we aan de respondenten drie stellingen voor: -
De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn.
-
Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen.
27 28
De frequentieverdelingen voor de stellingen afzonderlijk zijn opgenomen in bijlage 1. Cronbach’s alpha =0,568
119
De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen. 29
-
We maken van deze drie items een schaal van 1 tot 5 waarbij een hoge score wijst op een conservatieve en een lage score op een progressieve sociaaleconomische houding. 30 Tabel 51 presenteert voor de twee waardeschalen de antwoordverdeling en gemiddelde schaalscores. Tabel 51: Culturele en sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten en gemiddelde schaalscore) – volledige dataset Culturele opiniedimensie
Frequentie
%
86
22,1
2
105
27,0
3
101
26,0
4
62
15,9
5 Conservatief
35
9,0
389
100,0
1 Progressief
Totaal Gemiddelde schaalscore (1 – 5)
Sociaaleconomische opiniedimensie
2,47
Frequentie
%
52
13,6
2
168
44,1
3
119
31,2
4
35
9,2
7
1,8
381
100,0
1 Progressief
5 Conservatief Totaal Gemiddelde schaalscore (1 – 5)
2,41
Met een gemiddelde schaalscore van 2,47 op een schaal van 1 tot 5 nemen inwoners van Poolse afkomst uit Antwerpen op vlak van ethische kwesties een eerder progressief dan conservatief standpunt in. Ook op sociaaleconomisch vlak situeren inwoners van Poolse afkomst zich met een gemiddelde score van 2,41 eerder aan de progressieve zijde dan aan de conservatieve zijde. 7.3.2.
Houding t.a.v. man-vrouwrollen
In westerse samenlevingen zijn individuen de laatste decennia steeds meer losgekomen van vastliggende patronen van waarden, normen en houdingen. Hoewel er verschillende termen bestaan om dit proces te benoemen, zoals ‘modernisering’ of
29 30
De frequentieverdelingen voor de stellingen afzonderlijk zijn opgenomen in bijlage 2. Cronbach’s alpha =0,644
120
‘detraditionalisering’ omschrijven ze meestal hetzelfde, namelijk een overgang van een samenlevingsvorm waarin waardeoriëntaties voortkomen uit zingevende maatschappelijke verbanden, naar een postmoderne samenleving, waarin deze verbanden hun vanzelfsprekend karakter en legitimiteit verliezen (de Koster & van der Waal 2007). Het proces van modernisering gaat gepaard met de ontwikkeling van een specifiek patroon van waarden en normen. Sleutelelementen zijn individualisering, secularisatie, democratisering en emancipatie (van der Loo & van Reijen 1997). In deze paragraaf focussen we op één sleutelelement van het moderniseringsproces, namelijk emancipatie of een veranderende houding ten aanzien van man-vrouwrollen. We beschouwen de houding ten aanzien van man-vrouwrollen naast de houding ten aanzien van ethische kwesties als een bijkomende subdimensie van de culturele opiniedimensie. Over Polen leeft het cliché dat ze erg traditioneel zijn en dat ze traditionele opvattingen hebben over man-vrouwrollen. Dat dit beeld enigszins genuanceerd moet worden, blijkt uit diepte-interviews met Poolse migranten actief in de sector van het huishoudelijk werk en hun Belgische werkgevers (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009). Hoewel Poolse huishoudsters geconfronteerd werden met geëmancipeerde Belgische vrouwen en hun echtgenoten die een actieve rol opnamen in het huishouden, waren Belgische vrouwen van hun kant erg verrast door de moderne opvattingen van veel Poolse mannen. Zo zorgden Poolse mannen voor de kinderen terwijl hun vrouwen aan het werk waren en hielpen jongens hun moeder met het huishouden of het bereiden van eten. In het Verenigd Koninkrijk stellen Ryan et al. (2009) vast dat steeds meer Poolse mannen hun vrouw en kinderen laten overkomen. Hoewel deze vrouwen vaak huisvrouw waren en geen werk hadden, vervielen ze na hun migratie niet in het traditionele clichébeeld van de ‘Matka Polka’, de Poolse moeder die zich volledig opoffert voor haar echtgenoot en kinderen. De beslissing om voltijds voor de kinderen te zorgen was eerder een kortetermijnstrategie: heel veel vrouwen volgden nog een opleiding of zochten naar werk zodra de kinderen naar school gingen. Een bevraging van ruim 600 personen van Poolse afkomst die zich na 2004 in Nederland vestigden laat zien dat recent gemigreerde Polen niet veel anders denken over emancipatie dan autochtone Nederlanders (Gijsberts 2011b). Zo is slechts een kleine minderheid van de respondenten van mening dat de vrouw het beste verantwoordelijk kan zijn voor het huishouden, dat een vrouw moet stoppen met werken als ze een kind krijgt en dat een inkomen voor jongens belangrijker is dan voor meisjes. Personen van Poolse afkomst nemen wel vaker een middenpositie in (noch eens, noch oneens), terwijl autochtonen meer uitgesproken tegen zijn. Gijsberts (p. 113) stelt dat het relatief modern denken over de rol van de vrouw vermoedelijk in relatie staat tot het migratiemotief: ‘het merendeel van hen (ook de vrouwen) is immers naar Nederland gekomen voor werk’. Voorts stelt de auteur dat ook in het voormalige Oostblok de emancipatie van vrouwen stilaan ver is gevorderd: ‘ook in het katholieke Polen is werk een vanzelfsprekendheid voor vrouwen’. Om na te gaan in hoeverre inwoners van Poolse afkomst in Antwerpen traditionele of moderne opvattingen hebben over de positie van de vrouw, legden we de respondenten vier uitspraken voor waarmee ze het helemaal eens, eerder eens, noch eens noch oneens, eerder oneens, helemaal oneens konden zijn: -
De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de kinderen. Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken.
121
Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens. Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen. 31
-
We construeren met deze vier items een schaal die iets zegt over de houding ten aanzien van man-vrouwrollen. 32 Een lage schaalscore wijst op traditionele rolopvattingen, een hoge score op moderne rolopvattingen. In tabel 52 geven we de antwoordverdeling voor de volledige dataset. Met een gemiddelde schaalscore van 3,95 op een schaal van 1 tot 5 kunnen we stellen dat personen van Poolse afkomst in Antwerpen relatief moderne opvattingen hebben over man-vrouwrollen. Tabel 52: Houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten en gemiddelde schaalscore) – volledige dataset Houding t.a.v. man-vrouwrollen
Frequentie
%
0
0,0
2
15
3,7
3
77
19,1
4
183
45,3
5 Modern
129
32,0
Totaal
404
100,0
1 Traditioneel
Gemiddelde schaalscore (1 – 5)
7.3.3.
3,95
Houding t.a.v. de multiculturele samenleving
Polen die naar West-Europa migreren, komen terecht in diverse samenlevingen met tal van etnisch-culturele en religieuze groepen. Het contrast met de Poolse samenleving, die voor 98% bestaat uit blanke etnische Polen, is dan ook groot (Sales et al. 2008). Overige etnisch-culturele groepen, zoals de Roma, worden in Polen bovendien sterk geconfronteerd met discriminatie en racisme (European Roma Rights Center 2002). Een gebrek aan ervaring met het omgaan met andere etnisch-culturele of religieuze groepen kan leiden tot misverstanden en racisme. Zo merken leerkrachten in het Verenigd Koninkrijk op dat Poolse schoolkinderen die niet het voordeel hadden van wat zij een ‘multiculturele vorming’ noemen, soms racistische opmerkingen maakten over zwarten (Sales et al. 2008). Poolse migranten komen niet alleen in contact met blanke Belgen, maar ook met Belgen met een andere huidskleur of met blanke niet-Belgen. Zoals Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) stellen, is het migratieproces voor Polen een les in verdraagzaamheid. Poolse migranten beschouwen Belgen als tolerante, ‘normale’ mensen. Ze maken wel een onderscheid tussen Belgen die hen werk verschaffen en de rest, tussen Vlamingen en Walen en tussen Belgen en anderen in de samenleving. Wat dit laatste betreft merken Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) op dat Poolse migranten mensen van Marokkaanse of Turkse afkomst omwille van hun culturele en
31 32
De frequentieverdelingen voor de stellingen afzonderlijk zijn opgenomen in bijlage 3. Cronbach’s alpha=0,578
122
religieuze achtergrond tot deze ‘anderen’ rekenen en hen niet als Belgen maar als ‘buitenlanders’ beschouwen. Vaak hebben ze ook een negatief beeld over deze groepen (cf. hoofdstuk 8). Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011) stellen op basis van een reeks interviews met sleutelpersonen in de Poolse gemeenschap vast dat bij Polen in België een ‘integratiewil’ aanwezig is. Veel Polen zijn van mening dat zij zich moeten aanpassen aan de wetten en de regels van het land waarin ze verblijven. Anderzijds verwachten ze wel dat de meerderheidsgroep hen gelijk behandelt en respecteert. Dat men zich integreert verwacht men overigens niet alleen van de eigen gemeenschap, maar ook van andere groepen in de samenleving. Veel Polen vinden bijvoorbeeld dat moslims zich moeten aanpassen aan de culturele en religieuze regels van de meerderheidsgroep (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Om de tolerantie ten aanzien van de multiculturele samenleving te meten, vroegen we de respondenten tijdens het interview in welke mate ze het eens/oneens zijn met de volgende uitspraak: Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat. De antwoordverdeling in tabel 53 laat zien dat in de Poolse gemeenschap in Antwerpen de meningen over de multiculturele samenleving ongeveer gelijk verdeeld zijn: het percentage respondenten dat het eens is met de gegeven stelling (34%) is ongeveer even groot als het percentage respondenten dat een neutraal antwoord geeft (32%) en het percentage dat het met de uitspraak oneens is (34%). Tabel 53: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat’ (in procenten) – volledige dataset Frequentie
%
34
8,4
Eerder eens
102
25,2
Noch eens, noch oneens
130
32,1
Eerder oneens
116
28,6
23
5,7
405
100,0
Helemaal eens
Helemaal oneens Totaal
Aansluitend peilden we bij de respondenten ook naar hun mening over integratie. We vroegen in hoeverre ze het eens/oneens zijn met de volgende stelling: Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land waar zij zich vestigen. Het antwoordpatroon (tabel 54) laat zien dat maar liefst 82% van de respondenten het met de stelling eens is. Ruim één op tien bevraagden heeft geen uitgesproken mening (noch eens, noch oneens) en slechts 6,5% vindt niet dat vreemdelingen zich moeten aanpassen.
123
Tabel 54: 'Vreemdelingen moeten zich aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land waar zij zich vestigen’ (in procenten) – volledige dataset Frequentie
%
Helemaal eens
211
50,9
Eerder eens
130
31,3
Noch eens, noch oneens
47
11,3
Eerder oneens
18
4,3
9
2,2
415
100,0
Helemaal oneens Totaal
7.4. 7.4.1.
Impact van geloof op waardeoriëntaties Hypothesen
Religie verschaft aan individuen een referentiekader dat betekenis geeft aan de realiteit en de wereld. Religies zijn verbonden met een specifiek patroon van waarden en opvattingen en religieuze instituties functioneren als morele gezagsdragers die waardesystemen aan gelovigen overdragen. In deze paragraaf onderzoeken we in hoeverre geloof bij mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen een invloed heeft op hun mening over ethische kwesties, sociaaleconomische gelijkheid, man-vrouwrollen en de multiculturele samenleving. Volgens Eisinga & Scheepers (1989, geciteerd in Hubers 1997) bestaat er een sterke samenhang tussen een christelijke levensbeschouwing en cultureel conservatisme. Een sterke oriëntatie op het christelijk geloof leidt er toe dat men de maatschappij ervaart als iets waarover men geen invloed kan uitoefenen. Op basis hiervan passen individuen zich aan aan de traditionele normen en waarden die, zo ervaart men, ‘van boven’ opgelegd worden. Normen en waarden die hier tegen ingaan, worden verworpen. De overtuiging dat de sociale werkelijkheid door een opperwezen is geschapen, is niet bevorderlijk voor de gedachte dat individuen zelf veranderingen kunnen aanbrengen in deze werkelijkheid (Hubers 1997). Ideeën met betrekking tot individuele keuzevrijheden (bijvoorbeeld inzake abortus of euthanasie) of traditionele rolpatronen (bijvoorbeeld man-vrouwrollen) worden om die reden door religieuze mensen wellicht conservatiever opgevat dan door niet-religieuze mensen. In België hebben verschillende studies de relatie tussen religiositeit en cultureel conservatisme bevestigd, zowel bij autochtonen (Duriez 2003; de Koster & van der Waal 2007) als bij personen van Marokkaanse en Turkse herkomst (Swyngedouw, De Rycke & Phalet 1999; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). Het verband tussen religiositeit en de sociaaleconomische opiniedimensie is veel minder duidelijk (Hubers 1997). Opvattingen over verschillen in inkomen, over de maatregelen die de overheid neemt om deze verschillen te verkleinen en over de rol van vakbonden staan minder sterk onder druk van religie en religieuze instituties dan opvattingen over ethische kwesties of man-vrouwrollen. Hubers verwijst naar studies van Meeus (1986) en Felling, Peters & Schreuder (1991) die aantoonden dat mensen die een cultureel conservatief standpunt innemen, sterker religieus zijn dan degenen die op
124
sociaaleconomisch gebied conservatief zijn. Mogelijk bestaat er volgens Hubers een samenhang tussen het onderschrijven van een christelijke geloofsvisie en economisch conservatisme: ‘de overtuiging dat menselijk ingrijpen in de sociale werkelijkheid geen goede gevolgen zal hebben weerhoudt religieuze mensen er waarschijnlijk van om economische hervormingen na te streven en om op te komen voor de rechten van economisch zwakkeren’ (p. 83). Volgens een marxistische visie leidt religie individuen af van het vermogen om de sociaaleconomische ongelijkheid aan te pakken en zijn religieuze mensen daarom conservatief op sociaaleconomisch vlak (Broughton 1978, aangehaald in Hubers 1997). De hypothese dat de mate van religiositeit samenhangt met economisch conservatisme vond geen steun in opinieonderzoek bij een Vlaamse studentenpopulatie (Duriez 2003), maar werd wel bevestigd bij Turken in Nederland (Phalet & ter Wal 2004). Bij Marokkanen vonden de onderzoekers in Nederland een omgekeerd verband. Wat de relatie tussen religie en de houding ten aanzien van de multiculturele samenleving betreft, bouwen we voort op de onderzoekstraditie rond levensbeschouwelijke betrokkenheid en etnocentrisme of de neiging om de eigen groep positief te evalueren en andere groepen systematisch negatief te beoordelen (cf. Sumner 1906). Onderzoek van Billiet & Carton (1991) heeft aangetoond dat er een curvilineair verband bestaat tussen levensbeschouwing en etnocentrisme: bij personen die zich katholiek noemen, neemt de kans op etnocentrische houdingen af naarmate men regelmatiger naar de kerk gaat. Voor de interpretatie van dit verband geven Eisinga, Felling & Peters een aantal verklaringen (aangehaald in: Billiet, Carton & Eisinga 1995). Een eerste verklaring benadrukt de invloed van het preken tijdens vieringen waarbij er wordt opgeroepen tot tolerantie op basis van christelijke principes (bvb. naastenliefde). Een andere verklaring heeft betrekking op de verschillende betekenissen die geloof kan hebben voor verschillende groepen katholieken. Nietpraktiserende katholieken zouden volgens deze verklaring etnocentrischer zijn omdat zij meer de neiging hebben zich toe te vertrouwen aan een autoritaire religie. De religieuze thema’s zoals rechtvaardigheid of gelijkheid zijn wellicht van ondergeschikt belang in hun leven en gedragingen. Regelmatig of sterk praktiserende katholieken zouden daarentegen minder geneigd zijn zich over te geven aan een externe autoriteit en meer belang hechten aan de sociale en menselijke aspecten van hun geloof. De invloed van religie op de waardeoriëntaties van personen van Poolse afkomst in België is nog niet onderzocht. Op basis van verklaringen en bevindingen in de onderzoeksliteratuur testen we volgende hypothesen: -
-
Naarmate personen van Poolse afkomst sterker gelovig zijn, nemen ze een conservatiever standpunt in op vlak van ethische kwesties (hypothese 1). Naarmate personen van Poolse afkomst religieuzer zijn, hebben ze een conservatievere mening op sociaaleconomisch vlak (hypothese 2). De samenhang tussen geloof en de ethische opiniedimensie is sterker dan de samenhang tussen geloof en de sociaaleconomische opiniedimensie (hypothese 3). Naarmate personen van Poolse afkomst sterker gelovig zijn, houden ze er traditionelere meningen op na over man-vrouwrollen (hypothese 4). Naarmate personen van Poolse afkomst religieuzer zijn, hebben ze een tolerantere houding ten aanzien van de multiculturele samenleving (hypothese 5).
125
Om de hypothesen te testen, voeren we op de vier opiniedimensies (culturele opiniedimensie, sociaaleconomische opiniedimensie, de houding t.a.v. man-vrouwrollen en de houding t.a.v. de multiculturele samenleving) een regressieanalyse uit. In een eerste stap van de analyse nemen we enkel de achtergrondvariabelen leeftijd, geslacht, opleidingsniveau en verblijfsduur in België op. In stap 2 en stap 3 voegen we achtereenvolgens twee indicatoren van religiositeit toe: de religieuze praktijk (frequentie van kerkbezoek) en religieuze identiteit. Het is belangrijk een onderscheid te maken tussen religieuze praktijk en religieuze identiteit. De invloed van religiositeit op waardeoriëntaties komt immers niet alleen tot stand door de invloed van specifieke geloofsopvattingen, maar ook door het in stand houden en versterken van opvattingen door sociale interactie. Zo komt volgens Himmelstein (1986, geciteerd in Hubers 1997) de conservatieve invloed van religiositeit voort uit de participatie van kerkgangers in ‘religieuze’ netwerken. Naarmate men meer naar de kerk gaat, is de participatie in zo’n netwerk groter en wordt men meer ‘ondergedompeld’ in het ideeëngoed van zo’n netwerk. Himmelstein spreekt over een ‘cultuur-effect’. Sociale interacties blijven bovendien niet beperkt tot het kerkgebouw. Ook in andere netwerken blijft men regelmatig dezelfde kerkgangers ontmoeten en komt men steeds opnieuw in contact met hun opvattingen. Bijgevolg is men meer vatbaar voor de overdracht van opvattingen. Himmelstein spreekt in dit verband over ‘mobilisatie’. Zij die niet of minder frequent naar de kerk gaan, zijn ook minder betrokken bij deze netwerken en komen dus minder in aanraking met de ideeën die in deze netwerken leven. 7.4.2.
Resultaten
Tabellen 55 tot 58 presenteren de resultaten van de regressieanalyses op de verschillende opiniedimensies. Uit de analyses blijkt dat – onder controle van leeftijd, geslacht, opleidingsniveau en verblijfsduur – religieuze praktijk enkel een invloed heeft op ethisch vlak. Personen van Poolse afkomst hebben conservatievere opvattingen over abortus en euthanasie naarmate ze vaker naar de kerk gaan. Dit verband, dat significant blijft na toevoeging van religieuze identiteit, bevestigt hypothese 1. De religieuze identiteit hangt significant samen met de opinie over ethische kwesties en man-vrouwrollen: naarmate de religieuze identiteit sterker is, nemen personen van Poolse afkomst een conservatiever standpunt in op ethisch vlak en hebben ze traditionelere sekserolopvattingen. Deze bevindingen bevestigen hypothese 1 en hypothese 4. Er is geen verband tussen religieuze identiteit en de sociaaleconomische opinie. Hypothese 2 dient bijgevolg verworpen te worden, terwijl hypothese 3 wordt ondersteund. Met betrekking tot de houding ten aanzien van de multiculturele samenleving vinden we het omgekeerde dan wat we op basis van hypothese 5 verwachtten: een sterkere religieuze identiteit gaat gepaard met een minder tolerante houding ten aanzien van de multiculturele samenleving. Een eerste mogelijke verklaring voor dit verband vinden we in de sociale psychologie. Volgens de sociale identiteitstheorie bezitten individuen naast een persoonlijke ook een sociale identiteit (Tajfel 1981). Die construeren ze door zich met bepaalde groepen te identificeren en zich van andere te onderscheiden. Aan de eigen groep kennen ze positieve kenmerken toe en aan andere groepen negatieve kenmerken. Op basis van deze redenering zou men aan andersgelovigen in de
126
multiculturele samenleving voornamelijk negatieve eigenschappen toekennen. Enkel mensen die het eigen geloof aanhangen, worden als volwaardig lid van de samenleving beschouwd. Hierbij aansluitend spreekt Coffé (2002) over het fenomeen van ‘levensbeschouwelijk etnocentrisme’, verwijzend naar de overtuiging dat voor christelijke gelovigen enkel het christendom bestaansrecht heeft. Wat de achtergrondvariabelen betreft (stap 1), tonen de analyses aan dat vrouwen van Poolse afkomst progressiever zijn op sociaaleconomisch vlak en een moderner standpunt innemen met betrekking tot man-vrouwrollen dan mannen van Poolse afkomst. Hoog opgeleide respondenten zijn grotere voorstanders van vrijheid op sociaaleconomisch vlak, zijn moderner inzake man-vrouwrollen en stellen zich toleranter op ten aanzien van de multiculturele samenleving dan laag opgeleiden. Naarmate men langer in België woont, nemen inwoners van Poolse afkomst een progressiever standpunt in op ethisch vlak en stellen zij zich toleranter op ten aanzien van de multiculturele samenleving. Tabel 55: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de ethische opiniedimensie – volledige dataset * p < .05 ** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,013
R²=0,063
R²=0,099
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante) Leeftijd Geslacht man (ref.: vrouw) Opleidingsniveau Verblijfsduur in België
0,295
0,307
0,420
-0,007
0,006
-0,052
0,006
-0,087
0,006
0,005
0,133
0,009
0,130
0,047
0,131
0,014
0,026
0,017
0,025
0,047
0,025
-0,108*
0,009
-0,054
0,009
-0,020
0,009
Religieuze praktijk
0,233**
0,039
0,126*
0,044
0,229**
0,069
(kerkbezoek) Religieuze identiteit
127
Tabel 56: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de sociaaleconomische opiniedimensie – volledige dataset * p < .05 ** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,055
R²=0,055
R²=0,055
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante)
0,209
Leeftijd Geslacht
man
(ref.: vrouw) Opleidingsniveau Verblijfsduur
in
België
0,223 -0,091
0,004
0,303
-0,098
0,004
-0,082
0,004
0,189**
0,093
0,187**
0,093
0,187**
0,094
0,128*
0,018
0,126*
0,018
0,113*
0,018
-0,009
0,006
-0,017
0,007
-0,022
0,007
-0,024
0,028
0,008
0,032
-0,043
0,050
Religieuze praktijk (kerkbezoek) Religieuze identiteit
Tabel 57: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. manvrouwrollen – volledige dataset * p < .05 ** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,102
R²=0,111
R²=0,142
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante)
0,175
Leeftijd Geslacht
man
(ref.: vrouw) Opleidingsniveau Verblijfsduur
in
België Religieuze praktijk (kerkbezoek) Religieuze identiteit
128
0,186
0,250
-0,047
0,003
-0,042
0,004
-0,018
0,004
-0,144**
0,077
-0,147**
0,078
-0,182**
0,078
0,250**
0,015
0,251**
0,015
0,224**
0,015
0,094
0,005
0,092
0,006
0,057
0,006
0,002
0,024
0,098
0,026
-0,211**
0,041
Tabel 58: Lineaire regressie van religie en achtergrondkenmerken op de houding t.a.v. de multiculturele samenleving 33 - volledige dataset * p < .05 ** p < .01
Stap 1
Stap 2
Stap 3
R²=0,037
R²=0,038
R²=0,059
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Standardized
Std.
Coefficients
Error
Coefficients
Error
Coefficients
Error
(Constante)
0,254
Leeftijd Geslacht
man
(ref.: vrouw) Opleidingsniveau Verblijfsduur
in
België
0,269
0,368
0,013
0,005
0,019
0,005
-0,004
0,005
-0,002
0,112
-0,004
0,113
0,025
0,114
-0,141**
0,022
-0,143**
0,022
-0,115*
0,022
-0,134*
0,008
-0,139*
0,008
-0,104
0,008
-0,003
0,034
-0,089
0,039
Religieuze praktijk (kerkbezoek) Religieuze identiteit
7.5.
0,189**
0,061
Besluit
In dit hoofdstuk hielden we het geloof en de waardeoriëntaties van inwoners van Poolse afkomst uit Antwerpen tegen het licht. Concreet focusten we op de religieuze zelftoewijzing, de religieuze praktijk en de religieuze identiteit, onderzochten we de opinie van personen van Poolse afkomst over ethische kwesties, sociaaleconomische gelijkheid, man-vrouwrollen en de multiculturele samenleving en gingen we na of religiositeit een verklarende factor is van die opinies. Wat het geloof betreft, rekent het overgrote deel van de inwoners van Poolse afkomst in Antwerpen zichzelf tot de katholieke godsdienst (92%). De geïnterviewden praktiseren hun geloof in sterke mate via het bidden: maar liefst 37,5% van de bevraagden geeft aan dagelijks te bidden. Slechts ongeveer 7% bidt nooit. Het percentage voor wekelijks kerkbezoek is met 14% veel lager dan wat cijfers over kerkbezoek in Polen aangeven. Wellicht neemt het belang van deze vorm van religieuze praktijk af in een context van migratie. Wat de religieuze identiteitsbeleving betreft, tonen de analyses een eerder sterke religieuze identiteit bij mensen van Poolse afkomst in Antwerpen. Deze identiteit is het sterkst bij vrouwen, ouderen en lager opgeleiden. Met betrekking tot de waardeoriëntaties tonen de resultaten dat inwoners van Poolse afkomst inzake ethische kwesties (i.c. abortus en euthanasie) een eerder progressief dan conservatief standpunt innemen. Ook op de sociaaleconomische opiniedimensie situeert de Poolse gemeenschap in Antwerpen zich eerder aan de progressieve zijde en
33
Item: ‘Het is goed voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat’ (cf. tabel 53).
129
ten aanzien van man-vrouwrollen hebben de respondenten relatief moderne opvattingen. Over de multiculturele samenleving zijn de meningen verdeeld: de groep die vindt dat het goed is voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat, is ongeveer even groot als de groep die hierover geen uitgesproken mening heeft en de groep die er een intolerante opvatting op nahoudt. Maar liefst 82% van de respondenten vindt dat vreemdelingen zich moeten aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land waar zij zich vestigen. Religiositeit heeft een invloed op de positie die mensen van Poolse afkomst innemen op de verschillende opiniedimensies. Regressieanalyses toonden aan dat leden van de Poolse gemeenschap een conservatiever standpunt innemen op ethisch vlak naarmate ze vaker naar de kerk gaan en naarmate hun religieuze identiteit sterker is. Een sterkere religieuze identiteit gaat daarnaast gepaard met een traditionelere opvatting over man-vrouwrollen. In tegenstelling tot wat we veronderstelden, hebben personen van Poolse afkomst een minder tolerante houding ten aanzien van de multiculturele samenleving naarmate hun religieuze identiteit sterker is. Andere factoren die samenhangen met de waardeoriëntaties van leden van de Poolse gemeenschap, zijn: geslacht (vrouwen zijn progressiever op sociaaleconomisch vlak en moderner inzake sekserolopvattingen dan mannen), opleidingsniveau (hoog opgeleiden zijn sociaaleconomisch conservatiever, hebben modernere sekserolopvattingen en stellen zich toleranter op t.a.v. de multiculturele samenleving dan laag opgeleiden) en verblijfsduur (naarmate men langer in België woont, is men ethisch progressiever en toleranter t.a.v. de multiculturele samenleving).
130
8. 8.1.
Beeldvorming Inleiding
Het beeld dat de Belgische media ophangen van Polen is niet zo positief. Recent onderzoek toont aan dat Vlaamse dagbladen Polen in belangrijke mate associëren met criminaliteit, zwartwerk en illegaliteit. Sterker nog: als journalisten over Polen schrijven, gebruiken ze de term ‘illegaal’ vijf keer vaker dan het woord ‘legaal’ (Wolny et al. 2007). Ook op televisie wordt vaak een clichématig beeld opgehangen van Polen. Op basis van onderzoek naar het imago van de Pool op de Vlaamse televisie concludeert Van Heuckelom (2008, p. 18): ‘men creëre een onbegrijpelijk taaltje (liefst met zo weinig mogelijk klinkers), een bijbehorend vreemd lettertype (een allegaartje van cyrillisch, Grieks en nog wat diakritische tekens) en men laat vervolgens wodka aanrukken en kippen slachten, dat alles op de tonen van een Slavische melodie, of nog beter: zigeunermuziek met koperblazers’. Deze stereotiepe mediaberichtgeving heeft mogelijk niet alleen een impact op het beeld van de Vlaming over personen van Poolse afkomst, maar kan ook binnen de Poolse gemeenschap tot wantrouwen en terughoudendheid leiden ten aanzien van autochtonen en zo contacten tussen beide groepen bemoeilijken. De eerste vraag die we ons in het volgende hoofdstuk stellen is dan ook: welke houding nemen mensen van Poolse afkomst aan ten opzichte van autochtonen? Het belang van deze vraag kan moeilijk onderschat worden: terwijl negatieve percepties tot maatschappelijke spanningen of gevoelens van discriminatie kunnen leiden, stimuleert een positieve beeldvorming solidariteit, toenadering en samenwerking. Daarnaast onderzoeken we welke gevoelens leden van de Poolse gemeenschap koesteren ten opzichte van andere minderheidsgroepen in de samenleving. Poolse migranten die naar Antwerpen migreren, komen vaak voor het eerst in een multiculturele omgeving terecht. Het contrast met de relatief homogene Poolse samenleving is groot. Volgens Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 163) is het migratieproces voor mensen van Poolse afkomst een belangrijke les in verdraagzaamheid: ‘They have to tolerate other lifestyles, norms and patterns of attitudes and behaviour which are even really strange for them. If not, the migration process may be unsuccessful and may force migrants to return to Poland’. In dit hoofdstuk gaan we dieper in op de houding van de Poolse gemeenschap in Antwerpen ten aanzien van andere etnisch-culturele bevolkingsgroepen. In de eerste plaats belichten we verschillende theoretische verklaringsmodellen voor etnocentrisme. Vervolgens bespreken we de resultaten van enkele voorgaande studies naar de beeldvorming van mensen van Poolse afkomst. In een laatste paragraaf lichten we de resultaten van de survey toe: we geven een algemeen overzicht van het beeld dat de Poolse gemeenschap in Antwerpen heeft over andere minderheidsgroepen en bestuderen hun houding ten aanzien van autochtonen. Tot slot gaan we op zoek naar factoren die samenhangen met de beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over mensen van Belgische afkomst.
131
8.2. 8.2.1.
Literatuur Etnocentrisme
Om de beeldvorming van en over etnisch-culturele groepen te verklaren, wordt in de literatuur vaak verwezen naar het concept ‘etnocentrisme’ of de neiging van individuen om de eigen sociale groep positief en andere bevolkingsgroepen negatief te evalueren (Sumner 1906). De afgelopen decennia hebben heel wat auteurs psychologische en sociologische verklaringsmodellen voor etnocentrisme ontwikkeld. Vanuit de sociale psychologie levert de sociale identiteitstheorie van Tajfel (1981) een belangrijke bijdrage aan de theorievorming rond etnocentrisme. Volgens deze theorie hebben individuen naast een persoonlijke identiteit ook behoefte aan een sociale identiteit. Die construeren ze door zich met bepaalde groepen te identificeren en zich van andere te onderscheiden. In dit proces kennen ze aan de eigen groep (ingroup) positieve kenmerken toe en aan andere groepen (outgroups) negatieve eigenschappen. Eisinga & Scheepers (1989) spreken van ‘sociale identificatie’ en ‘sociale contraidentificatie’. Terwijl sociale identificatie verwijst naar een selectieve perceptie van vooral positieve eigenschappen van de ingroup, refereert sociale contra-identificatie naar een selectieve perceptie van vooral negatieve kenmerken van outgroups. Andere psychologische theorieën linken etnocentrisme aan gevoelens van frustratie. Volgens de frustratie-agressie-verplaatsingstheorie ontstaat frustratie wanneer instanties verhinderen dat mensen bepaalde doelen bereiken. Hoewel individuen proberen om de agressie die daaruit voortvloeit, te uiten tegenover de belemmerende instellingen, is dat niet vanzelfsprekend noch aangewezen. Daarom verplaatst de focus van hun frustratie zich naar weerloze outgroups van wie men niets hoeft te vrezen. Na verloop van tijd worden deze outgroups als de eigenlijke zondebok en de oorzaak van de frustratie beschouwd (Dollard et al. 1939). De relatieve deprivatietheorie benadrukt dat frustratiegevoelens niet het gevolg zijn van de objectieve situatie waarin iemand zich bevindt, maar wel van de relatieve positie ten opzichte van de mensen met wie men zich vergelijkt. Frustratie ontstaat bijgevolg wanneer men als lid van een groep niet de doelen bereikt die andere leden van de groep wel bereiken (Merton 1957). Ook in de theorie van de autoritaire persoonlijkheid speelt frustratie een belangrijke rol: volgens deze theorie ontstaat frustratie wanneer bepaalde impulsen tijdens de kindertijd worden onderdrukt. Door deze onderdrukking wordt de natuurlijke agressie van het kind ten opzichte van de ouders verplaatst naar andere, zwakkere doelwitten wat mogelijk leidt tot een etnocentrische houding (Adorno et al. 1950). Een derde groep (sociaal-)psychologische theorieën verklaart stereotiepe opvattingen en etnocentrisme vanuit individuele cognitieve processen. Volgens deze theorieën is het cognitieve vermogen van individuen beperkt waardoor ze de informatie die ze waarnemen over sociale groepen, categoriseren. Deze categoriseringsprocessen leiden, aldus Allport (1954), tot ingroup favoritism: individuen bevoordelen systematisch leden uit hun eigen groep en kennen hen positievere eigenschappen toe. Tot slot stellen Rokeach, Smith & Evans (1960) in hun belief congruence theory dat individuen spontaan vooral categorieën vormen op basis van het al dan niet overeenkomen van opvattingen. Het verlangen naar een belief congruence leidt ertoe dat leden van de
132
ingroup negatiever staan tegenover outgroups met afwijkende meningen dan tegenover outgroups met gelijklopende opvattingen. De zogenaamde socialisatietheorieën vormen een eerste groep van sociologische verklaringsmodellen. Deze theorieën stellen de verschillende socialisatie-instanties verantwoordelijk voor de ontwikkeling van etnocentrische houdingen. Verschillende auteurs tonen aan dat de dominante ideologie van onze samenleving een kern van etnocentrisme bevat. Zo wijst van Dijk (1993) op de alomtegenwoordigheid van positieve zelfpresentaties en negatieve voorstellingen van de ‘ander’ in het discours van de politieke wereld, de academische wereld, het bedrijfsleven, het onderwijs en de media (van Dijk 1993; Jacobs et al. 2001; Meuleman & Billiet 2003). Een tweede sociologische traditie legt de oorzaken van etnocentrisme bij de competitie tussen groepen. Etnisch-culturele groepen treden, aldus de etnische competitietheorieën, met elkaar in competitie om schaarse goederen zoals woningen, werk of sociale zekerheid. Als gevolg van deze tegengestelde belangen en de daaruit voortvloeiende concurrentie zijn individuen geneigd een sterke solidariteit te vertonen met de eigen groep en een vijandige houding aan te nemen tegenover andere groepen (Castles 1987; Olzak 1993). Een andere factor die in de theorievorming rond etnocentrisme een belangrijke plaats inneemt is contact. De contacthypothese stelt dat veelvuldige contacten tussen individuen van verschillende etnisch-culturele groepen leiden tot een verbetering van de interetnische relaties en – onder de juiste omstandigheden - tot een afname van vooroordelen (Allport 1954). Meer diverse sociale contacten verminderen met andere woorden etnocentrische attitudes en stimuleren vertrouwen in en solidariteit met de zogenaamde outgroup (Putnam 2007). 8.2.2.
Beeldvorming in de Poolse gemeenschap
De afgelopen jaren hebben verschillende onderzoekers aandacht besteed aan de Poolse gemeenschap in België. Deze hoofdzakelijk kwalitatieve studies onderzochten niet alleen welk beeld mensen van Poolse afkomst hebben van autochtonen, maar ook welke houding ze aannemen tegenover leden van andere minderheidsgroepen en tegenover andere mensen van Poolse afkomst. Het onderzoek van Grzymała-Kazłowska (2005) bij Poolse migranten zonder papieren in Brussel vormt een eerste aanknopingspunt. De onderzoekster wijst op een tegenstrijdigheid in het beeld dat Poolse migranten van zichzelf hebben: ‘On the one hand, they complain about a lack of ethnic solidarity and social trust, and about the strong rivalry and frequent violation of social norms (…). But on the other hand Polish migrants perceive themselves as model employees: hard-working, professional, honest and loyal towards employers’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 680). Ook ten aanzien van autochtone werkgevers lijken personen van Poolse afkomst een eerder positieve houding aan te nemen: ze prijzen hen voor hun aandacht, hulp, geschenken en bonussen. Werkgevers van Marokkaanse afkomst worden daarentegen beschuldigd van agressie en bedrog. Dit negatieve imago is mogelijk een gevolg van de situatie op de arbeidsmarkt. Enerzijds is er sprake van een zekere concurrentie tussen de gemeenschappen. Anderzijds stelt Grzymała-Kazłowska dat mensen van Marokkaanse afkomst die, gezien hun grotere aantal en langere wettelijke aanwezigheid in België,
133
een stapje voor hebben op de arbeidsmarkt, soms mensen van Poolse afkomst uitbuiten of agressief benaderen. Tot slot stelt de onderzoekster vast dat mensen van Poolse afkomst niet erg positief staan tegenover personen van andere Oost-Europese landen zoals Roemenië en de voormalige Sovjet-Unie. Inwoners uit deze landen kwamen vanaf het einde van de jaren negentig naar België om in sectoren te werken die tot dan door mensen van Poolse afkomst gedomineerd werden: ‘In the opinion of Polish workers, the newcomers are dangerous rivals due to their higher motivation to work and acceptance of lower wage rates’ (Grzymała-Kazłowska 2005, p. 692). Studies die uitgevoerd werden na de toetreding van Polen tot de Europese Unie, komen tot gelijkaardige resultaten. In hun onderzoek bij Poolse pendelmigranten in Leuven bevestigen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) het positieve imago van mensen van Belgische afkomst. Mensen van Poolse afkomst zouden hen als tolerant en geduldig beschouwen en graag de gelijkenissen tussen beide bevolkingsgroepen benadrukken: ‘Our respondents often emphasize that Poles are the same type of Europeans as the Belgians, if they differ it is only in certain specifics, different traditions or the level of economic development’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 101). Verder blijkt uit het onderzoek dat de Poolse gemeenschap een onderscheid maakt tussen Vlamingen en Walen: ‘One can also observe the general reflection that the Flemish are more distant in comparison with others (…) Walloons are found to be more open towards other people, which often means that they are more similar to Poles in the migrants’ opinion’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 159). Over personen van Marokkaanse en Turkse afkomst stelt het onderzoek van Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009, p. 100): ‘These two groups are decidedly inferior to others because of their attitudes and behaviour. A portion of those interviewed, and especially Polish women with experience of living in Brussels, emphasize the unacceptable behaviour, pushiness bordering on aggressiveness, of Turkish and Moroccan men. Our respondents often accused the members of these two groups of laziness, slovenliness, filth and lack of conscientiousness’. Ook personen van Russische afkomst kunnen op weinig sympathie rekenen van de Leuvense respondenten. Zij zouden hen omschrijven als ‘the worst category of workers within Slavic ethnic groups’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 160). Semigestructureerde interviews met sleutelpersonen van de Poolse gemeenschap in Antwerpen tonen aan dat mensen van Poolse afkomst geen fundamentele verschillen ervaren tussen hen en de autochtonen, maar daarentegen graag de nadruk leggen op de gemeenschappelijke Europese geschiedenis, de katholieke godsdienst, de blanke huidskleur en de werkmentaliteit van beide etnisch-culturele groepen. Bovendien suggereert het onderzoek dat België voor mensen van Poolse afkomst een open en tolerant land is waar ze van een betere levensstandaard en meer sociale zekerheid kunnen genieten (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Uit de studie blijkt verder dat personen van Marokkaanse en Turkse origine een minder gunstig imago hebben binnen de Poolse gemeenschap. Mensen van Poolse afkomst durven Turken en Marokkanen als luidruchtig, patriarchaal, minder gedisciplineerd en lui omschrijven. Bovendien suggereert het onderzoek dat mensen van Poolse afkomst van mening zijn dat ze zich, in vergelijking met de Turkse en Marokkaanse groep, beter aanpassen aan de Belgische samenleving en dat hun cultuur beter te verzoenen is met
134
de westerse waarden en opvattingen. Bovendien zouden heel wat mensen van Poolse origine van oordeel zijn dat de aanwezigheid van deze gemeenschappen op school het algemeen niveau en de discipline naar omlaag haalt. Deze negatieve perceptie is mogelijk een gevolg van de sterke verschillen in godsdienst en cultuur. Bovendien kent Polen geen immigratie van moslims zodat heel wat mensen van Poolse afkomst pas in België voor de eerste keer met hen in contact komen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011). Tot slot bevestigt het onderzoek dat personen met een andere Oost-Europese achtergrond weinig geliefd zijn bij mensen van Poolse afkomst. Zo zouden er spanningen zijn tussen mensen van Poolse en mensen van Russische afkomst. Deze moeilijke relatie zou historische wortels hebben en mogelijk een gevolg zijn van de lange bezetting van Polen door Rusland (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011).
8.3. 8.3.1.
Resultaten Houding ten aanzien van etnisch-culturele groepen
Om te achterhalen welk beeld personen van Poolse origine hebben van verschillende etnisch-culturele groepen, werd de respondenten een zogeheten gevoelsthermometer voorgelegd (zie o.m. Abelson et al. 1982; Dijker 1987; Verkuyten 2006). Op een denkbeeldige thermometer dienden zij een temperatuur aan te geven die het best hun gevoel tegenover de genoemde groep weerspiegelt. Een temperatuur van nul graden staat hierbij voor zeer koude of zeer negatieve gevoelens ten aanzien van de bevolkingsgroep in kwestie, een temperatuur van 100 graden stelt zeer warme of zeer positieve gevoelens voor. Concreet werd in de enquête gepeild naar de houding van de respondenten ten aanzien van mensen van Belgische, Marokkaanse, Turkse, Roemeense, Russische en Poolse afkomst. Daarnaast werd de respondenten gevraagd hoe positief of negatief hun gevoelens zijn voor moslims en mensen van Roma-afkomst. Figuur 22 toont een overzicht van de gemiddelde temperaturen die personen van Poolse origine toekennen aan andere etnisch-culturele bevolkingsgroepen. Met een gemiddelde waardering van 68 op een schaal van 0 tot 100, hebben personen van Poolse origine een relatief positief beeld van leden van de eigen gemeenschap. Ook mensen van Belgische afkomst lijken een eerder gunstig imago te hebben bij mensen van Poolse afkomst: de respondenten kennen hen een gemiddelde score van 65 toe op een schaal van 0 tot 100. Daarmee verschilt de algemene houding ten aanzien van mensen van Belgische afkomst nauwelijks van de houding die men heeft over de eigen groep. In lijn met voorgaand onderzoek (cf. supra) stellen we vast dat mensen van Russische afkomst met een score van 44 op de gevoelsthermometer op minder sympathie kunnen rekenen. Personen van Turkse en Marokkaanse origine en moslims lijken, met respectievelijke scores van 29, 24 en 27, geen al te positief imago te hebben bij mensen van Poolse afkomst.
135
Figuur 22: Beeldvorming van mensen van Poolse afkomst over verschillende etnisch-culturele bevolkingsgroepen op een schaal van 0 tot 100 (gemiddelde schaalscores thermometervraag) – volledige dataset 100 90 Gemiddelde temperatuur
80 70
65,17
68,41
60 50
44,26
40
29,05
30
26,58
27,50
24,27
20
22,82
10
Ook mensen van Roemeense afkomst kunnen op relatief weinig sympathie van de respondenten rekenen. Gemiddeld geven de ondervraagden hen een score van 28 op een schaal van 0 tot 100. Het minst positieve beeld hebben personen van Poolse origine echter van mensen van Roma-afkomst. De lage score van iets minder dan 23 op een schaal van 0 tot 100 vindt mogelijk haar oorsprong in de moeilijke verhoudingen met de Romagemeenschap in Polen: onderzoek suggereert dat mensen van Roma-afkomst er gediscrimineerd worden en geïsoleerd leven van de rest van de bevolking (European Roma Rights Center 2002). 8.3.2.
Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep
Tot nog toe is een algemeen beeld geschetst van de opvattingen van mensen van Poolse afkomst over verschillende etnisch-culturele bevolkingsgroepen. In de volgende paragraaf wordt meer in detail onderzocht welk beeld de respondenten hebben van de autochtone bevolking. De analyses zijn gebaseerd op tien stellingen met betrekking tot mensen van Belgische afkomst. Respondenten konden zich helemaal eens, eerder eens, noch eens noch oneens, eerder oneens of helemaal oneens verklaren met de volgende uitspraken: -
136
De De De De De De De De De
meeste meeste meeste meeste meeste meeste meeste meeste meeste
mensen mensen mensen mensen mensen mensen mensen mensen mensen
van van van van van van van van van
Belgische Belgische Belgische Belgische Belgische Belgische Belgische Belgische Belgische
afkomst afkomst afkomst afkomst afkomst afkomst afkomst afkomst afkomst
zijn zijn zijn zijn zijn zijn zijn zijn zijn
vriendelijk netjes criminelen hulpvaardig racisten eerlijk sociaal verdraagzaam harde werkers
-
De meeste mensen van Belgische afkomst veroorzaken overlast
Tabel 59 geeft weer hoe de respondenten mensen van Belgische afkomst percipiëren. Wat de positieve eigenschappen betreft, zijn vriendelijk en sociaal de kenmerken waarover in de Poolse gemeenschap de grootste eensgezindheid bestaat. Respectievelijk 75% en 66% van de respondenten is het (helemaal of eerder) eens met de stellingen dat de meeste mensen van Belgische afkomst vriendelijk, dan wel sociaal zijn. Verder is telkens ongeveer 60% van de respondenten van mening dat mensen van Belgische afkomst verdraagzaam en hulpvaardig zijn. Telkens iets meer dan de helft van de bevraagden vindt dat mensen van Belgische afkomst netjes en eerlijk zijn. Bijna vier op tien respondenten nemen over dit laatste kenmerk een neutraal standpunt in. Ook over de uitspraak dat de meeste mensen van Belgische afkomst harde werkers zijn, lopen de meningen uiteen: terwijl bijna 40% van de bevraagden met de stelling akkoord gaat, is een vijfde van de respondenten het (eerder of helemaal) oneens met deze uitspraak. Met stellingen die negatieve eigenschappen naar voor schuiven, zijn weinig respondenten het (helemaal of eerder) eens. Zo verklaart amper 1% van de mensen van Poolse afkomst zich akkoord met de uitspraak dat de meeste mensen van Belgische afkomst criminelen zijn. Maar liefst 92% van de respondenten is het (eerder of helemaal) oneens met deze stelling. Ook de uitspraak dat de meeste autochtonen overlastbezorgers zijn, wordt voornamelijk negatief beantwoord: 78% van de respondenten is het hier (helemaal of eerder) mee oneens. Tot slot is een vijfde van de ondervraagden van mening dat mensen van Belgische afkomst racisten zijn. Iets meer dan 40% van de respondenten verklaart zich (helemaal of eerder) oneens met deze stelling.
137
Tabel 59: ‘De meeste mensen van Belgische afkomst zijn …’ (in procenten) – volledige dataset Vriendelijk
Netjes
Hulpvaardig
n
%
n
%
n
%
92
22,1
57
13,7
40
9,7
219
52,6
159
38,3
202
49,1
95
22,8
130
31,3
149
36,3
Eerder oneens
9
2,2
63
15,2
18
4,4
Helemaal oneens
1
0,2
6
1,4
2
0,5
416
100,0
415
100,0
411
100,0
Helemaal eens Eerder eens Noch eens, noch oneens
Totaal
Criminelen
Eerlijk
Sociaal
n
%
n
%
n
%
Helemaal eens
0
0,0
34
8,3
70
17,2
Eerder eens
4
1,0
187
45,7
200
49,0
26
6,7
160
39,1
106
26,0
Eerder oneens
225
57,8
25
6,1
30
7,4
Helemaal oneens
134
34,4
3
0,7
2
0,5
Totaal
389
100,0
409
100,0
408
100,0
Noch eens, noch oneens
Racisten
Verdraagzaam
Harde werkers
n
%
n
%
n
%
Helemaal eens
16
4,0
48
11,7
37
9,1
Eerder eens
65
16,1
202
49,3
121
29,7
Noch eens, noch oneens
152
37,6
133
32,4
170
41,7
Eerder oneens
148
36,6
24
5,9
67
16,4
23
5,7
3
0,7
13
3,2
404
100,0
410
100,0
408
100,0
Helemaal oneens Totaal
Overlastbezorgers n
%
1
0,2
Eerder eens
17
4,2
Noch eens, noch oneens
72
17,8
269
66,4
46
11,4
405
100,0
Helemaal eens
Eerder oneens Helemaal oneens Totaal
138
8.3.3.
Determinanten van beeldvorming over de meerderheidsgroep
Welke factoren kunnen verschillen in beeldvorming over de meerderheidsgroep bij personen van Poolse afkomst verklaren? Dat is de vraag die we trachten te beantwoorden in de volgende paragraaf. Hiertoe voeren we een multiple regressieanalyse uit. Als afhankelijke variabele kiezen we voor de variabele die aangeeft hoe positief of negatief personen van Poolse afkomst staan ten aanzien van autochtonen (thermometervraag). Een hogere score op deze variabele betekent positievere gevoelens jegens mensen van Belgische afkomst. Aan de hand van enkele theoretische kaders gaan we op zoek naar factoren die het imago van mensen van Belgische afkomst in de hand werken dan wel bemoeilijken. Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse nemen we de achtergrondkenmerken geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau, verblijfsduur in België en etnisch-culturele samenstelling van de buurt (van 1=bijna alleen mensen van een andere afkomst tot 5=bijna alleen mensen van Belgische afkomst) op. Voorgaand onderzoek toont aan dat deze kenmerken kunnen samenhangen met het beeld dat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen hebben van de meerderheid (Gijsberts en Dagevos 2005; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; Korte 2011). Etnische competitietheorie. De etnische competitietheorie suggereert dat een negatieve beeldvorming het gevolg is van competitie tussen groepen om schaarse goederen zoals woningen, werk of sociale zekerheid. Om na te gaan of deze theorie van toepassing is op de Poolse gemeenschap wordt de variabele beroepssituatie opgenomen in de analyse. De respondenten worden onderverdeeld in vier categorieën: mensen met een vaste job, mensen die een job zoeken (werklozen en werkzoekenden), niet-actieven (studenten, leerlingen, huisvrouwen, huismannen, gepensioneerden en mensen die invalide of arbeidsongeschikt zijn) en een restcategorie waarin mensen worden opgenomen die hun beroepssituatie niet kunnen onderbrengen in de aangeboden categorieën. We verwachten dat personen van Poolse afkomst met een vaste job en personen die op zoek zijn naar een vaste job, een negatiever beeld hebben van autochtonen dan de niet-actieve respondenten. Dit scepticisme zou te wijten zijn aan een mogelijk ongelijke behandeling op het werk of in de zoektocht naar werk. Contacthypothese. Een factor die in verschillende theoretische modellen rond etnocentrisme terugkeert, is het contact tussen leden van etnisch-culturele groepen. Persoonlijke ontmoetingen zouden leiden tot een verbetering van de interetnische relaties en wederzijds begrip (Allport 1954). Om deze hypothese te testen, voegen we in een derde stap een variabele toe die de frequentie weergeeft waarmee mensen van Poolse afkomst een praatje slaan met autochtone buren (van 1=nooit tot en met 6=elke dag). Op basis van de contacthypothese verwachten we dat mensen van Poolse afkomst een positiever beeld hebben van autochtonen naarmate ze vaker een praatje slaan met hen. Media. Verschillende recente studies tonen aan dat de Vlaamse media een weinig genuanceerd en negatief beeld ophangen van personen van Poolse afkomst (Wolny et al. 2007; Van Heuckelom 2008). Mogelijk ontwikkelen mensen van Poolse afkomst die regelmatiger Nederlandstalige media consumeren, als reactie hierop negatievere gevoelens tegenover autochtonen. Om deze hypothese te testen nemen we een
139
variabele op die ons een beeld geeft van de frequentie waarmee men naar Nederlandstalige televisiezenders kijkt (van 1=nooit tot en met 5=elke dag). Discriminatie-ervaringen. Twee theoretische modellen zien discriminatie als een cruciale factor in de ontwikkeling van een negatieve beeldvorming: terwijl de etnische competitietheorie focust op discriminatie door medeburgers, benadrukt het empowermentmodel discriminatie door beleidsmakers. Volgens dit laatste model zijn cynisme en wantrouwen een rechtstreeks gevolg van een minder gunstige behandeling door politieke leiders en een beperktere toegang tot de politieke macht (Abramson 1972; 1983; Gilliam 1996). Om het verband tussen discriminatie-ervaringen en het beeldvormingsproces te onderzoeken, voegen we in een volgende stap de variabele toe die aangeeft hoe vaak de respondent zich de afgelopen 12 maanden gediscrimineerd heeft gevoeld (zespuntenschaal van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls). We verwachten dat personen van Poolse afkomst een negatiever beeld hebben van autochtonen naarmate ze zich het voorbije jaar vaker gediscrimineerd hebben gevoeld. Sociale identiteitstheorie. Volgens de sociale identiteitstheorie wordt de sociale identiteit van mensen in sterke mate bepaald door de sociale groep(en) waartoe zij behoren (Tajfel 1981). Op basis van deze theorie stelt Brown (2000) dat individuen een positieve sociale identiteit willen bewerkstelligen en daardoor geneigd zijn om zich aan te sluiten bij groepen die ze als positief beschouwen. Om na te gaan of dit van toepassing is op de Poolse gemeenschap in Antwerpen wordt een schaal met drie items rond identificatie (Cronbach’s alpha=0,757) opgenomen. 34 Een hogere score op deze schaal wijst op een sterkere identificatie met België en mensen van Belgische afkomst. We verwachten dat respondenten die zich sterker met België identificeren, een positiever beeld hebben van de autochtone bevolking.
34 Een eerste item peilt naar de mate waarin men zich met Belgen identificeert, het tweede item meet hoe sterk men zichzelf Belg voelt en een derde item geeft tot slot weer hoe sterk de respondent zich verbonden voelt met België. De antwoordcategorieën liepen van ‘helemaal oneens’ tot ‘helemaal eens’
140
141
Tabel 60: Lineaire regressie van de beeldvorming over mensen van Belgische afkomst – volledige dataset
Tabel 60 geeft een overzicht van de verschillende stappen van de regressie. Voor de achtergrondkenmerken stellen we vast dat hoogopgeleiden over het algemeen een positiever beeld hebben van autochtonen dan laagopgeleide mensen van Poolse afkomst. Deze bevinding gaat in tegen resultaten van onderzoek bij andere etnischculturele minderheden (Gijsberts & Dagevos 2005; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). Sterker nog, meestal wordt dit verzachtende effect van opleidingsniveau vastgesteld in studies die de houding van autochtone groepen ten aanzien van minderheden onderzoeken (Coenders & Scheepers 1998; Jacobs et al. 2001; Meuleman & Billiet 2003; Gijsberts & Lubbers 2009). Met betrekking tot de verblijfsduur in België stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst positievere gevoelens koesteren tegenover personen van Belgische afkomst naarmate ze langer in België verblijven. Deze vaststelling gaat in tegen aanwijzingen uit een studie van Michelson (2001). Volgens de onderzoekster brokkelen de ideaalbeelden van migranten af naarmate ze langer in het migratieland verblijven omdat beperkte kansen en discriminatie ertoe leiden dat de hoge verwachtingen die ze koesterden op het moment van migratie, niet uitkomen. Wat de Poolse gemeenschap in Antwerpen betreft, suggereren onze cijfers dat een groot deel van de respondenten hun migratiedoelstellingen, die in de eerste plaats economisch van aard waren, heeft kunnen waarmaken. Amper 8% van de respondenten is (heel) ontevreden over zijn of haar job en slechts een kleine minderheid van 10% is van mening dat ze (heel) moeilijk kan rondkomen met het totale inkomen van het huishouden (zie paragraaf 1.3.2). Mogelijk denken mensen van Poolse afkomst om die reden positiever over autochtonen naarmate ze langer in België verblijven. Tot slot merken we op dat de variabelen geslacht, leeftijd en perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt niet significant samenhangen met het imago van autochtonen binnen de Poolse gemeenschap. Stap 2 bevestigt de etnische competitietheorie niet: onder controle van de andere variabelen vinden we geen significante verschillen tussen de beeldvorming van werkende of werkzoekende mensen van Poolse afkomst en niet-actieve mensen van Poolse afkomst. Bovendien is de verklaringskracht van het tweede model (R2=0,028) nauwelijks toegenomen ten opzichte van de eerste stap van de analyse (R2=0,022). Mogelijk is deze vaststelling een gevolg van de situatie op de Belgische arbeidsmarkt: heel wat mensen van Poolse afkomst werken in zogenaamde knelpuntberoepen (Levrau, Piqueray & Vancluysen 2011) waardoor de kans dat ze competitie ervaren met autochtonen minder groot is. Onder controle van de beroepssituatie is de relatie met verblijfsduur net niet significant op het 0,05-niveau. Contacten met mensen van Belgische afkomst stimuleren een positievere beeldvorming over autochtonen, zo blijkt uit stap 3. Voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen kunnen we de contacthypothese dan ook bevestigen: naarmate mensen van Poolse afkomst frequenter een praatje slaan met autochtonen uit de buurt, hebben ze een positievere perceptie van de meerderheidsgroep. Verder blijkt dat het verband met opleidingsniveau slechts onrechtstreeks geldt via de contactvariabele. Deze bevinding suggereert dat hoogopgeleide mensen van Poolse afkomst warmere gevoelens hebben tegenover autochtonen omdat ze vaker met hen in contact komen. Uit stap 4 blijkt dat de consumptie van Nederlandstalige televisiezenders samenhangt met een positief beeld van de autochtonen. De vijfde stap bevestigt de discriminatiehypothese: mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen hebben een negatievere
142
perceptie van autochtonen naarmate ze vaker het gevoel hebben gediscrimineerd te worden. Zoals verwacht stellen we in de laatste stap vast dat een sterkere identificatie met België gepaard gaat met een positievere beeldvorming over autochtonen.
8.4.
Besluit
In dit hoofdstuk stonden we stil bij twee onderzoeksvragen: (1) welk beeld hebben mensen van Poolse afkomst van andere etnisch-culturele groepen in het algemeen en van mensen van Belgische afkomst in het bijzonder? en (2) welke factoren verklaren verschillen in de beeldvorming over autochtonen binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen? Met betrekking tot de eerste vraag tonen onze analyses dat de Poolse gemeenschap in Antwerpen relatief warme gevoelens koestert ten aanzien van de autochtone bevolking: op een schaal van 0 tot 100 kennen ze hen een gemiddelde score van 65 toe. Daarmee verschilt de algemene houding ten aanzien van mensen van Belgische afkomst nauwelijks van de houding tegenover de eigen gemeenschap. Bovendien schrijven de respondenten leden van de meerderheidsgroep voornamelijk positieve eigenschappen toe: respectievelijk 75% en 66% van de respondenten is het (helemaal of eerder) eens met de stellingen dat de meeste mensen van Belgische afkomst vriendelijk, dan wel sociaal zijn. Verder is telkens ongeveer 60% van de respondenten van mening dat mensen van Belgische afkomst verdraagzaam en hulpvaardig zijn. Ter vergelijking: amper 1% van de ondervraagden is het (helemaal of eerder) eens met de uitspraak dat de meeste mensen van Belgische afkomst criminelen zijn en minder dan 5% verklaart zich akkoord met de stelling dat de meeste mensen van Belgische afkomst overlastbezorgers zijn. Andere etnisch-culturele groepen lijken een minder positief imago te hebben bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Vooral mensen van Roma-afkomst kunnen op weinig sympathie rekenen: op een schaal van 0 tot 100 kennen de respondenten hen een gemiddelde score van 23 toe. Verder suggereren onze bevindingen dat binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen een minder positieve perceptie bestaat over mensen van Turkse en Marokkaanse afkomst en over moslims. Zij scoren op een schaal van 0 tot 100 respectievelijk 29, 24 en 27. Mensen van Roemeense afkomst scoren gemiddeld 28 op de gevoelsthermometer. Personen van Russische afkomst doen het, met een score van 44 op een schaal van 0 tot 100, iets beter. Om een antwoord te formuleren op de tweede onderzoeksvraag, voerden we een multiple regressieanalyse uit. We stellen vast dat verschillende factoren samenhangen met het positieve imago dat mensen van Poolse afkomst hebben over de meerderheidsgroep. In de eerste plaats bevestigen onze resultaten de contacthypothese: naarmate mensen van Poolse afkomst vaker een babbeltje slaan met autochtone buren, hebben ze een positiever beeld van de meerderheidsgroep. Ook mensen van Poolse afkomst die zich sterker identificeren met autochtonen, dragen hen een warmer hart toe. Tot slot hebben mensen van Poolse afkomst een minder positieve perceptie van mensen van Belgische afkomst naarmate ze zich vaker gediscrimineerd voelen.
143
144
9. 9.1.
Discriminatiegevoelens Inleiding
In dit hoofdstuk staan we stil bij gevoelens van discriminatie in de Poolse gemeenschap. Discriminatie kan omschreven worden als ‘een proces waarbij een lid van een maatschappelijk gedefinieerde groep verschillend (in het bijzonder ongelijk) wordt behandeld omwille van haar/zijn lidmaatschap van die groep’ (Brüss 2008, p. 877). Een gevoel van discriminatie verwijst naar de subjectieve perceptie van discriminatie, niet naar feitelijke, juridisch bepaalde discriminatie. Dit impliceert dat in bepaalde gevallen discriminatie onterecht naar voren wordt geschoven als het motief voor één of andere afwijzing. Omgekeerd kunnen personen in andere situaties ongemerkt het slachtoffer zijn van (feitelijke) discriminatie. Toch mogen we subjectieve discriminatie-ervaringen niet minimaliseren, want zoals de Amerikaanse socioloog Thomas (1928) stelt, stemmen mensen hun handelen af op de situatie zoals zij die ervaren: ‘if men define their situations as real, then they are real in their consequences’. In het verleden hebben tal van studies de impact van discriminatie-ervaringen onderzocht. Internationale studies wezen op de individuele gevolgen en brachten discriminatie-ervaringen onder meer in verband met de mentale en fysieke gezondheid. Personen die discriminatie ervaren, hebben meer last van stress, angst, depressie, verlies van vertrouwen en gevoelens van machteloosheid (zie o.m. Williams, Neighbors & Jackson 2003; Paradies 2006; Schulz et al. 2006; Kelaher et al. 2008). In Vlaanderen toonde een studie bij personen van Turkse en Marokkaanse origine uit HouthalenHelchteren en Genk een positieve samenhang tussen discriminatie-ervaringen en gevoelens van eenzaamheid (Vancluysen & Van Craen 2010). Ook de maatschappelijke kost van discriminatie valt niet te onderschatten: analyses op data van de Survey Integratie 2008 – een bevraging van personen van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse afkomst in Antwerpen, Genk en Gent – toonden aan dat naarmate leden van de etnisch-culturele minderheidsgroepen meer discriminatie ervaren, ze een negatiever beeld ontwikkelen van de Vlaamse meerderheidsgroep en minder vertrouwen stellen in de lokale overheid en de politie (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; Van Craen 2010). Een vaak terugkerend onderscheid in onderzoek naar subjectieve discriminatie bij etnisch-culturele minderheidsgroepen is dat tussen persoonlijke discriminatieervaringen en collectieve discriminatie of de perceptie van de manier waarop de hele etnisch-culturele groep wordt behandeld, (zie bvb. Dion 2001; Estrada, Tsai & Chandler 2008). Persoonlijke discriminatie-ervaringen hebben te maken met wat mensen zelf hebben meegemaakt. De perceptie van collectieve discriminatie wordt gevormd op basis van de ervaringen en meningen van anderen, los van de eigen, persoonlijke ervaringen. Het is relevant om dit onderscheid te maken. Onderzoek heeft immers aangetoond dat personen meer vinden dat hun groep als geheel wordt gediscrimineerd dan dat ze als individu ongelijk worden behandeld. Dit verschil staat beter bekend als de ‘personal/group discrimination discrepancy’ (zie o.m.: Taylor et al. 1990; Dion 2001). Dit hoofdstuk start met een korte bespreking van studies over discriminatie(ervaringen) in de Poolse gemeenschap. Vervolgens brengen we de persoonlijke en
145
collectieve discriminatie-ervaringen van mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen in kaart en zoeken we voor beide vormen van subjectieve discriminatie naar verklarende factoren.
9.2.
Literatuur
De meeste studies naar discriminatie-ervaringen van etnisch-culturele minderheden in België focusten de voorbije jaren op de zogenaamde gevestigde migrantengroepen en/of hun nakomelingen, namelijk personen van Marokkaanse en Turkse afkomst (zie o.m. De Rycke, Swyngedouw & Phalet 1999; Lesthaeghe, Surkyn & Van Craenem 2000; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007; Vandezande et al. 2009). Ook de Survey Integratie 2008 nam de Marokkaanse en Turkse gemeenschap onder de loep (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). De bevraging in Antwerpen, Genk en Gent toonde aan dat ongeveer 48% van de respondenten van Marokkaanse afkomst en 44% van de respondenten van Turkse afkomst persoonlijk discriminatie heeft ervaren. De verschillen tussen de twee groepen waren niet significant, maar de antwoordverdeling verschilde wel significant van die van de autochtone meerderheidsgroep. Ter vergelijking: ongeveer 33% van de autochtonen gaf aan zich wel eens ongelijk behandeld gevoeld te hebben. Situaties die personen van Turkse afkomst het vaakst vermeldden, hadden te maken met werkrelaties en (het optreden van) de politie. Omstandigheden die personen van Marokkaanse afkomst het meest opnoemden, situeerden zich op het domein van het openbaar vervoer en het zoeken van werk. Verder vonden leden van de Marokkaanse en Turkse gemeenschap dat de eigen groep in sterke mate ongelijk behandeld werd door de media, dancinguitbaters en huiseigenaars. Over (de perceptie van) discriminatie in de Poolse gemeenschap zijn in Vlaanderen geen cijfers beschikbaar. Wel leveren een beperkt aantal kwalitatieve studies indicaties waaruit blijkt dat discriminatie ten aanzien van Polen relatief beperkt voorkomt. Onderzoek bij ongedocumenteerde Poolse arbeidsmigranten die in de periode vóór de EU-toetreding in België verbleven, toonde het belang aan van sociale netwerken binnen de Poolse gemeenschap. Poolse vrienden of familieleden die het migratieproces al vroeger doorlopen hadden, hielpen nieuwe migranten met het zoeken van werk en huisvesting (Grzymała-Kazłowska 2005; Paspalanova 2006). De Poolse gemeenschap was sterk zelfvoorzienend. In Brussel, bijvoorbeeld, vond men onder meer financiële ondernemingen (verzekeraars, boekhouders, financieel adviseurs, kredietverleners), transportbedrijven die reizen van en naar Polen organiseerden, voedingswinkels, cafés en restaurants, boekhandels, autohandelaars, kapsalons en tal van andere gespecialiseerde kleinhandelszaken speciaal gericht op de Poolse gemeenschap (Paspalanova 2006). De specifieke, vaak clandestiene context waarin de Poolse arbeidsmigranten in die periode leefden, suggereert dat van (gepercipieerde) discriminatie vanwege de meerderheid relatief weinig sprake was. Naarmate de illegale arbeidsmarkt verzadigd raakte, groeiden echter gevoelens van wantrouwen en bedreiging, vooral ten aanzien van leden van de eigen gemeenschap en andere OostEuropese migrantengroepen (Grzymała-Kazłowska 2005). Ook spreken een aantal bronnen van uitbuiting bij gedetacheerde Poolse werknemers of arbeidsmigranten die afhankelijk waren van malafide arbeidsbemiddelaars (Matthysen 2009; Van Overmeiren 2009).
146
Een aantal studies wijzen op de tevredenheid van Vlaamse werkgevers over werknemers van Poolse afkomst. Op basis van een reeks diepte-interviews met Poolse migranten uit Leuven die actief zijn in de sector van het huishoudelijk werk en een aantal van hun Belgische werkgevers stellen Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki (2009) dat Poolse poetsvrouwen door hun werkgevers als vriendelijk, betrouwbaar, gemotiveerd en beleefd worden beschouwd. Werkgevers zien het bovendien als een groot voordeel dat Poolse poetsvrouwen meestal zelf instaan voor hun eigen vervanging. Vele Poolse thuishelpers keren regelmatig terug naar Polen. Tijdens die periode van afwezigheid worden ze vervangen door een familielid die het werk overneemt. Ondanks de taalbarrière en de beperkte tijd die ze samen doorbrengen, groeit er tussen Poolse werknemers en hun Belgische werkgever in vele gevallen na verloop van tijd een bijzondere relatie van respect en vertrouwen. In sommige gevallen ontstaat er zelfs een hechte vriendschapsband. Ook in andere sectoren bestaat er een grote tevredenheid over (het arbeidsethos van) Poolse werknemers. Zo blijkt uit een kwalitatieve studie van Loose & Lamberts (2010) dat werkgevers in de tuinbouwsector de hoge mate van gedrevenheid en flexibiliteit die Poolse werknemers aan de dag leggen appreciëren. Met andere, in België gevestigde allochtonen zeggen heel wat werkgevers in de tuinbouw minder positieve ervaringen te hebben. De algemene tevredenheid van werkgevers over Poolse werknemers suggereert dat in bepaalde arbeidsmarktsectoren nauwelijks sprake is van discriminatie van Polen. Recente informatie over discriminatie(-ervaringen) in de Poolse gemeenschap vinden we terug in een kwalitatieve studie van Levrau, Piqueray & Vancluysen (2011). Op basis van semigestructureerde interviews met een aantal sleutelfiguren binnen de Poolse gemeenschap suggereert dit onderzoek dat mensen van Poolse afkomst in België over het algemeen weinig het slachtoffer zijn van discriminatie of racisme. Dit zou te wijten zijn aan het feit dat Polen zich relatief gemakkelijk aanpassen en aanvaard voelen in België. Eén sleutelfiguur uit de interviews van Levrau en collega’s (2011) merkt wel op dat bedienden in openbare instellingen vaak het gevoel geven dat men niet welkom is en zich onvriendelijk uiten ten aanzien van personen van Poolse afkomst die het Nederlands niet goed beheersen. Sinds de vrijmaking van de arbeidsmarkt in 2009 laten steeds meer Poolse migranten zich officieel registreren in Vlaanderen. Het is onder meer op deze manier dat Polen (vaak voor het eerst) in contact komen met openbare diensten.
9.3. 9.3.1.
Beschrijvende analyses Persoonlijke discriminatie-ervaringen
Om een zicht te krijgen op de mate en de situatie waarin personen van Poolse afkomst uit Antwerpen persoonlijke discriminatie ervaren, vroegen we hen hoeveel keer ze de voorbije twaalf maanden het gevoel hebben gehad dat ze werden gediscrimineerd en welke ervaring of ervaringen (maximum twee) hen het sterkst hebben aangegrepen. Op de eerste vraag konden de respondenten antwoorden met nooit, één keer, enkele keren, meerdere keren, dikwijls of zeer dikwijls. De tweede vraag gaat dieper in op de situatie die aanleiding gaf tot (gevoelens van) discriminatie. Deze vraag werd alleen gesteld aan de respondenten die minstens één keer discriminatie ervaren hebben het jaar voorafgaand aan het interview.
147
Ongeveer 45% van de respondenten heeft tijdens de twaalf maanden die aan het interview voorafgingen minstens één keer het gevoel gehad dat hij of zij werd gediscrimineerd (zie figuur 23). Ongeveer één op tien respondenten geeft aan het voorbije jaar één keer discriminatie ervaren te hebben, een kwart enkele keren en bijna 10% meerdere keren tot zeer dikwijls. Figuur 23: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd heeft gevoeld (in procenten) – volledige dataset 60,0%
55,2%
50,0% 40,0% 30,0%
24,9%
20,0% 10,3%
10,0%
6,0% 1,9%
1,7% 0,0%
Nooit
Eén keer
Enkele keren
Meerdere keren
Dikwijls
Zeer dikwijls
We vergelijken vervolgens het percentage respondenten dat minstens één keer discriminatie heeft ervaren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur (tabel 61). Een chikwadraatanalyse toont enkel verschillen naargelang de leeftijd en de verblijfsduur in België. Het aandeel respondenten dat persoonlijke discriminatie heeft ervaren is het grootst in de jongste leeftijdscategorie (18-30 jaar) en het kleinst in de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar). Personen van Poolse afkomst die vijftien jaar of langer in België wonen, zeggen minder vaak discriminatie te hebben ervaren dan zij die minder dan vijftien jaar in België verblijven.
148
Tabel 61: Minstens één keer discriminatie ervaren naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (in procenten) – volledige dataset Heeft persoonlijk discriminatie ervaren n
%
187
44,8
Mannen
76
47,5
Vrouwen
111
43,2
18-30 jaar
63
54,3
31-50 jaar
103
44,6
51-70 jaar
21
30,0
Totaal Geslacht
Leeftijd**
Opleidingsniveau Max. lager onderwijs
7
31,8
Lager middelbaar onderwijs
110
44,9
Hoger middelbaar onderwijs
38
42,2
Hoger onderwijs
31
52,5
0-4 jaar
48
48,0
5-9 jaar
58
48,7
10-14 jaar
58
52,3
15 jaar of meer
21
25,9
Verblijfsduur in België**
Chi²: ** p < .01; * p < .05
We zoomen vervolgens in op de omstandigheden waarin personen van Poolse afkomst discriminatie hebben ervaren. De spontane antwoorden op de open vraag groepeerden we in een aantal categorieën. We maakten daarvoor gebruik van de multiple response techniek. Deze manier van werken laat toe dat het aantal vermeldingen van elke categorie bij de eerste deelvraag (eerste voorval) en het aantal vermeldingen bij de tweede deelvraag (tweede voorval) kunnen worden samengeteld. Om het aantal categorieën te beperken, hanteerden we als regel dat een situatie door ongeveer 1% van de respondenten vermeld moest zijn om als aparte categorie weerhouden te worden. De situaties die maar één of enkele keren werden vermeld, belandden in de restcategorie ‘andere’. Het resultaat van deze analyse presenteren we in tabel 62. 35 Vooraleer we de inhoud van de tabel bespreken, geven we enkele algemene cijfers mee: ongeveer 45% van de respondenten geeft bij de gesloten vraag aan het voorbije jaar slachtoffer geweest te zijn van discriminatie (zie tabel 61) en 40,7% vermeldt één of twee omstandigheden waarin ze persoonlijk discriminatie hebben ervaren. 36 Het vaakst genoemd zijn ervaringen van discriminatie die zich voordeden bij een overheidsdienst. Ongeveer 13% van de respondenten van Poolse afkomst vermeldt feiten die zich voordeden in het stad- of districthuis, het OCMW of de VDAB (bvb. onbeleefdheid personeel, negatieve reacties over gesproken taal). Op de tweede plaats
35 Indien een respondent twee gelijkaardige omstandigheden vermeldde, werden deze slechts één keer meegeteld. 36 Beide percentages werden berekend op N=417 (dus zonder de respondent die geen antwoord gaf op de gesloten vraag mee in rekening te brengen).
149
komen gebeurtenissen die plaatsvonden op het werk: bijna 11% van de geïnterviewden zegt de voorbije twaalf maanden ongelijk behandeld te zijn door collega’s of leidinggevenden (bvb. harder werken, zwaarder werk). Andere, relatief vaak voorkomende situaties waarin mensen van Poolse afkomst zich het voorbije jaar ongelijk behandeld voelden, hebben te maken met winkels of banken (7,2% verwijst hiernaar), de politie (3,1% verwijst hiernaar) en het zoeken naar werk (2,4% verwijst hiernaar). Uit de open vragen blijkt dat, los van de context of plaats, heel wat ervaringen van discriminatie te maken hebben met taal. Ongeveer 7% van de bevraagden sprak over negatieve reacties naar aanleiding van hun taalgebruik of -beheersing. Zo voelden heel wat respondenten zich gediscrimineerd omdat ambtenaren hen “niet wilden verder helpen in het Frans of het Engels”, wanneer ze zelf het Nederlands onvoldoende beheersten. Ook voorvallen in winkels hadden vaak te maken met taal. Tabel 62: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen – volledige dataset Omstandigheid
n antwoorden
% respondenten
Overheidsdienst
54
12,9
Werkrelaties
45
10,8
Wantrouwen in winkel/bank/postkantoor
30
7,2
Politie(optreden)
13
3,1
Bij het zoeken van werk
10
2,4
School/onderwijs
9
2,2
Ziekenhuis/arts
9
2,2
Openbaar vervoer
8
1,9
Op openbare plaatsen (straat)
7
1,7
Huren van een woning
6
1,4
Houding van buren
6
1,4
“omwille van taal” algemeen 37
6
1,4
“dagelijks leven” algemeen 38
5
1,2
23
5,5
Andere
N=417
9.3.2.
Collectieve discriminatie-ervaringen
Om de invloed van discriminatie-ervaringen volledig te kunnen inschatten, is het nodig om verder te kijken dan wat de respondenten zelf meemaken en ook gevoelens van
37 38
In de antwoorden wordt niet gespecificeerd in welke omstandigheden. In de antwoorden worden geen specifieke situaties omschreven.
150
collectieve discriminatie in rekening te brengen. Naast persoonlijke discriminatieervaringen kunnen mensen zich immers ook op basis van ervaringen en meningen van opinieleiders (familie, vrienden, sleutelfiguren uit de omgeving, de media …) een mening vormen over de manier waarop de eigen etnisch-culturele groep in de samenleving wordt behandeld. Ook die mening kan hun gedrag beïnvloeden. We hebben gepercipieerde groepsdiscriminatie gemeten door de respondenten te vragen hoe vaak mensen van Poolse afkomst in België het slachtoffer zijn van discriminatie. Respondenten konden antwoorden met nooit, bijna nooit, soms, dikwijls of zeer dikwijls. Figuur 24: Mensen van Poolse afkomst zijn in België ... het slachtoffer van discriminatie (in procenten) – volledige dataset 60,0% 51,0% 50,0% 40,0% 30,0% 19,4%
20,0% 10,0% 0,0%
15,0% 9,1%
Nooit
5,6%
Bijna nooit
Soms
Dikwijls
Zeer dikwijls
Hoewel 45% van de respondenten persoonlijk discriminatie heeft ervaren, geloven ruim negen van de tien respondenten dat mensen van Poolse afkomst in België wel eens het slachtoffer zijn van discriminatie (zie figuur 24). Ruim de helft van de ondervraagden is van mening dat mensen van Poolse afkomst soms worden gediscrimineerd en precies een kwart gelooft dat leden van de Poolse gemeenschap (zeer) dikwijls het slachtoffer zijn van ongelijke behandeling. Er is een duidelijk verschil merkbaar tussen persoonlijke en collectieve discriminatieervaringen: personen van Poolse afkomst vinden meer dat hun etnisch-culturele groep wordt gediscrimineerd dan dat zij zelf (persoonlijk) discriminatie hebben ervaren. Deze discrepantie tussen persoonlijke discriminatie-ervaringen en gepercipieerde groepsdiscriminatie sluit aan bij bevindingen van andere studies (cf. supra). Wanneer we de respondenten die van mening zijn dat mensen van Poolse afkomst wel eens (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) het slachtoffer zijn van discriminatie, uitsplitsen naar geslacht, leeftijd, studieniveau en verblijfsduur, dan stellen we – net als bij persoonlijke discriminatie-ervaringen – een significante samenhang vast met leeftijd en verblijfsduur (zie tabel 63). Het gevoel collectief gediscrimineerd te worden, komt
151
minder voor in de oudste leeftijdscategorie (51-70 jaar) en in de groep die al vijftien jaar of langer in België woont. Tabel 63: Mensen van Poolse afkomst zijn in België (‘bijna nooit’ tot ‘zeer dikwijls’) het slachtoffer van discriminatie (in procenten) – volledige dataset Mensen van Poolse afkomst zijn in België slachtoffer van discriminatie n
%
371
90,9
Mannen
143
91,1
Vrouwen
228
90,8
18-30 jaar
110
94,8
31-50 jaar
204
91,5
51-70 jaar
57
82,6
Totaal Geslacht
Leeftijd*
Opleidingsniveau Max. lager onderwijs
19
86,4
Lager middelbaar onderwijs
217
90,4
Hoger middelbaar onderwijs
80
92,0
Hoger onderwijs
54
93,1
0-4 jaar
91
92,9
5-9 jaar
108
93,1
10-14 jaar
102
94,4
65
81,3
Verblijfsduur in België**
15 jaar of meer Chi²: ** p < .01; * p < .05
Naast een algemene vraag, hebben we via een aantal gesloten vragen gemeten in welke mate bepaalde actoren volgens de respondenten discriminerend handelen. Het ging om de politie, de overheid, bedrijven, collega’s op het werk, scholen, dancings, media en huiseigenaars. Concreet vroegen we aan de respondenten of mensen van Poolse afkomst worden benadeeld/bevoordeeld ten opzichte van mensen van Belgische afkomst. De antwoordverdelingen van de acht gesloten vragen geven we weer in tabel 64. Uit de resultaten blijkt dat van de acht genoemde actoren er drie zijn van wie meer dan de helft van de respondenten vindt dat ze mensen van Poolse afkomst ongelijk behandelen ten opzichte van mensen van Belgische afkomst. De media wekken het sterkst gevoelens van collectieve discriminatie op. Maar liefst 67% van de respondenten (met een mening) vindt dat mensen uit hun gemeenschap op televisie en in kranten negatiever worden voorgesteld dan mensen van Belgische afkomst. 39 Ongeveer 61% van de bevraagden (met een mening) vindt dat huiseigenaars mensen van de eigen etnisch-culturele gemeenschap vaker afwijzen wanneer ze een woning willen huren dan
39 We wijzen erop dat 9,8% van de respondenten deze vraag niet kan of wil beantwoorden (‘weet niet’ of ‘geen antwoord’).
152
mensen van Belgische afkomst. 40 Net een meerderheid van de respondenten ervaart collectieve discriminatie op het werk: 50,1% van de geïnterviewden (die zich uitspreken) is van mening dat mensen van Poolse afkomst op het werk slechter worden behandeld door collega’s dan mensen van Belgische afkomst. 41 Een aanzienlijke groep personen van Poolse afkomst voelt zich collectief gediscrimineerd door de politie, bedrijven en de overheid. Ongeveer 42% van de bevraagden (met een mening) is ervan overtuigd dat de politie strenger is voor mensen van Poolse afkomst dan voor mensen van Belgische afkomst. 42 Een ongeveer even grote groep respondenten (40,7%) geeft aan dat bedrijven negatiever staan tegenover arbeiders van Poolse afkomst dan tegenover arbeiders van Belgische afkomst. 43 Opmerkelijk is wel dat ongeveer 13% het tegenovergestelde denkt: bedrijven staan positiever tegenover arbeiders van Poolse herkomst dan tegenover arbeiders van Belgische herkomst. Een goede 37% van de geïnterviewden (met een mening) vindt dat mensen van de eigen gemeenschap langer moeten wachten wanneer zij iets nodig hebben van de overheid dan mensen van Belgische afkomst. 44 Van de genoemde actoren zijn er twee die slechts bij een kleine minderheid van de respondenten gevoelens van collectieve discriminatie oproepen. Ongeveer 17% van de geïnterviewden (met een mening) vindt dat mensen van Poolse afkomst minder kansen hebben om hun kinderen in te schrijven in de school van hun keuze dan mensen van Belgische afkomst. 45 Ruim 80% spreekt over ‘evenveel’ kansen. Ongeveer 12% van de respondenten (die zich uitspreken) is van mening dat jongeren met een Poolse achtergrond vaker geweigerd worden aan de ingang van dancings en danscafés dan jongeren van Belgische afkomst. 46 Voor ongeveer 86% gebeurt dit noch vaker, noch minder vaak. Tabel 64: Gevoelens van collectieve discriminatie (in procenten) – volledige dataset De politie is … voor mensen van Poolse afkomst dan voor mensen van Belgische afkomst. n
%
47
12,3
Een beetje strenger
114
29,8
Even streng
213
55,6
Een beetje minder streng
5
1,3
Veel minder streng
4
1,0
383
100,0
Veel strenger
Totaal
40 41 42 43 44 45 46
Exact 3,6% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag. Precies 3,1% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag. We wijzen erop dat 8,4% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag. Exact 7,2% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag. Precies 2,9% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag. We wijzen erop dat 10% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag. Exact 24,9% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag.
153
Mensen van Poolse afkomst moeten … wachten dan mensen van Belgische afkomst wanneer zij iets nodig hebben van de overheid. n
%
Veel langer
55
13,5
Een beetje langer
94
23,2
252
62,1
Een beetje minder lang
5
1,2
Veel minder lang
0
0,0
406
100,0
Even lang
Totaal
Bedrijven staan … tegenover arbeiders van Poolse afkomst dan tegenover arbeiders van Belgische afkomst. n
%
Veel positiever
12
3,1
Een beetje positiever
38
9,8
Even positief
180
46,4
Een beetje negatiever
142
36,6
16
4,1
388
100,0
Veel negatiever Totaal
Mensen van Poolse afkomst worden op het werk … behandeld door collega’s dan mensen van Belgische afkomst. n
%
2
0,5
19
4,7
Op dezelfde manier
181
44,7
Een beetje slechter
181
44,7
22
5,4
405
100,0
Veel beter Een beetje beter
Veel slechter Totaal
Mensen van Poolse afkomst hebben … kansen om hun kinderen in te schrijven in de school van hun keuze dan mensen van Belgische afkomst. n
%
Veel meer
1
0,3
Een beetje meer
3
0,8
308
81,9
Een beetje minder
48
12,8
Veel minder
16
4,3
376
100,0
Evenveel
Totaal
154
Jongeren met een Poolse achtergrond worden … geweigerd aan de ingang van dancings en danscafés dan jongeren van Belgische afkomst. n
%
Veel vaker
8
2,5
Iets vaker
31
9,9
269
85,7
Iets minder vaak
4
1,3
Veel minder vaak
2
0,8
314
100,0
Noch vaker, noch minder vaak
Totaal
Mensen met een Poolse achtergrond worden op televisie en in kranten … voorgesteld dan mensen van Belgische afkomst. n
%
0
0,0
12
3,2
Op dezelfde manier
112
29,7
Een beetje negatiever
209
55,4
44
11,7
377
100,0
Veel positiever Een beetje positiever
Veel negatiever Totaal
Mensen met een Poolse achtergrond worden … afgewezen door huiseigenaars wanneer ze een woning willen huren dan mensen van Belgische afkomst. n
%
Veel vaker
92
22,8
Iets vaker
155
38,5
Noch vaker, noch minder vaak
134
33,3
Iets minder vaak
21
5,2
Veel minder vaak
1
0,2
403
100,0
Totaal
9.4.
Determinanten van discriminatiegevoelens
Welke factoren hangen samen met gevoelens van persoonlijke en collectieve discriminatie bij mensen van Poolse afkomst? Aan de hand van multivariate analyses trachten we deze vraag te beantwoorden. Om inzicht te verwerven in de persoonlijke discriminatie-ervaringen, voeren we een binaire logistische regressieanalyse uit waarin we het al of niet persoonlijk ervaren hebben van ongelijke behandeling (dummyvariabele) als afhankelijke variabele opnemen. We voeren de analyse in verschillende stappen uit om eventuele verbanden tussen de onafhankelijke variabelen onderling te kunnen blootleggen.
155
Om de determinanten van gevoelens van collectieve discriminatie te bepalen, herhalen we de analysestappen met een lineaire regressieanalyse (OLS) en nemen we als afhankelijke variabele de algemene vraag over gepercipieerde groepsdiscriminatie op (zie figuur 23). Op basis van theorieën en empirische bevindingen formuleren we een reeks hypothesen die we zullen testen op de data van de bevraging in Antwerpen. Achtergrondkenmerken. We starten met een analyse waarin we alleen de achtergrondvariabelen geslacht, leeftijd, verblijfsduur in België en opleidingsniveau opnemen. De beschrijvende analyses in paragraaf 9.3.2 wezen al op een samenhang van persoonlijke en collectieve discriminatie-ervaringen met leeftijd en het aantal jaren dat men in België verblijft. Door middel van een multivariate analyse kunnen we nagaan of deze verbanden blijven bestaan onder controle van andere variabelen en of er dus sprake is van een nettosamenhang. Etnische competitie op de arbeidsmarkt. Volgens de etnische competitietheorie wordt de relatie tussen etnisch-culturele minderheden en de meerderheidsgroep onder druk gezet omwille van competitie tussen beide groepen (cf. Olzak 1992). Deze situatie kan zich voordoen wanneer etnisch-culturele minderheden met leden van de meerderheidsgroep in concurrentie treden voor het verwerven van schaarse goederen, zoals een job of een woning. De concurrentie tussen etnisch-culturele groepen kan ervoor zorgen dat zij zich door elkaar bedreigd gaan voelen en elkaars handelingen als discriminerend gaan beschouwen. Bepaalde categorieën zullen meer dreiging ervaren dan andere. Werkzoekenden zullen, omwille van hun kwetsbare positie, wellicht een sterker gevoel van concurrentie hebben en dus meer discriminatie ervaren dan personen die geen werk zoeken. Om deze hypothese te testen, voegen we de variabele ‘werkloos/werkzoekend’ (dummyvariabele, referentiecategorie = werken, huisvrouw/-man, student, gepensioneerd, arbeidsongeschikt, anders) toe aan de analyse. We verwachten dat de kans op het persoonlijk ervaren van discriminatie groter is en gevoelens van collectieve discriminatie sterker aanwezig zijn bij werkloze personen van Poolse afkomst dan bij mensen van Poolse afkomst die niet werkloos zijn. Klassieke assimilatietheorieën. Klassieke assimilatietheorieën, die voortkomen uit onderzoek naar migranten die zich begin vorige eeuw in de Verenigde Staten vestigden (cf. Park 1928; Gordon 1964), veronderstellen een eenzijdige en graduele aanpassing van migranten of leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen aan de meerderheidsgroep. Volgens deze theorieën verdwijnen (sociaaleconomische en sociaalculturele verschillen) tussen groepen na verloop van tijd en worden migranten of etnisch-culturele minderheden kopieën van de meerderheidsgroep. Samen met het verdwijnen van deze verschillen zou ook (de perceptie van) discriminatie afnemen. Om de hypothese van de klassieke assimilatietheorieën te toetsen bij mensen van Poolse afkomst, gebruiken we beheersing ven het Nederlands als indicator voor assimilatie. In de analyse voegen we een schaal toe die is samengesteld uit twee items: een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat nagaat in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen aanspreken in het Nederlands (Cronbach’s alpha=0,896). We verwachten dat naarmate
156
de kennis van het Nederlands beter is, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen afneemt en gevoelens van collectieve ongelijke behandeling minder sterk aanwezig zijn. Contacthypothese. Een verklarende factor die in de sociale psychologie veel aandacht krijgt, is contact tussen etnisch-culturele groepen. Persoonlijke ontmoetingen en contacten tussen leden van verschillende groepen zouden een impact hebben op de wederzijdse beeldvorming (cf. paragraaf 8.3.3) en (het ervaren van) discriminatie. Volgens de contacthypothese dragen interetnische contacten bij tot wederzijds begrip en appreciatie (Allport 1954). Om de contacthypothese te onderzoeken, voegen we de variabele ‘aantal vrienden van Belgische afkomst’ (continue variabele) toe aan de analyse. We verwachten dat naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen afneemt en dat respondenten met veel vrienden uit de meerderheidsgroep minder het gevoel hebben als groep te worden gediscrimineerd dan respondenten met weinig vrienden van Belgische afkomst. Veralgemeend vertrouwen. De perceptie van persoonlijke en collectieve discriminatie hangt mogelijk ook samen met veralgemeend vertrouwen (generalized trust). Veralgemeend vertrouwen verwijst naar de overtuiging dat mensen over het algemeen te vertrouwen zijn (Dinesen & Hooghe 2010). Volgens Dinesen & Hooghe (2010) mogen we ervan uitgaan dat in een context van migratie intermenselijk vertrouwen gunstige gevolgen heeft voor de sociale integratie van migranten. Migranten of etnisch-culturele minderheden die mensen vertrouwen, zijn sneller geneigd om contacten te leggen met de meerderheidsgroep dan personen die wantrouwig zijn. Mogelijk is er ook een samenhang met gepercipieerde discriminatie. Personen met veel veralgemeend vertrouwen ervaren wellicht minder (snel) discriminatie dan personen die weinig vertrouwen hebben in de medemens. Om de samenhang met veralgemeend vertrouwen na te gaan, gebruiken we een internationaal gevalideerde schaal (zie: Reeskens & Hooghe 2008). De schaal werd geconstrueerd op basis van drie vragen: ‘Denkt u, in het algemeen, dat je niet voorzichtig genoeg kan zijn in de omgang met mensen, of dat de meeste mensen te vertrouwen zijn?’, ‘Denkt u dat de meeste mensen zouden proberen misbruik van u te maken als zij daartoe de kans krijgen, of zouden zij proberen eerlijk te zijn?’, ‘Denkt u dat mensen meestal aan zichzelf denken of dat zij meestal behulpzaam proberen te zijn?’ (cf. paragraaf 10.3.2). Respondenten konden antwoorden op een schaal van 0 tot 10. De drie items vormen een betrouwbare, intern consistente schaal (Cronbach’s alpha=0,759). We verwachten dat naarmate de score voor veralgemeend vertrouwen hoger is, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen bij mensen van Poolse afkomst afneemt en gevoelens van collectieve discriminatie minder aanwezig zijn. Houding ten aanzien van de meerderheidsgroep. De houding die leden van etnischculturele minderheidsgroepen hebben ten aanzien van de meerderheid, is mogelijk een verklarende factor van gepercipieerde discriminatie. Een positief beeld over de meerderheid gaat wellicht gepaard met minder gevoelens van discriminatie. We leiden dit af uit een onderzoek van Estrada, Tsai & Chandler (2008) in de Verenigde Staten. Bij Hispanics stelden deze onderzoekers vast dat een positieve houding ten aanzien van de Amerikaanse samenleving gepaard gaat met minder gevoelens van persoonlijke en collectieve discriminatie.
157
Om na te gaan hoe positief of negatief de gevoelens van mensen van Poolse afkomst zijn over mensen van Belgische afkomst vroegen we aan de respondenten om een temperatuur tussen 0 en 100 graden te noemen, waarbij 100 graden staat voor zeer warme of zeer positieve gevoelens en 0 graden voor zeer koude of zeer negatieve gevoelens. We verwachten dat naarmate de score hoger is, de kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen afneemt en dat positieve gevoelens ten aanzien van de meerderheid gepaard gaan met minder gevoelens van collectieve ongelijke behandeling. Persoonlijke discriminatie-ervaringen. Voor gepercipieerde groepsdiscriminatie onderzoeken we, in een bijkomende stap, het verband met persoonlijke discriminatieervaringen. Net als bij personen van Marokkaanse en personen van Turkse afkomst uit Antwerpen, Genk en Gent (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009), verwachten we dat naarmate personen van Poolse afkomst meer persoonlijke discriminatie-ervaringen meemaken, ze ook meer het gevoel hebben dat de hele Poolse gemeenschap ongelijk wordt behandeld.
158
159
Tabel 65: Binaire logistische regressieanalyse van het ervaren van persoonlijke discriminatie – volledige dataset
160
Stap 1
0,257
0,144
0,163
0,009
0,053
0,024
Coefficients 0,173
-0,047
0,025
0,163
0,144
0,257
0,029
0,057
0,007
0,103 0,007
Coefficients
-0,021
-0,022
0,103
0,051
-0,059
0,027
0,174
0,164
0,148
0,263
0,008
-0,043
0,021
0,040
-0,006
-0,077
Coefficients 0,037
-0,098
0,036
0,053
0,174
0,164
0,147
0,264
0,008
0,104
0,005
-0,031
-0,038
0,032
0,046
0,004
-0,076
-0,034
-0,070
Standardized
0,005
0,025 0,003
-0,133** -0,212**
0,105
0,036
0,052
0,168
0,160
0,146
0,257
0,008
0,102
0,005
0,457
-0,067
0,010
-0,025
0,018
0,010
-0,015
-0,069
-0,047
-0,070
Coefficients
-0,107*
Standardized
-0,073
Standardized
0,005
Stap 5
-0,020
0,094
0,036
0,413**
0,245
0,003
0,024
0,033
0,048
0,155
0,149
0,135
0,239
0,008
-0,116**
-0,017
-0,060
0,023
-0,001
0,038
0,050
0,040
-0,079
0,004
0,464
Stap 6
-0,033
Coefficients
0,022
0,007
Verblijfsduur in België Lager ond. (ref.: hoger ond.) Lager middelb. (ref.: hoger ond.) Hoger middelb. (ref.: hoger ond.) Werkloos/-zoekend (ref.: ander) Beheersing van het Nederlands Aantal vrienden van Belgische afk. Veralgemeend vertrouwen Houding t.a.v. meerderheidsgroep Persoonlijke discriminatie-ervaring
Standardized
-0,057
0,438
Stap 4
Standardized
R²
0,102
-0,030
-0,110*
Man (ref.: vrouw)
Coefficients
0,005
Standardized
-0,055
Std. Error
Leeftijd
Std. Error 0,440
Stap 3
Std. Error
0,398
Stap 2
Std. Error
0,261
** p <
Std. Error
(Constante)
.01
* p < .05
Tabel 66: Lineaire regressieanalyse van gepercipieerde groepsdiscriminatie – volledige dataset
Std. Error
Wat persoonlijke discriminatie-ervaringen betreft (tabel 65), vinden we in de eerste stap van de analyse een significante samenhang met leeftijd en verblijfsduur. De kans op persoonlijke discriminatie-ervaringen van mensen van Poolse afkomst neemt af naarmate ze ouder zijn en naarmate ze langer in België wonen. Er zijn geen significante verschillen naargelang het geslacht en het opleidingsniveau. De twee volgende stappen van de analyse tonen geen significante samenhang tussen respectievelijk het persoonlijk ervaren van discriminatie en de beroepssituatie en tussen persoonlijke discriminatie-ervaringen en beheersing van het Nederlands. We kunnen de hypothesen op basis van de etnische competitietheorie en de klassieke assimilatietheorie bijgevolg niet bevestigen voor personen van Poolse afkomst. Wel verdwijnt het verband met verblijfsduur na toevoegen van taalbeheersing. In de vierde analysestap vinden we een significante samenhang tussen het ervaren van persoonlijke discriminatie en het aantal vrienden van Belgische afkomst. De kans op het ervaren van persoonlijke discriminatie neemt af naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden van Belgische afkomst hebben. Deze bevinding is in overeenstemming met de contacthypothese. De vijfde stap levert een bevestiging voor de hypothesen dat persoonlijke discriminatieervaringen samenhangen met de mate van veralgemeend vertrouwen en met de houding die leden van de Poolse gemeenschap hebben ten aanzien van de meerderheidsgroep. De kans op het persoonlijk ervaren van ongelijke behandeling wordt kleiner naarmate de overtuiging dat mensen over het algemeen te vertrouwen zijn sterker is en naarmate men een positievere houding heeft ten aanzien van mensen van Belgische afkomst. Het vertrouwen in mensen en de houding ten aanzien van de meerderheidsgroep is bovendien bepalend voor het al dan niet aangaan van contacten met de meerderheid aangezien de significante samenhang met het aantal vrienden van Belgische afkomst verdwijnt. Met betrekking tot gepercipieerde groepsdiscriminatie (tabel 66), stellen we in de eerste stap enkel een verband vast met verblijfsduur in België: naarmate personen van Poolse afkomst langer in België wonen, vinden ze minder dat mensen van Poolse afkomst in België het slachtoffer zijn van discriminatie. Ook voor gevoelens van collectieve discriminatie kunnen we de hypothesen op basis van de etnische competitietheorie en de klassieke assimilatietheorie niet ondersteunen. Noch de beroepssituatie, noch Nederlandse taalbeheersing hangt significant samen met gepercipieerde groepsdiscriminatie. Daarnaast kunnen we, in tegenstelling tot wat we vaststelden bij persoonlijke gevoelens van discriminatie, ook de contacthypothese bij gepercipieerde groepsdiscriminatie niet bevestigen. Er bestaat bij personen van Poolse afkomst geen significante relatie tussen gepercipieerde groepsdiscriminatie en het aantal vrienden van Belgische afkomst. Gevoelens van collectieve discriminatie hangen, net als persoonlijke ervaringen van ongelijke behandeling, bij personen van Poolse afkomst significant samen met veralgemeend vertrouwen en de houding ten aanzien van de meerderheid. Personen die over het algemeen veel vertrouwen hebben in mensen en personen die een positieve houding hebben ten aanzien van mensen van Belgische afkomst in het bijzonder vinden minder dat mensen van Poolse afkomst in België het slachtoffer zijn van discriminatie
161
dan respectievelijk personen met weinig intermenselijk vertrouwen en personen met een negatieve houding ten aanzien van de meerderheid. Zoals verwacht hangen persoonlijke discriminatie-ervaringen sterk samen met gevoelens van collectieve discriminatie. Naarmate personen van Poolse afkomst vaker zelf discriminatie hebben ervaren, hebben ze sterker het gevoel dat leden van de Poolse gemeenschap het slachtoffer zijn van ongelijke behandeling. De relatie tussen veralgemeend vertrouwen en gepercipieerde groepsdiscriminatie verdwijnt na toevoeging van persoonlijke discriminatie-ervaringen. Personen met weinig intermenselijk vertrouwen lijken dus meer het gevoel te hebben dat mensen van Poolse afkomst het slachtoffer zijn van discriminatie omdat ze meer persoonlijk discriminatie hebben ervaren.
9.5.
Besluit
Gevoelens van discriminatie hebben een behoorlijke individuele en maatschappelijke kostprijs. In dit hoofdstuk namen we de discriminatie-ervaringen van personen van Poolse afkomst uit Antwerpen onder de loep. We onderzochten persoonlijke discriminatie-ervaringen en de perceptie van de manier waarop de Poolse gemeenschap zich behandeld voelt (gevoelens van collectieve discriminatie). De analyses toonden dat ongeveer 45% van de respondenten het jaar voorafgaand aan de bevraging minstens één keer persoonlijk discriminatie heeft ervaren. Omstandigheden die inwoners van Poolse afkomst uit Antwerpen het meest vermelden, hebben te maken met een overheidsdienst: 13% van de respondenten spreekt over een discriminatie-ervaring naar aanleiding van een bezoek aan een stedelijke dienst, districthuis of OCMW. Op de tweede plaats komen situaties die te maken hebben met (relaties op) het werk. Ruim één op tien bevraagden noemt zo een voorval. Los van de context waarin discriminatie wordt ervaren, hebben heel wat voorvallen te maken met het taalgebruik of de taalbeheersing van de respondenten (negatieve reacties vanwege overheidspersoneel of winkelbedienden). In overeenstemming met wat in de onderzoeksliteratuur bekend staat onder de noemer ‘personal/group discrimination discrepancy’ (cf. Taylor et al., 1990) vinden personen van Poolse afkomst meer dat de eigen groep ongelijk wordt behandeld dan dat ze persoonlijk discriminatie hebben ervaren. Ruim negen van de tien respondenten van Poolse afkomst zijn van mening dat mensen van Poolse afkomst in België wel eens het slachtoffer zijn van discriminatie. Precies een kwart vindt zelfs dat mensen van Poolse afkomst in België dikwijls het slachtoffer zijn van ongelijke behandeling. Maatschappelijke actoren die in de Poolse gemeenschap het sterkst gevoelens van collectieve discriminatie ten opzichte van de meerderheidsgroep opwekken, zijn de media (67% van de respondenten voelt zich als groep ongelijk behandeld), huiseigenaars (61%) en collega’s (50%). Een belangrijke determinant van discriminatie-ervaringen is de verblijfsduur. Naarmate personen van Poolse afkomst langer in België wonen, neemt de kans op het ervaren hebben van persoonlijke discriminatie af en zijn gevoelens van collectieve discriminatie minder sterk. Leeftijd hangt enkel samen met persoonlijke ervaringen: hoe ouder de respondent, hoe kleiner de kans dat hij of zij persoonlijk discriminatie heeft ervaren. Ook de contacthypothese kon enkel worden bevestigd voor persoonlijke discriminatie-
162
ervaringen: naarmate personen van Poolse afkomst meer vrienden hebben van Belgische afkomst wordt de kans dat men persoonlijk ongelijke behandeling heeft ervaren, kleiner. We onthouden ook dat leden van de Poolse gemeenschap minder persoonlijke en collectieve discriminatie hebben ervaren naarmate ze meer vertrouwen hebben in mensen in het algemeen en een positievere houding hebben ten aanzien van leden van de meerderheidsgroep in het bijzonder. Tussen persoonlijke en collectieve gevoelens van discriminatie bestaat er een positief verband.
163
164
10. Vertrouwen 10.1. Inleiding Het is niet goed gesteld met het vertrouwen in de politiek: in juli 2010 zei amper 6% van de Belgen nog vertrouwen te hebben in de dames en heren politici (Ipsos, Think BBDO & VVL BBDO 2011). Ook in andere democratieën daalt het politiek vertrouwen sinds enkele decennia (Pharr, Putnam & Dalton 2000; Dalton 2005; Dalton 2006; Keele 2007). Nochtans is het vertrouwen van de burger essentieel voor de werking van de democratie. In zijn boek On nationality schreef de Britse politieke denker David Miller (1995, pp. 90-91) hierover: ‘Much state activity involves the furthering of goals which cannot be achieved without the voluntary cooperation of citizens. For this activity to be successful, the citizens must trust the state and they must trust one another to comply with what the state demands of them’. Recent onderzoek toont dan ook aan dat een laag vertrouwensniveau belangrijke maatschappelijke gevolgen kan hebben. Mensen met weinig vertrouwen in politieke instellingen zouden de democratie sneller verwerpen voor autoritaire alternatieven, minder respect tonen voor democratische basiswaarden en –idealen en sneller geneigd zijn om wetten te overtreden (Rose, Mishler & Haerpfer 1998; Norris 1999; Dalton 2004; Lindström 2008b; Marien & Hooghe 2011). Bovendien zou een gebrek aan vertrouwen een negatieve impact hebben op de politieke betrokkenheid van burgers, de implementatie van het beleid bemoeilijken en een voedingsbodem vormen voor radicalisering en voor populistisch en extremistisch gedachtegoed (Neustadt 1997; Orren 1997; Norris 1999; Putnam 2000; Slootman & Tillie 2006; Pauwels 2010; Hooghe, Marien & Pauwels 2011). Ook de werking van overheidsdiensten berust in belangrijke mate op het vertrouwen van burgers. De kans is klein dat mensen die politie en gerecht wantrouwen, bij hen zullen aankloppen voor hulp. En waarom zou men aangifte doen van een misdaad of reageren op een opsporingsbericht als men ervan overtuigd is dat deze instellingen niet naar behoren functioneren? Het is duidelijk dat een gebrek aan vertrouwen het beeld van de overheidsinstellingen sterk kan beschadigen en hun legitimiteit kan ondermijnen. Het mag dan ook niet verbazen dat de afgelopen jaren heel wat onderzoek verricht werd naar factoren die samenhangen met het vertrouwen van burgers in de overheid (Reisig & Parks 2000; Cao 2001; Chanley, Rudolph & Rahn 2001; Jang, Joo & Zhao 2010). Niet alleen vertrouwen in instellingen, maar ook sociaal vertrouwen of het geloof dat de meeste mensen te vertrouwen zijn, speelt een belangrijke rol in het functioneren van een democratie. Burgers die vertrouwen hebben in hun medeburgers zijn niet alleen toleranter, maar ook meer tevreden over de werking van de democratie. Bovendien hebben ze meer waardering voor de democratische waarden, zijn ze meer geneigd om de rechten van anderen te respecteren en sneller bereid om belastingen te betalen (Scholz & Lubell 1998; Putnam 2000; Uslaner 2002; Meikle-Yaw 2008; Zmerli & Newton 2008). Verder heeft onderzoek een positief verband aangetoond tussen sociaal vertrouwen en individueel welzijn (Helliwell 2003; Lindström & Mohseni 2009). In dit hoofdstuk gaan we dieper in op het institutioneel en sociaal vertrouwen van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Vooraleer we de resultaten toelichten, zoomen we
165
in op enkele theoretische modellen rond het vertrouwen van etnisch-culturele minderheidsgroepen. Vervolgens belichten we voorgaande studies over het vertrouwen van mensen van Poolse afkomst.
10.2. Literatuur 10.2.1.
Vertrouwen bij etnisch-culturele minderheden
Literatuur rond het vertrouwen van etnisch-culturele minderheidsgroepen in de overheid verwijst regelmatig naar het zogenaamde empowermentmodel. Volgens dit model, dat Amerikaans van oorsprong is, hebben etnisch-culturele minderheden meer vertrouwen in overheidsinstellingen naarmate ze zich sterker integreren in en identificeren met de ontvangende samenleving. Door te integreren en bijvoorbeeld de taal van de meerderheid te leren, zouden zij het politieke schouwspel beter kunnen volgen en hun participatiemogelijkheden vergroten. Dit zorgt er voor dat politieke leiders hen gunstiger behandelen, dat zij een betere toegang krijgen tot de politieke macht en dat hun politieke vertrouwen toeneemt (Howell & Fagan 1988; Ulbig 2005). In tegenstelling tot het empowermentmodel gaat de etnische competitietheorie er van uit dat integratie of assimilatie het vertrouwen in de politiek doet afbrokkelen. Door in competitie te treden met de autochtone meerderheid worden leden van etnischculturele minderheidsgroepen zich bewust van de maatschappelijke mechanismen die leiden tot discriminatie en ongelijkheid, zo luidt de theorie, en nemen zij een kritischere houding aan ten aanzien van de overheid (Portes, Parker & Cobas 1980). Hierbij aansluitend wijst Michelson (2003) op de afbrokkeling van de ideaalbeelden van de migrant: personen die (nog) niet (volledig) participeren in de ontvangende samenleving, hebben volgens de onderzoekster meer politiek vertrouwen omdat ze hoge verwachtingen en ideaalbeelden koesteren en er quasi automatisch van uit gaan dat het in de ontvangende samenleving beter is. Geassimileerde migranten nemen daarentegen niet de situatie in hun land van herkomst, maar de situatie van de autochtonen als referentiepunt. Bijgevolg wordt het, aldus Michelson, mogelijk dat zij zich benadeeld voelen ten opzichte van de meerderheid wat kan leiden tot frustraties, teleurstelling en een aantasting van het politieke vertrouwen. Onderzoek naar het institutioneel vertrouwen van etnisch-culturele minderheden focuste zich tot voor kort voornamelijk op de Verenigde Staten. Sinds een aantal jaar besteden Europese en Belgische onderzoekers echter steeds meer aandacht aan deze problematiek. In hun onderzoek bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst in Vlaanderen noteren Vancluysen, Van Craen en Ackaert (2009) dat mensen van Marokkaanse afkomst minder vertrouwen hebben in de politiediensten dan autochtone respondenten, maar dat ze meer vertrouwen stellen in de Vlaamse en federale regering. Bij personen van Turkse afkomst blijkt het vertrouwen in de federale regering, de Vlaamse regering en het gerecht groter te zijn dan bij de mensen van Belgische afkomst. Hun vertrouwen in de stedelijke diensten is daarentegen lager. Verder stellen de onderzoekers een positief verband vast tussen sociaal-culturele integratie en vertrouwen in het stadsbestuur. Wonen in een buurt met overwegend autochtonen, babbelen met autochtone buren en identificatie met de meerderheidsgroep: het zijn allemaal factoren die deze vorm van politiek vertrouwen versterken.
166
Met betrekking tot sociaal vertrouwen wordt in de literatuur frequent gebruik gemaakt van de term ‘veralgemeend vertrouwen’. Volgens Uslaner (2002, ch.3) gaat het om vertrouwen in ‘people you don’t know who are likely to be different from yourself’. Specifiek voor etnisch-culturele minderheden wordt een belangrijke rol toegedicht aan deze vorm van vertrouwen: migranten met meer veralgemeend vertrouwen zouden sneller contacten leggen met autochtonen dan wantrouwige personen en zo sneller en makkelijker integreren in de ontvangende samenleving (Dinesen & Hooghe 2010). 10.2.2.
Vertrouwen bij mensen van Poolse afkomst
Verschillende studies suggereren dat het institutioneel en sociaal vertrouwen van mensen van Poolse afkomst relatief laag is. Onderzoek bij mensen van Poolse origine zonder papieren in Londen in de periode vóór de EU-toetreding toont zelfs een algemeen gebrek aan sociaal vertrouwen aan (Jordan 2002). Ook na de toetreding van Polen tot de Europese Unie stellen onderzoekers in het Verenigd Koninkrijk een sterk wantrouwen vast binnen de Poolse gemeenschap: ‘Despite the high levels of practical, information and emotional support that many respondents received from their Polish friends and relatives, there was also a sense of distrust towards the wider Polish community. The idea that Poles ‘do not help each other’ emerged frequently in our study’ (Ryan et al. 2008, p. 679). Volgens de onderzoekers is deze wantrouwige houding een gevolg van de sterke onderlinge competitie tussen Poolse migranten in Londen. Wanneer we ons toespitsen op de Poolse gemeenschap in België, lopen de bevindingen in dezelfde richting. In haar onderzoek bij documentloze Polen in Brussel stelt Grzymała-Kazłowska (2005) vast dat op het einde van de jaren negentig een sterk wantrouwen heerste ten aanzien van andere Poolse migranten ten gevolge van een sterke competitie op de arbeidsmarkt: ‘In general, there prevails a feeling of menace and distrust towards other Polish migrants (…) After a few unsuccessful exchanges, undocumented workers selected a small number of trusted persons belonging to close family and friends for cooperation and companionship, avoiding others’ (GrzymałaKazłowska 2005, p. 692). Galent, Goddeeris en Niedźwiedzki (2009) concluderen op basis van interviews met Poolse pendelmigranten in Leuven dat het vertrouwen binnen de Belgische samenleving relatief nieuw is voor een meerderheid van de ondervraagden: ‘Respondents often expressed their surprise that houses are not necessarily surrounded with fences, that they are not protected with advanced technology or security companies. Most domestic workers were usually shocked that their employers left them keys to their houses without undertaking special security measures like copying passports or writing down personal details’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 167). Verder wijzen de onderzoekers erop dat personen van Poolse afkomst over het algemeen meer vertrouwen stellen in autochtone werkgevers dan in werkgevers van Poolse afkomst: ‘Even those migrants who were sceptical about other dimensions of Belgian society acknowledged that the honesty and fairness of their Belgian employers was never in doubt’ (Galent, Goddeeris & Niedźwiedzki 2009, p. 169). Werkgevers van Poolse afkomst in Leuven worden daarentegen beschuldigd van brutale competitie en uitbuiting.
167
Met betrekking tot het institutioneel vertrouwen stelden de onderzoekers in Leuven vast dat publieke instellingen en het staatsapparaat op relatief weinig vertrouwen kunnen rekenen van mensen van Poolse afkomst. Zo was de meerderheid van de respondenten verrast over de goede relatie tussen burgers en politie en gaven ze aan pas in Leuven geleerd te hebben om waarden als zorg voor het gemeenschappelijk goed en respect voor de wet en voor gezagsdragers te appreciëren. Om het wantrouwen bij mensen van Poolse afkomst te verklaren, wordt vaak verwezen naar het gebrek aan legitieme politieke structuren in Polen doorheen de geschiedenis. Zo stond de koning ten tijde van het Pools-Litouwse Gemenebest in de 17de en 18de eeuw in een uitermate zwakke positie en leidde het uiteenvallen van het land in 1795 tot een verdere afbrokkeling van de macht. Ook tijdens de 20e eeuw was van een legitiem gezag geen sprake: de oorlog met Rusland en de enorme inflatie bemoeilijkten de uitbouw van een sterke, democratische Poolse staat tijdens het interbellum. Het totalitaire karakter van het communistische staatsbestel en het gebrek aan transparantie vormden een volgende hinderpaal voor de opbouw van institutioneel vertrouwen. Ook de wijdverbreide corruptie bij bureaucraten en partijvertegenwoordigers voedde het wantrouwen ten aanzien van officiële instanties. De veelvuldige staatstussenkomsten en het arbitraire machtsgebruik maakten burgers bovendien wantrouwig tegenover onbekenden (Chloupkova, Svendsen & Svendsen 2003; Kochanowicz 2004). Omwille van de tekortkomingen van de overheid en de markt deden heel wat personen een beroep op familie en vrienden om te voorzien in hun materiële en emotionele noden en om zich te beschermen tegen een repressieve staat (Kochanowicz 2004). Deze vorm van sociaal vertrouwen was, in vergelijking met het veralgemeend vertrouwen in het Westen, echter beperkt en particularistisch (Delhey & Newton 2002). Rose (1994, p. 29) verwoordt het als volgt: ‘East Europeans know those whom they trust, and trust those whom they know’. Recente bevragingen van Eurobarometer (Europese Commissie 2010) tonen aan dat het institutioneel vertrouwen van Polen nog steeds relatief laag is. Respectievelijk 66% en 69% van de Polen gaf in juni 2010 aan geneigd te zijn de regering en het parlement niet te vertrouwen. Met betrekking tot sociaal vertrouwen blijkt uit het European Social Survey (ESS 2008) van 2008 dat 40% van de ondervraagde Polen van oordeel is dat de meeste mensen niet te vertrouwen zijn (score lager of gelijk aan 3 op een schaal van 0 tot en met 10).
10.3.
Resultaten
Hoe staan mensen van Poolse afkomst tegenover verschillende publieke instellingen? En in welke mate hebben ze vertrouwen in hun medemens? Dat zijn de vragen die we in de volgende paragraaf beantwoorden. Allereerst schetsen we een beeld van het institutioneel vertrouwen van personen van Poolse afkomst. Daarna nemen we het vertrouwen in de medemens onder de loep om tot slot op zoek te gaan naar factoren die samenhangen met het vertrouwensniveau van mensen van Poolse afkomst.
168
10.3.1.
Institutioneel vertrouwen
Om inzicht te krijgen in het vertrouwen dat personen van Poolse afkomst stellen in publieke instellingen, werden aan de respondenten tien stellingen voorgelegd. Er werd hen gevraagd of zij heel veel, veel, noch veel noch weinig, weinig of heel weinig vertrouwen hebben in het stadsbestuur, de stedelijke diensten, de politie, justitie/het gerecht, werkgevers, interimkantoren, de Vlaamse regering, de Belgische regering, de Poolse regering en de Kerk. Tabel 67 geeft de antwoordverdelingen van de tien stellingen weer. In de tabel zijn alleen die respondenten opgenomen die zich konden of wilden uitspreken over de betrokken instelling of dienst. Personen die ‘weet niet’ antwoordden of geen antwoord gaven, worden in de analyse buiten beschouwing gelaten. Desondanks valt op dat een groot aandeel van de respondenten zich in de middencategorie ‘noch veel noch weinig vertrouwen’ bevindt: 57% van de respondenten zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in het stadsbestuur. Voor de Vlaamse regering en het gerecht bedraagt dit percentage respectievelijk 52% en 44%. Heel wat respondenten lijken met andere woorden geen uitgesproken mening te hebben over de bevraagde instellingen. Tabel 67: Vertrouwen in instellingen en diensten (in procenten) – volledige dataset Stadsbestuur
Stedelijke diensten
Politie
n
%
n
%
n
%
Heel veel
12
3,6
24
6,1
56
13,9
Veel
80
24,1
170
43,5
188
46,7
189
56,9
165
42,2
95
23,6
Weinig
36
10,8
23
5,9
34
8,4
Heel weinig
15
4,5
9
2,3
30
7,4
332
100,0
391
100,0
403
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
Justitie/gerecht
Werkgevers
Interimkantoren
n
%
n
%
n
%
Heel veel
18
5,9
54
13,3
15
4,5
Veel
97
31,8
118
29,1
47
13,9
133
43,6
169
41,7
137
40,7
Weinig
41
13,4
43
10,6
65
19,3
Heel weinig
16
5,2
21
5,2
73
21,7
305
100,0
405
100,0
337
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
169
Vlaamse regering
Belgische regering
Poolse regering
n
%
n
%
n
%
Heel veel
10
3,4
10
3,3
12
3,2
Veel
50
17,1
56
18,2
29
7,7
151
51,7
138
45,0
103
27,3
Weinig
59
20,2
71
23,1
104
27,6
Heel weinig
22
7,5
32
10,4
129
34,2
292
100,0
307
100,0
377
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
Kerk n
%
Heel veel
32
8,1
Veel
77
19,4
160
40,3
Weinig
68
17,1
Heel weinig
60
15,1
397
100,0
Noch veel noch weinig
Totaal
Uit tabel 67 blijkt dat van de tien genoemde instellingen de Poolse gemeenschap het meest vertrouwen stelt in de politie. Terwijl ongeveer 61% van de respondenten zegt (heel) veel vertrouwen te hebben in hen, heeft amper 16% (heel) weinig vertrouwen in de politie. Op de tweede plaats komen werkgevers: ongeveer 42% van de ondervraagden heeft (heel) veel vertrouwen in hen. Nagenoeg hetzelfde aandeel respondenten zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in werkgevers. De bevraagde instellingen die op het minste vertrouwen kunnen rekenen, zijn de Poolse regering en interimkantoren. Respectievelijk 62% en 41% van de respondenten heeft (heel) weinig vertrouwen in de Poolse regering en in uitzendkantoren. Bijna 41% van de ondervraagden zegt noch veel noch weinig vertrouwen te hebben in uitzendkantoren. We merken wel op dat ongeveer 20% van de respondenten geen mening heeft over interimkantoren. Mogelijk hebben deze personen nog geen beroep gedaan op hun diensten en/of zijn ze niet vertrouwd met de werking ervan. Wanneer we inzoomen op het vertrouwen in lokale instellingen, stellen we vast dat leden van de Poolse gemeenschap in Antwerpen de stadsdiensten meer vertrouwen dan het stadsbestuur. Terwijl bijna de helft van de respondenten (heel) veel vertrouwen heeft in de stedelijke diensten, loopt dit percentage voor het stadsbestuur terug tot 28%. Bovendien heeft amper 8% van de ondervraagden (heel) weinig vertrouwen in de diensten van de stad Antwerpen. Voor de burgemeester en zijn schepenen bedraagt dit percentage 15%. Deze resultaten liggen in de lijn met voorgaand onderzoek waarin Bouckaert et al. (2004) aantoonden dat de ambtelijke component van de lokale overheid (stadsdiensten) op meer vertrouwen kan rekenen van Vlamingen dan de politieke component (stadsbestuur).
170
Mensen van Poolse afkomst lijken weinig vertrouwd te zijn met de Vlaamse en de Belgische regering. Respectievelijk 30% en 27% van de ondervraagden heeft geen mening over deze instellingen. Van de respondenten met een mening heeft 28% (heel) weinig vertrouwen in de Vlaamse regering. Voor de Belgische regering ligt dit cijfer met 33% iets hoger. Het aandeel respondenten dat (heel) veel vertrouwen heeft, bedraagt 21% voor de Vlaamse regering en 22% voor de Belgische regering. Onze resultaten suggereren dat het vertrouwen in de regionale en federale instellingen lager is dan dat in de lokale instellingen. Deze bevindingen sluiten aan bij voorgaand onderzoek van Bouckaert et al. (2004). De positievere houding ten aanzien van het lokale bestuur wordt doorgaans in verband gebracht met de nabijheid van dit bestuursniveau en de grotere zichtbaarheid ervan door de meer concrete vormen van dienstverlening. Bovendien zouden de taken van de lokale overheid makkelijker uit te voeren en te evalueren zijn (Jennings 1998; Van Craen, Vancluysen & Ackaert 2007). Met betrekking tot het gerecht geeft 38% van de respondenten aan (heel) veel vertrouwen te hebben. Opvallend is ook de sterke concentratie in de middencategorie. De vaststelling dat 27% van de respondenten geen mening heeft over het gerecht, wijst er mogelijk op dat een grote groep respondenten zich geen beeld kan vormen van de werking van justitie in België. Tot slot merken we op dat ongeveer een derde van de ondervraagden (heel) weinig vertrouwen heeft in de Kerk. Gezien de sterke verbondenheid van Polen met de katholieke Kerk (cf. hoofdstuk 7) kan dit resultaat eerder verrassend genoemd worden. 10.3.2.
Sociaal vertrouwen
Sociaal vertrouwen of vertrouwen in de medemens heeft niet alleen op maatschappelijk, maar ook op individueel vlak belangrijke gevolgen. Zo zijn mensen die meer vertrouwen koesteren ten aanzien van hun medeburgers, niet alleen meer tevreden over de werking van de democratie, maar hebben ze ook minder gezondheidsproblemen (cf. supra). Om een beeld te krijgen van het sociaal vertrouwen bij mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen schotelden we de respondenten tijdens de interviews drie vragen voor: 47 -
Denkt u in het algemeen dat je niet voorzichtig genoeg kan zijn in de omgang met mensen of dat de meeste mensen te vertrouwen zijn?
-
Denkt u dat de meeste mensen zouden proberen misbruik van u te maken als zij daartoe de kans krijgen of zouden zij proberen eerlijk te zijn?
-
Denkt u dat mensen meestal aan zichzelf denken of dat zij meestal behulpzaam proberen te zijn?
De respondenten dienden hun mening kenbaar te maken aan de hand van een 11puntenschaal die liep van 0 (‘Je kunt niet voorzichtig genoeg zijn in de omgang met mensen’ / ‘De meeste mensen zouden proberen misbruik van u te maken als zij daartoe de kans krijgen’ / ‘Mensen denken meestal aan zichzelf’) tot en met 10 (‘De meeste mensen zijn te vertrouwen’/ ‘De meeste mensen zouden proberen eerlijk te zijn’/ ‘Mensen proberen meestal behulpzaam te zijn’). Een factoranalyse leert ons dat de drie
47
De vragen werden overgenomen uit de European Social Survey.
171
variabelen eenzelfde concept meten. 48 We construeren een schaal (Cronbach’s alpha=0,759) die ons een beeld geeft van het veralgemeend vertrouwen van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. De geconstrueerde schaal loopt van 0 tot en met 10, waarbij een hogere score wijst op een hogere mate van veralgemeend vertrouwen. Figuur 25 geeft een algemeen overzicht van het sociaal vertrouwen van de Poolse gemeenschap in Antwerpen. In tabel 68 worden de resultaten opgesplitst naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België. Figuur 25: Sociaal vertrouwen (in procenten) – volledige dataset
25 20,6% 20 16,3%
18,4% 15,3%
15 9,2%
10 5
4,1%
8,7%
4,1%
0 Weinig sociaal vertrouwen
2,4%
2
4
6
8
0,7%
0,0%
Veel sociaal vertrouwen
Wanneer we de antwoordverdelingen van figuur 25 onder de loep nemen, stellen we vast dat het sociaal vertrouwen van een relatief grote groep mensen van Poolse afkomst eerder laag is: 33% van de respondenten heeft een schaalscore die lager ligt of gelijk is aan drie. Ter vergelijking: 12% van de mensen van Poolse afkomst heeft een score die gelijk is aan of hoger ligt dan zeven. Verder stellen we vast dat de antwoordverdelingen sterk geconcentreerd zijn rond de middelste antwoordcategorie: ruim een vijfde van de ondervraagden heeft een score van vijf. Tabel 68 leert ons dat er wat betreft opleidingsniveau verschillen waarneembaar zijn in het sociaal vertrouwen van mensen van Poolse afkomst: personen die maximaal basisonderwijs gevolgd hebben, hebben minder vertrouwen in hun medemens dan mensen met een hoger diploma. Hoger opgeleiden scoren het hoogst op vlak van sociaal vertrouwen. Voor leeftijd, geslacht en verblijfsduur stellen we geen significante verschillen vast tussen de categorieën.
48 De ladingen zijn: voorzichtig/vertrouwen (0,831), misbruik/eerlijk (0,849) en egoïstisch/behulpzaam (0,782).
172
Tabel 68: Sociaal vertrouwen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België (gemiddelden op een schaal van 0 tot 10) – volledige dataset Sociaal vertrouwen Totaal
4,28
Geslacht Man
4,28
Vrouw
4,28
Leeftijd 18-30
4,33
31-50
4,31
51-70
4,10
Opleidingsniveau* Maximaal basisonderwijs
3,80
Lager secundair onderwijs
4,10
Hoger secundair onderwijs
4,50
Hoger onderwijs
4,85
Verblijfsduur in België 0-4 jaar
4,42
5-9 jaar
4,18
10-14 jaar
4,05
≥ 15 jaar
4,52
ANOVA: ** p <.01; * p <.05
10.3.3.
Determinanten institutioneel vertrouwen
Een lage mate van vertrouwen in overheidsdiensten en politieke instellingen kan maatschappelijke gevolgen hebben en de legitimiteit van instituties ondermijnen (cf. supra). In deze paragraaf gaan we dan ook op zoek naar factoren die in verband staan met het institutioneel vertrouwen van mensen van Poolse afkomst. We voeren een multivariate regressieanalyse uit met als afhankelijke variabele een schaal op basis van zes items (Cronbach’s alpha=0,837) die ons een beeld geven van het vertrouwen van de Poolse gemeenschap in het stadsbestuur, de stedelijke diensten, de politie, het gerecht, de Vlaamse regering en de Belgische regering. We stellen deze variabele afhankelijk van verschillende kenmerken waarvan onderzoek heeft aangetoond dat ze een impact hebben op het institutioneel vertrouwen van mensen. Achtergrondkenmerken. We beginnen met een analyse waarin we de achtergrondkenmerken geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en verblijfsduur in België opnemen. Voorgaand onderzoek heeft aangetoond dat deze kenmerken kunnen samenhangen met het vertrouwen van leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen in openbare instellingen (Michelson 2001; Wenzel 2006; Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009; Maxwell 2010; Marien & Hooghe 2011). Met betrekking tot verblijfsduur concludeert Michelson (2001) dat het politieke vertrouwen van etnisch-culturele minderheden na verloop van tijd afneemt omdat de werkelijkheid minder fraai blijkt dan ze verwachtten op het moment van migratie. We gaan na of we deze negatieve relatie tussen verblijfsduur en institutioneel vertrouwen terugvinden binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen.
173
Beroepssituatie. De literatuur rond institutioneel vertrouwen leert ons dat mensen met een vaste baan meer vertrouwen hebben in de publieke instellingen dan werklozen. Dit zou mogelijk een gevolg zijn van de ontevredenheid over het economisch beleid bij mensen zonder job (Silver 1987; Mishler & Rose 2001; Jamal & Nooruddin 2010). Om deze relatie te testen bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, controleren we in een tweede stap voor de variabele beroepssituatie, die wordt gehercodeerd in drie categorieën: respondenten met een vaste job, respondenten zonder vaste job (werklozen en werkzoekenden) en een restcategorie waarin huismannen, huisvrouwen, gepensioneerden, invaliden en studenten worden opgenomen. De groep werkenden wordt als referentiecategorie gebruikt. Op basis van de indicaties uit de literatuur verwachten we dat werklozen en werkzoekenden minder institutioneel vertrouwen hebben dan andere mensen van Poolse afkomst. Empowermentmodel / Etnische competitietheorie. Leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen hebben meer vertrouwen in overheidsinstellingen naarmate ze zich sterker integreren in en identificeren met de ontvangende samenleving. Dat is de centrale stelling van het empowermentmodel. De etnische competitietheorie gaat daarentegen uit van een negatieve relatie tussen institutioneel vertrouwen en integratie. Volgens deze theorie leidt integratie niet alleen tot een sterkere competitie tussen etnisch-culturele minderheden en de autochtone meerderheid, maar ook tot een sterkere bewustwording van de maatschappelijke mechanismen van discriminatie en ongelijkheid. Dit alles zou uitmonden in een kritische houding ten aanzien van politiek en overheidsinstellingen en een lager institutioneel vertrouwen. Om na te gaan welke theorie kan bevestigd worden voor de Poolse gemeenschap in Antwerpen, nemen we in de derde stap een schaal op die weergeeft hoe vaak respondenten het Nederlands gebruiken (Cronbach’s alpha=0,712). De schaal bestaat uit twee items: een item dat weergeeft in welke mate mensen van Poolse afkomst Nederlands spreken in het dagelijks leven en een item dat meet in welke mate ze het Nederlands gebruiken om iets op te schrijven. In beide gevallen gaat het om een eigen inschatting van de respondent. Daarnaast voegen we een variabele toe die meet hoe vaak mensen van Poolse afkomst een praatje slaan met autochtonen uit de buurt. Tot slot nemen we een schaal op die aangeeft in welke mate mensen van Poolse afkomst zich identificeren met België. Deze schaal (Cronbach’s alpha=0,757) bestaat uit drie items (‘ik identificeer me met Belgen’, ik voel mezelf Belg’ en ‘ik voel me verbonden met België’) waarmee de respondent zich helemaal eens, eerder eens, noch eens noch oneens, eerder oneens of helemaal oneens kan verklaren. Een hogere score op de schaal wijst op een sterkere identificatie met België. Tot slot kunnen we ook aan de hand van de variabele ‘verblijfsduur in België’, die reeds in de eerste stap aan de analyse werd toegevoegd, nagaan of het empowermentmodel dan wel de etnische competitietheorie van toepassing is op de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Op basis van het empowermentmodel verwachten we dat het institutioneel vertrouwen hoger is bij mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven, het Nederlands regelmatiger gebruiken, vaker een praatje slaan met autochtonen uit de buurt en zich sterker identificeren met België. Indien de etnische competitietheorie van toepassing zou zijn op de Poolse gemeenschap in Antwerpen, zou deze groep mensen minder vertrouwen hebben in publieke instellingen. Discriminatie-ervaringen. Studies hebben aangetoond dat leden van etnisch-culturele minderheidsgroepen die discriminatie hebben ervaren, minder vertrouwen hebben in de
174
regering en in instellingen dan personen die zich niet gediscrimineerd gevoeld hebben (Michelson 2003; Salentin & Wilkening 2003; Döring 2007; Abrajano & Alvarez 2010; Maxwell 2010). Om na te gaan of we deze samenhang kunnen terugvinden bij mensen van Poolse afkomst in Antwerpen, nemen we de variabele op die aangeeft hoe vaak men de voorbije twaalf maanden het gevoel heeft gehad dat men persoonlijk gediscrimineerd werd. De antwoordcategorieën lopen van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls. We verwachten dat mensen van Poolse afkomst die vaker het gevoel hebben gehad dat ze gediscrimineerd werden, minder institutioneel vertrouwen hebben. Sociaal kapitaal theorie. Het concept vertrouwen neemt een belangrijke plaats in in de sociaal kapitaal theorie. Door sociaal kapitaal te omschrijven als ‘social networks and the norms of reciprocity and trustworthiness that arise from them’ (Putnam 2000, p. 19), beschouwt Putnam vertrouwen als een ‘onderdeel’ van sociaal kapitaal. De theorie benadrukt verder de nauwe samenhang en de wederzijdse beïnvloeding tussen sociaal en politiek vertrouwen. Enerzijds zou sociaal vertrouwen een belangrijke rol spelen in de totstandkoming van een stabiele democratie doordat het onder meer collectief gedrag vergemakkelijkt, aandacht voor het algemeen belang stimuleert en zo helpt bij de opbouw van een civil society. Anderzijds zouden democratie en goed bestuur zorgen voor een klimaat waarin sociaal en politiek vertrouwen kunnen worden opgebouwd (Putnam 2000; Uslaner 2002; Zmerli & Newton 2008). We gaan na of ook binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen een positief verband bestaat tussen sociaal en institutioneel vertrouwen. Dit doen we door een schaal op te nemen die het sociaal vertrouwen van deze etnisch-culturele groep meet aan de hand van drie items (cf. supra). De geconstrueerde schaal loopt van 0 tot en met 10, waarbij een hogere score wijst op een hogere mate van veralgemeend vertrouwen. Op basis van de sociaal kapitaal theorie verwachten we een positieve samenhang tussen het sociaal en institutioneel vertrouwen van mensen van Poolse afkomst in Antwerpen.
175
176
Stap 1 R = 0,045
2
0,018 0,008
-0,026
-0,106
-0,175*
Leeftijd
Opleidingsniveau
Verblijfsduur in België
Standardized coefficients -0,026
Andere beroepssituatie (ref.: werken)
Sociaal vertrouwen
Pers. discriminatie-ervaringen
Belgische identiteit
Frequentie babbel met autochtone buren
Gebruik van het Nederlands
-0,074
Werkloos (ref.: werken)
-0,168*
-0,108
0,165
0,183
0,008
0,018
0,004
0,027 0,055
0,283**
0,047
-0,239** 0,037
0,159
0,174
0,008
0,018
0,004
0,094
-0,004
-0,076
-0,168*
-0,094
-0,087
0,033
Standardized coefficients
0,098
0,054 0,031
-0,255**
0,026
0,046
0,153
0,168
0,008
0,018
0,004
0,090
0,225
0,239**
0,053
-0,222**
-0,013
-0,073
-0,177*
-0,078
-0,094
0,045
Standardized coefficients
-0,022
0,036
0,221
R = 0,189
Stap 4 2
R = 0,211
Stap 5 2
0,032 0,023
0,167*
0,053
0,026
0,045
0,156
0,166
0,008
0,018
0,004
0,090
0,243
-0,212**
0,228**
0,054
-0,204**
-0,008
-0,061
-0,191**
-0,128
-0,092
0,030
Standardized coefficients
0,004
0,096
Standardized coefficients 0,036
Std. Error
Geslacht man (ref.: vrouw)
Std. Error 0,198
R = 0,126
Stap 3 2
Std. Error
0,196
R = 0,050
Stap 2 2
Std. Error
(Constant)
* p< .05 ** p< .01
Tabel 69: Lineaire regressieanalyse van institutioneel vertrouwen – volledige dataset
Std. Error
De resultaten van de eerste stap tonen alleen een samenhang aan tussen institutioneel vertrouwen en verblijfsduur in België. Naarmate mensen van Poolse afkomst langer in België verblijven, hebben ze minder vertrouwen in publieke instellingen. Voor de variabelen geslacht, leeftijd en opleidingsniveau stellen we geen verband vast met politiek vertrouwen. Ook de beroepssituatie van mensen van Poolse afkomst hangt niet samen met het institutioneel vertrouwen, zo blijkt uit de tweede stap van de analyse. Wanneer we inzoomen op de derde stap, stellen we een negatieve relatie vast tussen het gebruik van het Nederlands en institutioneel vertrouwen: mensen die het Nederlands frequenter gebruiken, hebben minder vertrouwen in instellingen. Deze bevinding lijkt de etnische competitietheorie te bevestigen. Met betrekking tot de identificatie met België merken we echter een positieve samenhang op: mensen van Poolse afkomst die zich sterker met België identificeren, hebben een groter vertrouwen in de publieke instellingen in ons land. Deze vaststelling lijkt eerder aan te sluiten bij het empowermentmodel. Met de variabele ‘frequentie contact met autochtone buren’ is er geen samenhang. Stap 4 leert ons dat er een negatief verband bestaat tussen het aantal subjectieve discriminatie-ervaringen en het institutioneel vertrouwen. Mensen van Poolse origine die meer discriminatie hebben ervaren in het afgelopen jaar, hebben minder vertrouwen in de verschillende publieke instellingen in België en Antwerpen. Tot slot blijkt uit de laatste stap dat personen van Poolse afkomst die veel sociaal vertrouwen hebben, ook veel institutioneel vertrouwen hebben. Deze bevinding lijkt in overeenstemming te zijn met de sociaal kapitaal theorie. 10.3.4.
Determinanten sociaal vertrouwen
Welke factoren hangen samen met het vertrouwen van mensen van Poolse afkomst in hun medeburgers? Om die vraag te beantwoorden, voeren we een multiple regressieanalyse uit: we stellen de schaal met betrekking tot sociaal vertrouwen (cf. supra) afhankelijk van verschillende verklarende variabelen. Op basis van bevindingen uit eerdere studies formuleren we eerst een aantal hypotheses. Vervolgens gaan we na in welke mate onze resultaten deze hypotheses bevestigen. Achtergrondkenmerken. In een eerste stap van de analyse testen we de samenhang tussen sociaal vertrouwen en enkele achtergrondkenmerken. We nemen de variabelen geslacht (1=man, 0=vrouw), leeftijd, opleidingsniveau en etnisch-culturele samenstelling van de buurt op in ons model. Onderzoek suggereert dat vrouwen lager scoren op het gebied van sociaal vertrouwen dan mannen. Als mogelijke verklaring voor dit verschil wordt verwezen naar de geslachtsdiscriminatie die vrouwen ervaren. Hierdoor zouden ze minder succesvol zijn op sociaal vlak, minder tevreden zijn met hun leven en bijgevolg minder sociaal vertrouwen hebben (Patterson 1999; Whiteley 1999; Delhey & Newton 2002; Alesina & La Ferrara 2002). In navolging van Brehm & Rahn (1997), Putnam (2000), Alesina & La Ferrara (2002), Uslaner (2002), Paxton (2007) en Schyns & Koop (2010) verwachten we voor de variabelen leeftijd en opleidingsniveau een positief verband met sociaal vertrouwen. Volgens Putnam (2000) is de positieve samenhang tussen leeftijd en sociaal vertrouwen een generatie-effect: jongere cohortes zouden steeds minder sociaal vertrouwen hebben dan de oudere generaties die ze opvolgen. Dit intergenerationeel verschil zou een gevolg zijn van hun ervaringen: ‘the social distrust among America’s youth should
177
be seen not as a character flow, but rather as a mirror held up to social mores of recent decades. Our youth are, in effect, telling us that in their experience most people really aren’t trustworthy’ (Putnam 2000, pp. 141-142). Verder blijkt uit onderzoek dat mensen minder sociaal vertrouwen hebben naarmate ze in meer heterogene wijken wonen (Delhey & Newton 2005; Paxton 2007; Putnam 2007; Stolle, Soroka & Johnston 2008; Dinesen & Hooghe 2010). Als verklaring voor deze negatieve relatie grijpen verschillende onderzoekers terug naar psychologische modellen die aantonen dat mensen liever geassocieerd worden met en vertrouwen stellen in personen met wie ze vertrouwd zijn en die op hen lijken (Rokeach, Smith & Evans 1960; Miller 1995; Alesina & La Ferrara 2002; Stolle, Soroka & Johnston 2008). Om na te gaan of deze samenhang bestaat in de Poolse gemeenschap in Antwerpen, nemen we de variabele ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt’ op. Aan de respondenten werd gevraagd om hiervan een inschatting te maken aan de hand van een vijfpuntenschaal (1=bijna alleen mensen van een andere afkomst tot 5=bijna alleen mensen van Belgische afkomst) waarbij een hogere score staat voor een minder heterogene buurt. We verwachten dat respondenten meer sociaal vertrouwen hebben naarmate ze in een minder heterogene buurt wonen. Beroepssituatie. Onderzoek toont aan dat werklozen minder vertrouwen hebben in andere burgers dan mensen met een vaste job omwille van de minder gunstige positie waarin ze zich bevinden (Paxton 2007). Om te onderzoeken of dit verband teruggevonden kan worden binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen, worden de respondenten op basis van hun beroepssituatie ingedeeld in drie categorieën: personen met een vaste job, personen zonder vaste job (werklozen en werkzoekenden) en een restcategorie waarin onder meer huismannen, huisvrouwen, gepensioneerden, invaliden en studenten worden opgenomen. De groep werkenden wordt als referentiecategorie gebruikt. We verwachten dat werkloze personen van Poolse afkomst lager zullen scoren op vlak van intermenselijk vertrouwen dan respondenten met een vaste baan. Contacthypothese. Volgens de contacthypothese leiden veelvuldige contacten tussen personen van verschillende etnisch-culturele groepen tot een afname van etnocentrische gevoelens, een verbetering van de interetnische relaties en een toename van het vertrouwen in en de solidariteit met de andere groep (Allport 1954; Putnam 2007). Om na te gaan of deze theorie van toepassing is op de Poolse gemeenschap in Antwerpen, nemen we een variabele op die meet hoe vaak mensen van Poolse afkomst een babbeltje slaan met autochtone buren (zespuntenschaal van 1=nooit tot 6=elke dag). We verwachten op basis van de contacthypothese dat mensen die meer contact hebben met autochtonen uit de buurt, meer vertrouwen hebben in de medemens. Belangrijke levenservaringen. Belangrijke en invloedrijke levenservaringen kunnen samenhangen met het veralgemeend vertrouwen van mensen. In de vierde stap van de analyse gaan we de relatie na tussen sociaal vertrouwen en twee mogelijk invloedrijke levenservaringen: slachtofferschap van misdrijven en discriminatie-ervaringen. Verschillende studies tonen aan dat mensen die slachtoffer geweest zijn van een misdrijf, minder vertrouwen hebben in hun medemens (Ferraro 1995; Brehm & Rahn 1997; Putnam 2000; Alesina & La Ferrara 2002). Om slachtofferschap te onderzoeken bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen, vroegen we de respondenten of ze de afgelopen twaalf maanden slachtoffer geweest zijn van één of meerdere misdrijven (0=geen slachtoffer geweest, 1=minstens één keer slachtoffer geweest van een misdrijf). De misdrijven die bevraagd werden in de survey zijn: diefstal van een wagen
178
van het gezin, diefstal uit een wagen van het gezin, diefstal van een fiets, diefstal van een portefeuille of handtas en beschadiging of vernieling van bezittingen. We verwachten dat personen die minstens één keer het slachtoffer geweest zijn van een misdrijf, minder sociaal vertrouwen hebben dan personen die het afgelopen jaar geen slachtoffer geweest zijn. Onderzoek van Lindström (2008a) toont een negatieve samenhang aan tussen discriminatie-ervaringen en sociaal vertrouwen. We onderzoeken deze relatie door een variabele toe te voegen die aangeeft hoe vaak men het voorbije jaar het gevoel heeft gehad dat men persoonlijk gediscrimineerd werd. De respondent kon dit aangeven op een zespuntenschaal die liep van 1=nooit tot 6=zeer dikwijls. We schuiven de hypothese naar voor dat mensen van Poolse afkomst die meer discriminatie ervaren hebben, minder vertrouwen hebben in de medemens. Religie. Verschillende onderzoekers hebben een verband aangetoond tussen religieuze betrokkenheid en sociaal vertrouwen (La Porta et al. 1997; Whiteley 1999; Delhey & Newton 2002; van Oorschot, Arts & Gelissen 2006). Zo stellen van Oorschot, Arts & Gelissen (2006) vast dat mensen die vaker een kerkbezoek brengen meer sociaal vertrouwen hebben en besluit Whiteley (1999) dat gelovigen meer vertrouwen hebben in hun medeburgers dan atheisten. Volgens Paxton is deze positieve relatie tussen religie en sociaal vertrouwen een gevolg van de zekerheid en voorspelbaarheid die religie aan gelovigen biedt: ‘A perceived “general order of existence” should produce feelings of predictability in individuals and increase their sense of the reliabilty of generalized others, thereby increasing levels of trust’ (Paxton 2007, p. 49). Om de relatie tussen religie en sociaal vertrouwen te testen, nemen we een variabele op die meet hoe vaak mensen van Poolse afkomst in Antwerpen naar de kerk gaan. De antwoordverdelingen lopen van 1=nooit tot 6=elke week. We veronderstellen dat een hogere frequentie van het kerkbezoek gepaard gaat met meer sociaal vertrouwen.
179
In overeenstemming met de bivariate analyses stellen we in tabel 70 een positief verband vast tussen opleidingsniveau en sociaal vertrouwen: personen van Poolse afkomst hebben meer vertrouwen in andere mensen naarmate ze hoger opgeleid zijn. Verder suggereren onze bevindingen dat mensen van Poolse afkomst die in etnisch meer diverse buurten wonen, minder vertrouwen hebben in de medemens dan zij die in autochtone buurten wonen. Voor geslacht, leeftijd en beroepssituatie kan geen significant verband worden vastgesteld. Ook sociale contacten van mensen van Poolse afkomst met leden van de meerderheidsgroep hangen niet samen met hun veralgemeend vertrouwen. We stellen wel vast dat de samenhang tussen de etnisch-culturele samenstelling van de buurt en sociaal vertrouwen niet langer significant is na toevoeging van deze variabele. Het vierde model van onze analyse maakt duidelijk dat slachtoffers van misdrijven beduidend minder vertrouwen hebben in hun medeburgers. Ook met betrekking tot discriminatie-ervaringen wordt onze hypothese bevestigd: naarmate mensen van Poolse afkomst meer discriminatie ervaren, neemt hun sociaal vertrouwen af. Tussen de frequentie van het kerkbezoek en intermenselijk vertrouwen bestaat tot slot geen significante samenhang bij mensen van Poolse afkomst.
10.4. Besluit Het belang van vertrouwen voor een stabiele en goedwerkende democratie kan moeilijk worden onderschat: burgers moeten er niet alleen op vertrouwen dat politici en publieke instellingen het algemeen belang voor ogen houden, maar moeten ook vertrouwen koesteren in hun medeburgers. Waarom zouden ze zich immers aan de regels van het democratisch bestel houden als ze ervan uitgaan dat anderen dat niet doen? In dit hoofdstuk zoomden we daarom in op het institutioneel en sociaal vertrouwen bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen. Met betrekking tot institutioneel vertrouwen stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst op het lokale niveau meer vertrouwen koesteren ten aanzien van de ambtelijke component (stedelijke diensten en politie) dan ten aanzien van de politieke component (stadsbestuur). De helft van de respondenten die zich hier over uitspreken, zegt (heel) veel vertrouwen te hebben in de stedelijke diensten. De politie kan op nog meer vertrouwen rekenen: 61% van de respondenten met een mening geeft aan (heel) veel vertrouwen te hebben in de politie. Ter vergelijking: 28% van de respondenten die de vraag beantwoord hebben, hebben (heel) veel vertrouwen in het stadsbestuur. Daarmee scoort het stadsbestuur echter beter dan de Vlaamse en de Belgische regering: telkens ongeveer een vijfde van de ondervraagden die zich hierover uitspreekt, zegt (heel) veel vertrouwen te hebben in deze instellingen. Onze resultaten suggereren dat mensen van Poolse afkomst meer vertrouwen hebben in lokale dan in regionale of federale instellingen. De instelling die op het minste vertrouwen kan rekenen van de Poolse gemeenschap in Antwerpen is de Poolse regering. Terwijl ‘slechts’ 11% van de respondenten (heel) veel vertrouwen heeft in deze regering, geeft ongeveer 62% aan (heel) weinig vertrouwen te hebben in deze instelling. Daarmee scoort de Poolse regering heel wat minder goed dan de Belgische en de Vlaamse regering. Andere instellingen die op relatief weinig vertrouwen kunnen rekenen zijn uitzendkantoren en de Kerk: respectievelijk 18% en
181
180
Stap 1 R2 = 0,043
0,008 0,040
-0,009 0,170** 0,102*
Leeftijd
Opleidingsniveau
Perceptie etnisch-culturele samenstelling buurt
Standardized coefficients 0,035
Andere beroepssituatie (ref.: werken)
Frequentie kerkbezoek
0,068
0,054
0,351
0,318
0,082
0,038
-0,285**
0,045
0,027
-0,033
0,088
0,186**
0,008
Pers. discriminatie-ervaringen
0,057
0,373
0,334
0,086
0,040
-0,049
0,194
0,184
0,045
0,035
-0,052
0,097
0,167**
0,009
0,098
-0,115*
0,373
0,333
0,085
0,040
-0,011
0,206
0,511
Slachtoffer van misdrijven (ref.: geen slachtoffer van misdrijven)
Babbel autochtone buren
-0,055
Werkloos (ref.: werken)
0,104*
0,172**
0,009
0,076
Standardized coefficients
0,206
Standardized coefficients
-0,010
0,079
0,509
Stap 4 R2 = 0,153
Stap 5 R2 = 0,164
0,069
-0,301**
-0,129**
0,046
0,021
-0,027
0,088
0,188**
-0,050
0,092
Standardized coefficients
0,085
0,201
Standardized coefficients 0,064
Std. Error
Geslacht man (ref.: vrouw)
Std. Error 0,477
Stap 3 R2 = 0,050 Std. Error
0,476
Stap 2 R2 = 0,048 Std. Error
(Constant)
* p< .05 ** p< .01
Tabel 70: Lineaire regressieanalyse van sociaal vertrouwen – volledige dataset
0,057
0,068
0,183
0,054
0,348
0,316
0,081
0,038
0,008
0,193
0,528
Std. Error
28% van de respondenten heeft er (heel) veel vertrouwen in. Het aandeel respondenten dat werkgevers en justitie vertrouwt is hoger, maar is nog steeds een minderheid (respectievelijk 42% en 37% heeft er veel of heel veel vertrouwen in). Onze resultaten met betrekking tot institutioneel vertrouwen bevestigen het empowermentmodel noch de etnische competitietheorie volledig: terwijl een sterkere identificatie met België het institutioneel vertrouwen bevordert, hebben mensen die vaker Nederlands gebruiken minder vertrouwen in de verschillende instellingen. Verder stellen we vast dat mensen van Poolse afkomst die langer in België verblijven, minder institutioneel vertrouwen hebben en dat er een negatieve samenhang bestaat tussen persoonlijke discriminatie-ervaringen en veralgemeend vertrouwen. Wat sociaal of intermenselijk vertrouwen betreft, tonen de analyses dat in de Poolse gemeenschap het aandeel respondenten met weinig vertrouwen groter is dan het aandeel respondenten met veel vertrouwen in medeburgers. Een factor die samenhangt met het niveau van sociaal vertrouwen is het opleidingsniveau: naarmate mensen van Poolse afkomst hoger opgeleid zijn, hebben ze meer vertrouwen in hun medemens. Ook negatieve ervaringen met andere burgers staan in relatie met sociaal vertrouwen: personen van Poolse origine hebben minder sociaal vertrouwen als ze het voorbije jaar slachtoffer zijn geweest van een misdrijf. Een ander punt waar aandacht aan geschonken moet worden zijn de discriminatie-ervaringen. Net als het institutioneel vertrouwen wordt ook het sociaal vertrouwen van mensen van Poolse afkomst ondermijnd door deze gevoelens van discriminatie.
182
Algemeen besluit Het voorbije decennium is het aantal Polen dat in Vlaanderen en België is komen wonen sterk toegenomen. Vooral sinds de toetreding van Polen tot de Europese Unie (2004), de daaropvolgende versoepeling van de arbeidsvoorwaarden (2006) en vrijmaking van de arbeidsmarkt (2009) tekenden de bevolkingsstatistieken een sterke stijging op van het aantal Polen. In Vlaanderen is de Poolse gemeenschap intussen de derde grootste geregistreerde bevolkingsgroep van buiten de EU15. 49 In dit rapport schetsten we een uitgebreid profiel van de (geregistreerde) bevolking van Poolse afkomst in de stad Antwerpen, de belangrijkste aantrekkingspool van Poolse migranten in Vlaanderen. Aan de hand van data van een representatieve face-to-face bevraging van ruim 400 personen van Poolse afkomst tussen 18 en 70 jaar oud (Survey Poolse Gemeenschap 2010) focuste deze bijdrage op verschillende thema’s (migratie, taalbeheersing en taalgebruik, sociale contacten, transnationale activiteiten, identiteitsbeleving, geloof en waardeoriëntaties, beeldvorming, discriminatie-ervaringen en vertrouwen). Dit besluit overloopt de belangrijkste bevindingen en wijst op enkele aandachtspunten voor het beleid. Wat de socio-demografische kenmerken van de Poolse gemeenschap betreft, maakte deze studie duidelijk dat in Antwerpen vrouwen, 30 tot 50-jarigen en lager opgeleiden het sterkst vertegenwoordigd zijn. Het merendeel van de mannen is actief in de bouwen renovatiesector, vrouwen zijn vooral als huishoudster aan de slag. Vooral vrouwelijke respondenten geven aan onder hun studieniveau te werken. De meeste mensen van Poolse origine zijn afkomstig uit het landelijke en economisch zwakkere oosten van Polen. Bijna twee op drie Poolse migranten halen dan ook economische motieven aan als voornaamste migratiereden. Opmerkelijk is dat de Poolse migratie geen heel recent fenomeen is: een meerderheid van de Poolse migranten gaf aan al in België te wonen vóór de toetreding van Polen tot de EU. Wellicht hebben veel Polen pas later hun verblijf officieel kenbaar gemaakt. Bovendien lijkt pendelmigratie af te nemen. In tegenstelling tot wat onderzoekers enkele jaren geleden suggereerden, is een verblijf in België voor veel Poolse migranten niet langer een project van korte duur. Meer dan een kwart van de ondervraagden (geboren in Polen) overweegt langer dan tien jaar in België te blijven en ruim één op vijf is van plan zich hier definitief te vestigen. De kans op een permanente terugkeer naar Polen is kleiner bij Poolse migranten met een partner van Belgische afkomst, personen die werkloos/werkzoekend zijn en mensen die een sterke Belgische identiteit hebben ontwikkeld. Ouderen en personen die discriminatie hebben ervaren, zijn sneller geneigd voorgoed naar Polen terug te keren. Discriminatie-ervaringen komen voor bij een groot aandeel inwoners van Poolse afkomst. Ongeveer 45% van de respondenten heeft minstens één keer persoonlijk discriminatie ervaren in het jaar voorafgaand aan het interview. Hoewel we uiterst voorzichtig moeten zijn met het vergelijken van data die (deels) op een andere plaats en ander tijdstip zijn verzameld, lijken er nauwelijks verschillen zijn tussen personen van Poolse afkomst uit deze bevraging en leden van de Turkse en Marokkaanse gemeenschappen die enkele jaren geleden werden geïnterviewd (Vancluysen, Van
49
Op basis van nationaliteit.
183
Craen & Ackaert 2009). 50 De omstandigheden waarin personen van Poolse afkomst discriminatie ervaren zijn wel verschillend. Contacten met een overheidsdienst (stadsdienst, districthuis of OCMW) staan bovenaan in de rangschikking van omstandigheden, gevolgd door situaties op het werk. Daarnaast is een groot aandeel respondenten van oordeel dat de media, huiseigenaars en collega’s op het werk leden van de Poolse gemeenschap benadelen ten opzichte van de autochtone meerderheid. Een opvallende bevinding was dat, los van de situatie waarin discriminatie wordt ervaren, heel wat voorvallen te maken hebben met de taalbeheersing of het taalgebruik van de respondenten (bvb. negatieve reacties vanwege overheidspersoneel of winkelbedienden). De analyses in verband met taal toonden aan dat 43% van de respondenten (heel) veel begrijpt van Nederlandstalige brieven of folders. Iets meer dan de helft begrijpt (heel) veel als mensen hen in het Nederlands aanspreken. Bovendien wijzen de resultaten op een grote bereidheid om Nederlands te leren. Bijna zeven op tien respondenten hebben ooit een niet-verplichte cursus Nederlands gevolgd. In hun dagelijkse communicatie gebruiken mensen van Poolse afkomst het Nederlands echter relatief weinig: bijna de helft van de respondenten geeft aan nooit of soms Nederlands te gebruiken in gesprekken. Voor schriftelijke communicatie bedraagt dit aandeel ruim 80%. Mensen die in autochtone buurten wonen en/of personen die regelmatig contact hebben met mensen van Belgische afkomst, beheersen het Nederlands beter en gebruiken het vaker. Interetnische contacten zijn niet alleen belangrijk voor de taalsituatie van personen van Poolse afkomst, een toename van contacten met de meerderheidsgroep gaat ook gepaard met een sterkere identificatie met België, minder discriminatie-ervaringen en een positiever beeld over de meerderheidsgroep. Toch bestaat de vriendenkring van mensen van Poolse afkomst voornamelijk uit andere leden van de Poolse gemeenschap: bijna twee op drie respondenten geven aan dat hun drie beste vrienden of vriendinnen allemaal van Poolse afkomst zijn. Wat contact met buren betreft, slaan mensen van Poolse afkomst ongeveer even vaak een praatje met autochtone buren als met buren van Poolse afkomst. In het verenigingsleven zijn personen van Poolse afkomst dan weer beperkt aanwezig: slechts 14% van de bevraagden is in België lid van een vereniging of club. Net zoals Vancluysen, Van Craen & Ackaert (2009) enkele jaren geleden vaststelden bij personen van Marokkaanse en Turkse afkomst, geldt ook voor de Poolse gemeenschap dat bonding en bridging sociaal kapitaal elkaar niet uitsluiten: meer contact in de eigen gemeenschap gaat gepaard met meer contact met de meerderheidsgroep. Contacten van inwoners van Poolse afkomst met leden van de eigen gemeenschap blijven niet beperkt tot België alleen. Uit deze studie bleek dat zij ook nauwe relaties onderhouden met familieleden en vrienden in hun land van herkomst. Maar liefst twee op drie respondenten telefoneren minstens één keer per week met familie of vrienden in Polen en meer dan zes op tien ondervraagden keren meerdere keren per jaar terug naar hun land van oorsprong. Andere grensoverschrijdende activiteiten waarin mensen van Poolse afkomst zich engageren zijn: het opsturen van goederen of geld naar het
Het percentage respondenten dat persoonlijk discriminatie heeft ervaren is in de Poolse gemeenschap ongeveer gelijk aan dat van de Turkse (44%) en niet veel kleiner dan dat van de Marokkaanse (48%) respondentengroep uit de Survey Integratie 2008. Deze survey bevroeg niet alleen inwoners van Marokkaanse, Turkse en Vlaamse afkomst in Antwerpen, maar ook in Genk en Gent. De hier vermelde percentages hebben betrekking op de volledige dataset. 50
184
land van herkomst, het kijken naar Poolse televisiezenders en de deelname aan Poolse verkiezingen. Ook maken heel wat respondenten, vooral jongeren, gebruik van de mogelijkheden van internet om contact te houden met hun land van herkomst. Een ander thema waar dit rapport uitgebreid bij stil stond is vertrouwen. Historische gebeurtenissen zouden aan de basis liggen van een laag vertrouwensniveau bij Polen, zo stellen verschillende onderzoekers. Ook onze analyses toonden dat het aandeel respondenten met weinig vertrouwen in mensen groter is dan het aandeel respondenten met veel vertrouwen. Verder viel het wantrouwen in de Poolse regering op: slechts 11% heeft er (heel) veel vertrouwen in. Mensen van Poolse afkomst hebben minder vertrouwen in de Poolse regering dan in de Vlaamse en Belgische regering. De regionale en federale instellingen moeten op hun beurt onderdoen voor instellingen op het lokale niveau waar de ambtelijke component bovendien hoger scoort dan de politieke. Een relatief laag vertrouwensniveau vonden we ook terug voor de katholieke kerk: 28% heeft er (heel) veel vertrouwen in. Nochtans speelt geloof een belangrijke rol in het leven van veel mensen van Poolse afkomst uit Antwerpen. De overgrote meerderheid (92%) noemt zichzelf katholiek. Deze gelovigen praktiseren hun geloof in sterke mate via het gebed en minder via kerkbezoek: terwijl ruim één op drie respondenten dagelijks bidt, gaat ‘slechts’ 14% wekelijks naar de kerk. Daarmee ligt het kerkbezoek bij mensen van Poolse afkomst in Antwerpen veel lager dan wat cijfers over kerkbezoek in Polen suggereren. Het geloof hangt in sterke mate samen met de positie die de respondenten innemen op een aantal waardeoriëntaties: naarmate leden van de Poolse gemeenschap vaker naar de kerk gaan en zich sterker identificeren met hun geloof, nemen ze een conservatiever standpunt in rond ethische thema’s. Een sterkere religieuze identiteit gaat daarnaast gepaard met een traditionelere opvatting over manvrouwrollen. Maar over het algemeen hebben de respondenten ten aanzien van manvrouwrollen relatief moderne opvattingen. Met betrekking tot ethische en sociaaleconomische thema’s nemen inwoners van Poolse afkomst een relatief progressief standpunt in. Migratie naar West-Europa betekent voor heel wat Polen het eerste contact met een diverse, pluralistische samenleving. Het contrast met de eerder homogene Poolse samenleving is groot. Deze studie schonk aandacht aan de houding van mensen van Poolse afkomst ten aanzien van de multiculturele samenleving en de beeldvorming over andere etnisch-culturele en religieuze groepen. Over de multiculturele samenleving zijn de meningen verdeeld: terwijl een derde van de respondenten van oordeel is dat het goed is voor een samenleving dat ze uit verschillende culturen bestaat, is een nagenoeg even grote groep het oneens met deze stelling. Maar liefst 82% van de respondenten vindt dat vreemdelingen zich moeten aanpassen aan de cultuur en de gebruiken van het land waar zij zich vestigen. Resultaten suggereren dat er binnen de Poolse gemeenschap in Antwerpen een weinig positieve perceptie leeft over mensen van Turkse en Marokkaanse afkomst en over moslims. Ook mensen van Roemeense afkomst kunnen op relatief weinig sympathie rekenen. Dat is mogelijk een gevolg van de competitie op de arbeidsmarkt: personen van Roemeense afkomst werken vaak in dezelfde sectoren en soms tegen een lager loon. De houding ten aanzien van mensen van Belgische afkomst is veel positiever en verschilt nauwelijks van het beeld dat men heeft van de eigen gemeenschap. Bovendien vindt een meerderheid van de Poolse gemeenschap mensen van Belgische afkomst sociaal, vriendelijk en hulpvaardig.
185
Ondanks deze positieve beeldvorming voelt slechts een kleine minderheid van de respondenten zich (heel) sterk Belg (6%) of Vlaming (5%). De identificatie met de stad Antwerpen en haar inwoners is sterker (39% sterk of heel sterk). Toch blijven de respondenten zich in de eerste plaats Pool voelen (84% sterk of heel sterk). Daarna voelen mensen van Poolse afkomst zich Europeaan (81% sterk of heel sterk). Dit onderzoek maakte ook duidelijk dat, net als bij andere etnisch-culturele groepen, ook de Poolse gemeenschap een heterogene groep is. Er zijn verschillen tussen de geslachten, leeftijdsgroepen en met betrekking tot het opleidingsniveau. Mannen hebben meer vrienden van Belgische afkomst, voelen zich sterker Belg, hebben minder moderne opvattingen over man-vrouwrollen en zijn minder progressief op sociaaleconomisch vlak dan vrouwen. Ouderen ervaren minder persoonlijke discriminatie dan jongeren, voelen zich sterker Belg en vertonen een grotere transnationale betrokkenheid. Jongeren hebben op hun beurt een beter begrip van het Nederlands en gebruiken de taal frequenter. Wat opleidingsniveau betreft, toont de studie dat hoger opgeleide mensen van Poolse afkomst meer vertrouwen hebben in hun medemens, het Nederlands beter beheersen en vaker gebruiken, een positiever beeld hebben van autochtonen en meer contact hebben met buren uit de autochtone meerderheidsgroep. Ook hun opvattingen verschillen met die van lager opgeleiden: niet alleen hebben ze modernere sekserolopvattingen en stellen ze zich toleranter op ten aanzien van de multiculturele samenleving, op sociaaleconomisch vlak zijn ze ook conservatiever. Ten slotte onthouden we uit deze studie dat er zich na verloop van tijd binnen de Poolse gemeenschap een reeks veranderingen voordoen. Naarmate personen van Poolse afkomst langer in België wonen, hebben ze het Nederlands beter onder de knie, neemt hun transnationale betrokkenheid af en daalt het aantal discriminatie-ervaringen. Mensen van Poolse afkomst die hier langer verblijven, blijken ook progressievere ideeën te hebben over ethische thema’s en zich toleranter op te stellen ten aanzien van de multiculturele samenleving dan zij die recent migreerden. Uit de analyses bleek wel dat mensen van Poolse afkomst minder institutioneel vertrouwen hebben naarmate ze langer in België verblijven. Dit is mogelijk een gevolg van negatieve ervaringen met bepaalde instellingen en de discriminatie door medeburgers, die het ideaalbeeld dat leefde op het moment van migratie, hebben doorprikt. Voor beleidsmakers is deze studie relevant omdat ze een aantal knelpunten signaleert waarop zij een antwoord kunnen bieden. Een belangrijk knelpunt is het relatief groot aandeel personen van Poolse afkomst dat discriminatie ervaart. Een doeltreffend gelijkekansenbeleid kan bijgevolg niet heen om deze ‘nieuwe’ minderheidsgroep waarvan het verblijf niet langer een tijdelijk fenomeen lijkt te zijn. Heel wat discriminatie-ervaringen hadden te maken met een openbare dienst, in vele gevallen te wijten aan een taalprobleem. Beleidsmakers kunnen hier op anticiperen door ambtenaren die veelvuldig in contact komen met nieuwe migranten, ervan bewust te maken dat een taal gebruiken die beide partijen begrijpen, in vele gevallen de meest pragmatische en klantvriendelijkste oplossing is. Wrevel en discriminatiegevoelens zullen afnemen en het vertrouwen in mensen en in overheidsinstellingen zal toenemen. Daarnaast is het zeker ook zinvol om nieuwkomers uit de nieuwe EU-lidstaten te (blijven) stimuleren om hun Nederlands te verbeteren. Hoewel heel wat personen van Poolse afkomst al ooit een cursus Nederlands hebben gevolgd en de beheersing van de meerderheidstaal na verloop van tijd duidelijk lijkt te verbeteren, hebben inwoners van
186
Poolse afkomst vaak nog moeite met de Nederlandse taal. Een gebrek aan Nederlandse taalkennis is mogelijk ook de oorzaak van het feit dat heel wat personen van Poolse afkomst onder hun studieniveau tewerkgesteld zijn of dat werknemers onvoldoende op de hoogte zijn van hun rechten en arbeidsvoorwaarden. Wat dat laatste betreft, namen vakverenigingen de voorbije jaren het voortouw om Poolse werknemers, vaak in de eigen taal, in te lichten over hun arbeidsstatuut en de hieraan verbonden rechten en plichten. Dergelijke initiatieven, die (gevoelens van) discriminatie en misbruik op de werkvloer mogelijk temperen, kunnen alleen maar toegejuicht worden. Bovendien is kennis van de meerderheidstaal een belangrijke voorwaarde voor contact van mensen van Poolse afkomst met de meerderheidsgroep, en dat contact lijkt de verbondenheid met die groep te stimuleren. Beleidsmakers dienen bijgevolg te (blijven) focussen op initiatieven die een brug slaan tussen etnisch-culturele minderheidsgroepen en de meerderheid. Projecten zoals Stadsklap in de stad Antwerpen, een formule waarbij inburgeraars en Vlamingen op regelmatige basis over hun dagelijks leven en gewoontes praten, zijn dan ook bijzonder zinvol. Maar niet alleen contacten met de meerderheid zijn belangrijk. Initiatieven die enkel leden van de minderheidsgroep verenigen, dienen geen halt te worden toegeroepen aangezien meer contact in de eigen gemeenschap niet gepaard gaat met minder contact met de meerderheidsgroep. Ook contacten met andere etnisch-culturele groepen zijn van belang. Poolse migranten zijn weinig vertrouwd met een multiculturele en multireligieuze samenleving. Initiatieven die mensen van Poolse afkomst in contact brengen met bijvoorbeeld mensen van Marokkaanse of Turkse afkomst kunnen de vaak negatieve beeldvorming die in de Poolse gemeenschap over deze groepen leeft, mogelijk bijstellen. Ten slotte is ook voor de media een niet onbelangrijke taak weggelegd. Dit onderzoek wees op sterke gevoelens van onjuiste behandeling vanwege de media. Eerder onderzoek toonde al aan dat Polen in Vlaamse dagbladen bijna altijd negatief in beeld komen en in sterke mate geassocieerd worden met criminaliteit, slecht betaald (zwart)werk en illegaliteit (Wolny et al., 2008). Een genuanceerde en evenwichtige representatie van etnisch-culturele minderheidsgroepen blijft dan ook een belangrijk aandachtspunt.
187
188
English summary In the past decade, the number of Poles living in Flanders, and in Belgium, has increased rapidly. Population statistics have shown a particularly strong growth in the number of Poles since Poland’s accession to the European Union (2004), the subsequent easing of employment restrictions (2006) and the liberalization of the employment market (2009). In Flanders the Polish community is now the third largest registered population group from outside the EU15. 51 This report sketched a detailed profile of the (registered) population of Polish descent in the city of Antwerp, the main centre drawing Polish immigration to Flanders. This study used data from a representative face-to-face survey of over 400 people of Polish descent aged between 18 and 70 (Survey Poolse Gemeenschap 2010) to focus on various themes (migration, language proficiency and use, social contacts, transnational activities, sense of identity, faith and values, the attitude towards different ethnic-cultural groups, experiences of discrimination, and trust). This conclusion will summarize the most important findings. With regard to the socio-demographic composition of the Polish community, this study made clear that in Antwerp women, those aged between 30 and 50, and those with little formal education are most strongly represented. Most of the men work in the construction and renovation sector, women are primarily active as housekeepers. Women in particular report that they are working in jobs for which they are overqualified. Most people of Polish origin come from the rural and economically weaker East of Poland. Almost two thirds of Polish immigrants report economic motives as the main reason for migration. What is remarkable is that Polish immigration is not a very recent phenomenon: most Polish immigrants stated that they were already living in Belgium prior to Poland’s accession to the EU. It is likely that many Poles only officially registered as resident after spending some time in the country. Furthermore, there appears to be a decrease in commuter migration. Contrary to what researchers were suggesting a few years ago, a stay in Belgium is not a short-term project for most Polish migrants. More than a quarter of those surveyed (born in Poland) was considering staying in Belgium for more than ten years and a full fifth intend to settle here permanently. The likelihood of permanent return to Poland is smaller among Polish immigrants with a partner of Belgian descent, those unemployed or seeking employment, and those who have developed a strong sense of Belgian identity. The elderly and those who have experienced discrimination are more inclined to return to Poland forever. A large proportion of those of Polish origin experience discrimination. About 45% of those surveyed reported at least one experience of discrimination in the year prior to the interview. Although extreme caution is necessary in comparing data collected in (partially) different places at different times, it is remarkable that there is barely any difference between those of Polish descent surveyed on this occasion, and those of Turkish and Moroccan descent interviewed a few years previously (Vancluysen, Van Craen & Ackaert 2009). 52 The circumstances in which those of Polish descent experience
51
On the basis of nationality. The percentage of those in the Polish community surveyed who had personally experienced discrimination is about level with the findings for those of Turkish descent (44%) and not much below those of Moroccan descent (48%) surveyed in the Survey Integratie 2008. This survey covered members of the Moroccan, Turkish and Flemish communities not only in Antwerp, but also in Genk and Ghent. The percentages given here relate to the full dataset. 52
189
discrimination do differ. Contacts with the authorities (town hall, local civic services, or welfare office) head the list of circumstances, followed by situations at work. A large number of those surveyed also take the view that media, home owners and colleagues favour members of the majority population over members of the Polish community. Irrespective of the circumstances in which discrimination was experienced, many cases relate to the linguistic situation of those surveyed (e.g. negative reactions from civil servants or shop assistants). Analyses regarding language show that 43% of those surveyed understand letters and leaflets in Dutch (very) well. A little over half understand (very) well when spoken to in Dutch. Although results indicate a readiness to learn Dutch, with almost seven out of ten of those surveyed have at one time taken a non-compulsory Dutch course, in their daily interactions those of Polish descent use Dutch relatively little. Close to half of all the interviewees never or rarely uses Dutch in spoken conversation. This rises to 80% for written communication. Those living in majority population neighbourhoods and/or in regular contact with people of Belgian descent, are more fluent in Dutch and use it more often. Inter-ethnic contacts are not only important for the linguistic situation of those of Polish descent. Increased contacts with the majority population also correlate with stronger identification with Belgium, fewer experiences of discrimination, and a more positive image of the majority group. Even so, those of Polish descent have a circle of friends primarily consisting of other members of the Polish community: almost two out of three respondents indicate that their three best friends are all of Polish descent. With regard to contact with neighbours, those of Polish descent are about as likely to chat with majority population neighbours as with neighbours of Polish descent. In associational life, people of Polish descent are relatively underrepresented: only 14% of those surveyed are members of an association or club in Belgium. Just as Vancluysen, Van Craen & Ackaert (2009) found a few years ago with regard to people of Moroccan and Turkish descent, there is no reason for bonding and bridging social capital to be mutually exclusive in the Polish community: more contacts within one’s own community often go together with more contacts with the majority group. The contacts of those of Polish descent with members of their own community are not limited to Belgium. This study showed that they also maintain close relationships with relatives and friends in their country of origin. No fewer than two out of three of those surveyed phone friends or relatives in Poland at least once a week, and over six out of ten return to their land of origin at least once a year. Other cross-border activities engaged in by people of Polish origin include: sending goods or money to the country of origin, watching Polish television and voting in Polish elections. A considerable number of those surveyed, especially the young, make use of the internet to maintain contact with their country of origin. Another topic that this report dealt with at length is trust. A number of researchers have attributed a low level of trust among Poles due to historical reasons. Our own analysis shows that among those surveyed, those who have little trust in others outnumber those who have considerable trust. Levels of mistrust of the Polish government were particularly striking: only 11% reported (very) high trust. Furthermore, people of Polish descent have less trust in the Polish government than in the Flemish and Belgian governments. The regional and federal institutions are in turn less trusted than local institutions, in which administrative personnel were more trusted than elected politicians.
190
We also found a relatively low degree of trust in the Catholic Church, with 28% reporting (very) high trust. Nevertheless, religion is important in the lives of those of Polish descent in Antwerp. The vast majority (92%) identify themselves as Catholic. This faith is expressed more in prayer than in church-going: while over one in three interviewees prays every day, only 14% attend church on a weekly basis. This puts church-going among those of Polish descent in Antwerp much lower than one might expect from the figures for church attendance in Poland. Religious faith correlates closely with the attitudes towards a number of values: the more often members of the Polish community attend church services and the more strongly they identify with their faith, the more conservative their position on a number of ethical issues. Stronger religious identity is also linked to a more traditional understanding of gender roles. But in general the respondents have relatively modern views of gender roles. On ethical and social-economic issues, inhabitants of Polish descent tend to hold more progressive views. For a lot of Poles, moving to Western Europe is their first experience of a diverse, multicultural society. There is a large contrast with Poland’s more homogeneous society. This study examined people of Polish descent’s attitude towards multicultural society and their perception of other ethnic-cultural and religious groups. With regard to multiculturalism, opinions are divided: while a third of the respondents considers it a good thing for a society to comprise various cultures, an almost equally large group disagrees with this. No fewer than 82% of the interviewees think that foreigners should adapt to the culture and habits of a country they move to live in. The results suggest that within the Polish community in Antwerp, perceptions of people of Turkish and Moroccan descent, and of Muslims, are little positive. Those of Romanian descent also elicit little sympathy. This may be due to competition for jobs: people of Romanian descent often work in the same sectors, and sometimes for less pay. The attitude towards people of Belgian descent is much more positive and barely differs from the perception of the Polish community itself. A majority of members of the Polish community finds those of Belgian descent to be sociable, friendly and helpful. Despite this positive perception, only a small minority of those surveyed has a (very) strong sense of Belgian (6%) or Flemish (5%) identity. Identification with the city of Antwerp and its inhabitants is stronger (39% strong or very strong). Nevertheless, the respondents largely maintain their sense of themselves as Poles in the first place (84% strong or very strong) and Europeans in the second place (81% strong or very strong). This study also made clear that the Polish community, just as other ethnic-cultural groups, is a heterogeneous group. There are measurable differences according to sex, age, and educational attainment. Men have more friends of Belgian descent, a stronger sense of Belgian identity, less modern views of gender roles, and are less sociallyeconomically progressive than women. The older have less personal experience of discrimination than the younger, have a stronger Belgian identity, and show greater transnational involvement. The younger, in turn, understand more Dutch and use the language more often. With regard to level of education, our study shows that more highly educated people of Polish descent have greater trust in other people, are more fluent in Dutch and use it more often, have a more positive perception of the majority population, and have more contact with majority community neighbours. Their views are also different from the less educated: not only do they have more modern views of gender roles, and are they more tolerant towards a multicultural society, they are also more conservative on social-economic issues.
191
Finally, we should remember that this study has revealed a series of changes over time within the Polish community. The longer Polish descendants live in Belgium, the greater their fluency in Dutch, the less their transnational involvement, and the less frequently they experience discrimination. The longer that people of Polish descent have lived here, the more progressive their views on ethical issues and the more tolerant they are of a multicultural society. Our analysis did reveal that people of Polish background had less trust in institutions the longer they had lived in Belgium. This is perhaps a consequence of negative experiences with particular institutions and perceived discrimination, shattering the hopeful illusions of the recent immigrant.
192
Dankwoord De eenzame onderzoeker op een donker zolderkamertje: het is een wijdverbreid cliché dat ontkracht moet worden. Onderzoeken is immers samenwerken. Van het opstellen van het onderzoeksplan tot het invoeren van de gegevens: altijd hebben wetenschappers hulp en ondersteuning nodig van verschillende partners. Graag zetten we hier dan ook enkele mensen in de kijker die de survey bij de Poolse gemeenschap in Antwerpen mee mogelijk hebben gemaakt. Een eerste woord van dank gaat uit naar Vlaams minister van Inburgering Geert Bourgeois die ons, in het kader van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, de kans heeft geboden om dit onderzoek uit te voeren. Ook zonder hulp vanuit de stad Antwerpen waren we nooit in ons onderzoeksopzet geslaagd. We danken Joost Schouppe van de Studiedienst Stadsobservatie voor zijn raadgevingen en voor het aanleveren van de steekproef. Voor de verbetering van de Poolstalige brieven en vragenlijsten konden we in de loop van het onderzoek rekenen op Marzena Jusza, Julita Jarmuz en Lilianna Gruca. Hun feedback en bijsturingen hebben de kwaliteit van de Poolse vertalingen aanzienlijk verbeterd. Dank u wel! Verder waarderen we de inbreng van leden van de projectstuurgroep. Annemie Degroote, Ann Trappers, Sadia Choukri, François Levrau, Idesbald Goddeeris, Edith Piqueray, Nico Steegmans, Anissa Akhandaf en Maarten Van Craen: bedankt voor de constructieve commentaren en interessante suggesties. Onmisbaar waren ook de talrijke enquêteurs die weer en wind trotseerden om voldoende mensen te interviewen. Dankzij hun inzet, enthousiasme en overtuigingskracht zijn we erin geslaagd 418 enquêtes af te nemen. Ook Nico Steegmans verdient een welgemeende dank u wel. Als coördinator van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid was zij gedurende het hele onderzoek nauw betrokken bij onze werkzaamheden. Door het overzicht te bewaren over de projecten van de Vlaamse Integratiekaart hielp zij bovendien om de verschillende onderzoeken op mekaar af te stemmen. Daarnaast zetten we graag Sabine Heulsen in de kijker. Door meer dan 400 enquêtes in te voeren en tal van ondersteunende taken op zich te nemen, speelde zij een belangrijke rol in het slagen van dit onderzoek. Ook André Jacobs, Rita Moonen en Mona Nonneman verdienen een woord van dank voor de administratieve hulp en ondersteuning. Ann Verlinden bedanken we voor de lay-out van dit rapport. Allemaal van harte bedankt! Dziękuję bardzo!
193
194
Bijlagen Bijlage 1 Tabel 71: Stellingen ethische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de patiënt beëindigen. n
%
Helemaal eens
147
36,7
Eerder eens
102
25,4
Noch eens, noch oneens
53
13,2
Eerder oneens
44
11,0
Helemaal oneens
55
13,7
401
100,0
Totaal
Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de beginfase afbreken. n
%
Helemaal eens
124
31,2
Eerder eens
103
25,9
Noch eens, noch oneens
64
16,1
Eerder oneens
47
11,8
Helemaal oneens
60
15,1
398
100,0
Totaal
195
Bijlage 2 Tabel 72: Stellingen sociaaleconomische opiniedimensie (in procenten) – volledige dataset De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn. n
%
Helemaal eens
115
29,2
Eerder eens
132
33,5
Noch eens, noch oneens
72
18,3
Eerder oneens
61
15,5
Helemaal oneens
14
3,6
394
100,0
Totaal
Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen. n
%
63
15,4
Eerder eens
112
27,5
Noch eens, noch oneens
110
27,0
Eerder oneens
106
26,0
17
4,2
408
100,0
Helemaal eens
Helemaal oneens Totaal
De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen. n
%
Helemaal eens
111
27,6
Eerder eens
161
40,0
Noch eens, noch oneens
72
17,9
Eerder oneens
43
10,7
Helemaal oneens
15
3,7
402
100,0
Totaal
196
Bijlage 3 Tabel 73: Stellingen houding t.a.v. man-vrouwrollen (in procenten) – volledige dataset De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de kinderen. n
%
Helemaal eens
80
19,2
Eerder eens
43
10,3
Noch eens, noch oneens
98
23,6
109
26,2
86
20,7
416
100,0
n
%
Helemaal eens
283
67,9
Eerder eens
102
24,5
27
6,5
Eerder oneens
2
0,5
Helemaal oneens
3
0,7
417
100,0
n
%
Helemaal eens
16
3,9
Eerder eens
29
7,1
Noch eens, noch oneens
43
10,5
Eerder oneens
106
25,9
Helemaal oneens
216
52,7
Totaal
410
100,0
Eerder oneens Helemaal oneens Totaal
Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken.
Noch eens, noch oneens
Totaal
Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens.
197
Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen. n
%
168
40,5
Eerder eens
85
20,5
Noch eens, noch oneens
89
21,4
Eerder oneens
58
14,0
Helemaal oneens
15
3,6
415
100,0
Helemaal eens
Totaal
198
Bibliografie Abelson, R.P., Kinder, D.R., Peters, M.D. & Fiske, S.T. (1982), 'Affective and semantic components in political person perception', Journal of Personality and Social Psychology, vol 42, no. 4, pp. 619-630. Abrajano, M.A. & Alvarez, R.M. (2010), 'Assessing the causes and effects of political trust among U.S. Latinos', American Politics Research, vol 38, no. 1, pp. 110-141. Abramson, P.R. (1972), 'Political efficacy and political trust among black schoolchildren: two explanations', Journal of Politics, vol 34, no. 4, pp. 1243-1269. Abramson, P.R. (1983), Political attitudes in America, Freeman and Co, San Francisco. Ackaert, L. & Deschouwer, K. (1999), 'De relatie tussen taal en identiteit bij de Brusselse migranten', in M Swyngedouw, K Phalet, K Deschouwer (eds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen, VUBPress, Brussel. Adams, R.G., Blieszner, R. & de Vries, B. (2000), 'Definitions of friendship in the third age: age, gender, and study location effects', Journal of Aging Studies, vol 14, no. 1, pp. 117-133. Adler, P.S. & Kwon, S.-W. (2000), 'Social capital: the good, the bad and the ugly', in EL Lesser (ed.), Knowledge and social capital: foundations and applications, ButterworthHeinemann, Boston. Adorno, T.W., Frenkel-Brunswik, E., Levinson, D.J. & Sanford, R.N. (1950), The authoritarian personality, Harper, New York. Agirdag, O., Van Houtte, M. & Van Avermaet, P. (2011), 'Ethnic school context and the national and sub-national identifications of pupils', Ethnic and Racial Studies, vol 34, no. 2, pp. 357-378. Aguilera, M.B. (2002), 'The impact of social capital on labor force participation: evidence from the 2000 social capital benchmark survey', Social Science Quarterly, vol 83, no. 3, pp. 853-874. Aguilera, M.B. (2003), 'The impact of the worker. How social capital and human capital influence the job tenure of formerly undocumented Mexican immigrants', Sociological Inquiry, vol 73, no. 1, pp. 52-83. Aguilera, M.B. (2005), 'The impact of social capital on the earnings of Puerto Rican migrants', The Sociological Quarterly, vol 46, no. 4, pp. 569-592. Aguilera, M.B. & Massey, D.S. (2003), 'Social capital and the wages of Mexican migrants: new hypotheses and tests', Social Forces, vol 82, no. 2, pp. 671-701. Al-Ali, N., Black, R. & Koser, K. (2001), 'Refugees and transnationalism: the experience of Bosnians and Eritreans in Europe', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 27, no. 4, pp. 615-634.
199
Aldashev, A., Gernandt, J. & Thomsen, S.L. (2009), 'Language usage, participation, employment and earnings. Evidence for foreigners in West-Germany with multiple sources of selection', Labour Economics, vol 16, no. 3, pp. 330-341. Alesina, A. & La Ferrara, E. (2002), 'Who trusts others?', Journal of Public Economics, vol 85, no. 2, pp. 207-234. Algemene Directie Werkgelegenheid en Arbeidsmarkt (2009), 'De immigratie in België. Aantallen, stromen en arbeidsmarkt', Bietlot, Brussel. Allport, G.W. (1954), The nature of prejudice, Addison-Wesley, Cambridge. Amuedo-Dorantes, C. & Mundra, K. (2007), 'Social networks and their impact on the earnings of Mexican migrants', Demography, vol 44, no. 4, pp. 849-863. Bach, R.L. & Carroll-Seguin, R. (1986), 'Labor force participation, household composition and sponsorship among Southeast Asian refugees', International Migration Review, vol 20, no. 2, pp. 381-404. Beenstock, M., Chiswick, B.R. & Repetto, G.L. (2001), 'The effect of linguistic distance and country of origin on immigrant language skills. Application to Israel', International Migration, vol 39, no. 3, pp. 33-60. Berkman, L.F. & Glass, T (2000), 'Social integration, social networks, social support and health', in LF Berkman, I Kawachi (eds.), Social epidemiology, Oxford University Press, New York. Billiet, J. (1995), 'Church involvement, individualism, and ethnic prejudice among Flemish Roman Catholics. New evidence of a moderating effect', Journal for the Scientific Study of Religion, vol 34, no. 2, pp. 224-233. Billiet, J. & Carton, A. (1991), 'Etnocentrisme en Kerkelijke betrokkenheid bij Vlamingen en franstaligen in België', SOI/Departement Sociologie, Katholieke Universiteit Leuven. Billiet, J., Carton, A. & Eisinga, R. (1995), 'Contrasting effects of church involvement on the dimensions of ethnocentrism: an empirical study among Flemish Catholics', Social Compass, vol 42, no. 1, pp. 97-107. Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990), Onbekend of onbemind? Een sociologisch onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten, K.U.Leuven, Sociologisch Onderzoeksinstituut, Leuven. Bircan, T. & Hooghe, M. (2010), 'Diversity, perception and ethnocentrism. A multilevel analysis of ethnocentrism in Belgian communities', ISA XVII World Congress of Sociology, Göteborg (Sweden), 11-17 July. Borowik, I. (2010), 'Why has religiosity in Poland not changed since 1989? Five hypotheses', Politics and Religion, vol 3, no. 2, pp. 262-275. Bouckaert, G., Maddens, B., Kampen, J. & Van de Walle, S. (2004), 'Vertrouwen in de overheid! Living apart together?', in Reynaert, H., Steyvers, K., Verlet, D. (eds.), Vertrouwen en betrokkenheid op lokaal en provinciaal vlak, Vanden Broele, Brugge.
200
Bourdieu, P. (1985), 'The forms of capital', in J Richardson (ed.), Handbook of theory and research for the sociology of education, Greenwood, New York. Bourdieu, P. (1991), Language and symbolic power, Polity Press, Cambridge. Bourgeois, G. (2009), 'Beleidsnota inburgering en integratie 2009-2014', Vlaamse overheid, Brussel. Bowles, S. & Gintis, H. (2002), 'Social capital and community governance', The Economic Journal, vol 112, no. 483, pp. 419-436. Boyd, M. (1989), 'Family and personal networks in international migration: recent developments and new agendas', International Migration Review, vol 23, no. 3, pp. 638-670. Bral, L. (2008). Culturele verschuivingen. Een survey-instrument voor de Vlaamse overheid, viewed 15 December 2008,
. Brehm, J. & Rahn, W. (1997), 'Individual-level evidence for the causes and consequences of social capital', American Journal of Political Science, vol 41, no. 3, pp. 999-1023. Broughton, W. (1978), 'Religiosity and opposition to church social action: a test of a Weberian hypothesis', Review of Religious Research, vol 19, pp. 154-166. Brown, R. (2000), 'Social identity theory: past achievements, current problems and future challenges', European Journal of Social Psychology, vol 30, no. 6, pp. 745-778. Brüss, J. (2008), 'Experiences of discrimination reported by Turkish, Moroccan and Bangladeshi Muslims in three European cities', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 34, no. 6, pp. 875-894. Burrell, K. (2003), 'Small-scale transnationalism: homeland connections and the Polish 'community' in Leicester', International Journal of Population Geography, vol 9, no. 4, pp. 323-335. Burt, R.S. (2004), 'Structural holes and good ideas', American Journal of Sociology, vol 110, no. 2, pp. 349-399. Cao, L. (2001), 'A problem in no-problem policing in Germany: confidence in the police in Germany and U.S.A', European Journal of Crime, Criminal Law and Criminal Justice, vol 9, no. 3, pp. 167-179. Castles, S. (1987), Migration und rassismus in Westeuropa, Express Edition, Berlijn. Castles, S. (2002), 'Migration and community formation under conditions globalization', International Migration Review, vol 36, no. 4, pp. 1143-1168.
of
CGKR (2006), 'Analyserapport. Migratiestromen uit de nieuwe lidstaten van de Europese Unie naar België. Trends en vooruitzichten.', CGKR, Brussel.
201
Chanley, V., Rudolph, T. & Rahn, W. (2001), 'The origins and consequences of public trust in government: a time series analysis', Public Opinion Quarterly, vol 64, no. 3, pp. 239-256. Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (1998), 'English language fluency among immigrants in the United States', Research in Labor Economics, vol 17, no. 9, pp. 151-200. Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (2001), 'A model of destination language acquisition: application to male immigrants in Canada', Demography, vol 38, no. 3, pp. 391-409. Chiswick, B.R. & Miller, P.W. (2003), 'The complementarity of language and other human capital: immigrant earnings in Canada', Economic of Education Review, vol 22, no. 5, pp. 469-480. Chloupkova, J., Svendsen, G.L. & Svendsen, G.T. (2003), 'Building and destroying social capital: the case of cooperative movements in Denmark and Poland', Agriculture and Human Values, vol 20, no. 3, pp. 241-252. Ciŝkowicz, P., Holda, M. & Sowal, U. (2007), The new wave of Polish migration after EU enlargement. Current state, determinants and outlook, viewed 07 July 2011, . Coenders, M. & Scheepers, P. (1998), 'Support for ethnic discrimination in the Netherlands 1979-1993: effects of period, cohort, and individual characteristics', European Sociological Review, vol 14, no. 4, pp. 405-422. Coffé, H. (2002), 'De invloed van levensbeschouwelijke en maatschappelijke betrokkenheid op een positieve beoordeling van het Vlaams Blok', Tijdschrift voor Sociologie, vol 23, no. 2, pp. 161-169. CRONEM (2006), Polish migrants survey results, viewed 19 July 2011, . Dagevos, J. (2008), 'Dubbele Planbureau, Den Haag.
nationaliteit
en
integratie',
Sociaal en
Cultureel
Dagevos, J. & Odé, A. (2011), 'Inburgering en taal', in E Dourleijn, J Dagevos (eds.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003), 'Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep', in J Dagevos, M Gijsberts, C van Praag (eds.), Rapportage Minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007), 'Sociaal-culturele integratie en religie', in J Dagevos, M Gijsberts (eds.), Jaarboek integratie 2007, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Dalton, R. (2004), Democratic challenges, democratic choices: the erosion of political support in advanced industrial democracies, Oxford University Press, Oxford. Dalton, R. (2005), 'The social transformation of trust in government', International Review of Sociology / Revue Internationale de Sociologie, vol 15, no. 1, pp. 133-154.
202
Dalton, R.L. (2006), Citizen politics: public opinion and political parties in advanced industrial democracies, Congressional Quarterly Press, Washington D.C. De Graaf, N.D. & Flap, H.D. (1988), 'With a little help from my friends: social resources as an explanation of occupational status and income in West Germany, the Netherlands and the United States', Social Forces, vol 67, no. 2, pp. 452-472. de Koster, W. & van der Waal, J. (2007), 'Moreel conservatisme en autoritarisme theoretisch en methodisch ontward', Mens & Maatschappij, vol 81, no. 2, pp. 121-141. De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999), 'De subjectieve ervaring van discriminatie: een comparatieve studie bij Turken, Marokkanen en laagopgeleide Belgen in Brussel', in Swyngedouw, M., Phalet, K., Deschouwer, K. (eds.), Minderheden in Brussel, VUBPress, Brussels. de Vroome, T. & van Tubergen, F. (2010), 'The employment experience of refugees in the Netherlands', International Migration Review, vol 44, no. 2, pp. 376-403. Delhey, J. & Newton, K. (2002), 'Who trusts? The origins of social trust in seven nations', Social Structure and Social Reporting, Social Science Research Center Berlin, Berlijn. Delhey, J. & Newton, K. (2005), 'Predicting cross-national levels of social trust. Global pattern or Nordic exceptionalism?', European Sociological Review, vol 21, no. 4, pp. 311-327. Deschamps, L. (2005), 'De internationalisering van de 'Vlaamse' huwelijksmarkt, een oriënterende schets', in Caestecker, F. (ed.), Huwelijksmigratie, een zaak voor de overheid?, Acco, Leuven. Dhoest, A. (2004), De verbeelde gemeenschap. 50 jaar Vlaamse tv-fictie en de constructie van een nationale identiteit., Universitaire Pers , Leuven. Dijker, A.J.M. (1987), 'Emotional reactions to ethnic minorities', European Journal of Social Psychology, vol 17, no. 3, pp. 305-325. Dinesen, P.T. & Hooghe, M. (2010), 'When in Rome, do as the Romans do: the acculturation of generalized trust among immigrants in Western Europe', International Migration Review, vol 44, no. 3, pp. 697-727. Dion, K.L. (2001), 'Immigrants' perceptions of housing discrimination in Toronto: the housing new Canadians project', Journal of Social Issues, vol 57, no. 3, pp. 523-539. Dollard, J., Doob, L.W., Miller, N.E., Mowrer, O.H. & Sears, R.R. (1939), Frustration and agression, Yale University Press, New Haven. Döring, J. (2007), 'Influences of discriminatory incidents on immigrant's attitudes toward German society', International Journal of Conflict and Violence, vol 1, no. 1, pp. 19-31. Drever, A.I. & Hoffmeister, O. (2008), 'Immigrants and social networks in a job-scarce environment: the case of Germany', International Migration Review, vol 42, no. 2, pp. 425-448.
203
Dunn, K. (2010), 'Embodied transnationalism: bodies in transnational spaces', Population, Space and Place, vol 16, no. 1, pp. 1-9. Duriez, B. (2003), 'Religiosity and conservatism revisited. Relating a new religiosity measure to the two main conservative political ideologies', Psychological Reports, vol 92, no. 2, pp. 533-539. Dustmann, C. & Fabbri, F. (2003), 'Language proficiency and labour market performance of immigrants in the UK', The Economic Journal, vol 113, no. 489, pp. 695-717. Eisinga, R., Felling, A. & Peters, J. (1990), 'Religious Belief, Church Involvement and Ethnocentrism in The Netherlands', Journal for the Scientific Study of Religion, vol 29, no. 1, pp. 54-75. Eisinga, R. & Scheepers, P. (1989), Etnocentrisme in Nederland, theoretische en empirische modellen, I.T.S. , Nijmegen. Elliott, J.R. & Sims, M. (2001), 'Ghettos and barrios: the impact of neighborhood poverty and race on job matching', Social Problems, vol 48, no. 3, pp. 341-361. Emerson, M.O., Kimbro, R.T. & Yancey, G. (2002), 'Contact theory extended. The effects of prior racial contact on current social ties', Social Science Quarterly, vol 83, no. 3, pp. 745-760. Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2006), De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad, Van Gorcum, Assen. ERR Center (2002), 'The limits of solidarity: Roma in Poland after 1989', Country Report Series, European Roma Rights Center, 11, Boedapest. ESS (2008), ESS Data Dataset: ESS4-2008 ed. 4.0, viewed 30 August 2011, . Esser, H. (2006), 'Migration, language and integration', Programme on Intercultural Conflicts and Societal Integration, Social Science Research Center (AKI), Berlin. Estrada, E.P., Tsai, Y.-M. & Chandler, C.R. (2008), 'Assimilation and discriminatory perceptions and experiences: The case of Hispanics in the United States', The Social Science Journal, vol 45, no. 4, pp. 673-681. Europese Commissie 2010, Eurobarometer interactive search system, viewed 31 August 2011, . Faist, T. (2000), The volume and dynamics of international migration and transnational social spaces, Oxford University Press, Oxford. Federale Overheidsdienst Economie, Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie 2008, Nationaliteit van de bevolking per gemeente, viewed January 2011, < http://statbel.fgov.be/nl/modules/publications/statistiques/bevolking/nationalite_actuell e_de_la_population_par_commune.jsp>. Felling, A. & Peters, J. (1984), 'Conservatisme in Nederland nader bekeken', Mens en Maatschappij, vol 59, no. 4, pp. 339-662.
204
Felling, A.J., Peters, J. & Schreuder, O. (1991), Dutch religion: the religious consciousness of the Netherlands after the cultural revolution, Instituut voor Toegepaste Sociale Wetenschappen, Nijmegen. Fennelly, K. & Palasz, N. (2003), 'English language proficiency of immigrants and refugees in the twin cities metropolitan area', International Migration, vol 41, no. 5, pp. 93-125. Fernandez, R.M. & Castilla, E.J. (2001), 'How much is that social network worth?', in Lin, N., Cook, K., Hawthorne, R.S.B. (eds.), Social Capital in Employee Referral Networks., Aldine de Gruyter, New York. Ferraro, K.F. (1995), Fear of crime, State University Press of New York, New York. Fischer, C.S. (1977), 'Network analysis and urban studies', in CS Fischer (ed.), Network and places: social relations in the urban setting, Free Press, New York. Fishman, J.A. (2001), Handbook of language and ethnic identity, Oxford University Press, New York. Foner, N. (1997), 'What's new about transnationalism? New York immigrants today and at the turn of the century', Diaspora: A Journal of Transnational Studies, vol 6, no. 3, pp. 355-375. Fong, E., Cao, X. & Chan, E. (2010), 'Out of sight, out of mind? Patterns of transnational contact among Chinese and Indian immigrants in Toronto', Sociological Forum, vol 25, no. 3, pp. 428-449. Fong, E. & Isajiw, W.W. (2000), 'Determinants of friendship choices in multiethnic society', Sociological Forum, vol 15, no. 2, pp. 249-271. Gaertner, S.L., Dovidio, J.F. & Bachman, B.A. (1996), 'Revisiting the contact hypothesis: the induction of a common ingroup identity', International Journal of Intercultural Relations, vol 20, no. 3/4, pp. 271-290. Galent, M., Goddeeris, I. & Niedźwiedzki, D. (2009), Migration and Europeanisation. Changing identities and values among Polish pendulum migrants and their Belgian employers, Nomos, Krakau. Garcia, C. (2005), 'Buscando Trabajo: social networking among immigrants from Mexico to the United States', Hispanic Journal of Behavioral Sciences, vol 27, no. 1, pp. 3-22. Geets, J. (2009), 'Vragenlijst arbeidsmarktpositie (hoog)geschoolde immigranten', Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek. Ghorashi, H. & Boersma, K. (2009), 'The 'Iranian diaspora' and the new media: from political action to humanitarian help', Development and Change, vol 40, no. 4, pp. 667691. Gijsberts, M. (2011a), 'Opleidingsniveau en taalbeheersing', in J Dagevos (ed.), Poolse migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
205
Gijsberts, M. (2011b), 'Sociale contacten, het geloof en culturele opvattingen', in J Dagevos (ed.), Poolse migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005), Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming , Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Gijsberts, M. & Lubbers, M. (2009), 'Wederzijdse beeldvorming', in Gijsberts, M., Dagevos, J. (eds.), Jaarrapport integratie 2009, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Gilliam, F. (1996), 'Exploring minority empowerment: symbolic politics, governing coalitions and traces of political style in Los Angeles', American Journal of Political Science, vol 40, no. 1, pp. 56-81. Glazer, N. (1954), 'Ethnic groups in America', in M Berger, T Abel, C Page (eds.), Freedom and control in modern society, Van Nostrand, New York. Glick Schiller, N., Basch, L. & Blanc-Szanton, C. (1992), 'Transnationalism: a new analytic framework for understanding migration', in N Glick Schiller, L Basch, C BlancSzanton (eds.), Towards a transnational perspective on migration: race, class, ethnicity, and nationalism reconsidered, New York Academy of Sciences, New York. Goddeeris, I. (2005), De Poolse migratie in België 1945-1950. Politieke mobilisatie en sociale differentiatie, Aksant, Amsterdam. Golash-Boza, T. & Darity, W. (2008), 'Latino racial choices: The effects of skin colour and discrimination on Latinos' and Latinas' racial self-identifications', Ethnic and Racial Studies, vol 31, no. 5, pp. 899-934. Gordon, M. (1964), Assimilation in American life. The role of race, religion, and national origins, Oxford University Press, New York. Granovetter, M.S. (1974), Getting a job: a study of contacts and careers, Harvard University Press, Cambridge. Granovetter, M. (1995), Getting a job: a study of contacts and careers, 2nd ed., Harvard University Press, Cambridge. Groenman, S. (1960), 'Het discontinue wereldbeeld', Mens en Maatschappij, vol 35, no. 6, pp. 401-411. Grzymała-Kazłowska, A. (2005), 'From ethnic cooperation to in-group competition: undocumented Polish workers in Brussels', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 31, no. 4, pp. 675-697. Guarnizo, L.E. (2003), 'The economics of transnational living', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp. 666-699. Guarnizo, L.E., Portes, A. & Haller, W. (2003), 'Assimilation and transnationalism: determinants of transnational political action among contemporary migrants', American Journal of Sociology, vol 108, no. 6, pp. 1211-1248.
206
Gudykunst, W.B. & Schmidt, K.L. (1987), 'Language and ethnic identity: an overview and prologue', Journal of Language and Social Psychology, vol 6, no. 3-4, pp. 157-170. Hall, S. (1997), Representation: cultural representations and signifying practices, Sage, London. Haug, S. (2007), 'Soziales kapital als ressource im kontext von migration und integration', in Ludicke, J., Diewald, M. (eds.), Soziale netzwerke und soziale ungleichheit. Zyr rolle von sozialkapital in modernen gesellschaften, VS Verlag für Sozial-wissenschaften, Wiesbaden. Heath, A.F. & Yu, S. (2005), 'Explaining ethnic minority disadvantage', in Heath, A.F., Ermisch, J., Gallie, D. (eds.), Understanding social change, Oxford University Press, Oxford. Heckmann, F. (2006), 'Integration and integration policies. IMISCOE network feasability study', University of Bamberg, European Forum for Migration Studies, Bamberg. Helliwell, J. (2003), 'How's life? Combining individual and national variables to explain subjective well-being', Economic Modelling, vol 20, no. 2, pp. 331-360. Hernández, B., Hidalgo, M.C., Salazar-Laplace, M.E. & Hess, S. (2007), 'Place attachment and place identity in natives and non-natives', Journal of Environmental Psychology, vol 27, no. 4, pp. 310-319. Himmelstein, J.L. (1986), 'The social basis of antifeminism: religious networks and culture', Journal for the Scientific Study of Religion, vol 25, no. 1, pp. 1-15. Holzer, H.J. (1988), 'Search method use by unemployed youth', Journal of Labor Economics, vol 6, no. 1, pp. 1-20. Hooghe, M., Marien, S. & Pauwels, T. (2011), 'Where do distrusting voters turn if there is no viable exit or voice option? The impact of political trust on electoral behaviour in the Belgian regional elections of June 2009', Government and Opposition, vol 46, no. 2, pp. 245-273. House, J.S., Landis, K.R. & Umberson, D. (1988), 'Social relationships and health', Science, vol 241, no. 4865, pp. 540-545. Howell, S.E. & Fagan, D. (1988), 'Race and trust in government: testing the political reality model', Public Opinion Quarterly, vol 52, no. 3, pp. 343-350. Hubers, G. (1997), Religie, conservatisme en de invloed van lokalisme, Katholieke Universiteit Nijmegen, Nijmegen. Hutnik, N. (1991), Ethnic minority identity: a social psychological perspective, Oxford University Press, Oxford. Ipsos, Think BBDO & VVL BBDO (2011), The consumer of 2011. What do consumers believe and what do they expect from 2011? A collaborative study from IPSOS, Think BBDO and VVL BBDO, viewed 22 June 2011, . Itzigsohn, J. & Giorguli Saucedo, S. (2002), 'Immigrant incorporation and sociocultural transnationalism', International Migration Review, vol 36, no. 3, pp. 766-798.
207
Jacobs, D., Abts, K., Phalet, K. & Swyngedouw, M. (2001), 'Verklaringen voor etnocentrisme. De rol van sociaal kapitaal, sociaal-economische onzekerheid, sociale integratie en gevoelens van discriminatie. Een verkenning.', in APS (ed.), Vlaanderen gepeild!, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, Brussel. Jamal, A. & Nooruddin, I. (2010), 'The democratic utility of trust: a cross-national analysis', The Journal of Politics, vol 72, no. 1, pp. 45-59. Jang, H., Joo, H.-J. & Zhao, J. (2010), 'Determinants of public confidence in police: an international perspective', Journal of Criminal Justice, vol 38, no. 1, pp. 57-68. Jayaweera, H. & Choudhury, T. (2008), 'Immigration, faith and cohesion. Evidence from local areas with significant Muslim populations', University of Oxford, Joseph Rowntree Foundation, Oxford. Jennings, M.K. (1998), 'Political trust and the roots of devolution', in V Braithwaite, M Levi (eds.), Trust and Governance, Russell Sage Foundation, New York. Jordan, B. (2002), 'Migrant Polish workers in London. Mobility, labour markets and the prospects for democratic development', Paper presented at conference Beyond Transition: Development Perspectives and Dilemmas, Warschau, 12-13 april. Kanas, A. & van Tubergen, F. (2009), 'The impact of origin- and host-country schooling on the economic performance of immigrants', Social Forces, vol 88, no. 2, pp. 893-915. Kanas, A., van Tubergen, F. & Van der Lippe, T. (2011), 'The role of social contacts in the employment status of immigrants in Germany', International Sociology, vol 26, no. 1, pp. 95-122. Karpov, V. (2002), 'Religiosity and tolerance in the United States and Poland', Journal of the Scientific Study of Religion, vol 41, no. 2, pp. 267-288. Keele, L. (2007), 'Social capital and the dynamics of trust in government', American Journal of Political Science, vol 51, no. 2, pp. 241-254. Kelaher, M., Paul, S., Lambert, H., Ahmad, W., Paradies, Y. & Smith, G. (2008), 'Discrimination and health in an English study', Social Science & Medecine, vol 66, no. 7, pp. 1627-1636. Kiang, L., Yip, T., Gonzales-Backen, M., Witkow, M. & Fuligni, A.J. (2006), 'Ethnic identity and the daily psychological well-being of adolescents from Mexican and Chinese backgrounds', Child Development, vol 77, no. 5, pp. 1338-1350. Kochanowicz, J. (2004), 'Trust, confidence and social capital in Poland: a historical perspective', in I Markova (ed.), Trust and democratic transition in post-communist Europe, Oxford University Press, Oxford. Korf, D.J. (2008), Polen in Nederland, Uitgeverij Ger Guijs, Rotterdam. Korte, K. (2011), 'Binding met Polen en met Nederland: blijven of terugkeren?', in J Dagevos (ed.), Poolse migranten. De positie van Polen die vanaf 2004 in Nederland zijn komen wonen, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag.
208
Kosic, A. (2006), 'Migrant identities', in A Triandafyllidou (ed.), Contemporary Polish migration in Europe: complex patterns of movement and settlement, The Edwin Mellen Press, New York. Kuzma, E. (2004), 'Polish immigrants in Brussels: the emergence of a new social phenomenon', Paper presented at the 2nd Conference of the EAPS Working Group ond International Migration, Rome (Italy), 25-27 november. La Porta, R., Lopez-de-Silanes, F., Shleifer, A. & Vishny, R.W. (1997), 'Trust in large organizations', American Economic Review, vol 87, no. 2, pp. 333-338. Lancee, B. (2010), 'The economic returns of immigrants' bonding and bridging social capital', International Migration Review, vol 44, no. 1, pp. 202-226. Leman, J. (1997), 'Undocumented migrants in Brussels: Diversity and the anthropology of illegality', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 23, no. 1, pp. 25-41. Leonard, R. & Onyx, J. (2003), 'Networking through loose and strong ties: an Australian qualitative study', Voluntas, vol 14, no. 2, pp. 191-205. Lesthaeghe, R. (1997), Diversiteit in sociale verandering: Turkse en Marokkaanse vrouwen in België, VUBPress, Brussel. Lesthaeghe, R. (2000), Communities and populations in Belgium, VUBPress, Brussels.
generations.
Turkish
and
Moroccan
Lesthaeghe, R., Surkyn, J. & Van Craenem, I.J. (2000), 'Dimensions and determinants of integration-related attitudes among Turkish and Moroccan men in Belgium', in R Lesthaeghe (ed.), Communities and generations. Turkish and Moroccan populations in Belgium, VIBPress, Brussels. Levitt, P. (2003), 'Keeping feet in both worlds: transnational practices and immigrant incorporation in the United States', in Joppke, J., Morawska E. (eds.), Toward assimilation and citizenship: immigrants in liberal nation-states, Palgrave Macmillan, Basingstoke/ New York. Levitt, P. & Glick Schiller, N. (2004), 'Conceptualizing simultaneity: a transnational social field perspective on society', International Migration Review, vol 38, no. 3, pp. 1002-1039. Levitt, P. & Jaworsky, B.N. (2007), 'Transnational migration studies: past developments and future trends', Annual Review of Sociology, vol 33, no. 1, pp. 129-156. Levrau, F., Loobuyck, P. & Timmerman, C. (2011), 'Pluriforme integratie. Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroep in Antwerpen', Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen / Diepenbeek. Levrau, F., Piqueray, E. & Vancluysen, K. (2011), 'Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse minderheidsgroep in Antwerpen', in F Levrau, P Loobuyck, C Timmerman (eds.), Pluriforme integratie. Een verkenning van de migratie, integratie en participatie van de Poolse, Senegalese en Turkse minderheidsgroep in Antwerpen, Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek.
209
Lindström, M. (2008a), 'Social capital, anticipated ethnic discrimination and selfreported psychological health: a population-based study', Social Science & Medicine, vol 66, no. 1, pp. 1-13. Lindström, M. (2008b), 'Social capital, political trust and purchase of illegal liquor: a population-based study in Southern Sweden', Health Policy, vol 86, no. 2-3, pp. 266275. Lindström, M. & Mohseni, M. (2009), 'Social capital, political trust and self-reported psychological health: a population-based study', Social Science & Medicine, vol 68, no. 3, pp. 436-443. Loose, M. & Lamberts, M. (2010), 'De tewerkstelling van allochtonen in de land- en tuinbouw. Een kwantitatieve en kwalitatieve omschrijving van de huidige situatie', Departement Landbouw en Visserij, Afdeling Monitoring en Studie/HIVA-KULeuven, Brussel/Leuven. Marcelli, E.A. & Lowell, B.L. (2005), 'Transnational twist: pecuniary remittances and the socioeconomic integration of authorised Mexican immigrants in Los Angeles county', International Migration Review, vol 39, no. 1, pp. 69-102. Marien, S. & Hooghe, M. (2011), 'Does political trust matter? An empirical investigation into the relation between political trust and support for law compliance', European Journal of Political Research, vol 50, no. 2, pp. 267-291. Martinovic, B., van Tubergen, F. & Maas, I. (2009), 'Changes in immigrants’ social integration during the stay in the host country. The case of non-western immigrants in the Netherlands', Social Science Research, vol 38, no. 4, pp. 870-882. Massey, D.S., Arango, J., Hugo, G., Kouaouci, A., Pellegrino, A. & Edward, T. (1993), 'Theories of international migration: a review and appraisal', Population and Development Review, vol 19, no. 3, pp. 431-466. Matthysen, R. (2009), 'Poolshoogte: arbeidsmigranten uit Polen in de Belgische bouwsector', De gids op maatschappelijk gebied, vol 100, no. 8, pp. 21-26. Maxwell, R. (2010), 'Evaluating migrant integration: political attitudes across generations in Europe', International Migration Review, vol 44, no. 1, pp. 25-52. McManus-Czubińska, C., Miller, W.L., Markowski, R. & Wasilewski, J. (2003), 'Understanding dual identities in Poland', Political Studies, vol 51, no. 1, pp. 121-143. Meersseman, E, Billiet, J, Depickere, A & Swyngedouw, M 1999, 'General election study (Flanders, Belgium). Codebook: questions and frequency tables', ISPO, Leuven. Meeus, W. (1986), 'De twee gezichten van jeugdig conservatisme', in Matthijssen, M., Meeus, W. (eds.), Beelden van jeugd. Leefwereld, beleid, onderzoek, WoltersNoordhoff, Groningen. Meier, P. (2011), 'Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Jaarplan 2011', Universiteit Hasselt / Universiteit Antwerpen, Diepenbeek/Antwerpen. Meikle-Yaw, P. (2008), 'Democracy satisfaction: the role of interpersonal trust', Journal of the Community Development Society, vol 39, no. 2, pp. 36-51.
210
Merton, R.K. (1957), Social theory and social structure, Free Press, New York. Metykova, M. (2010), 'Only a mouse click away from home: transnational practices of Eastern European migrants in the United Kingdom', Social Identities, vol 16, no. 3, pp. 325-338. Meuleman, B. & Billiet, J. (2003), 'De houding van Vlamingen tegenover 'oude' en 'nieuwe' migranten: diffuus of specifiek?', in APS (ed.), Vlaanderen gepeild!, Ministerie van de Vlaamse gemeenschap, Brussel. Michelson, M.R. (2001), 'Political trust among Chicago Latinos', Journal of Urban Affairs, vol 23, no. 3-4, pp. 323-334. Michelson, M.R. (2003), 'The corrosive effect of acculturation: how Mexican Americans lose political trust', Social Science Quarterly, vol 84, no. 4, pp. 918-933. Middendorp, C. (1979), Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en conservatisme in de jaren '60 en '70, Boom, Meppel/Amsterdam. Miller, D. (1995), On nationality, Oxford University Press, New York. Mishler, W. & Rose, R. (2001), 'What are the origins of political trust? Testing institutional and cultural theories in post-communist societies', Comparative Political Studies, vol 34, no. 1, pp. 30-62. Mossakowski, K.N. (2003), 'Coping with perceived discrimination: does ethnic identity protect mental health?', Journal of Health and Social Behavior, vol 44, no. 3, pp. 318331. Mostowska, M. (2009), 'Polish homeless in Brussels', European Network for Housing Research Conference, Prague (Czech Republic), 28.06-01-07. Muller, P. (2011), 'Band met het land van herkomst', in E Dourleijn, J Dagevos (eds.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Munshi, K. (2003), 'Networks in the modern economy: Mexican migrants in the U.S. labor market', The Quarterly Journal of Economics, vol 118, no. 2, pp. 549-599. Nannestad, P., Svendsen, G.L.H. & Svendsen, G.T. (2008), 'Bridge over troubled water? Migration and social capital', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 34, no. 4, pp. 607-631. Nesdale, D. (2002), 'Acculturation attitudes and the ethnic and host-country identification of immigrants', Journal of Applied Social Psychology, vol 32, no. 7, pp. 1488-1507. Nesdale, D. & Mak, A.S. (2000), 'Immigrant acculturation attitudes and host country identification', Journal of Community & Applied Social Psychology, vol 10, no. 6, pp. 483-495. Nesdale, A.R., Rooney, R. & Smith, L. (1997), 'Migrant ethnic identity and psychological distress', Journal of Cross-Cultural Psychology, vol 28, no. 5, pp. 569-588.
211
Neustadt, R.E. (1997), 'The politics of mistrust', in Zelikow, P.D., King, D.C., Nye, J.S. (eds.), Why people don't trust government, Harvard University Press, Massachusetts. Nicolaas, H. (2011), Ruim helft Poolse immigranten vertrekt weer, viewed 25 August 2011, . Norris, P. (1999), 'Introduction: the growth of critical citizens', in Norris, P. (ed.), Critical citizens: global support for democratic government, Oxford University Press, New York. Olzak, S. (1992), The dynamics of ethnic competition and conflict, Stanford University Press, Stanford. Ooka, E. & Wellman, B. (2003), Does social capital pay off more within of between ethnic groups? Analyzing job searches in five Toronto ethnic groups, University of Toronto Press, Toronto, viewed 26 September 2011, . Orren, G. (1997), 'Fall from grace: the public's loss of faith in government', in Zelikow, P.D., King, D.C., Nye, J.S. (eds.), Why people don't trust government, Harvard University Press, Massachusetts. Østergaard-Nielsen, E. (2003), 'The politics of migrants' transnational practices', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp. 760-786.
political
Pankowski, K. (2006), '"Emigrować i wracać" Analiza treści dyskusji internetowych na temat najnowszej fali emigracji z Polski', Instytut Spraw Publicznych, Warszawa. Paradies, Y. (2006), 'A systematic review of empirical research on self-reported racism and health', International Journal of Epidimiology, vol 35, no. 4, pp. 888-901. Park, R. (1928), 'Human migration and the marginal man', American Journal of Sociology, vol 33, no. 6, pp. 881-893. Park, J.H. (1999), 'The earnings of immigrants in the United States: the effect of English-speaking ability', American Journal of Economics and Sociology, vol 58, no. 1, pp. 43-56. Parker, S. & de Vries, B. (1993), 'Patterns of friendship for women and men in same and cross-sex relationships', Journal of Social and Personal Relationships, vol 10, pp. 617-626. Paspalanova, M. (2006), Undocumented and legal Eastern European Immigrants in Brussels, Katholieke Universiteit Leuven, Leuven. Patterson, O 1999, 'Liberty against the democratic state: on the historical and contemporary sources of American distrust', in M Warren (ed.), Democracy and Trust, Cambridge University Press, Cambridge. Pauwels, T. (2010), 'Explaining the success of neoliberal populist parties: the case of Lijst Dedecker in Belgium', Political Studies, vol 58, no. 5, pp. 1009-1029. Paxton, P. (2007), 'Association memberships and generalized trust: a multilevel model across 31 countries', Social Forces, vol 86, no. 1, pp. 47-76.
212
Pettigrew, T.F. & Tropp, L.R. (2006), 'A meta-analytic test of intergroup contact theory', Journal of Personality and Social Psychology, vol 90, no. 5, pp. 751-783. Pettigrew, T.F. & Tropp, L.R. (2008), 'How does intergroup contact reduce prejudice? Meta-analytic tests of three mediators', European Journal of Social Psychology, vol 38, no. 6, pp. 922-934. Phalet, K. & ter Wal, J. (2004), 'Moslim in Nederland. Religieuze dimensies, etnische relaties en burgerschap: Turken en Marokkanen in Rotterdam', Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Pharr, S.J., Putnam, R.D. & Dalton, R.J. (2000), 'Trouble in the advanced democracies? A quarter-century of declining confidence', Journal of Democracy, vol 11, no. 2, pp. 525. Phinney, J.S., Cantu, C. & Kurtz, D. (1997), 'Ethnic and American identity as predictors of self-esteem among African American, Latino, and White adolescents', Journal of Youth and Adolescence, vol 26, no. 2, pp. 165-185. Phinney, J.S., Romero, I., Nava, M. & Huang, D. (2001), 'The role of language, parents and peers in ethnic identity among adolescents in immigrant families', Journal of Youth and Adolescence, vol 30, no. 2, pp. 135-153. Portes, A. (1998), 'Social capital. Its origins and applications in modern sociology', Annual Review of Sociology, vol 24, pp. 1-24. Portes, A. (2001), 'Introduction: the debates and significance transnationalism', Global Networks, vol 1, no. 3, pp. 181-193.
of
immigrant
Portes, A. (2003), 'Conclusion: Theoretical convergencies and empirical evidence in the study of immigrant transnationalism', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp. 874-892. Portes, A. (2007), 'Migration, development and segmented assimilation: a conceptual review of the evidence', Annals of The American Academy of Political and Social Science, vol 610, no. 1, pp. 73-97. Portes, A., Escobar, C. & Arana, R. (2009), 'Divided or convergent loyalties? The political incorporation process of Latin American immigrants in the United States', International Journal of Comparative Sociology, vol 50, no. 2, pp. 103-136. Portes, A., Guarnizo, L.E. & Landolt, P. (1999), 'The study of transnationalism: pitfalls and promise of an emergent research field', Ethnic and Racial Studies, vol 22, no. 2, pp. 217-237. Portes, A., Parker, R.N. & Cobas, J.A. (1980), 'Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States', Social Forces, vol 59, no. 1, pp. 200-224. Portes, A. & Rumbaut, R.G. (2001), Legacies: the story of the second generation, University of California Press, Berkeley.
213
Portes, A. & Sensenbrenner, J. (1993), 'Embeddedness and immigration: notes on the social determinants of economic action', American Journal of Sociology, vol 98, no. 6, pp. 1320-1350. Preston, V., Kobayashi, A. & Man, G. (2006), 'Transnationalism, gender, and civic participation: Canadian case studies of Hong Kong immigrants', Environment and Planning, vol 38, no. 9, pp. 1633-1651. Putnam, R. (2000), Bowling alone. The collapse and revival of American community, Simon & Schuster, New York. Putnam, R. (2007), 'E pluribus unum: diversity and community in the twenty-first century. The 2006 Johan Skytte Prize lecture', Scandinavian Political Studies, vol 30, no. 2, pp. 137-174. Read, J. (2004), 'Cultural influences on immigrant women's labor force participation: the Arab-American case', International Migration Review, vol 38, no. 1, pp. 52-77. Reeskens, T. & Hooghe, M. (2008), 'Cross-cultural measurement equivalence of generalized trust. Evidence from the European Social Survey (2002 and 2004)', Social Indicators Research, vol 85, no. 3, pp. 515-532. Reisig, M.D. & Parks, R.B. (2000), 'Experience, quality of life, and neighborhood context: a hierarchical analysis of satisfaction with police', Justice Quarterly, vol 17, no. 3, pp. 607-629. Rokeach, M., Smith, P.W. & Evans, R.I. (1960), 'Two kinds of prejudice or one?', in M Rokeach (ed.), The open and closed mind: investigations into the nature of belief systems and personality systems, Basic Books, New York. Rose, R. (1994), 'Postcommunism and the problem of trust', Journal of Democracy, vol 5, no. 3, pp. 18-30. Rose, R., Mishler, W. & Haerpfer, C. (1998), Democracy and its alternatives: understanding post-communist societies, John Hopkins University Press, Baltimore. Ryan, L. (2011), 'Transnational relations: family migration among recent Polish migrants in London', International Migration, vol 49, no. 2, pp. 80-103. Ryan, L. & Sales, R. (2011), 'Family migration: the role of children and education in family decision-making strategies of Polish migrants in London', International Migration, Early View January 2011. Ryan, L, Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2007), 'Recent Polish migrants in London: social networks, transience and settlement', Social Policy Research Centre, Economic & Social Research Council, London. Ryan, L., Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2008), 'Social networks, social support and social capital: the experiences of recent Polish migrants in London', Sociology, vol 42, no. 4, pp. 672-690. Ryan, L., Sales, R., Tilki, M. & Siara, B. (2009), 'Family strategies and transnational migration: recent Polish migrants in London', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 35, no. 1, pp. 61-77.
214
Sabatier, C. (2008), 'Ethnic and national identity among second-generation immigrant adolescents in France: the role of social contact and family', Journal of Adolescence, vol 31, pp. 185-205. Salentin, K. & Wilkening, F. (2003), 'Viktimisierung durch fremdenfeindlichkeit und das systemvertrauen von migranten: ergebnisse einer standardisierten befragung', Journal für Konflikt- und Gewaltforschung, vol 5, no. 1, pp. 88-96. Sales, R., Ryan, L., Lopez Rodriguez, M. & D'Angelo, A. (2008), 'Polish pupils in London schools: opportunities and challenges', Social Policy Research Centre, Middlesex University. Sana, M. (2005), 'Buying membership in the transnational community: migrant remittances, social status and assimilation', Population Research and Policy Review, vol 24, no. 3, pp. 231-261. Sanders, J., Nee, V. & Sernau, S. (2002), 'Asian Immigrants' Reliance on Social Ties in a Multiethnic Labor Market', Social Forces, vol 81, no. 8, pp. 281-314. Sannen, L., Lamberts, M., Morissens, A. & Pauwels, F. (2009), 'De Vlaamse Integratiekaart Deel III: Naar een Vlaamse Integratiemonitor', Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Hasselt/Leuven. Scholz, J. & Lubell, M. (1998), 'Trust and taxpaying: testing the heuristic approach of collective action', American Journal of Political Science, vol 42, no. 2, pp. 398-417. Schulz, A., Gravlee, C., Williams, D., Israel, B., Mentz, G. & Rowe, Z. (2006), 'Discrimination, symptoms of depression, and self-rated health among African American Women in Detroit: Results from a Longitudinal Analysis', American Journal of Public Health, vol 96, no. 7, pp. 1265-1270. Schyns, P. & Koop, C. (2010), 'Political distrust and social capital in Europe and the USA', Social Indicators Research, vol 96, no. 1, pp. 145-167. Seeman, T.E. (1996), 'Social ties and health: the benefits of social integration', Annals of Epidemiology, vol 6, no. 5, pp. 442-451. Shields, M. & Price, S.W. (2002), 'The English language fluency and occupational success of ethnic minority immigrant men living in English metropolitan areas', Journal of Population Economics, vol 15, no. 1, pp. 137-160. Siewiera, B. (1995), 'Immigrés 'sans documents' polonais à Bruxelles', in Immigrés 'sans documents' polonais et latino-américains à Bruxelles, KULeuven Press, Leuven. Silver, B. (1987), 'Political beliefs of Soviet citizens: sources of support for regime norms', in Millar, J.R. (ed.), Politics, work and daily life in the USSR: a survey of former citizens, Cambridge University Press, Cambridge. Simon, C.J. & Warner, J.T. (1992), 'Matchmaker, matchmaker: the effect of old boy networks on job match quality, earnings and tenure', Journal of Labor Economics, vol 10, no. 3, pp. 306-330.
215
Skrobanek, J. (2009), 'Perceived discrimination, ethnic identity and the (re-) ethnicisation of youth with a Turkish ethnic background in Germany', Journal of Ethnic and Migration Studies, vol 35, no. 4, pp. 535-554. Slootman, M. & Tillie, J. (2006), Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden, Instituut voor Migratie- en Etnische Studies, Amsterdam. Smith, R. (2003), 'Diasporic membership in historical perspective: comparative insights from the Mexican, Italian and Polish cases', International Migration Review, vol 37, no. 3, pp. 724-759. Snel, E., Engbersen, G. & Leerkes, A. (2004), 'Voorbij landsgrenzen. Transnationale betrokkenheid als belemmering voor integratie?', Sociologische Gids, vol 51, no. 2, pp. 75-100. Snel, E., Engbersen, G. & Leerkes, A. (2006), 'Transnational involvement and social integration', Global Networks, vol 6, no. 3, pp. 285-308. Staiger, D. (1990), 'The effect of connections on the wages and mobility of young workers'. Stolle, D., Soroka, S. & Johnston, R. (2008), 'When does diversity erode trust? Neighborhood diversity, interpersonal trust and the mediating effect of social interaction', Political Studies, vol 56, no. 1, pp. 57-75. Stoop, I. (2005), The hunt for the last respondent. Nonresponse in sample surveys, Social and Cultural Planning Office, Den Haag. Sumner, W.G. (1906), Folkways: a study of the sociological importance of usages, manners, customs, mores, and morals, Ginn & Co, Boston. Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999), 'Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit', in Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen, VUBPress, Brussel. Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (1999), Minderheden in Brussel, VUBPress, Brussel. Tajfel, H. (1981), Human groups and social categories, Cambridge University Press, Cambridge. Taylor, D.M., Wright, S.C., Moghaddam, F.M. & Lalonde, R.N. (1990), 'The personal/group discrimination discrepancy: Perceiving my group, but not myself, to be a target for discrimination', Personality and Social Psychology Bulletin, vol 16, no. 2, pp. 254-262. Temple, B. (1999), 'Diaspora, diaspora space and Polish women', Women's Studies International Forum , vol 22, no. 1, pp. 17-24. Thomas, W. (1928), The child in America, Knopf, New York.
216
Thomas, W.I. & Znaniecki, F. (1918), The Polish peasant in Europe and America: monograph of an immigrant group, The Gorham Press, Boston. Trzebiatowska, M. (2010), 'The advent of the 'EasyJet Priest': Dilemma's of Polish Catholic integration in the UK', Sociology, vol 44, no. 6, pp. 1055-1072. Ulbig, S.G. (2005), 'Political realities and political trust: descriptive representation in municipal government', Paper presented at the annual meeting of the Southwestern Political Science Association, New Orleans, 23 maart. Uslaner, E. (2002), The moral foundations of trust, Cambridge University Press, Cambridge. Van Craen, M. (2010), Meer kleur op straat. Diversiteit en veiligheid in België en Nederland, Vanden Broele, Brugge. Van Craen, M. in druk, 'Determinants of ethnic minority confidence in the police', Journal of Ethnic and Migration Studies. Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006), De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal veiligheids- en leefbaarheidsbeleid, Maklu, Antwerpen. Van Craen, M. & Vancluysen, K. (2009), 'Beyond national identities: the discontinuous sense of identity in immigrant communities', XXVI IUSSP International Population Conference, Marrakech (Morocco), 27.09 - 02.10. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007), Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat, Vanden Broele, Brugge. Van den Bulck, H. (2001), 'Public service television and national identity as a project of Modernity: The example of Flemish television', Media, Culture and Society, vol 23, no. 1, pp. 53-69. Van der Gaag, M.P.J. & Snijders, T.A.B. (2004), 'Proposals for the measurement of individual social capital', in Flap, H.D., Volker, B. (eds.), Creation and returns of social capital, Routledge, London. Van der Laan Bouma Doff, W. (2004), 'Begrensd contact. De relatie tussen ruimtelijke segregatie van allochtonen en de mate van contact met autochtonen', Mens & Maatschappij, vol 79, no. 4, pp. 348-366. Van der Loo, H. & van Reijen, W. (1997), Paradoxen van modernisering, Coutinho, Bussum. van Dijk, T.A. (1993), Elite discourse and racism, Sage, Newbury Park. van Doorn, M. (2011), 'Sociaal-culturele positie en religie', in Dourleijn, E., Dagevos, J. (eds.), Vluchtelingengroepen in Nederland. Over de integratie van Afghaanse, Iraakse, Iraanse en Somalische migranten, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag. Van Heuckelom, K. (2008), 'Meiden from Polen, van 'Flikken' tot 'Katarakt'', De Morgen , 14 March 2008, p. 18.
217
van Oorschot, W., Arts, W. & Gelissen, J. (2006), 'Social capital in Europe: measurement and social and regional distribution of a multifaceted phenomenon', Acta Sociologica, vol 49, no. 2, pp. 149-167. Van Overmeiren, F. (2009), Buitenlandse arbeidsmarkt, Uitgeverij Larcier, Gent.
arbeidskrachten
op
de
Belgische
van Tubergen, F. (2010), 'Determinants of second language proficiency among refugees in the Netherlands', Social Forces, vol 89, no. 2, pp. 515-534. van Tubergen, F. & Kalmijn, M. (2009), 'Language proficiency and usage among immigrants in the Netherlands: incentives or opportunities?', European Sociological Review, vol 25, no. 2, pp. 169-182. Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert, B. & Soenens, B. (2003), 'Sociale identiteit en belang gehecht aan nationaliteit: een onderzoek bij Marokkaanse jongeren in België', in Cornelis, E., Foblets, M.-C. (eds.), Migratie, zijn wij uw kinderen? Identiteitsbeleving bij allochtone jongeren, Acco, Leuven. Vancluysen, K. & Van Craen, M. (2010), 'Predictors of loneliness among Moroccan and Turkish minorities living in Belgium', 2nd Equal is not enough Conference, Antwerp (Belgium), 1-3 December. Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2009), Gekleurde steden. Autochtonen en allochtonen over samenleven, Vanden Broele, Brugge. Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2010), 'Taalbeheersing en -gebruik van Marokkaanse en Turkse allochtonen. Resultaten van de Survey Integratie 2008', Steunpunt Gelijkekansenbeleid, Antwerpen/Diepenbeek. Vancluysen, K., Van Craen, M. & Ackaert, J. (2011), 'The perception of neighborhood disorder in Flemish Belgium: differences between ethnic majority and minority group members and bearing on fear of crime', Journal of Community Psychology, vol 39, no. 1, pp. 31-50. Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2008), 'De Turkse en Marokkaanse tweede generatie op de arbeidsmarkt in Antwerpen en Brussel', Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO), KULeuven, Leuven. Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2009), 'Ongelijke kansen en ervaren discriminatie in de Turkse en Marokkaanse tweede generatie. Resultaten van het TIES-onderzoek in Antwerpen en Brussel.', Centrum voor Sociologisch Onderzoek (CeSO), KULeuven, Leuven. Verkuyten, M. (2003), 'Positive and negative self-esteem among ethnic minority early adolescents: social and cultural sources and threats', Journal of Youth and Adolescence, vol 32, no. 4, pp. 267-277. Verkuyten, M. (2006), 'Groepsidentificaties en intergroepsrelaties Nederlanders', Mens & Maatschappij, vol 81, no. 1, pp. 64-84.
onder
Turkse
Völker, B., Flap, H. & Mollenhorst, G. (2007), 'The Survey of the Social Networks of the Dutch. Second Wave (SSND2). Data and Codebook', Utrecht University, Utrecht.
218
Vollebergh, W. & Huiberts, A. (1997), 'Stress and ethnic identity in ethnic minority youth in the Netherlands', Social Behavior and Personality, vol 25, no. 3, pp. 249-258. Waldinger, R. (1994), 'The making of an immigrant niche', International Migration Review, vol 28, no. 1, pp. 3-30. Walters, D., Phythian, K. & Anisef, P. (2007), 'The acculturation of Canadian immigrants: determinants of ethnic identification with the host society', Canadian Review of Sociology, vol 44, no. 1, pp. 37-61. Weijters, G. & Scheepers, P. (2003), 'Verschillen in sociale integratie tussen etnische groepen: beschrijving en verklaring', Mens & Maatschappij, vol 78, no. 2, pp. 144-157. Wenzel, J.P. (2006), 'Acculturation effects on trust in national and local government among Mexican Americans', Social Science Quarterly, vol 87, no. 5, pp. 1073-1087. Wester-Herber, M. (2004), 'Underlying concerns in land-use conflicts - the role of place identity in risk perception', Environmental Science & Policy, vol 7, no. 2, pp. 109-116. White, A. (2010), 'Young people and migration from contemporary Poland', Journal of Youth Studies, vol 13, no. 5, pp. 565-580. Whiteley, P.F. (1999), 'The origins of social capital', in J van Deth, M Maraffi, K Newton, P Whiteley (eds.), Social capital and European democracy, Routledge, London. Willems, P. (2008), 'Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 19972006. SVR-Rapport (2008/2)', Studiedienst van de Vlaamse Regering, Brussel. Williams, D., Neighbors, H. & Jackson, J. (2003), 'Racial/ethnic discrimination and health: findings from community studies', American Journal of Public Health, vol 93, no. 2, pp. 200-208. Wolny, M., Vanhove, T., Peirs, M. & De Roo, P. (2007), 'Gluren bij de nieuwe buren. Een onderzoek naar Poolse immigratie en haar beeld in de Vlaamse dagbladpers. Beknopt onderzoeksverslag', Arteveldehogeschool, Gent. Yip, T., Gee, G.C. & Takeuchi, D.T. (2008), 'Racial discrimination and psychological distress: the impact of ethnic identity and age among immigrant and United Statesborn Asian adults.', Developmental Psychology, vol 44, no. 3, pp. 787-800. Zmerli, S. & Newton, K. (2008), 'Social trust and attitudes towards democracy', Public Opinion Quarterly, vol 72, no. 4, pp. 706-724.
219
