03

BAKSTEEN

BOUWEN met

Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/511.25.81

2/03

nr 105 - driemaandelijks tijdschrift – april-mei-juni 2003 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 – 2de afdeling

Baksteen in het landschap

BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf

BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren.

Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche http://www.baksteen.be e-mail: [email protected]

Adres: Visverkopersstraat 13 bus 22, 1000 Brussel tel. (02) 511 25 81 ~ fax (02) 513 26 40

Druk:

Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen (‘machinale’ gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en ‘rustieke’ gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers • Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. • De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd.

Oost-Vlaanderen

INHOUD

Baksteen in het landschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 Woning te Sint-Denijs (Zwevegem) – Johan Arnout & Sabien Vanhoutteghem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Woning te Ottignies – Thierry Berhin & Michèle De Myttenaere . . . . .4 Woning te Ittre – Boguslaw F. Witkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Woning te Embourg – Eric Lion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Zoeklicht op Coussée & Goris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Binnenlandse architecture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Woning en kapsalon te Sint-Truiden – Marcella Schiepers Buitenlandse architecture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Sportcentrum te Tenero (Zwitserland) – Mario Botta Techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Baksteen… ja, natuurlijk!

• Kleiprodukten HOVE Lindendreef 101 9400 Ninove Tel. (054) 33 26 67 Fax (054) 32 82 38 (V-H-A) • Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant 7 9700 Oudenaarde Tel. (055) 33 55 61 Fax (055) 33 55 70 (H-O) • SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) 760 49 00 Fax (03) 777 47 84 (V-P-L-S-H-W) • AMT Gentstraat 129 9140 Temse Tel. (03) 771 00 92 Fax (03) 771 03 52 (P-L)

We s t - V l a a n d e r e n • Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg 170 8740 Egem (Pittem) Tel. (051) 46 07 01 Fax (051) 46 07 04 (V-P-L-S) • DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) 57 57 00 Fax (051) 57 57 01-02 (V-P-L-S-H)

• TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat 186 8980 Zonnebeke Tel. (051) 78 80 60 Fax (051) 77 10 38 (V-P-S) • Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) 25 50 50 Fax (059) 26 89 87 (V-S-H) • Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat 9 8880 Ledegem Tel. (056) 50 98 71 Fax (056) 50 41 92 (V-P) • TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 96 16 Fax (056) 22 87 11 (V-P-L-S-H-A-O) • KORAMIC Kapel-ter-Bede 86 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 95 11 Fax (056) 20 23 59 (D)

Limburg • Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan 145 3620 Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) 71 51 38 Fax (089) 72 28 80 (H) • Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg 460 3620 Veldwezelt Tel. (012) 45 10 26 Fax (012) 45 53 89 (H) • TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg 70 3680 Maaseik Tel. (089) 56 10 75 Fax (089) 56 81 83 (H-A) • Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg 300 3740 Spouwen Tel. (089) 51 01 40 Fax (089) 49 28 45 (H) • Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan 11 3650 Lanklaar Tel. (089) 79 02 50 Fax (089) 75 41 90 (H) • TERCA - TESSENDERLO Havenlaan 10 3980 Tessenderlo Tel. (013) 67 16 31 / 67 14 34 Fax (013) 67 18 64 (P-L)

Antwerpen • Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen 32 2845 Niel Tel. (03) 888 00 46 - 888 21 66 Fax (03) 844 47 54 (P-L) • Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan + 48 2840 Terhagen (Rumst) Tel. (03) 880 51 80 Fax (03) 880 51 89 (P-L) • Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren 74 2850 Boom Tel. (03) 888 02 32 Fax (03) 844 57 86 (K-A-T) • Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat 98 2845 Niel Tel. (03) 880 70 61 Fax (03) 880 70 66 (H) • SYNDICAAT MACHIENSTEEN Nieuwstraat 2 2840 Rumst Tel. (03) 844 22 22 Fax (03) 888 38 02 (V-P-L-S) • DESTA

Heerle 11

•

•

•

•

•

2322 Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) 315 70 99 Fax (03) 315 81 48 (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts 4 2960 St.-Lenaarts Tel. (03) 313 81 98 Fax (03) 313 71 56 (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam 10 2340 Beerse Tel. (014) 61 10 99 Fax (014) 61 04 32 (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei 6 2310 Rijkevorsel Tel. (03) 312 05 05 Fax (03) 312 47 40 (H-A) TERCA - BEERSE Absheide 28 2340 Beerse Tel. (014) 61 19 75 - 61 19 46 Fax (014) 61 22 33 (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan 58 2390 Westmalle Tel. (03) 311 51 12 Fax (03) 311 62 56 (V-S-H-A)

Brabant • Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos 14 1790 Hekelgem Tel. (053) 66 85 51 Fax (053) 66 71 41 (H)

Henegouwen • Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l’Europe, 11 7600 Péruwelz Tel. (069) 77 97 10 Fax (069) 77 97 11 (H) • Briqueterie de PLOEGSTEERT ‘Barry’ Chaussée de Bruxelles 33 7534 Barry Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 02 (S) • TERCA - GHLIN Route de Wallonie 33 7011 Ghlin Tel. (065) 35 38 85 Fax (065) 36 10 92 (V-S-O) • TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge 57 7784 Warneton (Comines) Tel. (056) 58 88 10 Fax (056) 58 85 35 (H) • Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat 228 7782 Ploegsteert Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 01 (P-L-W)

Namen • Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing 131 5564 Wanlin Tel. (082) 66 55 00 Fax (082) 66 55 17 (S-A-O)

BOUWEN MET BAKSTEEN

VIERENDERTIGSTE JAARGANG

2003

BAKSTEEN IN HET LANDSCHAP

Foto: Studio Claerhout

Bepaalde terreinen bieden een bevoor-

die een meerwaarde geeft aan het land-

uitzonderlijke omgeving gunt en ook in

recht zicht op het landschap, hetzij op

schap.

zekere zin ‘te wonen op het platteland’.

het platteland, op een bos, op een op-

De geometrie van zulke bouwgronden is

Het wordt ook mogelijk gemaakt gebou-

merkelijk element of op een waterloop,…

niet altijd eenvoudig en het is aan de

wen te ontdekken waarin baksteen zijn

Een aangenaam leefklimaat blijft het

architect om zijn vaardigheid uit te

plaats verwerft in het landschap en bij-

wezenlijke oogpunt bij de keuze van

spelen om voordeel te halen uit al wat

draagt aan de inplanting van een ‘ob-

een bouwgrond.

het terrein te bieden heeft.

servatiepost’.

De opgenomen voorbeelden getuigen

Dergelijk leefklimaat verdient een bui-

Aldus krijgt de architect de gelegen-

van woonplaatsen die aan hun bewo-

tengewone architectuur.

heid zich een architectuur te bedenken

ners een maximaal genieten van een

1

2

BOUWEN MET BAKSTEEN VIERENDERTIGSTE JAARGANG

2003

Woning te Sint-Denijs (Zwevegem) Johan Arnout – Sabien Vanhoutteghem Foto’s: Studio Claerhout

De reeds lang om de ecologie bezorgde

Door de bekommernis te leven op eco-

bouw laat toe twee gevels volledig te

bouwheren verlangden zich te vestigen

logische wijze werd de woning opge-

beglazen om een maximaal visueel con-

op dit terrein op het volle platteland.

bouwd met ‘verwarmingswanden’ die

tact met het omringende landschap te

Zo beschikken zij over een ruime op-

gekoppeld zijn aan een warmtepomp.

onderhouden, terwijl twee ‘schermen’

pervlakte en kunnen genieten van de

De beglazing heeft een hoge isolatie-

in metselwerk een zekere bescherming

rust van het gebied. De gevels werden

waarde. Zo wordt ‘s zomers en ‘s win-

bieden tegen de straat.

volledig opengewerkt naar het land-

ters een aangenaam klimaat bereikt in

schap toe en bieden een vrij uitzicht op

de woning.

De helderkleurige bakstenen integreren

de velden in de omgeving.

De afwezigheid van een naburig ge-

zich goed in dit open landschap.

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

3

4


2003

Woning te Ottignies Thierry Berhin – Michèle De Myttenaere Foto’s: Studio Claerhout / T. Berhin – M. De Myttenaere

© Studio Claerhout

Een woning die toelaat maximaal te ge-

Gelegen op een hellend terrein, aan het

tact met tuin en boomgaard.

nieten van de tuin en de boomgaard,

straateinde, ademt dit woongebouw rust

De andere gevels zijn afgeschermd voor

waarbij in het achterhoofd de bekom-

en harmonie met zijn omgeving uit.

de ogen van het publiek. De architec-

mernis leeft een leefplek met ingewerk-

ten hebben voorkeur gegeven aan ven-

te ecologische principes te verkrijgen

Een hoge inham geeft zicht op de

sters met schuine randen die aantrek-

… dat was de wens van de architecten

inkom. Deze inham verbindt het archi-

kelijke gezichtspunten opleveren en de

voor hun eigen huis!

tectenkantoor met de woonruimten.

vormgeving verrijken.

Het werd ingeplant in een residentiële

Binnen en buiten gaan in elkaar op

De rode bakstenen en dakpannen wor-

wijk waar het groen overvloedig aanwe-

dankzij de sterk beglaasde oostergevel;

den in alle rust opgenomen in het land-

zig is.

zo kan er geleefd worden in nauw con-

schap.

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

© Studio Claerhout

Zoals in een ‘laboratorium’, hebben de architecten in deze woning geëxperimenteerd met de principes van passieve zonne-energie, van het beter aanwenden van de gebruikte materialen, van het uitsluitend gebruik maken van regenwater, …

© Studio Claerhout

© Studio Claerhout

© T. Berhin – M. De Myttenaere

5

6


2003

Woning te Ittre Boguslaw F. Witkowski Foto’s: Serge Brison

Het is op een terrein dat op het eerste

en ook de slaapkamers naar de verdie-

terras kan daar later op aangebracht

gezicht nogal eigenardig kan lijken,

ping gebracht omdat van daaruit het

worden.

maar dat een zeer uitzonderlijk kader

landschap kan aanschouwd worden. De

biedt dat men deze woning op paalwerk

binnenruimte is open en mezzanines

De combinatie hout-baksteen biedt te-

ontdekt. Ingeplant tussen een kleine klif

werden voorzien.

gelijkertijd een kleurenharmonie en een

en een oude kanaalarm, wekt zij verba-

contrast in de materiaaluitdrukking: de

zing door haar ontwerp en haar zorg het

Het woonhuis is omringd door terras-

baksteen lijkt te dienen voor de veran-

zicht open te trekken naar buiten toe.

sen. Aan de ene zijde dienen zij als

kering van het gebouw in de grond, ter-

car-port. Aan de andere zijde leunt de

wijl de houten ramen en bebording een

draagstructuur echt op de rots en het

luchtige indruk maken.

In deze optiek werden de leefruimten

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

7

8


2003

Woning te Embourg Eric Lion Foto’s: Serge Brison

Dit terrein werd door de architect en zijn echtgenote, die de eigenaars zijn van deze woning, voor alles uitverkoren vanwege het uitzicht op de vallei en op de abdij van Chèvremont. Op een ‘terrein met uitzicht’ bouwen betekent een wezenlijk element voor hun gevoel van welbehagen. In deze streek is het uitzicht hebben op het landschap dikwijls verwant met een grond met uitgesproken helling. De architect heeft een woonplek geschapen waarbij de leefruimten over twee verdiepingen werden verdeeld, rondom een open hal die het echte hart van de woning vormt. Hierdoor wordt een visuele verbinding gemaakt tussen de verschillende leefruimten van de woning. Dit concept maakt enerzijds contact met de tuin mogelijk en anderzijds te genieten van het zicht op de vallei vanuit de bovenste verdieping. Het langgerekte gebouw ‘duikt’ werkelijk in de helling van het terrein en oriënteert zich naar het prachtige om-

De rode bakstenen van groot formaat

naar analogie met de andere gevelma-

ringende landschap. Vanop de straat

werden verlijmd. Enerzijds verkrijgt

terialen die in hun natuurlijke staat zijn

stemt het overeen met de bestaande

men hierdoor muren die door niets an-

gelaten. Anderzijds wordt het aspect

gabarieten. Van twee verdiepingen aan

ders dan de bakstenen worden uitge-

van continuïteit versterkt van de lange

de straatkant gaat men over naar vier

drukt zonder door de voegen te zijn af-

wanden die het uitzichtsperspectief in-

verdiepingen aan de tuinzijde.

gezwakt … onbedekte, oneffen muren,

stellen.

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

9

10

ZOEKLICHT OP COUSSEE & GORIS

Foto: Verne

BOUWEN MET BAKSTEEN

De samenwerking van de ar-


2003

gaan, het opnieuw in vraag stellen om

tussenkomst zal de bouwheer aldus on-

chitecten Ralf Cousée en Klaas Goris

tenslotte alles uit te puren wat de site

vermoede mogelijkheden van de site

dateert van het begin van de jaren 90,

te bieden heeft. In deze globale be-

ontdekken.

toen beiden hun loopbaan in België op-

schouwing lichten zij uiteraard het ste-

startten na elk enkele jaren in het bui-

denbouwkundig kader door, maar ook

Deze beschouwing over de keuze van

tenland te hebben doorgebracht. Ge-

de sociale inbreng van het project. Wat

de projectuitvoering wordt teruggevon-

sterkt door deze ervaring, hebben de

kan de bouwplaats bieden aan de ge-

den als centraal thema in de renovatie

architecten elkaar ontmoet en is hun

meenschap? Dient het zich te openen

van het oude jutespinnerij Fabrieks-

samenwerking als vanzelf ontstaan, in

naar het publiek? … Het antwoord is

pand te Roeselare. Dit project heeft

de overtuiging dat dit alleen maar kan

algemeen gezien instemmend. De ar-

hen doen nadenken over de nieuwe be-

bijdragen aan de rijkdom van hun ar-

chitecten houden eraan multifunctio-

stemming om iets toe te voegen aan dit

chitectuur.

neel te ontwerpen.

industrieel patrimonium. Hoe er op-

In 1998 werd de vennootschap opge-

Overtuigd van de meerwaarde van zulke

nieuw leven in te blazen?

richt en de architecten installeerden hun bureau in Gent, in een oud, verbouwd industrieel pand. De waaier van activiteiten van het architectenbureau omvat alle types gebouwen, zowel in nieuwbouw als in verbouwing: openbare gebouwen, handelszaken, privéwoningen, appartementen, … De thema’s renovatie en sanering zijn overigens studie-onderwerpen die de architecten bijzonder dierbaar zijn. Vele andere thema’s spreken hen aan en leiden tot een beschouwing van de zin van hun tussenkomst, van de inbreng van een gebouw in het geheel, van het rekening houden met de globale context (stedenbouwkundig, architecturaal, sociaal, …) Een diepgaande beschouwing over de projectbeschrijving Aan de basis van elke realisatie van het bureau bevindt zich een diepgaande beschouwing over de adequaatheid van de projectbeschrijving dat hen wordt voorgesteld en over de algemene context. Inderdaad, de architecten ‘durven’ buiten het oorspronkelijke draaiboek

Foto: Wim Van Neuten

11

12


2003

Foto’s: Verne

Na het vastleggen van de sterke troeven van de site, te weten een ruime beschikbare oppervlakte en een zeer toegankelijke localisatie, en na constatering van het gemis aan tentoonstellingszalen in Roeselare, werd meer en meer aan een evenementenhal gedacht als nieuwe functie. En zo worden bijna elk weekend in het Fabriekspand manifestaties ingericht van allerlei slag, zoals tentoonstellingen, concerten, modedéfilé’s, … Al wat nodig is om de bezoekers te ontvangen is aanwezig: bar, restaurant, sanitair, … alles te huur per m2. De tussenkomst drijft op zijn discretie…Welke beloning, te zien dat hun tussenkomst de logica en de industriële esthetiek van de aloude spinnerij eerbiedigt! De materialen zijn sober van kleur en textuur. De oude bakstenen werden opnieuw zichtbaar gemaakt. En zo zien

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

Foto’s: Verne

we dat een industrieel gebouw niet alleen werd gered maar vooral een bestaansreden vindt in het stadsweefsel. ‘Complexiteit’ – Vermenging van bestemmingen Van bij de aanvang van hun loopbaan was het onderzoek van de bestemmingsvermenging aanwezig bij de architecten. Het voortdurend speuren naar verrijking van het architecturale programma bracht hen onvermijdelijk naar het bevragen van de ‘afleesbaarheid’ van de ruimten. Moet deze blijken uit de volumes? Moet zij tot stand komen door een vloeiende overgang, of eerder door een ‘propere breuk’ waarbij een volume wordt toegewezen aan elke bestemming? Hoe de openbare zones van de privédelen van een gebouw af te bakenen? Dit onderzoek is niet gestopt met evolueren tijdens deze decade van samen-

aan de buitenzijde, bevindt ze zich

project uitmaken: een glazen volume

werking. Zo bemerkt een wijziging in

noodzakelijkerwijs binnenin het ge-

die de inkom en de vergaderzaal bevat,

wat de ‘complexiteit’ vertegenwoordigt

bouw. Het is dus in het belang van de

een volume met de tekenzaal en dat

in hun architectuur. Zelfs indien er

oefening te onderzoeken en te komen

van het directiekantoor. Zo komt met

nooit sprake was geweest van het ont-

tot een vloeiend en verfijnd plan.

elke werkruimte een volume overeen

werpen van een ‘formalistische’ archi-

Men kan deze evolutie waarnemen in

dat zich onderscheidt van de andere

tectuur, van het denken in termen van

het antwoord dat aan de bestemmings-

door de keuze van de materialen.

architecturale objecten, kan men nu

vermenging wordt geboden bij de vol-

een zeker inzicht, een zekere volwas-

gende twee verwezenlijkingen: het bu-

senheid in de vormen en hun verbon-

reau Stedec te Roeselare, dat dateert

denheid waarnemen. De ruimten vloei-

van een tiental jaren geleden en het ge-

en samen zonder dat het nodig is elke

heel van een bankgebouw en apparte-

bestemming te ‘markeren’. Hierdoor

menten te Heverlee, opgericht in

kunnen de overgangen subtiel gemaakt

2001.

worden, zonder toevlucht te moeten zoeken in het overdrijven van de vor-

Stedec is een ingenieursbureau. Het

men en volumes.

gebouwengeheel steunt op een beton-

Maar de complexiteit verdwijnt noch-

nen sokkel die de verbinding verzorgt

tans niet … als men deze niet uitdrukt

tussen de drie volumes in L die het

13

14


2003

Foto’s: Wim Van Neuten

Door het in elkaar grijpen van eenvoudige volumes, door het afwisseling van de materialen en door het vanuit de tekenzaal en de beglaasde vergaderzaal zichtbare watervlak, ontstaat een rijke combinatie en is een project geschapen waar verschillende werksferen ‘samenwonen’. Naast een drukke invalsweg te Heverlee hebben de architecten dit tweeledig gebouw ontworpen. De eenheid van de gebruikte materialen en de eenvoud van de vormen maken er een unieke eenheid van. De ontwerpbeschrijving beslaat een

bankgebouw en een geheel van drie appartementen. Daarnaast bevindt zich een verzonken parkeergarage die toegankelijk is vanuit een der twee straten waartussen het terrein zich bevindt. Hier schuilt de ‘complexiteit’ van het project werkelijk in de combinatie van de toegangen tot de bank en de appartementen en in het bedenken van een gevel die tegelijkertijd de nodige privacy, nodig voor de appartementen bezit en de vereiste opvallendheid heeft voor een commerciële activiteit. Dit project laat aanvoelen dat het denkwerk eerder gericht werd op de binnenindeling dan op het volumegewijs uitdrukken van de bestemmingen. Ontsluiting Er werd reeds aangereikt dat de architecten hun ontworpen gebouwen graag openen naar de buitenwereld. Zo ver-

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

Foto’s: Coussée & Goris

rijkt het creëren van een openbare zone

bergen illustreert deze wens om toe-

(cafetaria, groene ruimten,…) de pro-

gang te verlenen aan iedereen. Het ter-

jectbeschrijving en brengt leven in de

rein staat in verbinding met twee

brouwerij. Dit is een van de themata

wegen, de ene met druk verkeer, de an-

die zij ontwikkelden gedurende hun sa-

dere is een achterliggende straat.

menwerking.

De helling tussen de twee wegen heeft

Architectuur moet aantrekkelijk zijn en

aanleiding gegeven tot een verheven

de mensen ertoe te brengen met aan-

opbouw, toegankelijk via trappen. De

dacht te wandelen langs of doorheen

oriëntatie van het volume maakte het

de site. Anderzijds dient de interpreta-

mogelijk een luifel en een weidse beg-

tie van de privé- en openbare zones

laasde ruimte voor de bankloketten te

duidelijk te zijn. De bereidwilligheid

bedenken. De vormgeving van het ge-

ruimten die doorkruist kunnen worden

bouw en de groene ruimten nodigen de

en een doorkijk of verbinding tussen

voorbijgangers uit het terrein te betre-

twee straten aan te bieden is een kern-

den om van de ene straat naar de an-

element van hun manier van architec-

dere te gaan of om naar de dorpskerk

tuurdenken.

te gaan.

Deze oefening is echter niet van de ge-

Zo hebben de architecten de door de

makkelijkste … maar tenslotte is de

kavel gestelde beperkingen bespeeld om

bijdrage aan de gemeenschap het enige

een groot deel van de site ‘ter beschik-

wat telt.

king’ te stellen van de voetgangers.

Het bank-en woningengeheel te Grim-

15

16


2003

Foto’s: Coussée & Goris

Projectopbouw Reeds van bij het begin van het ontwerpen komen uitvoeringselementen ter sprake bij de projectbestudering. En inderdaad, al vlug wordt de keuze van de materialen duidelijk, zowel voor de draagstructuur als voor de buitenaankleding. Elk materiaal heeft zijn uitdrukkingskracht en het gaat erom te vinden wat overeenkomt met de ziel van het project. Zekere stedenbouwkundige voorschriften leggen echter strikte regels op voor de materialen, de kleur, … De architecten houden ervan deze beperkingen te gebruiken om een gebouw met een sterk karakter te ontwerpen. Zo ook bij de woning te Sint-MartensLatem waar rode bakstenen en dakpannen de voorgeschreven materialen waren. De architecten hebben drie zeer eenvoudige volumen bedacht, met een monochroom aspect, die de gebakken materialen tot hun recht laten komen. De ‘ontkoppeling’ van het ene volume

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

van het andere biedt interessante bui-

bepaalde gebouwen getuigen van een

bare ruimte wordt die een integrerend

ten- en doorgangsruimten.

zekere ‘poezie’ en dat zij grote ruimten

deel uitmaakt van het bestaan van het

te bieden hebben die geschikt zijn voor

historisch hart. Een beglaasde ruimte

Omvormen van oude gebouwen

herinrichting en voor aanpassing aan

werd over de gans lengte geplaatst

Doorheen de verschillende bouwprojec-

het hedendaagse leven. Dit houdt in

onder het indrukwekkende dakgebinte.

ten zoals de verbouwing van het Fa-

het bijzonder steek in een stadscen-

Het herbergt een promotiecentrum voor

briekspand of de verhuis van hun archi-

trum.

streekgerechten.

tectenbureau naar een oud industriege-

De Vleeshal die zich in het historisch

bouw te Gent, heeft men kunnen

centrum van Gent bevindt toont duide-

Zo zijn de architecten Coussée & Goris

merken dat het hier om een onderwerp

lijk de filosofie aan hoe de architecten

voortdurend op zoek naar oplossingen

van hun voorkeur betreft.

in een twaalftal jaren zijn geëvolueerd.

die aangepast zijn aan de noden van de

Het gaat er helemaal niet om een tradi-

Een tweede leven wordt gegeven aan

samenleving en aan onze manier van

tionalistische of nostalgische opstelling

dit erfgoed dat nieuwe perspectieven

het beleven van architectuur en van het

in te nemen, maar het erkennen dat

krijgt en opnieuw een overdekte open-

bewonen van de steden. Foto: Wim Van Neuten

17

18


2003

Woning en kapsalon te Sint-Truiden Marcella Schiepers Foto’s: Studio Claerhout

Het samenvoegen van bestemmingen

het resultaat van een beschouwing die

was het vertrekpunt van het project. De

zowel is afgestemd op de privévertrek-

behoefte de privé-sfeer van de woning

ken als op de werkplaats, de buiten-

te beschermen en de integratie van de

zichten en de lichtinval. Het maakt ge-

levenswijze van de bewoners waren de

bruik van het licht hellend terrein: de

bepalende elementen.

ruimte met de leefkamers bevindt zich lager dan het straatpeil en wordt zo af-

Een langgerekt bouwvolume verbindt

geschermd tegen inkijk en tegen het

twee evenwijdige straten. De druk bere-

verkeer van de straat en kan er van de

den straat geeft toegang tot het kapsa-

tuin genoten worden. Patio’s leiden het

lon; de andere, een rustige landweg,

licht doorheen de hele woning, waar-

geeft aansluiting op de woonvertrekken.

door een zeer sobere, massieve gevel

De ingang schuilt achter een grote hou-

mogelijk wordt. Alleen twee venster-

ten afsluiting.

stroken verlevendigen het baksteenvo-

Het uitgekiend plattegrondconcept is

lume.

BOUWEN MET BAKSTEEN

De architect heeft de details verzorgd en heeft een sfeer vol met leven gecreëerd door de drukte in het kapsalon. Hierbinnen worden de naburige woningen door een spiegelwand weerkaatst, wat het perspectief opent en zo een blik gunt op het straatleven. De eenvoud van het bouwvolume laat de baksteen tot zijn recht komen. De architect houdt ervan dit materiaal aan te wenden, niet alleen voor zijn duurzaamheid maar ook voor de mogelijkheden tot architecturale uitdrukking. Deze schrandere mengeling van soberheid van het bouwvolume en complexiteit van de ruimte-indeling en van de onderlinge verbindingen beantwoordt aan een bouwprogramma met een bepaalde moeilijkheidsgraad, verbonden aan het vermengen van een handelspand en een woning.


2003

19

20

BUITENLANDSE ARCHITECTUUR

Foto’s: Enrico Cano

Sportcentrum te Tenero (Zwitserland) – Mario Botta Dit sportcentrum bevindt zich in Tessin,

nistratief en logeergebouw en een ge-

duwrijke buffer voor de technische

een ‘Italiaans’ kanton in het zuiden van

bouw om de sportzaal, de cafetaria en

ruimten van het Gottardo-gebouw, ter-

Zwitserland. De bedoeling is het aan-

de leszalen in onder te brengen.

wijl aan de andere zijde een boeiend

trekken van jongeren uit heel Zwitser-

metselverband in baksteen leidt tot een

land in het kader van sportcursussen.

Het administratief en logeergebouw,

roostergevel die een buitengewone

Na een voltooide eerste fase in 1985

‘Sasso Rosso’, is halfrond, terwijl het

lichtinval oplevert in de sportzaal.

won architect Mario Botta de wedstrijd

tweede gebouw, ‘Gottardo’, een opeen-

Dit geheel in rode baksteen ontleent

om de gebouwen van de tweede fase te

volging is van tien identieke modules.

zijn rijkdom aan de uitgekiende en in-

ontwerpen en te realiseren: een admi-

Een reeks portieken maakt een scha-

noverende details.

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

21

22


2003

TECHNIEK Baksteen… ja, natuurlijk! Sinds enkele jaren is het bewustzijn

gegarandeerd.

schap van de exploitatie van de groeve

omtrent het belang van de kwaliteit van

Het is misschien interessant om een

opgenomen in de milieuvergunning. De

het leefmilieu zowel bij de bedrijven

overzicht te geven van de verschillende

steenbakkers zijn verplicht om te voor-

als de huishoudens toegenomen.

technieken die gebruikt worden in elk

zien in een herinrichting van de ontgin-

Duurzame ontwikkeling, rationeel ener-

stadium van het productieproces en

ningssite op het einde van de exploita-

giegebruik, luchtkwaliteit, bescherming

hierbij de milieubenadering te integre-

tie van de groeve.

van de natuurlijke rijkdommen,…

ren.

maken vandaag deel uit van ons dagelijks leven en elk van ons heeft leren

De kleiwinning

omgaan met deze woordenschat.

Gedurende eeuwen werd de klei lokaal

Ook bij de steenbakkerijen is het leef-

gewonnen en produceerde de steenbak-

milieubeleid geintegreerd in de be-

ker enkel ‘lokale bakstenen’. Op deze

drijfsvoering en de productie en krijgt

wijze kreeg men altijd bakstenen van

het behoud van de leefmilieukwaliteit

dezelfde kleur, bepaald door de miner-

voortdurend aandacht.

alogische samenstelling van de lokale klei. Vandaag werkt men anders. Elke

Eenzelfde principe dat duizenden jaren

steenbakkerij wil beschikken over een

Voorbereiding van de klei

oud is… toptechnologie

ruim gamma aan kleuren, texturen en

De voorbereiding van de primaire

De eerste sporen van baksteen dateren

formaten. Als antwoord op deze ten-

grondstof bestaat uit volgende bewer-

van enkele duizenden jaren geleden,

dens worden kleisoorten van verschil-

kingen:

ergens in Mesopotamië. De verschillen-

lende herkomst gemengd met de lokale

- doseren en mengen van de klei, het

de productiestappen zijn fundamenteel

klei. Het is dus onontbeerlijk om spaar-

water en de eventuele natuurlijke

niet veranderd: kleiwinning en -voorbe-

zaam om te springen met de schaars

toevoegstoffen, bijvoorbeeld zand om

reiding, vormen, drogen en bakken van

wordende voorraden aan primaire

de klei ‘af te mageren’, zaagmeel

de baksteen blijven de vijf belangrijkste

grondstoffen. Het grote voordeel van

voor de productie van isolerende bak-

stappen in het productieproces.

een baksteen is dat het geheel van de

steen, metaaloxiden die een specifie-

ontgonnen hoeveelheid primaire grond-

ke kleur geven aan de baksteen

Het is vanzelfsprekend dat de produc-

stof terug te vinden is in het eindpro-

tietechnieken enorm geëvolueerd zijn

duct… van 1 m3 klei maakt men 1 m3

sinds die periode waarin alles nog met

baksteen! Men kan zelfs besparen op

Het is de bedoeling dat een homogeen

hand gebeurde en dus vooral handenar-

het gebruik van primaire grondstoffen

kleimengsel wordt bekomen met de ge-

beid vergde. Vandaag is alles gemecha-

dankzij de toevoeging van bepaalde na-

wenste plasticiteit voor de volgende

niseerd en gecontroleerd tijdens de

tuurlijke toeslagstoffen zoals schisten

stappen in het productieproces zoals het

ganse productielijn en zichtbaar ge-

die dezelfde mineralogische samenstel-

vormen, het drogen en het bakken. Men

maakt door middel van een computer.

ling hebben waardoor men de klei kan

moet rekening houden met de plastici-

De producten worden gecertificeerd en

‘vermageren’.

teit (gemakkelijkheid om te vormen), het

de technische productkwaliteit wordt

Daarnaast wordt de impact op het land-

gedrag tijdens het drogen en het bak-

- kneden en malen.

BOUWEN MET BAKSTEEN


2003

ken, de mineralogische samenstelling,

Bakken

verbetering van hun energetische doel-

de porositeit, de mechanische sterkte,…

Het bakken gebeurt in drie fasen vol-

treffendheid en aan het opvolgen van

gens een bakcurve eigen aan het type

de productie met de computer.

Het vormen van de baksteen

klei. Een opwarmingszone tot ongeveer

Ook heeft men bijgedragen tot een wij-

In de grofkeramiek gebeurt de vormge-

800°C, die gevolgd wordt door de sin-

ziging in het gebruik van brandstoffen.

ving machinaal. Er kan onderscheid ge-

teringsfase, de eigenlijke bakfase, waar

Waar men voornamelijk stookolie ge-

maakt worden tussen vormgeving in

de kleimassa een reeks van chemische

bruikte sinds het begin van de jaren

een mal (handvormbakstenen) en vorm-

en fysische veranderingen ondergaat

70, is de meest gebruikte brandstof

geving door extrusie (strengpersste-

die ervoor zorgen dat de keramische

vervolgens aardgas geworden, een zeer

nen). Bij de vormgeving worden de

verbindingen gevormd worden. Als laat-

weinig vervuilende energiebron; deze

mallen nat gemaakt, met zand bes-

ste fase volgt de afkoelingsfase. Een

vertegenwoordigt een grootorde van 80

trooid en vervolgens met het kleimeng-

bakcyclus duurt 2 tot 3 dagen.

% van het totale energieverbruik.

sel gevuld. De mallen worden na het

Het eindproduct krijgt zo zijn gewenste

vormen gereinigd met water en op-

eigenschappen, zoals druksterkte, poro-

Uitstoot

nieuw gebruikt. Het spoelwater wordt

siteit, vorstbestendigheid, poriënvolu-

Het bakproces brengt luchtuitstoot met

over het algemeen in een interne kring-

me, wateradsorptie,…

zich mee waarvoor grenswaarden door

loop herbruikt. Deze manier van werken

een strenge reglementering zijn opge-

laat toe om het waterverbruik te beper-

De ovens die het meest gebruikt wor-

legd. De stof- en gasvormige emissies

ken en elke vorm van waterverontreini-

den zijn tunnelovens. Ze laten een con-

zijn onderworpen aan regelmatige

ging te vermijden.

tinue productie toe. De lengte van een

meetcampagnes door erkende instellin-

De kleioverschot van het vormgevings-

tunneloven varieert van 50 tot 210 m

gen; de samenstelling van de rookgas-

proces wordt weer ingezet in de grond-

en de hoogte van 1 tot 10 m. Enkele

sen wordt geanalyseerd. Het zijn uit-

stofvoorbewerking, zodat bij de vormge-

fabrikanten bakken nog bakstenen in

sluitend de in de primaire grondstof

ving in pricipe geen primaire grondstof

kamerovens.

aanwezige bestanddelen die men terug-

verloren gaat.

vindt in de rookgassen. Producten die na het bakken ten gevol-

De toepassing van best beschikbare

Drogen

ge van scheuren, breuk of andere oor-

technieken laat toe aan de van kracht

Het drogen gebeurt in droogkamers. De

zaken ongeschikt zijn voor verkoop,

zijnde emissienormen te voldoen.

temperatuur en de vochtigheidsgraad

kunnen na vermaling terug ingezet wor-

worden met precisie geregeld in elk

den als grondstof. Op deze wijze ver-

Welke besluiten zijn er uit deze uiteen-

stadium van het droogproces. Tijdens

oorzaakt men geen productieafval.

zetting van productietechnieken te vor-

het droogproces ontstaan geen emis-

men?

sies, uitgezonderd van waterdamp.

Brandstoffen en energieverbruik

Zelfs indien de groeven, het transport

Het energieverbruik is laag in vergelij-

Het bakken van baksteen vereist een

en de productiehallen bronnen zouden

king met deze die nodig is voor het

aanzienlijk energieverbruik om de tem-

kunnen zijn van mogelijke hinder – la-

bakken van de producten. Bovendien

peratuur in de oven voorbij 1000°C te

waai, stof, vervoer, uitstoot van gasvor-

kan de warme lucht afkomstig van de

krijgen. Tijdens de laatste dertig jaar

mige stoffen, zichtbelemmering -, moet

afkoelingszone van de tunneloven gere-

verminderde het energiegebruik met

men toch benadrukken dat een dertig-

cupereerd en gebruikt worden in de

ongeveer 30 %; dit is te danken aan

tal productieplaatsen volstaan om de

droogkamer. Op deze manier kan het

het voortdurend investeren, aan het

Belgische consumptie te dekken.

energieverbuik beperkt worden.

ontwikkelen van steeds betere droog-

Ten andere zal de uitbating van een

ovens en moderne bakovens, aan de

graverij altijd gevolgd worden door een

23

24


2003

herinrichting, dikwijls tot beschermd

gisch correct’ materiaal. Het is nooit

hoge thermische inertie. Deze laatste

natuurgebied.

nutteloos de balans op te maken en de

laat toe warmte te absorberen en later

aandacht te vestigen op de technische

terug af te geven. Zo dragen baksteen-

De sector zet alles in het werk om de

kwaliteiten die er een gezond en duur-

materialen bij tot het thermisch com-

hinder tot een minimum te herleiden,

zaam materiaal van maken.

fort van gebouwen en beperken het

zowel op lokale schaal als op wereld-

energieverbruik.

schaal. Een voortdurende verbetering

Maar wat zijn precies deze kwaliteiten?

van de beschikbare technieken laat

Men zet zeker niemand op het verkeer-

Niet alle landen gebruiken dezelfde

enerzijds toe de energie op een meer

de been door te stellen dat een bouw-

bouwmaterialen. Alles hangt af van de

rationele wijze te gebruiken en ander-

materiaal moet voldoen aan criteria

architecturale traditie, die op haar

zijds de uitstoot te verminderen.

voor de veiligheid, de duurzaamheid,

beurt dikwijls verbonden zijn met de lo-

het comfort en de esthetiek … het is

kale natuurlijke rijkdommen, met het

Baksteen … ‘ecologisch correct’

hier dat het juiste evenwicht zich be-

klimaat, … Zo is baksteen bijzonder

Opdat de milieubenadering volledig en

vindt!

goed aangepast aan ons regenklimaat.

logisch zou zijn, moet men een be-

Baksteen is immers een poriënrijk ma-

schouwing stimuleren die verder gaat

De duurzaamheid van baksteen hoeft

teriaal dat het vermogen bezit snel een

dan de productietechnieken. Het vol-

niet meer bewezen te worden. Tegen-

zekere hoeveelheid water op te nemen

staat immers niet een productie te ga-

woordig beschikken de op de markt ge-

en vlug, eens de regenbui afgelopen,

randeren die het milieu eerbiedigt,

brachte producten een label van certifi-

zijn laag evenwichtsvochtgehalte terug

men moet zich ook verzekeren van de

cering, dat de druksterkte, de vorstbe-

te vinden, in de orde van 1%. Hierdoor

ecologische kwaliteiten van het product

standheid, het uitbloeiingsvrij zijn, …

wordt aan de thermische weerstand van

dat op de markt wordt gebracht.

garandeert. Hierdoor kan men in aan-

de muur geen afbreuk gedaan. Vanuit

Waartoe dient de logica van zulke in-

merking nemen dat de steenbakker

esthetisch oogpunt worden door het feit

spanningen en investeringen om het

zich, en wel sinds eeuwen, aansluit bij

dat baksteen een aanzienlijke hoeveel-

milieu te behoeden, als deze zouden

dit nieuwe, onvermijdelijke concept dat

heid water kan vasthouden, afloopstre-

leiden tot weinig ecologische materia-

duurzame ontwikkeling heet…baksteen

pen op de gevel vermeden. Hierdoor is

len!

wordt gemaakt voor generaties en dit

er geen onderhoudsproduct nodig.

reeds sedert generaties. Recyclage is Van deze kant valt niets te vrezen: door

niet nodig, oude bakstenen kunnen al-

Maar misschien voor alles speelt bak-

zijn intrinsieke kwaliteiten heeft bak-

tijd herbruikt worden in nieuwbouw en

steen een essentiele rol in het creëren

steen sedert lange tijd getuigd van zijn

bij restauratie.

en renoveren van ons bouwlandschap.

milieukwaliteit. Men kan zelfs beamen

Texturen en kleuren harmoniëren sinds

dat baksteen het ideale compromis be-

Wat de veiligheid betreft, baksteen is

generaties met ons leefklimaat, zowel

tekent tussen de verschillende eigen-

onbrandbaar en onontvlambaar en in-

in de steden als op het platteland.

schappen die geëist worden van een

gedeeld in klasse A0. Zijn betrekkelijk

bouwmateriaal. De technologische ont-

hoge drukweerstand maakt er een

Dit is het verhaal van het ecologisch

wikkelingen van de laatste decennia

bouwmateriaal van dat geschikt is voor

avontuur dat door de baksteensector

hebben zijn technische gedragingen

elk gebouwtype.

wordt ondernomen om innoverende en

doen toenemen, bv. op het gebied van

duurzame bouwmaterialen te maken.

thermische isolatie.

Materialen in baksteen waarborgen een

Men loopt dus geen enkel risico bij het

thermisch comfort door hun redelijk

voorstellen van baksteen als een ‘ecolo-

lage warmtegeleidbaarheid en hun

BELGISCHE DAKPAN- EN BAKSTEENFABRIKANTEN Bakstenen voor gewoon metselwerk: V : volle baksteen voor gewoon metselwerk P : geperforeerde baksteen voor gewoon metselwerk L : geperforeerde baksteen met lichte scherf

BOUWEN MET BAKSTEEN is het driemaandelijks tijdschrift van de Belgische Baksteenfederatie. Voor meer informatie, aarzel niet ons te contacteren.

Abonnement: Catherine Bral Redactie: Laurie Dufourni Verantwoordelijke uitgever: Jozef Van Den Bossche http://www.baksteen.be e-mail: [email protected]

Adres: Visverkopersstraat 13 bus 22, 1000 Brussel tel. (02) 511 25 81 ~ fax (02) 513 26 40

Druk:

Bakstenen voor gevelmetselwerk S : strengpersgevelsteen (‘machinale’ gevelsteen) H : handvorm en vormbakperssteen K : klampsteen A : andere soorten (traditionele en ‘rustieke’ gevelstenen zoals veldovensteen, baksteen op basis van leisteen, enz.) Andere producten: W : welfsels D : dakpannen en muurdeksels T : Boomse kerktegels, ongeglazuurde tegels O : straatklinkers • Voor details over het productiegamma van elke fabriek, kan men zich best rechtstreeks tot de bedrijven wenden. • De lijst is samengesteld op basis van de ledenlijsten van de B.B.F. Vele producenten verkopen hun producten al dan niet exclusief, via een afzonderlijke verkoopsorganisatie. In de gevallen waar dit nuttig lijkt, is de naam tussen haakjes bijgevoegd.

Oost-Vlaanderen

INHOUD

Baksteen in het landschap . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1 Woning te Sint-Denijs (Zwevegem) – Johan Arnout & Sabien Vanhoutteghem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 Woning te Ottignies – Thierry Berhin & Michèle De Myttenaere . . . . .4 Woning te Ittre – Boguslaw F. Witkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Woning te Embourg – Eric Lion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Zoeklicht op Coussée & Goris . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Binnenlandse architecture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18 Woning en kapsalon te Sint-Truiden – Marcella Schiepers Buitenlandse architecture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20 Sportcentrum te Tenero (Zwitserland) – Mario Botta Techniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22 Baksteen… ja, natuurlijk!

• Kleiprodukten HOVE Lindendreef 101 9400 Ninove Tel. (054) 33 26 67 Fax (054) 32 82 38 (V-H-A) • Steenfabriek VANDE MOORTEL Scheldekant 7 9700 Oudenaarde Tel. (055) 33 55 61 Fax (055) 33 55 70 (H-O) • SVK Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas Tel. (03) 760 49 00 Fax (03) 777 47 84 (V-P-L-S-H-W) • AMT Gentstraat 129 9140 Temse Tel. (03) 771 00 92 Fax (03) 771 03 52 (P-L)

We s t - V l a a n d e r e n • Steenbakkerij AMPE Brugsesteenweg 170 8740 Egem (Pittem) Tel. (051) 46 07 01 Fax (051) 46 07 04 (V-P-L-S) • DESIMPEL Hoogledestraat 92, 8610 Kortemark Tel. (051) 57 57 00 Fax (051) 57 57 01-02 (V-P-L-S-H)

• TERCA - ZONNEBEKE Ieperstraat 186 8980 Zonnebeke Tel. (051) 78 80 60 Fax (051) 77 10 38 (V-P-S) • Steenbakkerij DE KEIGNAERT Stationsstraat 30, 8460 Oudenburg Tel. (059) 25 50 50 Fax (059) 26 89 87 (V-S-H) • Steenbakkerij DUMOULIN Rollegembosstraat 9 8880 Ledegem Tel. (056) 50 98 71 Fax (056) 50 41 92 (V-P) • TERCA Ter Bede Business Center 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 96 16 Fax (056) 22 87 11 (V-P-L-S-H-A-O) • KORAMIC Kapel-ter-Bede 86 8500 Kortrijk Tel. (056) 24 95 11 Fax (056) 20 23 59 (D)

Limburg • Siersteenfabriek HEYLEN 2de Carabinierslaan 145 3620 Veldwezelt-Lanaken Tel. (089) 71 51 38 Fax (089) 72 28 80 (H) • Steenfabriek NELISSEN - HAESEN Kiezelweg 460 3620 Veldwezelt Tel. (012) 45 10 26 Fax (012) 45 53 89 (H) • TERCA - SCHOUTERDEN Venlosesteenweg 70 3680 Maaseik Tel. (089) 56 10 75 Fax (089) 56 81 83 (H-A) • Steenfabrieken VANDERSANDEN Riemstersteenweg 300 3740 Spouwen Tel. (089) 51 01 40 Fax (089) 49 28 45 (H) • Steenfabriek VANDERSANDEN Nijverheidslaan 11 3650 Lanklaar Tel. (089) 79 02 50 Fax (089) 75 41 90 (H) • TERCA - TESSENDERLO Havenlaan 10 3980 Tessenderlo Tel. (013) 67 16 31 / 67 14 34 Fax (013) 67 18 64 (P-L)

Antwerpen • Steenbakkerijen DAMMAN Steenbakkerijen 32 2845 Niel Tel. (03) 888 00 46 - 888 21 66 Fax (03) 844 47 54 (P-L) • Steenbakkerij HEYLEN (DESIMPEL) Oude Baan + 48 2840 Terhagen (Rumst) Tel. (03) 880 51 80 Fax (03) 880 51 89 (P-L) • Steenbakkerij GEBR. LAUWERS Noeveren 74 2850 Boom Tel. (03) 888 02 32 Fax (03) 844 57 86 (K-A-T) • Steenfabriek van NIEL (DESIMPEL) Landbouwstraat 98 2845 Niel Tel. (03) 880 70 61 Fax (03) 880 70 66 (H) • SYNDICAAT MACHIENSTEEN Nieuwstraat 2 2840 Rumst Tel. (03) 844 22 22 Fax (03) 888 38 02 (V-P-L-S) • DESTA

Heerle 11

•

•

•

•

•

2322 Minderhout (Hoogstraten) Tel. (03) 315 70 99 Fax (03) 315 81 48 (S) Steenbakkerij FLOREN Vaartkant Rechts 4 2960 St.-Lenaarts Tel. (03) 313 81 98 Fax (03) 313 71 56 (V-S) TERCA - NOVA Steenbakkersdam 10 2340 Beerse Tel. (014) 61 10 99 Fax (014) 61 04 32 (V-P-L-S) TERCA - SAS Sint Jozefslei 6 2310 Rijkevorsel Tel. (03) 312 05 05 Fax (03) 312 47 40 (H-A) TERCA - BEERSE Absheide 28 2340 Beerse Tel. (014) 61 19 75 - 61 19 46 Fax (014) 61 22 33 (H) TERCA - QUIRIJNEN Sint Jobbaan 58 2390 Westmalle Tel. (03) 311 51 12 Fax (03) 311 62 56 (V-S-H-A)

Brabant • Steenfabrieken VANDERSANDEN Kortenbos 14 1790 Hekelgem Tel. (053) 66 85 51 Fax (053) 66 71 41 (H)

Henegouwen • Briqueterie de PERUWELZ (DESIMPEL) Rue de l’Europe, 11 7600 Péruwelz Tel. (069) 77 97 10 Fax (069) 77 97 11 (H) • Briqueterie de PLOEGSTEERT ‘Barry’ Chaussée de Bruxelles 33 7534 Barry Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 02 (S) • TERCA - GHLIN Route de Wallonie 33 7011 Ghlin Tel. (065) 35 38 85 Fax (065) 36 10 92 (V-S-O) • TERCA - WARNETON Chaussée du Pont Rouge 57 7784 Warneton (Comines) Tel. (056) 58 88 10 Fax (056) 58 85 35 (H) • Steenbakkerij van PLOEGSTEERT Touquetstraat 228 7782 Ploegsteert Tel. (056) 56 56 56 Fax (056) 56 55 01 (P-L-W)

Namen • Briqueterie de WANLIN (DESIMPEL) Route de Beauraing 131 5564 Wanlin Tel. (082) 66 55 00 Fax (082) 66 55 17 (S-A-O)

BAKSTEEN

BOUWEN met

Pour recevoir cette revue en français, contactez-nous au 02/511.25.81

2/03

nr 105 - driemaandelijks tijdschrift – april-mei-juni 2003 afgiftekantoor 8000 Brugge 1 – 2de afdeling

Baksteen in het landschap

03

Recommend Documents