03

i

Steunpunt Gelijkekansenbeleid Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt 2009

ISBN

978-90-77271-45-2

Wettelijk Depot: D/2009/3680/03

NUR 763

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, geluidsband of op welke andere wijze ook, zonder vooraf-gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Druk- en bindwerk: Drukkerij Wilda

ii

De Vlaamse integratiekaart Deel IV: Resultaten van de Survey Integratie

Kris Vancluysen Maarten Van Craen Johan Ackaert

Steunpunt Gelijkekansenbeleid - Consortium Universiteit Antwerpen en Universiteit Hasselt

iii

iv

Inhoudsopgave deel IV I. Conceptueel kader en onderzoeksproces ............................................ 1 1.1. Situering van het onderzoek .............................................................1 1.2. Het concept integratie......................................................................1 1.2.1 Essentially contested...................................................................1 1.2.2 Dimensies en subdimensies..........................................................2 1.2.3 Synthese ...................................................................................5 1.3. Het concept sociale cohesie ..............................................................7 1.3.1 Uiteenlopende invullingen ............................................................7 1.3.2 Sociale cohesie en integratie ...................................................... 10 1.4. Onderzoekstraditie ........................................................................ 11 1.5. Focus van de Survey Integratie ....................................................... 14 1.6. Onderzoekspopulatie ..................................................................... 16 1.7. Steekproef ................................................................................... 18 1.8. Vragenlijst ................................................................................... 20 1.9. Veldwerk ..................................................................................... 21 1.10. Databestand ............................................................................... 24 1.11. Besluit ....................................................................................... 27 2. Sociaal kapitaal ................................................................................ 29 2.1. Inleiding ...................................................................................... 29 2.2. Theoretisch kader ......................................................................... 29 2.3. Contact met buren ........................................................................ 32 2.3.1 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 32 2.3.2 Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen ................ 36 2.4. Lidmaatschap van verenigingen....................................................... 40 2.4.1 Vaststellingen uit de literatuur en hypothesen ............................... 40 2.4.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 44

v

2.4.3 Verschillen binnen groepen ........................................................ 46 2.5. Besluit......................................................................................... 48 3. Waardeoriëntaties............................................................................ 49 3.1. Inleiding ...................................................................................... 49 3.2. Sociaaleconomische en culturele opiniedimensie ................................ 49 3.2.1 Theoretisch kader ..................................................................... 49 3.2.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 50 3.2.2.1

Hypothesen ................................................................. 50

3.2.2.2

Operationalisering......................................................... 52

3.2.2.3

Resultaten ................................................................... 53

3.2.3 Determinanten sociaaleconomische opiniedimensie........................ 57 3.2.3.1

Hypothesen ................................................................. 57

3.2.3.2

Resultaten ................................................................... 60

3.2.4 Determinanten culturele opiniedimensie ....................................... 62 3.2.4.1

Hypothesen ................................................................. 62

3.2.4.2

Resultaten ................................................................... 69

3.3. Houding t.a.v. man-vrouwrollen ...................................................... 71 3.3.1 Theoretisch kader ..................................................................... 71 3.3.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen ................................... 72 3.3.2.1

Hypothesen ................................................................. 72

3.3.2.2

Operationalisering......................................................... 73

3.3.2.3

Resultaten ................................................................... 74

3.3.3 Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen .................. 76 3.3.3.1

Hypothesen ................................................................. 76

3.3.3.2

Resultaten ................................................................... 79

3.4. Andere waardeoriëntaties ............................................................... 79 3.5. Besluit......................................................................................... 81 4. Wederzijdse beeldvorming ............................................................... 83 4.1. Inleiding ...................................................................................... 83 vi

4.2. Beeldvorming in de drie etnisch-culturele groepen ............................. 83 4.2.1 Literatuur en hypothesen ........................................................... 83 4.2.2 Operationalisering..................................................................... 85 4.2.3 Resultaten: beeldvorming in de autochtone gemeenschap .............. 86 4.2.4 Resultaten: beeldvorming in de allochtone gemeenschappen........... 89 4.3. De beeldvorming verklaard ............................................................. 93 4.3.1 De beeldvorming in de autochtone gemeenschap .......................... 93 4.3.1.1

Theorieën en hypothesen ............................................... 93

4.3.1.2

Toetsing van hypothesen ............................................... 95

4.3.2 De beeldvorming in de allochtone gemeenschappen..................... 102 4.3.2.1

Theorieën en hypothesen ............................................. 102

4.3.2.2

Toetsing van hypothesen ............................................. 108

4.4. Besluit....................................................................................... 112 5. Discriminatiegevoelens .................................................................. 114 5.1. Inleiding .................................................................................... 114 5.2. Discriminatiegevoelens van allochtonen en autochtonen.................... 115 5.2.1 Hypothesen ........................................................................... 115 5.2.2 Resultaten: persoonlijke discriminatie-ervaringen ........................ 116 5.2.3 Resultaten: gevoelens van collectieve discriminatie ..................... 120 5.3. Determinanten van discriminatiegevoelens ..................................... 128 5.3.1 Hypothesen en operationalisering.............................................. 128 5.3.2 Resultaten ............................................................................. 136 5.4. Besluit....................................................................................... 138 6. Vertrouwen in de overheid ............................................................. 141 6.1. Inleiding .................................................................................... 141 6.2. Vergelijking van etnisch-culturele groepen ...................................... 142 6.2.1 Vaststellingen uit de literatuur .................................................. 142 6.2.2 Resultaten ............................................................................. 147 6.3. Integratie en politiek vertrouwen................................................... 152 vii

6.3.1 Theoretische kaders ................................................................ 152 6.3.2 Operationalisering en hypothesen ............................................. 153 6.3.2.1

Achtergrondkenmerken ............................................... 154

6.3.2.2

Testvariabelen............................................................ 157

6.3.3 Resultaten ............................................................................. 160 6.4. Besluit....................................................................................... 167 Algemeen besluit ............................................................................... 169 Dankwoord......................................................................................... 171 Bijlagen.............................................................................................. 172 Lijst met figuren en tabellen .............................................................. 177 Bibliografie......................................................................................... 184

viii

ix

x

1. Conceptueel kader en onderzoeksproces 1.1. Situering van het onderzoek Het onderzoek waarvan deze publicatie de neerslag is, kadert in de onderzoeksactiviteiten Steunpunt

maakt

Beleidsrelevant

van deel

Onderzoek

het uit van

Steunpunt van de

het

Gelijkekansenbeleid. programma

Vlaamse

overheid

Dit

Steunpunten en

is

een

samenwerkingsverband tussen de Universiteit Hasselt en de Universiteit Antwerpen. In opdracht van Vlaams minister van Inburgering Marino Keulen ontwikkelt het Steunpunt Gelijkekansenbeleid een instrumentarium dat het beleid toelaat om op regelmatige tijdstippen een stand van zaken te maken van het samenleven van autochtonen en allochtonen in Vlaanderen. De tot dusver ontwikkelde Vlaamse Integratiekaart, bestaat uit twee complementaire onderdelen: de Integratiemonitor en de Survey Integratie. In deze publicatie presenteren we de eerste resultaten van de in 2008 uitgevoerde Survey Integratie. Vooraleer we die resultaten in de volgende hoofdstukken uitgebreid bespreken, lichten we in dit eerste hoofdstuk het conceptuele kader en de methodologische aanpak van de survey toe. De fundamenten van het theoretische kader werden gelegd in de publicatie Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. 1 In de volgende paragrafen herhalen we kort de basiselementen en vervolgens werken we het conceptuele model verder uit.

1.2. Het concept integratie

1.2.1 Essentially contested Hoewel ‘integratie’ de laatste decennia zo goed als permanent het onderwerp van debat is geweest, bestaan er veel onduidelijkheden over wat er precies onder dit begrip moet worden verstaan. Integratie is een typisch voorbeeld van wat door filosofen en sociologen wordt aangeduid als een essentially contested concept. 2 Noodzakelijk betwiste begrippen Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 2 Gallie, W.B. (1956). Essentially contested concepts. Proceedings of the Aristotelian Society, 56, pp. 167-198. 1

1

leiden tot onvermijdelijke discussies over het gepaste gebruik en de juiste interpretatie,

omdat

ze

een

evaluatief

karakter

hebben

en

een

waardeoordeel inhouden. Door onder meer hun meerdimensionaliteit hebben ze ook een intern complex karakter. Personen die een essentially contested concept gebruiken, kunnen een andere interpretatie geven aan elk van de dimensies en er meer of minder belang aan hechten. Dat hangt af van hun waarden en opvattingen, maar ook van de veranderende omstandigheden, waaraan noodzakelijk bestwiste begrippen zich door hun open karakter gemakkelijk laten aanpassen. Discussies over de juiste interpretatie van een essentially contested concept kunnen echter niet beslecht worden door een beroep te doen op empirische bewijsvoering of logica. Aangezien integratie een essentially contested concept is (cfr. infra), ondernemen we geen poging om een ideale, voor iedereen aanvaardbare, definitie uit te werken. Integratie zal wellicht een containerbegrip blijven, waarvan de invulling afhankelijk is van de individuele kenmerken van de gebruiker en van de maatschappelijke context. Wel trachten we, op basis van de bestaande literatuur, een kader aan te reiken dat volgens ons zinvol is voor het onderzoek over het samenleven van autochtonen en allochtonen.

1.2.2 Dimensies en subdimensies Zoals de meeste noodzakelijk betwiste begrippen kenmerkt het concept integratie zich door een meerdimensionaal karakter. Met het oog op wetenschappelijke theorievorming hebben tal van auteurs geprobeerd om verschillende dimensies en subdimensies te benoemen en hun onderlinge relaties te beschrijven. Zo maakt Veenman een onderscheid tussen participatie (het gedragsaspect) en oriëntatie (het aspect houding). De dimensie ‘participatie’ splitst hij verder op in formele en informele participatie. 3 Bij formele participatie gaat het om deelname aan de activiteiten en de ontwikkeling van kerninstituties, zoals het onderwijs, de arbeidsmarkt en de woningmarkt. De term informele participatie verwijst naar interetnische contacten, met name contacten met autochtonen. De houding die allochtonen aannemen ten aanzien van het belang van participatie in de ontvangende

samenleving

noemt

Veenman

‘oriëntatie’.

Een

sterke

Veenman, J. (1994). Participatie in perspectief. Ontwikkelingen in de sociaaleconomische positie van zes allochtone groepen in Nederland. Houten/Zaventem, Lelystad: Bohn Stafleu Van Loghum. 3

2

oriëntatie

op

een

mogelijke

terugkeer

kan

de

participatie

in

de

ontvangende samenleving afremmen. Verder stelt deze auteur dat we aan de formele participatie de sociaaleconomische positie van allochtonen kunnen afmeten en dat de informele participatie en de oriëntatie samen hun etnisch-culturele positie bepalen. De Duitse socioloog Esser maakt een onderscheid tussen ‘systeemintegratie’ en ‘sociale integratie’. Hij baseert zich hiervoor op de inzichten van de Britse socioloog Lockwood. 4 Systeemintegratie verwijst naar de relaties tussen de delen van een sociaal systeem, terwijl sociale integratie betrekking heeft op de relaties tussen de actoren van een sociaal systeem. Concreet ligt de klemtoon bij sociale integratie op de manier waarop nieuwe actoren een plaats zoeken en krijgen in een bestaand sociaal systeem. Systeemintegratie is de manier waarop het sociale systeem zich aanpast aan de nieuwe situatie. Volgens Esser is sociale integratie een meerdimensionaal proces dat kan worden opgesplitst in vier aspecten: culturalisatie, positionering, interactie en identificatie. De eerste dimensie, culturalisatie, heeft betrekking op de verwerving van voldoende kennis en vaardigheden om op een gepaste wijze deel te kunnen uitmaken van de samenleving. Hierbij kan onder meer worden gedacht aan een adequate taalbeheersing. De verwerving van deze kennis en vaardigheden is voor een deel afhankelijk van de kansenstructuur in de samenleving. Positionering verwijst naar de positie die

minderheden

in

de

samenleving

innemen

op

structurele

maatschappelijke domeinen zoals de arbeidsmarkt, het onderwijs, de huisvestingsmarkt, het domein van de burgerrechten, enzovoort. De positionering hangt niet alleen af van de kansenstructuur, maar ook van de basiskennis en -vaardigheden van allochtonen en de bereidheid om deze kennis en vaardigheden in een nieuwe omgeving in te zetten. Interactie slaat op het aangaan van (interetnische) sociale relaties, zowel informele als formele relaties. De mate van interactie is afhankelijk van de bereidheid van allochtonen én autochtonen om met elkaar om te gaan. Identificatie, ten slotte, zegt iets over de mentale en emotionele verhouding van minderheden met het land. Het gaat om gevoelens van loyaliteit, erbij horen, enzovoort.

Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (reds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien. 4

3

De vier dimensies van Esser vinden we ook terug in het conceptuele kader van de Poolse onderzoekster Koryś. 5 Zij onderscheidt een culturele dimensie, een institutionele dimensie, een sociale dimensie en een ‘identificational dimension’. Zowel Esser als Koryś benadrukken dat er relaties bestaan tussen deze vier dimensies van (sociale) integratie. Een aantal Nederlandse onderzoekers maakt in verband met de integratie van

etnisch-culturele

minderheden

dimensies:

structurele

Structurele

integratie

integratie is

voor

een en

hen

onderscheid

tussen

sociaal-culturele

de

positie

die

twee

integratie. 6

etnisch-culturele

minderheden innemen in de sociaaleconomische stratificatie. Belangrijke indicatoren van deze dimensie zijn de positie in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, het inkomen en de kwaliteit van de huisvesting. De structurele dimensie van integratie overlapt in belangrijke mate met wat Esser positionering noemt. 7 Sociaal-culturele integratie verwijst naar de mate waarin minderheden zich onderscheiden van de samenleving waarin ze leven. Bestaat er al dan niet een ‘afstand’ tussen de allochtone gemeenschappen en de rest van de samenleving? De contacten die minderheden in het dagelijkse leven hebben met personen en instanties uit de meerderheidsgroep vormen de sociale

component

van

sociaal-culturele

integratie.

De

waarden,

opvattingen en gebruiken van etnisch-culturele minderheden vormen de culturele component. Het

onderscheid

tussen

structurele

integratie

en

sociaal-culturele

integratie komt in grote lijnen overeen met de opsplitsing die Choenni maakt tussen een sociaal-structurele dimensie en een culturele dimensie. 8

Koryś, I. (2005). Dimensions of integration: migrant youth in Poland. CEFMR Working Paper 3/2005. Warsaw: Central European Forum for Migration Research. 6 Vermeulen, C. & Penninx M. (1994). Het democratisch ongeduld: de emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid. Amsterdam: Het Spinhuis; Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.). Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP; Dagevos, J. (2005). Minderheden, armoede en sociaal-culturele integratie. Migrantenstudies, 21(3), pp. 135-154. 7 Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (reds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien. 8 Choenni, C. (1992). Allochtonen en burgerschap. In H. van Gunsteren & P. den Hoed (reds.), Burgerschap in praktijken (pp. 57-98). Den Haag: Standaard Uitgeverij. 5

4

Een belangrijk verschil is echter dat Choenni nog een derde dimensie onderscheidt, namelijk een politieke.

1.2.3 Synthese Hoewel al de besproken theoretische kaders en denkramen belangrijke raakvlakken hebben, passen ze nooit helemaal op elkaar. We hebben dan ook besloten om er een synthese van te maken, met als resultaat een globaal kader dat ons nuttig lijkt voor het onderzoek over het samenleven van autochtonen en allochtonen. Figuur 1: Het concept ‘integratie’

De

twee

dimensies

van

Vermeulen

&

Penninx

en

Dagevos

&

Schellingerhout – structurele integratie en sociaal-culturele integratie – vormen de basis van ons conceptueel kader. 9 De politieke dimensie van Choenni kan opgesplitst worden in verschillende aspecten. 10 Politieke

Vermeulen, C. & Penninx M. (1994). Het democratisch ongeduld: de emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid. Amsterdam: Het Spinhuis; Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.). Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 10 Choenni, C. (1992). Allochtonen en burgerschap. In H. van Gunsteren & P. den Hoed (reds.), Burgerschap in praktijken (pp. 57-98). Den Haag: 9

5

rechten en politieke participatie vormen in ons model – naast de positie in het onderwijs, de positie op de arbeidsmarkt, het inkomen en de positie op de huisvestingsmarkt – een subdimensie van structurele integratie (zie figuur

1:

politiek).

Politieke

opinies

vormen,

samen

met

andere

opvattingen en waarden, een subdimensie van sociaal-culturele integratie (zie figuur 1: waarden). Ook het sociaal kapitaal, de taalbeheersing (en gebruik) en de identiteitsbeleving – suggesties van Esser en Koryś – lijken ons belangrijke subdimensies van sociaal-culturele integratie. 11 Deze fundamenten van het conceptueel kader, die we zoals gesteld reeds opgebouwd hebben in een vroegere publicatie, breiden we met een belangrijke bouwsteen uit. Aan de dimensie sociaal-culturele integratie voegen we nog een extra subdimensie toe, die we cultureel kapitaal noemen. Het pleidooi van Pukkelpoporganisator Chokri Mahassine voor een apart muziekfestival voor allochtone jongeren en de concurrentiestrijd om de eerste plaats in de zalen van Kinepolis Hasselt tussen de Turkse film Kurtlar Vadisi Muro en de Vlaamse film Loft tonen aan dat ook voorkeuren met betrekking tot muziek, film, literatuur, media, … mee de sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen bepalen. Op conceptueel en theoretisch vlak sluiten we met deze uitbreiding aan bij het sociologische werk van Bourdieu. In La Distinction gaat hij na op welke manier mensen uit de verschillende klassen (de burgerij, de middenklasse en de arbeidersklasse) economisch en cultureel kapitaal combineren. 12

Met

cultureel

kapitaal

verwijst

hij

enerzijds

naar

onderwijskapitaal en anderzijds naar wat een persoon van thuis uit meekrijgt aan ‘legitieme’ cultuur (letteren en schone kunsten versus populaire en commerciële cultuuruitingen). In ons conceptueel model beperken we cultureel kapitaal tot de voorkeuren en smaken in verband met muziek, film, literatuur, … . Onderwijskapitaal beschouwen we als een subdimensie

van

structurele

integratie,

maar

we

houden

in

het

achterhoofd dat er een sterk verband kan bestaan tussen de twee aspecten.

Standaard Uitgeverij. 11 Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (reds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien; Koryś, I. (2005). Dimensions of integration: migrant youth in Poland. CEFMR Working Paper 3/2005. Warsaw: Central European Forum for Migration Research. 12 Bourdieu, P. (1979). La Distinction: critique sociale du jugement. Paris: Editions de Minuit.

6

Hoewel we een conceptueel onderscheid maken tussen structurele en sociaal-culturele integratie doorkruisen de twee processen elkaar soms in de praktijk, wat impliceert dat ze elkaar kunnen beïnvloeden. Zo kan een goede beheersing van de taal van de meerderheidsgroep de schoolprestaties bevorderen en kunnen interetnische contacten helpen om een job te vinden. Omgekeerd kunnen de beroepssituatie en het inkomen een impact hebben op de waardeoriëntaties van burgers. Toch mag men er niet zomaar van uitgaan dat er een positief verband bestaat tussen sociaal-culturele en structurele integratie. Zo kenmerken Aziatische allochtonen in de Verenigde Staten zich door een combinatie van sociaaleconomisch succes én een sterke gerichtheid op de eigen groep. 13 Bij het bestuderen van het integratiegebeuren verdient de relatie tussen de twee dimensies en tussen de subdimensies dan ook bijzondere aandacht.

1.3. Het concept sociale cohesie

1.3.1 Uiteenlopende invullingen In debatten en studies over het samenleven van etnisch-culturele minderheden en autochtonen duikt regelmatig het begrip ‘sociale cohesie’ op. Maar wat moeten we daar concreet onder verstaan? Net als ‘integratie’ is ook ‘sociale cohesie’ een essentially contested concept. Het is een begrip dat reeds op velerlei wijzen werd gedefinieerd. Durkheim was een van de eersten die het concept sociale cohesie gebruikten. In zijn klassieke werk De la division du travail social beschrijft Durkheim twee typen van sociale cohesie. 14 In moderne samenlevingen ontstaat sociale cohesie door een veralgemeende arbeidsdeling. Doordat noodzakelijke arbeid wordt opgesplitst in diverse deeltaken ontstaat er tussen de leden een feitelijke afhankelijkheid. Het is deze feitelijke afhankelijkheid die leidt tot sociale cohesie of organische solidariteit. In premoderne samenlevingen, waar de arbeidsindeling eerder gering is, is sociale cohesie eerder het gevolg van een sterk collectief bewustzijn. Dit collectief bewustzijn, dat begrepen moet worden als het delen van dezelfde waarden, overtuigingen en gevoelens, overlapt volgens Durkheim bijna volledig het individuele bewustzijn, waardoor er nauwelijks ruimte is voor

persoonlijke

overtuigingen

of

individuele

opinies.

Het

is

de

Portes, A. & Zhou, M. (1994). Should immigrants assimilate? Public Interest, 18, pp.116-125. 14 Durkheim, E. (1893). De la division du travail social. Paris: Presses Universitaires de France. 13

7

overeenstemming in het denken die voor sociale cohesie zorgt. Durkheim spreekt in dit geval over mechanische solidariteit. In de loop der jaren kreeg het begrip sociale cohesie echter tal van andere invullingen. Volgens Woolley kan sociale cohesie op drie manieren begrepen worden: als de afwezigheid van sociale uitsluiting, als de frequentie van sociale interactie en als gedeelde waarden en interpretaties die gebaseerd zijn op een groepsidentiteit. 15 Jenson onderscheidt in haar synthese van het concept sociale cohesie vijf dimensies: belonging, inclusion, participation, recognition en legitimacy. 16 Belonging heeft betrekking op gedeelde waarden, een gemeenschappelijke identiteit en gevoelens

van betrokkenheid. Inclusion

houdt gelijke

toegangskansen in, bijvoorbeeld op de arbeidsmarkt. Participation is betrokkenheid bij het maatschappelijke leven en recognition veronderstelt een respectvolle en verdraagzame houding t.a.v. de verschillen in een pluralistische

samenleving.

Legitimacy,

ten

slotte,

verwijst

naar

instellingen die als bemiddelaar optreden in de conflicten die zich voordoen in een pluralistische maatschappij. Voor Berger-Schmitt & Noll bestaat sociale cohesie uit twee aspecten: enerzijds de vermindering van ongelijkheden en sociale uitsluiting, en anderzijds de versterking van sociale relaties en interacties. 17 Een andere benadering van sociale cohesie vinden we bij Forrest & Kearns. 18 Net als Jenson beschrijven zij vijf dimensies: gemeenschappelijke waarden en doelen,

sociale

orde,

solidariteit,

sociale

netwerken

en

identiteits-

gevoelens. De Hart voegt aan dit overzicht van aspecten en dimensies nog het element vertrouwen toe. Hij stelt dat cohesieve sociale systemen gekenmerkt

worden

door

“groepsidentificatie

en

samenhorigheids-

gevoelens, frequente en intensieve contacten tussen de leden, veel

Woolley, F. (1998). Social cohesion and voluntary activity: making connections. Paper presented at CSLS conference on ‘The state of living standards and the quality of life in Canada’: perspectives and prospective, Ottawa, October 30 and 31, 1998. 16 Jenson, J. (1998). Mapping social cohesion: The state of Canadian research. Canadian Policy Research Networks Study No. F-03. Ottawa: Canadian Policy Research Network. 17 Berger-Schmitt, R. & Noll, H-H. (2000). Conceptual framework and structure of a European system of social indicators. EuReporting Working Paper No. 9. Mannheim: Centre for Survey Research and Methodology (ZUMA). 18 Forrest, R. & Kearns, A. (2001). Social Cohesion, Social Capital and the Neighbourhood. Urban Studies, 38 (12), pp. 2125-2143. 15

8

onderling vertrouwen, gedeelde normen en waarden, en participatie in het groepsleven”. 19 Gowricharn heeft een aantal gangbare benaderingen van sociale cohesie gegroepeerd

in

vier

categorieën:

institutionele

benadering,

de

de

functionele

particularistische

benadering,

benadering

en

de de

participatiebenadering. 20 De functionele benadering van sociale cohesie verwijst naar de maatschappelijke arbeidsdeling die volgens klassieke sociologen als Durkheim en Simmel dwingt tot ruilrelaties (cfr. supra). Volgens de institutionele benadering zijn het instituties die bijdragen tot sociale cohesie. Als voorbeelden verwijst Gowricharn naar de markt die in de neoklassieke versie evenwichtig en rechtvaardig is, het socialezekerheidsstelsel dat bedoeld is om de sociale ongelijkheid in te dijken en een minimumbestaan te garanderen, en de verzuiling die gedurende lange tijd de sociale en politieke stabiliteit heeft weten te handhaven. De particularistische benadering legt de nadruk op uiteenlopende, al dan niet georganiseerde, maar specifieke eigenschappen van groepen die de sociale cohesie bevorderen. Gowricharn haalt vier eigenschappen aan die een

invloed

hebben

op

het

creëren

van

sociale

cohesie

in

een

multiculturele samenleving: tolerantie, het uiterlijk (het feit dat sommige allochtonen tot de ‘visible minorities’ behoren), de persoonlijke banden buiten het gezin en vertrouwen (als eigenschap van individuen, relaties en systemen). De participatiebenadering, ten slotte, benadert de cohesieproblematiek als een vraagstuk van toegankelijkheid, van toepassing op allochtonen, bijstandsgerechtigden en andere categorieën personen met een minder dan gemiddelde participatie. Voor Van den Eede, Wets, Levrau & Timmerman heeft sociale cohesie te maken met de ervaring iets gemeenschappelijk te delen over groepen heen. 21 Het ‘gemeenschappelijke’ zorgt ervoor dat leden van verschillende groepen zich met elkaar verbonden voelen, maar het laat ook voldoende ruimte voor diversiteit en autonomie. Sociale cohesie houdt in hun ogen geenszins

het

streven

naar

homogeniteit

in.

Omdat

het

gemeenschappelijke bindmiddel andere bindingen niet in de weg mag staan, stellen Van den Eede e.a. een “voldoende of evenwichtige sociale

De Hart, J. (2002). Theoretische uitgangspunten, conceptualisering en doelstellingen. In: S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 3-32). Den Haag: SCP. 20 Gowricharn, R. (2002). Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie. Utrecht: FORUM. 21 Van den Eede, S., Wets, J., Levrau, F. & Timmerman, C. (2009). Integratie in een veranderende maatschappij. Exploratieve literatuurstudie over het concept integratie. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid. 19

9

cohesie” als streefdoel voorop. Dit sluit aan bij de visie van Gowricharn over sociale cohesie in een multiculturele context. Hij heeft het over “realistisch genoegen nemen met een onvolkomen sociale cohesie”. 22

1.3.2 Sociale cohesie en integratie Wanneer we de besproken definities van sociale cohesie en integratie vergelijken, stellen we vast dat veel omschrijvingen elkaar overlappen, soms zelfs in die mate dat het wel synoniemen lijken. Dat sommige onderzoekers over sociale cohesie spreken en andere onderzoekers over integratie, maar eigenlijk min of meer hetzelfde bedoelen, leidt tot verwarring en komt de cumulatieve kennisvergaring niet ten goede. Wij pleiten dan ook voor conceptuele duidelijkheid. Die duidelijkheid kan bekomen worden door het begrip sociale cohesie een specifieke invulling te geven en in te passen in het hierboven ontwikkelde conceptueel kader. Figuur 2: Sociale cohesie en integratie

Het lijkt ons nuttig voor het onderzoek over het samenleven van autochtonen en allochtonen om de subdimensies van structurele en sociaal-culturele integratie als factoren te beschouwen die sociale cohesie kunnen bevorderen of afremmen. Die dimensies zelf als aspecten van

Gowricharn, R. (2002). Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie. Utrecht: FORUM. 22

10

sociale cohesie beschouwen, zoals in de literatuur vaak gedaan wordt, is verwarrend, omdat de begrippen sociale cohesie en integratie dan in elkaar verstrengeld geraken. Steunend op elementen uit hierboven besproken definities en op elementen uit eigen onderzoek 23 , lijkt het ons zinvol om de sociale cohesie in multiculturele samenlevingen af te meten aan het beeld dat autochtonen en allochtonen van elkaar ontwikkeld hebben, de mate waarin discriminerend gedrag voorkomt, de mate waarin autochtonen

en

allochtonen

vertrouwen

hebben

in

elkaar

en

in

maatschappelijke actoren (onder meer de overheid), de mate waarin de verschillende etnisch-culturele groepen zich veilig voelen (in mekaars buurt) en de mate waarin ze zich solidair opstellen t.a.v. elkaar. Net zoals het weinig zinvol is om de invulling van de begrippen integratie en sociale cohesie te laten overlappen, is het onverstandig om sociale cohesie louter als het resultaat van integratie te beschouwen. Tussen sommige subdimensies van integratie en bepaalde aspecten van sociale cohesie bestaat er wellicht een wederzijdse beïnvloeding. Zo is het bijvoorbeeld best mogelijk dat allochtonen met een sterke moslimidentiteit meer gediscrimineerd worden dan allochtonen die zich niet (meer) als moslim identificeren, maar ook dat frequente discriminatie-ervaringen ertoe bijdragen dat allochtonen hun moslimidentiteit gaan herontdekken en intenser gaan beleven. Wanneer men sociale cohesie als het resultaat van integratie beschouwt, is het gevaar groot dat de invloed van discriminatie

op

de

identiteitsbeleving

buiten

het

blikveld

van

de

onderzoeker blijft. Wij voorzien in ons conceptueel kader dan ook de mogelijkheid dat de subdimensies van integratie en de aspecten van sociale cohesie elkaar op een dynamische manier wederzijds beïnvloeden.

1.4. Onderzoekstraditie In België ging de aandacht van sociologen de voorbije jaren vooral uit naar de structurele integratie van allochtonen. Een overzichtsstudie van Jacobs

e.a.

toont

aan

dat

zowel

het

Vlaamse

als

het

Waalse

wetenschappelijk onderzoek over migratie en integratie in de periode 1989-2002 in belangrijke mate focuste op de domeinen onderwijs en arbeidsmarkt. 24 De sociaal-culturele integratie van allochtonen werd nog

Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006). De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal veiligheids- en leefbaarheidsbeleid. Antwerpen: Maklu. 24 Jacobs, D., Adam, I., Florence, E. & Van der Straeten, T. (2003). Het Belgisch wetenschappelijk onderzoek naar het onderzoeksdomein van de immigratie en integratie. Een algemeen overzicht (1989-2002). Onderzoeksnota ULG, ULB en KULeuven. 23

11

niet zo dikwijls onder de loep genomen, zeker niet met een brede focus en op een kwantitatieve manier. Vaak wordt er in het denken over integratie en inburgering impliciet of expliciet van uitgegaan dat de sociaal-culturele afstand tussen de autochtone gemeenschap en de allochtone gemeenschappen uiteindelijk wel kleiner zal worden. Men verwacht immers dat de tweede en derde generatie allochtonen in toenemende mate deel zullen uitmaken van de ‘Vlaamse gemeenschap’, dat de verschillen in waarden en opvattingen grotendeels

zullen

verdwijnen

en

dat

de

sociale

contacten

met

autochtonen zullen toenemen. Het is slechts een kwestie van tijd, zo luidt het. De voorbije decennia lag de klemtoon van het integratiebeleid in België/Vlaanderen dan ook op werk, opleiding en het verbeteren van de maatschappelijke positie van allochtonen. 25 Dit

impliciet

of

expliciet

uitgangspunt

sluit

aan

bij

wat

in

de

wetenschappelijke literatuur bekend staat als de klassieke assimilatietheorie. 26 In deze theorie, die gebaseerd is op de studie van integratieprocessen die zich begin vorige eeuw voordeden in de Verenigde Staten, wordt integratie als een lineair proces beschouwd. Integratie zou voortschrijden met de opeenvolging van generaties. Na het doorlopen van een aantal fasen zouden de verschillen met de autochtone bevolking vervagen en uiteindelijk zelfs helemaal verdwijnen. Assimilatie wordt in dit theoretisch kader als het eindresultaat van integratie beschouwd en een verbetering van de sociaaleconomische positie zou hand in hand gaan met het verkleinen van de sociaal-culturele afstand. De klassieke assimilatietheorie van Gordon heeft veel kritiek gekregen, omdat integratie wordt voorgesteld als een eenzijdige aanpassing van immigranten aan het gastland zonder rekening te houden met de processen binnen de ontvangende samenleving. Maar een onaangepast overheidsbeleid of discriminatie door de meerderheidsgroep kunnen een succesvolle integratie belemmeren. 27 Bovendien is het mogelijk dat er in een transculturatieproces een wisselwerking of ‘dialoog’ ontstaat tussen de cultuur van minderheden en de dominante cultuur, waarbij de etnisch-

Agentschap voor binnenlands bestuur (z.d.). Een korte historische schets van het integratiebeleid. [03.12.2008: Agentschap voor binnenlands bestuur: http://www.binnenland.vlaanderen.be/minderheden/ integratiebeleid.htm]. 26 Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life. The role of race, religion and national origins. New York: Oxford University Press. 27 Brown, S.K. & Bean, F.D. (2006). New immigrants, new models of assimilation. Irvine: University of California - Center for Research on Immigration, Population and Public Policy. 25

12

culturele minderheden elementen overnemen uit de cultuur van de meerderheidsgroep, maar er ook invloed op uitoefenen. 28 De nieuwe assimilatietheorie, die voortbouwt op de klassieke theorie van Gordon, benadrukt dat integratie niet los kan worden gezien van de veranderingen

binnen

en

de

aanvaarding

door

de

(autochtone)

meerderheidsgroep in de samenleving. 29 Ook Penninx ziet integratie als een proces waarin men een geaccepteerd onderdeel van de samenleving wordt. 30 Phalet en Swyngedouw situeren zich met hun interactieve benadering van het integratiegebeuren op dezelfde lijn. 31 Volgens deze auteurs bestaat er een wisselwerking tussen de receptiekant (de meerderheidsgroep) en de adaptatiekant (de minderheidsgroepen). Enerzijds kan de dominante groep tegenover etnisch-culturele minderheden meer of minder culturele openheid aan de dag leggen en meer of minder kansen bieden. Anderzijds kunnen etnisch-culturele minderheden meer of minder openstaan voor contacten met de meerderheidsgroep en instituties, en kunnen ze meer of minder investeren in sociale kansen in de samenleving. Naast

het

ontbreken

van

een

interactief

aspect,

kunnen

er

nog

kanttekeningen worden geplaatst bij de klassieke assimilatietheorie. In de Verenigde Staten bleek in het begin van de jaren zestig al dat het integratieproces niet per definitie een lineair gebeuren is. “The point about the melting pot”, zo stelden Glazer en Moynihan in hun invloedrijke boek Beyond the Melting Pot, “is that it did not happen”. 32 Heel wat allochtone groepen herontdekten of bleven vasthouden aan hun eigen cultuur. Bovendien is er niet noodzakelijk een positief verband tussen sociaalculturele en structurele integratie. Zo kenmerken Aziatische allochtonen in de Verenigde Staten zich door een combinatie van sociaaleconomisch

Het concept ‘transculturatie’ werd reeds in de jaren veertig bedacht door de Cubaanse antropoloog Ortiz. De term werd terug opgepikt door onder meer: Bhabha, H. K. (1994). The Location of Culture. London & New York: Routledge. Canclini, N. G. (1995). Hybrid cultures. Strategies for entering and leaving modernity. Minneapolis & London: Minnesota University Press. 29 Alba, R. & Nee, V. (2003). Remaking the American Mainstream: Assimilation and the New Immigration. Cambridge: Harvard University Press. 30 Penninx, R. (2005). Integration of migrants: economic, social, cultural and political dimensions. In M. Macura, A. MacDonald & W. Haug, The new demographic regime: population challenges and policy responses (pp. 137-151). New York/ Genève: United Nations. 31 Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Integratie ter discussie. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 19-40). Brussel: VUBPress. 32 Glazer, N. & Moynihan, D.P. (1963). Beyond the melting pot. Cambridge: MIT Press. 28

13

succes én een sterke gerichtheid op de eigen groep. Portes en Zhou spreken in dit verband over gesegmenteerde assimilatie. 33 Ook onderzoek in Vlaanderen bevat aanwijzingen dat er geen sprake is van een lineair integratieproces. Op basis van enquêtes bij autochtone Vlamingen komen Meuleman en Billiet tot volgende conclusie: “De gevonden evolutie ontkracht de hypothese dat de perceptie van etnische dreiging automatisch wegebt naarmate autochtonen en allochtonen langer in dezelfde maatschappij leven. Vanaf het einde van de jaren negentig observeren we immers een beduidende stijging van de perceptie van etnische dreiging.” 34 We merken op dat het begrip ‘etnische dreiging’ in het onderzoek van Meuleman en Billiet niet verwijst naar aspecten zoals criminaliteit of terrorisme, maar wel naar economische én culturele dreiging. In een recente studie verfijnden Billiet en Swyngedouw de analyse. 35 De gevoelens van economische dreiging lijken sinds 1991 een dalende trend te vertonen, maar dat is helemaal niet het geval voor de gevoelens van culturele dreiging. Die namen tussen 1991 en 1999 af, om nadien weer toe te nemen. De onderzoekers stelden vast dat autochtone Vlamingen vooral een probleem hebben met de islam. In 2007 bleek hun houding tegenover de islam negatiever te zijn dan hun houding tegenover etnischculturele minderheden in het algemeen. De aanwijzingen dat sociaal-culturele integratie geen lineair proces is en de indicaties dat er zich veranderingen kunnen voordoen in zowel de meerderheidsgroep beleidsmakers

en

als

de

minderheidsgroepen,

onderzoekers

uitermate

maken

interessant

het

om

ook

voor de

ontwikkelingen op sociaal-cultureel vlak te meten en op te volgen.

1.5. Focus van de Survey Integratie Om het samenleven van autochtonen en allochtonen in kaart te brengen, ontwikkelde het Steunpunt Gelijkekansenbeleid de Survey Integratie en de Integratiemonitor. De focus van de Survey Integratie is complementair

Portes, A. & Zhou, M. (1994). Should immigrants assimilate? Public Interest, 18, pp. 116-125. 34 Meuleman, B. & Billiet, J. (2005). Etnocentrisme in Vlaanderen: opmars of afname? De evolutie van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel vertrouwen. In APS (red.) Vlaanderen gepeild! (pp. 37-60). Brussel: APS. 35 Billiet, J. & Swyngedouw, M. (2009). Etnische minderheden en de Vlaamse kiezers. Een analyse op basis van de postelectorale verkiezingsonderzoeken 19911995-1999-2003-2007. Leuven: CeSO. 33

14

aan die van de Integratiemonitor. Met de monitor beoogt men om aan de hand van diverse bestaande (overheids)databanken op systematische wijze gegevens te verzamelen over de structurele aspecten van het integratieproces (arbeidsmarktparticipatie, deelname aan het onderwijs, spreiding van het inkomen, …). Een grote tekortkoming van de bestaande databanken

is

echter

het

gebrek

aan

informatie

over

bepaalde

onderwerpen, onder meer over verscheidene subdimensies van sociaalculturele integratie en heel wat aspecten van sociale cohesie. Daarnaast geeft de Integratiemonitor vooral een beeld van een bepaalde toestand en de veranderingen daarin, zonder een verklaring te geven voor het ‘waarom’ van de vaststellingen. Met data uit de Survey Integratie proberen we een aantal inhoudelijke leemtes op te vullen en een antwoord te formuleren op belangrijke waarom-vragen. De Survey Integratie van 2008 bouwt voort op een survey-onderzoek bij Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen uit minder bemiddelde

buurten

Helchteren en Genk. integratie

geen

36

in

de

voormalige

mijngemeenten

Houthalen-

De bevindingen van deze studie toonden aan dat

zwart-wit

verhaal

is,

maar

een

palet

met

vele

schakeringen. Een belangrijke conclusie van het onderzoek was dat het streven

van

allochtonen

meerderheidsgroep

te

autochtone

bevolking.

allochtonen

vaker

verenigingsleven

om

dicht

komen,

niet

Ondanks

Nederlands participeren,

bij altijd

de

leefwereld

beloond

vaststelling

spreken, een

de

meer

wordt dat

aan

positiever

van

de

door

de

Marokkaanse

het

beeld

autochtone

hebben

van

autochtonen en zich meer Belg voelen dan Turkse allochtonen, hebben autochtonen allochtonen

een dan

negatiever van

Turkse

beeld

ontwikkeld

allochtonen

en

van

Marokkaanse

ervaren

Marokkaanse

allochtonen meer discriminatie dan Turkse allochtonen. De Survey Integratie is in België vrij uniek in zijn soort omdat voor het eerst in een relatief uitgestrekt geografisch gebied (Vlaanderen) de sociaal-culturele afstand tussen enerzijds autochtonen en anderzijds Turkse en Marokkaanse allochtonen in kaart wordt gebracht, met inbegrip van

alle

leeftijdsgroepen

(ouder

dan

18

jaar)

en

generaties.

In

vergelijking met bijvoorbeeld Nederland hebben we geen rijke traditie in het meten van de sociaal-culturele afstand tussen de meerderheidsgroep en

etnisch-culturele

minderheden. 37

Voor

enkele

grootschalige

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 37 In Nederland is tussen 1988 en 2002 in opdracht van de overheid inzicht 36

15

minderhedensurveys moeten we terug naar de jaren negentig, de periode vóór de versoepeling van de Belgische wetgeving rond naturalisatie (cfr. de ‘snel-Belg-wet’ van 2000). De versoepeling zorgde ervoor dat grote aantallen Turken en Marokkanen de Belgische nationaliteit verwierven, waardoor het criterium ‘nationaliteit’ sindsdien niet langer volstaat om degelijk en verantwoord onderzoek te verrichten over deze allochtone groepen. Bekende minderhedensurveys uit de jaren negentig zijn: de FFVP-survey (Family Formation and Value Patterns, uitgevoerd in 1991 en 1993 bij Turkse en Marokkaanse vrouwen tussen 17 en 49 jaar in Vlaanderen en Brussel) 38 , de MHSM-survey (Migration History and Social Mobility, uitgevoerd in 1994 en 1996 bij Turkse en Marokkaanse mannen ouder dan 18 jaar in Vlaanderen, Brussel en Wallonië) 39 en de survey Minderheden in Brussel (uitgevoerd in 1995 bij Turken, Marokkanen en autochtone, laagopgeleide Belgen van 18 tot 75 jaar in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest). 40 Het was de Brusselse survey die voor het eerst ook een vergelijkbare groep autochtonen bevroeg. In het kader van het Europese TIES-project (The Integration of the European Second Generation) vond recent in

Brussel

en Antwerpen een bevraging plaats bij

Turkse

allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen, maar die bleef beperkt tot allochtonen van de tweede generatie tussen 17 en 36 jaar. 41

1.6. Onderzoekspopulatie Het doel van de studie was om een face-to-face bevraging uit te voeren bij

Turkse

allochtonen,

Marokkaanse

allochtonen

en

een

groep

verkregen in de integratie van de vier grootste minderheidsgroepen (Turken, Marokkanen, Antillianen en Surinamers) en hun positie ten aanzien van een autochtone vergelijkingsgroep via het zogenaamde SPVA-onderzoek (Survey Sociale Positie en Voorzieningengebruik Allochtonen). Dit onderzoek is vijfmaal gehouden in dertien gemeenten. In 2003 is een SPVA-onderzoek gehouden onder allochtonen uit vluchtelingenlanden (Iran, Irak, Somalië, Afghanistan en exJoegoslavië). In 2006 verving de landelijke Survey Integratie Minderheden (SIM) de SPVA-onderzoeken. 38 Lesthaeghe, R. (red.) (1997). Diversiteit in sociale verandering: Turkse en Marokkaanse vrouwen in België. Brussel: VUBPress. 39 Lesthaeghe, R. (red.) (2000). Communities and Generations. Turkish and Moroccan populations in Belgium. Brussel: VUBPress. 40 Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (reds.) (1999). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen. Brussel: VUBPress. 41 Personen geboren in België met minstens een van de ouders geboren in Turkije of Marokko (Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2008). De Turkse en Marokkaanse tweede generatie op de arbeidsmarkt in Antwerpen en Brussel. Resultaten van het TIES-onderzoek. Leuven: Centrum voor Sociologisch Onderzoek).

16

autochtonen van wie de sociaaleconomische achtergrond tot op zekere hoogte vergelijkbaar is met die van de allochtone respondenten. We kozen voor allochtonen van Marokkaanse of Turkse afkomst omdat deze gemeenschappen in België de twee grootste allochtone groepen vormen van buiten de Europese Unie. Gebaseerd op de nationaliteit bij geboorte, woonden er op 1 januari 2006 in België 249.623 mensen met een Marokkaanse achtergrond en 141.570 mensen met een Turkse achtergrond. 42 Bovendien behoren de Marokkanen en de Turken, naast de Nederlanders

en

de

Polen,

in

Vlaanderen

tot

de

belangrijkste

nieuwkomersgroepen. 43 De Marokkaanse en Turkse gemeenschap zijn bovendien interessant voor onderzoek

omwille

arbeidsmigratie

in

van

hun

de

jaren

gemeenschappelijke zestig

en

geschiedenis

zeventig,

gevolgd

van door

familiehereniging. 44 Na de mijnramp in Marcinelle op 8 augustus 1956, waarbij 136 Italianen om het leven kwamen, werd de rekrutering van Italiaanse migranten onder druk van de emigratiedienst stopgezet. Om een dringend gebrek aan ongeschoolde arbeiders in verschillende sectoren op te vangen, ging de Belgische overheid vanaf toen actief op zoek naar potentiële werkkrachten op het Marokkaanse en Turkse platteland. Na de immigratiestop in 1974 regulariseerde de overheid het verblijf van deze gastarbeiders en stemde ze er, uit humanitaire overwegingen, mee in dat ook familieleden het recht hadden om over te komen. Deze familiehereniging evolueerde bij de volgende generaties naar familievorming, wanneer ook de huwelijkspartners uit het land van herkomst begonnen te komen. Het socio-economisch profiel van deze Marokkaanse en Turkse nieuwkomers verschilt nauwelijks van dat van de reeds aanwezige migranten. 45 Zowel familiehereniging als huwelijksmigratie impliceren dat het integratieproces voortdurend herstart. Omwille van de geografische spreiding van de steden in Vlaanderen en de sterke concentratie van allochtonen van Marokkaanse en Turkse afkomst kozen we voor Antwerpen, Genk en Gent als onderzoekslocaties. Op 1 januari 2008 telde men in Antwerpen 35.803 mensen van Marokkaanse

Perrin, N. (2007). Migrations internationales et populations issues de l’immigration en Belgique: un aperçu statistique. Louvain-la-Neuve : GéDAP-UCL. 43 Migratiesaldo Vlaams Gewest 2006, zie: Willems, P. (2008). Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 1997-2006. SVR - Rapport (2008/2). Studiedienst van de Vlaamse Regering: Brussel. 44 Reniers, G. (1999). On the history and selectivity of Turkish and Moroccan migration to Belgium. International Migration, 37, pp. 679-713. 45 Geets, J., Pauwels, F., Wets, J. & Timmerman, C. (2006). Nieuwe migranten en de arbeidsmarkt. HIVA/OASeS: Leuven/Antwerpen. 42

17

afkomst en 11.689 mensen van Turkse afkomst (totaal aantal inwoners stad Antwerpen: 471.100). In Gent en Genk zijn de Turkse allochtonen de grootste groep: 13.718 Turkse allochtonen tegenover 3.637 Marokkaanse allochtonen in Gent (totaal aantal inwoners Gent: 237.250) en 10.632 Turkse allochtonen tegenover 3.025 Marokkaanse allochtonen in Genk (totaal aantal inwoners Genk: 64.287). 46

1.7. Steekproef De opzet van het onderzoek was om in Antwerpen, Genk en Gent door middel van een toevalssteekproef in totaal 1260 personen te selecteren. We kozen er doelbewust voor om per stad van iedere etnisch-culturele groep evenveel mensen te gaan bevragen. Op die manier zouden we per subcategorie over voldoende respondenten beschikken om de resultaten van de verschillende etnisch-culturele groepen met elkaar te kunnen vergelijken en het effect van de variabele ‘stad’ te kunnen nagaan. De eigenlijke steekproef – een disproportionele gestratificeerde toevalssteekproef – bestond uit negen deelsteekproeven: per stad en voor iedere etnisch-culturele groep is een aparte steekproef getrokken binnen de leeftijdscategorie 18 tot 70 jaar. 47 De verschillende deelsteekproeven werden aangeleverd door de bevolkingsdiensten van Antwerpen, Genk en Gent en bevatten telkens 140 personen, representatief naar leeftijd en geslacht. Naast een effectieve steekproef zijn er voor iedere etnischculturele groep en stad ook reservesteekproeven getrokken. Om de praktische organisatie van het veldwerk te vergemakkelijken, kozen we ervoor het geografische gebied waaruit de steekproeven werden getrokken in te perken. Voor Antwerpen konden enkel inwoners van de districten Antwerpen, Berchem, Borgerhout en Hoboken in de steekproef worden opgenomen en voor de stad Gent werden inwoners van de dienstencentra Gent-centrum, Nieuw-Gent, Sint-Amandsberg, Ledeberg en Muide-Meulestede behouden. In de stad Genk selecteerden we respondenten uit de wijken Boxbergheide, Bret, Genk-Centrum, Genk-

Aantallen op basis van tellingen van de Studiedienst Stadsobservatie van de stad Antwerpen, de Dienst Informatieverwerking van de stad Gent en de Dienst Bevolking van de stad Genk. 47 De criteria die de bevolkingsdiensten hanteerden om de etnisch-culturele achtergrond te bepalen, zijn de ‘huidige nationaliteit’ en de ‘nationaliteit bij geboorte’. In Genk filterde de bevolkingsdienst bijkomend op de ‘(vroegere) nationaliteit van de ouders’, het ‘geboorteland’ en werd voor de overige Turks of Marokkaans klinkende namen (ter controle) een manuele koppeling gemaakt met gegevens uit het Rijksregister. Deze bijkomende filtering was niet mogelijk in Antwerpen en Gent. 46

18

Centrum-Noord,

Hoevenzavel,

Kolderbos,

Nieuw-Driehoeven,

Nieuw-

Sledderlo, Nieuw-Termien, Nieuw-Texas, Nieuwe Kempen, Oud-Sledderlo, Oud-Termien, Oud-Waterschei, Oud-Winterslag, Vlakveld, WaterscheiNoord, Waterschei-Zuid, Winterslag 1, Winterslag 2 & 4, Zwartberg-Noord en Zwartberg-Zuid. 48 Met dit onderzoek willen we niet alleen opvattingen, houdingen en gedragingen van Turkse en Marokkaanse allochtonen in kaart brengen. We willen deze minderheidsgroepen ook vergelijken met een groep autochtonen waarvan de sociaaleconomische achtergrond tot op zekere hoogte vergelijkbaar is met die van de allochtone respondenten. De achterliggende reden is dat wanneer een representatieve autochtone steekproef wordt getrokken, een vergelijking tussen autochtonen en allochtonen al vlug zou verglijden in een vergelijking tussen een groep met een relatief gunstige sociaaleconomische positie en groepen met een relatief

zwakke

sociaaleconomische

positie.

Bovendien

zou

het

referentiekader qua leefomgeving aanzienlijk verschillen. Een selectie maken op basis van de sociaaleconomische achtergrond is echter geen eenvoudige opdracht. De bevolkingsregisters bevatten geen gegevens over

de

sociaaleconomische

status

van

personen,

zoals

het

opleidingsniveau, het beroep of het inkomen. Daarom probeerden we de autochtonen met een relatief zwakkere sociaaleconomische status op een andere manier te selecteren, namelijk door de steekproef voor de autochtonen enkel te trekken in wijken (statistische sectoren) waar het percentage langdurig werklozen hoger ligt dan het stedelijke gemiddelde én waar het gemiddeld belastbaar inkomen kleiner is dan het stedelijke gemiddelde. Strikt genomen zorgt deze werkwijze er niet voor dat enkel autochtonen

met

een

relatief

zwakkere

sociaaleconomische

positie

geselecteerd worden, wel vergroot de kans dat ze in de steekproef terecht komen. Alleszins mogen we er van uitgaan dat autochtone inwoners uit de geselecteerde wijken – los van hun sociaaleconomische positie – over een vergelijkbaar referentiekader beschikken wat betreft hun leefomgeving als de allochtone inwoners. De geselecteerde wijken zijn immers veelal gekleurde buurten.

Analoog aan de piloot-studie in Genk (zie: Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele). 48

19

1.8. Vragenlijst De vragenlijst is grotendeels gebaseerd op de vragenlijst die we gebruikten voor ons onderzoek in Houthalen-Helchteren en Genk in 2006. 49 Bepaalde, voor dit onderzoek minder relevante, vragen werden geschrapt

en

nieuwe

vragen

werden

toegevoegd

na

overleg

met

beleidsmensen, het allochtone middenveld en academici. Ook lieten we ons

bij

het

opstellen

van

de

vragenlijst

inspireren

door

de

wetenschappelijke literatuur en andere surveys. We vonden heel wat interessante aanknopingspunten in de vragenlijst van het onderzoek Onbekend of onbemind 50 de vragenlijst van de Veiligheidsscan 51 de survey over Sociaal-Culturele verschuivingen in Vlaanderen 52 de vragenlijst van een onderzoek bij Marokkaanse jongeren 53 de vragenlijsten van de survey Sociale

Positie

en

Voorzieningengebruik

Allochtonen

(SPVA)

in

Nederland , de vragenlijst van het minderhedenonderzoek in Brussel , de 54

55

vragenlijst van de Rotterdam Jongeren Survey 56 , de vragenlijst van een onderzoek bij Amsterdamse moslims 57 en de vragenlijsten van de ISPOverkiezingsonderzoeken 58 . Naast een Nederlandstalige versie van de

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 50 Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990). Onbekend of onbemind ? Een sociologisch onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten. Leuven: Sociologisch Instituut. 51 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006). De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal veiligheids- en leefbaarheidsbeleid. Antwerpen: Maklu. 52 Bral, L. (2008). Culturele verschuivingen. Een survey-intstrument voor de Vlaamse overheid [15.12.2008, Studiedienst van de Vlaamse Regering: http://aps.vlaanderen.be/statistiek/publicaties/pdf/survey/gepeild98/culturele.pdf]. 53 Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert, B. & Soenens, B. (2003). Sociale identiteit en belang gehecht aan nationaliteit: een onderzoek bij Marokkaanse jongeren in België. In M.-C. Foblets & E. Cornelis (reds.), Migratie, zijn wij uw kinderen? Identiteitsbeleving bij allochtone jongeren (pp. 99-113). Leuven: Acco. 54 Zie o.a.: Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.). Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaalculturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 55 Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (reds.) (1999). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen. Brussel: VUBPress. 56 Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht/European Research Centre on Migration and Ethnic Relations. 57 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 58 Meersseman, E., Billiet, J., Depickere, A. & Swyngedouw, M. (1999). General Election Study (Flanders, Belgium). Codebook: Questions and Frequency Tables. 49

20

vragenlijst voorzagen we een Turkse vertaling voor de Turkse allochtonen en een Franse vertaling voor de Marokkaanse allochtonen.

1.9. Veldwerk Om Turkse en Marokkaanse allochtonen te interviewen, hebben we interviewers

van

Turkse

interviewers

kunnen

Marokkaans-Arabisch

en

Marokkaanse

makkelijk of

het

afkomst

overschakelen

Berber,

wanneer

naar de

ingezet. het

Deze

Turks,

het

respondent

het

Nederlands onvoldoende machtig is. Een bijkomend voordeel is dat Turkse en Marokkaanse interviewers makkelijker toegang hebben tot allochtone respondenten. Voor de bevraging van de vergelijkingsgroep zetten we autochtone interviewers in. In de mate van het mogelijke lieten we vrouwelijke respondenten door vrouwelijke interviewers en mannelijke respondenten door mannelijke interviewers ondervragen en maakten we een ‘match’ naar leeftijd. Voor het rekruteren van geschikte autochtone en allochtone interviewers konden we rekenen op de medewerking van de Dienst Sociale Cohesie van de stad Antwerpen en de Integratiedienst van de stad Genk, die elk binnen hun eigen netwerk autochtone en allochtone kandidaat-interviewers contacteerden. In Gent gingen we zelf actief op zoek naar geschikte kandidaat-interviewers. Eind februari, begin maart 2008 hielden we in Antwerpen, Genk en Gent telkens twee briefings voor kandidaat-interviewers. Nadien organiseerden we in de drie steden, voor interviewers die we later inschakelden, nog verschillende kleinere informatiebijeenkomsten. Tijdens de informatiesessies gingen we in op de achtergrond en het doel van het onderzoek, de steekproeftrekking en de werkwijze van een face-to-face enquête. We overliepen de vragenlijst en maakten afspraken over de timing en de praktische organisatie van het veldwerk. Ook maakten we de kandidaatinterviewers

er

tijdens

de

vergaderingen

op

attent

dat

hun

werkzaamheden zouden worden gecontroleerd. In totaal namen 145 personen deel aan de informatievergaderingen. De veldwerkperiode liep van 4 maart 2008 (eerste interview) tot 22 juli 2008 (laatste interview). Kort na de informatiebijeenkomst konden de interviewers van start gaan met het afnemen van de face-to-face enquêtes. Alle interviewers beschikten over een lijst met adressen van personen die ze moesten contacteren. We vroegen de enquêteurs om minstens drie contactpogingen te ondernemen alvorens een adres van de

Leuven: Interuniversitair Steunpunt Politieke-Opinieonderzoek K.U.Leuven.

21

reservelijst te nemen. Iedere contactpoging diende vermeld te worden op een contactblad. Dit formulier deed niet alleen dienst als geheugensteun voor de interviewers zelf, maar was ook een nuttig instrument om zicht te krijgen op het veldwerkverloop. Zo noteerden de interviewers op het contactblad op welke data en tijdstippen ze contactpogingen hebben ondernomen, of de respondent al dan niet thuis was, en – indien er contact plaatsvond – wat het resultaat was van het contact. In het geval dat er geen interview plaatsvond, noteerde de interviewer ook de reden op het contactformulier. Om de respondenten van het onderzoek en de komst van een interviewer op de hoogte te brengen, stuurden we hen voorafgaandelijk een brief, waarin het doel en de achtergrond van het onderzoek duidelijk beschreven stonden. Uit figuur 3 blijkt dat de meeste interviews werden afgenomen in de maanden maart en april. De figuur toont ook aan dat het veldwerk onder de Turkse en vooral de Marokkaanse allochtonen beduidend trager verliep dan onder de autochtonen. Deze vertraging is te wijten aan een grotere uitval van allochtone interviewers, hoofdzakelijk in de steden Antwerpen en Gent. Al van bij het begin haakten heel wat enquêteurs (vooral van Marokkaanse afkomst) af omdat ze het werk te tijdsintensief en te frustrerend

vonden

(lastige

bereikbaarheid

van

respondenten,

respondenten die zich niet aan gemaakte afspraken hielden, lange duurtijd van het interview…). Ook kwam het regelmatig voor dat interviewers,

wanneer

we

hen

telefonisch

contacteerden,

onjuiste

informatie gaven in verband met het aantal enquêtes dat ze al hadden afgenomen en/of nieuwe beloftes maakten die ze uiteindelijk niet nakwamen.

De

veldwerkproblemen

waren

echter

niet

allemaal

onverwacht: ook bij onze bevraging in Houthalen-Helchteren en Genk in 2006 was er sprake van een grote uitval onder de (allochtone) interviewers en ook in Nederland ervaarden onderzoekers in het verleden heel wat problemen met betrekking tot het vinden en vooral het gemotiveerd houden van (allochtone) enquêteurs. 59

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Dagevos, J., Gijsberts, M., Kappelhof, J. & Vervoort, M. (2007). Survey integratie minderheden 2006. Verantwoording van de opzet en uitvoering van een survey onder Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen en een autochtone vergelijkingsgroep. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum.

59

22

Figuur 3: Verloop van het veldwerk

180 160

aantal interviews

140 120 100 80 60 40 20 0 maart

april

mei

juni

juli

maand autochtonen

Marokkaanse allochtonen

Turkse allochtonen

Om de veldwerkproblemen op te vangen, gingen we – in samenwerking met de verschillende partners uit de steden – zo goed als permanent op zoek naar nieuwe kandidaat-enquêteurs en organiseerden we in de drie steden op regelmatige basis nieuwe informatiebijeenkomsten. In totaal hebben

118

enquêteurs

minstens

één

interview

afgenomen:

45

autochtonen, 40 Turkse allochtonen en 33 Marokkaanse allochtonen. Een interview duurde bij de autochtonen gemiddeld 48 minuten. Turkse en Marokkaanse

allochtonen

deden

er,

met

een

langere

vragenlijst,

gemiddeld 63 minuten over. Na de afname van de interviews hebben we steekproefsgewijs telefonische controles uitgevoerd om te achterhalen of de enquêteurs de enquêtes weldegelijk bij de geselecteerde respondenten hadden afgenomen. Het uitvoeren van telefonische controles is echter geen eenvoudige opdracht. Heel wat mensen beschikken niet meer over een vast telefoontoestel en mobiele telefoonnummers zijn vaak moeilijker te achterhalen aangezien velen ervoor kiezen om hun nummer niet openbaar te laten vermelden. Om die reden lieten we in enkele (twijfel)gevallen ook controles ter plaatse uitvoeren, waarbij personen bij respondenten aan huis langs gingen om te vragen of er recentelijk een interview had plaatsgevonden en hoe dit was verlopen. De controles per telefoon en ter plaatse brachten beiden onregelmatigheden aan het licht. Enkele enquêteurs dienden enquêtes in voor personen die ze nooit hadden geïnterviewd. Van de enquêteurs van Turkse en Marokkaanse afkomst ging het telkens om drie 23

personen. Bij de autochtonen zijn geen onregelmatigheden vastgesteld.

1.10. Databestand Nadat we alle dubieuze interviews uit het databestand hebben geschrapt, verwijderden we ook een aantal enquêtes omdat de respondenten niet tot de juiste etnisch-culturele groep bleken te behoren. Bij de allochtonen schrapten we drie personen omdat ze geen Turkse of Marokkaanse roots hadden (geen enkele van de vier grootouders is in Turkije of Marokko geboren). Bij de autochtonen verwijderden we vijf personen omdat ze niet de Belgische nationaliteit hadden of omdat geen enkele van hun vier grootouders in België geboren is. Tabel 1 geeft een overzicht van het aantal bruikbare enquêtes per etnischculturele groep en stad. Het veldwerk heeft uiteindelijk 960 bruikbare face-to-face

interviews

allochtonen,

260

opgeleverd:

interviews

met

358

interviews

Marokkaanse

met

allochtonen

Turkse en

342

interviews met autochtonen. Tabel 1: Aantal bruikbare enquêtes per stad en etnisch-culturele groep

Antwerpen

Turkse

Marokkaanse

allochtonen

allochtonen

105

79

Autochtonen

Totaal

92

276

Genk

149

111

132

392

Gent

104

70

118

292

Totaal

358

260

342

960

Wat meteen in het oog springt, is het kleiner aantal bruikbare enquêtes bij Marokkaanse allochtonen. Dit verschil houdt onder meer verband met de moeizame rekrutering en het minder sterke engagement van Marokkaanse enquêteurs (cfr. paragraaf 1.9). Daarnaast hebben we indicaties dat Marokkaanse allochtonen meer weigerachtig staan ten aanzien van deelname aan enquêteonderzoek dan Turkse allochtonen. De studie bij Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen uit minder bemiddelde buurten in Houthalen-Helchteren en Genk wees uit dat Turkse allochtonen meer vertrouwen hebben in de (lokale) overheid dan Marokkaanse allochtonen. 60 Een geringer vertrouwen in de overheid werkt

Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27. 60

24

mogelijk een zwakkere participatie aan initiatieven van die overheid in de hand. Kijken we naar het aantal bruikbare interviews per stad, dan stellen we vast dat er in Genk beduidend meer interviews werden gerealiseerd dan in de twee grotere steden Antwerpen en Gent. Dit verschil komt niet onverwacht. Het is algemeen bekend dat de respons in grotere steden lager is dan in kleinere steden of op het platteland. In grotere steden is het niet alleen veel moeilijker om veldwerk praktisch te organiseren, ook de infrastructuur speelt vaak in het nadeel. Er zijn meer gebouwen die voor interviewers minder toegankelijk zijn, omwille van hoogbouw en intercoms.

Bovendien

zijn

stedelingen

moeilijker

thuis

te

vinden,

verhuizen ze vaker en weigeren ze meer om mee te werken. 61 Van de 1260 personen (420 autochtonen, 420 Turkse allochtonen en 420 Marokkaanse allochtonen) in de eerste steekproefselectie (de zogenaamde effectieve steekproef) werkten uiteindelijk 565 personen mee (192 autochtonen, 221 Turkse allochtonen en 152 Marokkaanse allochtonen). De overige

395 interviews werden gerealiseerd op

basis van de

reservesteekproeven. De uitval van respondenten kan problemen opleveren bij het analyseren, als

die

uitval

zich

systematisch

heeft

voorgedaan

bij

bepaalde

subcategorieën van de populatie. Uit non-responsonderzoek weten we dat mannen, jongeren, laag opgeleiden en – zoals reeds ter sprake kwam – inwoners van steden moeilijker te bereiken zijn door interviewers of vaker hun medewerking weigeren dan respectievelijk vrouwen, ouderen, hoog opgeleiden en niet-stedelingen. 62 Het is belangrijk om te controleren of dat in ons onderzoek en bij allochtonen ook het geval is, want met een selectieve respons kunnen we geen uitspraken doen over de populatie. Mocht er zich een vertekening hebben voorgedaan, dan kunnen we via de techniek van het wegen ervoor zorgen dat de vertegenwoordiging van subcategorieën in de gerealiseerde dataset in overeenstemming wordt gebracht met hun vertegenwoordiging in de populatie. Om te beginnen controleerden we per etnisch-culturele groep of de verdeling van de variabelen geslacht en leeftijd in ons databestand al dan

Groves, R.M. & Couper M.P. (1998). Nonresponse in household interview surveys. New York: Wiley; Schmeets, H. (2005). De respons en non-respons van allochtone bevolkingsgroepen. In H. Schmeets & R. van de Bie, Enquêteonderzoek onder allochtonen. Problemen en oplossingen (pp. 71-80). Voorburg/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek. 62 Stoop, I. A. L. (2005). The Hunt for the Last Respondent. Nonresponse in sample surveys. Den Haag: Social and Cultural Planning Office. 61

25

niet de verdeling in de bevolkingsbestanden benaderde.

Uit deze

vergelijking bleek dat in de drie etnisch-culturele groepen mannelijke respondenten ondervertegenwoordigd zijn in ons databestand. Omdat deze verschillen statistisch significant zijn, zullen we aan de antwoorden van de mannelijke respondenten een groter gewicht toekennen dan aan de antwoorden van de vrouwen. 63 Wat de leeftijdsverdeling betreft, stelden we enkel bij de autochtonen een verschil vast, met name een oververtegenwoordiging van de oudste leeftijdscategorie (51 tot 70 jaar) vooral ten nadele van de middelste leeftijdscategorie (31 tot 50 jaar). 64 De antwoorden van autochtone ouderen krijgen dus een kleiner gewicht, waardoor hun stem correct doorweegt in de resultaten. Voor de Turkse en Marokkaanse

allochtonen

leeftijdsverdeling

geen

stelden significante

we

met

verschillen

betrekking vast

tot

tussen

de ons

databestand en het bevolkingsbestand. Eén van de bedoelingen van het onderzoek is om de meningen en ervaringen van allochtonen te vergelijken met de meningen en ervaringen van autochtonen waarvan de sociaaleconomische achtergrond min of meer overeenstemt met die van de allochtonen. De verdeling van de variabele opleidingsniveau in ons databestand maakt echter duidelijk dat de autochtone respondenten aanzienlijk hoger geschoold zijn. In die mate zelfs dat er mogelijk sprake is van een vertekening t.o.v. de populatie. We kunnen dit echter niet met zekerheid stellen, aangezien de verdeling van de variabele opleidingsniveau in de populatie niet gekend is. Wat we wel kunnen, is een vergelijking maken met de socio-economische enquête van 2001. 65 Deze vergelijking toont aan dat de autochtonen in ons databestand als groep hoger geschoold zijn dan de respondenten uit de volkstelling van 2001. 66 We zijn dus genoodzaakt om de autochtone dataset te wegen. Aan de antwoorden van lager opgeleide autochtonen zullen we grotere gewichten toekennen dan aan de antwoorden van hoger opgeleide autochtonen.

Chi² geslacht x bestand: p = .008 (autochtonen); p = .000 (Turkse allochtonen); p = .004 (Marokkaanse allochtonen). 64 Chi² leeftijd x bestand: p = .026. 65 De Socio-economische enquête van 2001 (SEE2001) is de laatste editie van de volkstelling en beoogde alle inwoners van België, ingeschreven in de gemeentelijke bevolkingsregisters op 01/10/2001, te bevragen. Voor de vergelijking met onze dataset werden enkel inwoners van Antwerpen, Gent en Genk (volledige grondgebied) met de Belgische nationaliteit tussen 18 en 70 jaar weerhouden. Het was niet mogelijk om te filteren naar etnisch-culturele achtergrond en wijk. 66 Chi² opleidingsniveau x SEE2001: p = .000 (autochtonen). 63

26

Wegen op basis van de socio-economische enquête is slechts een noodoplossing. Het garandeert niet volledig dat de verdeling van het opleidingsniveau in ons databestand overeenstemt met de verdeling in de geselecteerde wijken. Aangezien de gegevens van de socio-economische enquête echter niet beschikbaar zijn op wijkniveau, is dit het meest haalbare. De consequentie is dat we niet zomaar kunnen spreken over autochtonen waarvan de sociaaleconomische achtergrond vergelijkbaar is met die van de allochtonen. Als we in de volgende hoofdstukken – omwille van de leesbaarheid – spreken over ‘autochtonen’, bedoelen we eigenlijk ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde’. Wat de scholingsgraad van de respondenten van Turkse en Marokkaanse afkomst betreft, beschikken we niet over een referentiepunt. Het is dus moeilijk een oordeel te vellen over de representativiteit van de allochtone groepen

naar

opleidingsniveau.

Alleszins

is

het

duidelijk

dat

de

meerderheid van de allochtonen in ons databestand laag geschoold is. Zo geeft 61% van de allochtone bevraagden aan hoogstens over een diploma lager secundair onderwijs te beschikken. Slechts 6,7% van de allochtone respondenten zegt een diploma hoger onderwijs te bezitten. Tot slot was het een bewuste keuze om per stad van iedere etnischculturele groep evenveel mensen te bevragen. Omdat dit – omwille van diverse redenen (cfr. supra) –

niet gelukt is, dienen we ook voor de

variabele stad te corrigeren. 67 Zo zullen we aan de antwoorden van inwoners van Antwerpen en Gent grotere gewichten toekennen dan aan de antwoorden van inwoners van Genk. Samengevat hebben we de autochtone dataset gewogen naar geslacht, leeftijd, opleidingsniveau en stad. Aan de Marokkaanse en Turkse allochtonen hebben we gewichten toegekend op basis van de variabelen geslacht en stad. 68

1.11. Besluit Deze publicatie bevat de eerste bevindingen van de Survey Integratie, een grootschalige bevraging van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent. De Survey Integratie is een

Chi² stad x bestand: p = .027 (autochtonen); p = .005 (Marokkaanse allochtonen); p = .004 (Turkse allochtonen). 68 De weegcoëfficiënten voor de autochtone dataset werden berekend via de techniek Iterative Proportional Fitting. Voor de Turkse en Marokkaanse allochtonen werden weegcoëfficiënten verkregen via post-stratificatie. De gebruikte weegcoëfficiënten zijn opgenomen in bijlage. 67

27

onderdeel van de Vlaamse Integratiekaart en levert een belangrijke bijdrage aan het onderzoek over sociaal-culturele integratie en sociale cohesie. De surveygegevens helpen ons om de sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen in kaart te brengen, de factoren op te sporen die deze afstand verklaren en de impact ervan op de sociale cohesie te analyseren. In deze publicatie focussen we eerst op twee subdimensies van sociaalculturele integratie: sociaal kapitaal en waardeoriëntaties. Vervolgens bespreken

we

drie

aspecten

van

sociale

cohesie:

wederzijdse

beeldvorming, discriminatiegevoelens en vertrouwen (in de overheid). De resterende subdimensies van sociaal-culturele integratie en de andere aspecten van sociale cohesie zullen in toekomstige publicaties aan bod komen.

28

2. Sociaal kapitaal 2.1. Inleiding In discussies over integratie wordt er vaak van uitgegaan dat de contacten die allochtonen in de eigen gemeenschap opbouwen het integratieproces vertragen, omdat ze ertoe zouden leiden dat allochtonen minder met autochtonen omgaan. Toch vonden we in eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren geen bevestiging voor de bewering dat het ene het andere uitsluit of afremt. Integendeel, een diepgaande analyse van de vriendschapsrelaties en contacten tussen buren wees uit dat wie veel sociale contacten heeft in de eigen gemeenschap doorgaans ook veel contacten heeft in de autochtone gemeenschap. 69 In dit hoofdstuk gaan we na of deze bevinding veralgemeend kan worden van de Limburgse situatie naar de Vlaamse situatie. Ook onderzoeken we in welke mate allochtonen en autochtonen betrokken zijn bij het verenigingsleven.

2.2. Theoretisch kader Het begrip ‘sociaal kapitaal’ heeft de laatste decennia in de sociale wetenschappen enorm veel aandacht gekregen en is op verschillende niveaus

geconceptualiseerd.

Een

belangrijke

bijdrage

hiertoe

werd

geleverd door de Amerikaanse socioloog Putnam. In zijn veelbesproken publicatie Making Democracy Work verwijst hij met het begrip naar de aanwezigheid van normen van wederkerigheid, een sterke mate van veralgemeend

vertrouwen

engagement.

70

De

nadruk

sterke

op

en

netwerken

veralgemeend

van

vertrouwen

maatschappelijk en

normen

van

wederkerigheid contrasteert met de conceptualiseringen die uitgewerkt werden door Bourdieu en Coleman. 71 Terwijl Putnam vooral het accent legt op de rol van normen en waarden, omschrijven Bourdieu en Coleman sociaal kapitaal expliciet als een kenmerk van relaties tussen mensen. Een

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 70 Putnam, R. (1993). Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton University Press. 71 Bourdieu, P. (1980). Le capital social: notes provisoires. Actes de la recherche en sciences sociales, 31, pp. 2-3. Coleman, J. (1988). Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology, 94, pp. 95-120. 69

29

tweede belangrijk verschilpunt is dat zowel Bourdieu als Coleman sociaal kapitaal zien als een kenmerk van individuen. Beide auteurs beschouwen sociaal kapitaal als een set van hulpbronnen die individuen in de samenleving kunnen aanwenden om bepaalde doelen te bereiken. Putnam legt daarentegen vooral de nadruk op het maatschappelijke belang van sociaal kapitaal. Samenlevingen worden volgens Putnam gekenmerkt door meer of minder sociaal kapitaal en als gevolg daarvan door een versterking of afbrokkeling van het vertrouwen tussen burgers en van het vertrouwen waarop politieke instituties kunnen rekenen. In zijn latere werk Bowling Alone verruimt Putnam het begrip echter en stelt hij dat sociaal kapitaal zich niet alleen situeert op het collectieve niveau, maar ook op het individuele niveau: “the networks that constitute social capital also serve as conduits for the flow of helpful information that facilitates achieving our goals”. 72 Wat verstaat Putnam onder “networks”? Oorspronkelijk concentreerde hij zich

vooral

op

horizontale,

formele

associaties. 73

Met

horizontale

netwerken bedoelt de Amerikaanse socioloog netwerken die mensen met ongeveer dezelfde status en macht met elkaar verbinden. Verenigingen en politieke partijen vormen de belichaming van dergelijke netwerken. De idee is dat een dynamisch verenigingsleven een positief effect heeft op sociaal vertrouwen of samenwerking. In Bowling Alone verbreedt Putnam zijn sociaal kapitaal-concept en spreekt hij ook over netwerken als “ways in which we connect with friends and neighbours and strangers”. 74 Sociaal kapitaal heeft voor hem, wat het netwerkaspect betreft, dus zowel betrekking op formeel lidmaatschap van allerhande verenigingen, als op verschillende vormen van informele sociale verbondenheid (bijvoorbeeld restaurant- en cafébezoek, kaart spelen met vrienden, contacten met buren, …). Informele contacten genereren volgens Putnam minder vertrouwen dan formele contacten, maar hierover bestaat onder wetenschappers geen eensgezindheid. Zo suggereren Mondak en Mutz “that there may not be anything special about organizations per se to be a source of social capital”. 75 Ook Green en Brock geloven dat informele sociale contacten minstens even belangrijk zijn als formele lidmaatschappen: “neighbours

Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster. Putnam, R. (1993). Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton University Press. 74 Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster. 75 Mondak, J. and Mutz, D. (1997). What’s So Great About League Bowling? Paper presented at the annual meeting of the Midwest Political Science Association, April 1997, Chicago. 72 73

30

chatting with one another on their front porches may engender a sense of community no less strong than the one that may be created by attending a neighbourhood association meeting”. 76 Volgens Coffé en Vandeweyer vormen informele sociale contacten “het werkelijke weefsel van de maatschappij, haar basisweefsel” en zijn ze niet minder belangrijk dan de formele netwerken voor onderzoek over sociaal kapitaal. 77 De kwaliteit van informele sociale contacten kan wel, zoals Flap terecht opmerkt, sterk verschillen: gaande van oppervlakkig tot diepgaand, van incidenteel tot frequent. 78 Maar dat geldt eigenlijk ook voor formele contacten. Denken we bijvoorbeeld aan de soorten leden in een politieke partij: het passief lid, het lid dat vergaderingen bijwoont, de militant en het bestuurslid. In Bowling Alone vinden we ook een aanknopingspunt om het onderzoek over het samenleven van autochtonen en allochtonen en het onderzoek over sociaal kapitaal dichter bij elkaar te brengen. 79 Putnam beschrijft in dit werk twee verschillende manieren waarop individuen sociaal kapitaal kunnen verwerven. ‘Bonding’ of ‘verbindend’ sociaal kapitaal verwijst naar de sociale netwerken of relaties in homogene groepen. Deze vorm van sociaal kapitaal kunnen allochtonen bijvoorbeeld opbouwen in allochtone zelforganisaties. ‘Bridging’ of ‘overbruggend’ sociaal kapitaal heeft een heterogeen

karakter:

het

gaat

om

relaties

tussen

mensen

van

verschillende (etnisch-culturele) groepen. Denken we bijvoorbeeld aan het gemengde verenigingsleven of aan informele interetnische contacten in de buurt of de vriendenkring. Putnam is van mening dat zowel bonding als bridging sociaal kapitaal in vele omstandigheden positieve sociale effecten kunnen hebben, al geeft hij toe dat er in de Verenigde Staten nauwelijks data beschikbaar zijn die toelaten om deze vraag grondig te testen. Bovendien is hij zich ervan bewust dat bonding sociaal kapitaal, door de versterking van de in-group banden, in sommige gevallen zou kunnen leiden tot een negatieve houding t.a.v. de outgroup en dus negatieve effecten kan genereren. Voortbouwend op de conceptuele voorzet van Putnam, brengen we in dit hoofdstuk twee aspecten van de sociale verankering van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen uit Antwerpen, Gent en

Green, M. and Brock, T. (2005). Organizational Membership versus Informal Interaction: contributions to skills and perceptions that build social capital. Political Psychology, 26(1), pp. 1-25. 77 Coffé, H. and Vandeweyer, J. (2002). Sociaal kapitaal en partijkeuze. Paper presented at the tenth social-scientific congress, May 2002, Amsterdam. 78 Flap, H. (1999). Creation and Returns of Social Capital, a New Approach. La Revue Tocqueville, 20, pp. 5-26. 79 Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster. 76

31

Genk in kaart. 80 Concreet bestuderen we hun contacten met buren en hun lidmaatschap van verenigingen. De Survey Integratie bevat ook gegevens over

de

samenstelling

van

de

vriendengroep,

maar

een

eerste

verkennende analyse van deze gegevens bracht aan het licht dat er tijdens het interview mogelijk misverstanden zijn ontstaan met betrekking tot deze vragen. Meer gedetailleerde analyses – die niet haalbaar waren binnen het tijdsbestek van deze publicatie – moeten hierover uitsluitsel geven.

2.3. Contact met buren

2.3.1 Vergelijking van etnisch-culturele groepen Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren wees uit dat Turkse allochtonen meer contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap dan Marokkaanse allochtonen. Bovendien hebben ze meer contact met autochtone buren. 81 De vraag die zich nu stelt, is of deze bevindingen veralgemeenbaar zijn naar heel Vlaanderen. We vertrekken van de hypothese dat Turkse allochtonen, wat contacten met buren betreft, meer bonding én bridging sociaal kapitaal hebben opgebouwd dan Marokkaanse allochtonen en gaan na of deze hypothese bevestigd wordt. Een andere interessante vraag is of autochtonen meer of minder babbelen met buren van Marokkaanse afkomst dan met buren van Turkse afkomst. Dit aspect werd in Genk en Houthalen-Helchteren niet onder de loep genomen. Aangezien de Turkse gemeenschap in Gent en Genk veel groter is dan de Marokkaanse, verwachten we dat autochtonen vaker een babbeltje

doen

allochtonen.

met

Turkse

allochtonen

dan

met

Marokkaanse

82

Omwille van de leesbaarheid spreken we over ‘autochtonen’. Meer specifiek nemen we volgende groep onder de loep: ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde’. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 81 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 82 Op 1 januari 2008 telde men in Antwerpen 35.803 mensen van Marokkaanse afkomst en 11.689 mensen van Turkse afkomst. In Gent en Genk zijn de Turkse allochtonen de grootste groep: 13.718 Turkse allochtonen tegenover 3.637 Marokkaanse allochtonen in Gent en 10.632 Turkse allochtonen tegenover 3.025 Marokkaanse allochtonen in Genk. Bron: Studiedienst Stadsobservatie Antwerpen, Dienst Informatieverwerking Stad Gent en Dienst Bevolking Stad Genk. 80

32

Tabel 2 geeft weer hoe dikwijls allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren. De resultaten maken duidelijk dat Turkse allochtonen iets vaker een praatje slaan met autochtone buren dan Marokkaanse allochtonen. Van de Turkse allochtonen doet een kleine 25% dat elke dag, van de Marokkaanse allochtonen babbelt 21% dagelijks met autochtone buren. Het aandeel respondenten dat nooit met buren van Vlaamse afkomst praat, is groter in de Marokkaanse gemeenschap dan in de Turkse gemeenschap (13,4% + 1,6% versus 7,8% + 1,5%). Tabel 2: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren Marokkaanse

Turkse

allochtonen

allochtonen

Elke dag

20,9%

24,7%

Meerdere keren per week

32,4%

30,2%

31,2%

Ongeveer één keer per week

20,2%

18,9%

19,4%

Ongeveer één keer per maand

5,5%

12,8%

9,7%

Enkele keren per jaar

5,9%

4,1%

4,9%

Nooit

13,4%

7,8%

10,2%

Totaal 23,1%

Geen autochtonen in mijn buurt

1,6%

1,5%

1,5%

Totaal

253

344

597

Chi²: P = .023

100%

100%

100%

Turkse allochtonen hebben ook meer contact met buren uit de eigen gemeenschap (zie tabel 3). De verschillen tussen de twee etnischculturele groepen zijn behoorlijk groot. Terwijl bijna 47% van de Turkse allochtonen dagelijks een babbeltje doet met buren van Turkse afkomst, praat ‘slechts’ 31% van de Marokkaanse allochtonen elke dag met buren van Marokkaanse afkomst. Opvallend is dat ongeveer 16% van de Marokkaanse allochtonen nooit met buren uit de eigen gemeenschap praat (omdat er geen Marokkaanse allochtonen in de buurt wonen of omdat ze geen contact zoeken).

33

Tabel 3: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met buren uit de eigen gemeenschap Marokkaanse

Turkse

allochtonen

allochtonen

Elke dag

31,2%

46,8%

40,3%

Meerdere keren per week

30,8%

31,3%

31,1%

Ongeveer één keer per week

11,5%

13,2%

12,5%

Ongeveer één keer per maand

5,9%

3,1%

4,3%

Enkele keren per jaar

4,7%

2,0%

3,1%

Nooit

9,1%

1,7%

4,8%

Geen Marok./Turkse allochtonen in mijn buurt

6,7%

2,0%

3,9%

Totaal

253

355

608

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

Totaal

De tabellen 2 en 3 bevestigen onze hypothese dat Turkse allochtonen, wat contacten met buren betreft, meer bridging en bonding sociaal kapitaal hebben opgebouwd dan Marokkaanse allochtonen. Autochtonen lijken op het eerste gezicht iets meer te babbelen met buren van Turkse afkomst dan met buren van Marokkaanse afkomst (zie tabel 4). Een goede 32% praat minstens één keer per week met Turkse allochtonen uit de buurt, terwijl een goede 26% minstens één keer per week met Marokkaanse allochtonen uit de buurt praat. Toch kunnen we onze hypothese over autochtonen niet zomaar bevestigen, want de verschillen zijn statistisch niet significant.

34

Tabel 4: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van Marokkaanse en Turkse afkomst Met buren van Marokkaanse

Met buren van

afkomst

Turkse afkomst

Elke dag

6,2%

6,8%

Meerdere keren per week

10,7%

13,1%

Ongeveer één keer per week

9,5%

12,2%

Ongeveer één keer per maand

10,1%

9,2%

Enkele keren per jaar

11,9%

14,8%

Nooit

42,7%

38,0%

Geen Marok./Turkse allochtonen in buurt

8,9%

5,9%

Totaal

337

337

Chi²: NS

100%

100%

Tot slot geven we in tabel 5 ter informatie nog weer hoe vaak autochtonen een babbeltje doen met autochtone buren. De antwoordverdeling leert ons dat ze veel meer omgaan met autochtone buren dan met buren van Turkse of Marokkaanse afkomst. Interessanter is echter de bevinding dat ze minder van deze vorm van bonding sociaal kapitaal hebben opgebouwd dan Turkse allochtonen. Eerdere aanwijzingen daarover uit Genk en Houthalen-Helchteren worden duidelijk bevestigd. 83 Tabel 5: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met autochtone buren Elke dag

25,3%

Meerdere keren per week

32,8%

Ongeveer één keer per week

20,3%

Ongeveer één keer per maand

8,8%

Enkele keren per jaar

8,8%

Nooit

3,9%

Er wonen geen autochtonen in mijn buurt 0,1% Totaal

341 100%

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.

83

35

2.3.2 Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen Nu

we

een

algemeen

beeld

hebben

van

de

burencontacten

van

Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen, kunnen we inzoomen op de vraag welke factoren de frequentie beïnvloeden waarmee Marokkaanse en Turkse allochtonen babbelen met autochtone buren. Hier komt dan meteen ook de relatie tussen bonding en bridging sociaal kapitaal aan bod. De vraag welke factoren een invloed uitoefenen op het contact van allochtonen met autochtone buren kan beantwoord worden door een multiple regressieanalyse uit te voeren. In deze analyse laten we de autochtone

respondenten

buiten

beschouwing.

Ook

de

allochtone

respondenten die in een buurt zonder autochtone Vlamingen wonen, nemen we niet onder de loep. De literatuur bevat heel wat suggesties voor hypothesen over mogelijke determinanten: Stap 1: achtergrondkenmerken. In de eerste stap van de analyse nemen we alleen achtergrondkenmerken op: de etnisch-culturele afkomst (0 = Turkse afkomst of 1 = Marokkaanse afkomst), het geslacht (0 = vrouw of 1 = man), het opleidingsniveau, de leeftijd, de eigen inschatting van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt (van ‘1 = bijna alleen mensen van een andere afkomst’ tot ‘5 = bijna alleen mensen van Vlaamse afkomt’), het aantal jaren dat de respondent in België woont en de stad waar de respondent woont (Antwerpen, Gent of Genk = referentiecategorie). Onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren wees uit dat Turkse allochtonen vaker een babbeltje doen met autochtone buren dan Marokkaanse allochtonen. 84 Leeftijd had een negatief effect, terwijl de verblijfsduur

in

België een

positieve invloed uitoefende.

Naarmate

allochtonen jonger zijn, slaan ze in Genk en Houthalen-Helchteren vaker een praatje met autochtone buren en die vorm van contact neemt ook toe naarmate ze langer in België wonen. We nemen deze bevindingen als hypothese voor onze nieuwe analyse. We merken wel op dat meer gedetailleerde analyses op de Limburgse data aan het licht brachten dat het

effect

van

leeftijd

en

verblijfsduur

onrechtstreeks

verliep

via

taalkennis. Naarmate de Limburgse allochtonen jonger zijn en langer in

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.

84

36

België wonen, beheersen ze de Nederlandse taal beter, wat hen meer mogelijkheden biedt en stimuleert om te babbelen met autochtone buren. Verder verwachten we dat allochtone vrouwen minder vaak contact hebben met autochtone buren dan allochtone mannen, omdat ze minder deelnemen aan het publieke leven. Zo wees onderzoek in Duitsland en Frankrijk bijvoorbeeld uit dat allochtone vrouwen minder participeren in verenigingen. 85 Gijsberts en Dagevos stelden in Nederland vast dat hooggeschoolde allochtonen in hun vrije tijd meer omgaan met autochtonen dan laaggeschoolde allochtonen. 86 Dit is een vaststelling die aansluit bij de klassieke

assimilatietheorie,

waarin

integratie hand in hand gaan. 87

structurele

en

sociaal-culturele

Op basis van deze aanwijzingen

vermoeden we dat er een positief effect van opleiding uitgaat op contact met autochtone buren. Gijsberts en Dagevos constateerden ook dat de mate waarin etnischculturele minderheden met autochtonen omgaan, samenhangt met de buurt waar ze wonen. Hoe groter het aandeel allochtonen in de buurt, hoe minder contacten allochtonen hebben met autochtonen. In Nederland vond eerder ook van der Laan Bouma-Doff een bevestiging voor wat zij de ‘isolatiethese’ noemt: ruimtelijke segregatie doet het contact van etnischculturele minderheden met autochtonen afnemen. 88 Voor onze analyse betekent dit dat het contact met autochtone buren waarschijnlijk toeneemt naarmate het aandeel allochtonen in de buurt kleiner is. Tot slot nemen we in het eerste regressiemodel ook de variabele ‘stad’ op om na te gaan hoe groot de invloed van de lokale stedelijke context is. Met betrekking tot deze variabele beschikken we niet over eerdere bevindingen uit de literatuur, wat impliceert dat we over het effect van de woonplaats niet kunnen vooruitblikken.

Diehl, C. (2001). Die Partizipationsmuster türkischer Migranten in Deutschland: Ergebnisse einer Gemeindestudie. Zeitschrift für Ausländerrecht und Ausländerpolitik, 21(1), pp. 29-35. Tribalat, M. (1995). Sociabilité. In M. Tribalat (red.), Enquête Mobilité Géographique et Insertion Sociale. Rapport Final (pp. 419-442). Paris: Institut National d’Etudes Démographiques. 86 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 87 Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life. The role of race, religion and national origins. New York: Oxford University Press. 88 Van der Laan Bouma-Doff, W. (2004). Begrensd contact. De relatie tussen ruimtelijke segregatie van allochtonen en de mate van contact met autochtonen. Mens & Maatschappij (79)4, pp. 348-366. 85

37

Stap 2: taalkennis. De beheersing van de Nederlandse taal bleek in Genk en Houthalen-Helchteren een cruciale determinant van contact met autochtone buren te zijn. 89 Om het effect van taalkennis te testen, nemen we een schaal van twee items in de analyse op: het eerste item geeft aan in welke mate men Nederlandstalige brieven en folders begrijpt, het tweede item geeft aan in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Het gaat in beide gevallen om de eigen inschatting van de respondent. We verwachten dat allochtonen vaker een praatje slaan met autochtone buren naarmate ze een betere (passieve) taalkennis hebben. Stap 3: bonding sociaal kapitaal. In Bowling Alone merkt Putnam op dat bonding sociaal kapitaal, door de versterking van de in-group banden, in sommige gevallen zou kunnen leiden tot een negatieve houding t.a.v. de outgroup en dus negatieve effecten kan genereren. 90 Frequent contact met allochtone buren zou dus contacten met autochtone buren in de weg kunnen staan. Onderzoek in Brussel en Limburg wees echter uit dat het opbouwen van veel bonding sociaal kapitaal kan samengaan met de verwerving van veel bridging sociaal kapitaal. 91 Contact met allochtone buren zou een opstap kunnen vormen voor contact met de ruimere buurtgemeenschap. Om deze tegengestelde hypothesen te testen, voegen we de frequentie van het contact met buren uit de eigen gemeenschap aan de analyse toe.

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 90 Putnam, R. (2000) Bowling alone. New York: Simon & Schuster. 91 Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Dubbel burgerschap: een generatievergelijkende studie bij Turken en Marokkanen in Brussel. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 149-180). Brussel: VUBPress. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 89

38

Tabel 6: Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen (contact met autochtone buren) ** p < .05 - * p < .1

Stap 1

Stap 2

Stap 3

R² = .06

R² = .08

R² = .18

Standardized coefficients (Constante)

Std. Error

Standardized coefficients

0,315

Std. Error

Standardized coefficients

0,434

Std. Error 0,496

Etnisch-culturele afkomst

-0,052

0,132

-0,068

0,130

0,008

0,127

Geslacht

0,111**

0,132

0,080*

0,130

0,039

0,124

Opleidingsniveau

0,081*

0,021

0,025

0,021

0,067

0,020

Leeftijd

-0,079

0,007

0,095

0,008

0,132**

0,008

Perceptie etnisch-culturele samenstelling van de buurt

0,051

0,059

0,038

0,058

0,122**

0,057

Aantal jaren woonachtig in België

0,183**

0,007

0,045

0,008

-0,022

0,008

Antwerpen (ref. categorie: Genk)

0,061

0,161

0,099**

0,159

0,071

0,152

Gent (ref. categorie: Genk)

0,071

0,161

0,075

0,156

0,066

0,149

0,249**

0,074

0,276**

0,070

0,347**

0,045

Passieve kennis van het Nederlands

Frequentie babbel met allochtone buren

39

De resultaten van stap 1 (zie tabel 6) maken duidelijk dat slechts enkele achtergrondkenmerken invloed uitoefenen op de frequentie van het contact met autochtone buren. Alleen het geslacht en de verblijfsduur hebben een significant effect op het .05-niveau. Mannen babbelen vaker met autochtone buren dan vrouwen en het contact neemt toe naarmate allochtonen langer in België wonen. Beide bevindingen bevestigen de vooropgestelde hypothesen. Op het .1-niveau gaat er ook nog een positief effect uit van het opleidingsniveau. We merken op dat er onder controle van deze variabelen geen invloed uitgaat van de etnisch-culturele afkomst. Stap 2 leert ons dat de verblijfsduur een onrechtstreeks effect uitoefent via taalkennis. Hoe langer allochtonen in België wonen, hoe beter ze de Nederlandse taal beheersen. Taalkennis oefent op zijn beurt een positief effect uit op het contact met autochtone buren. Naarmate allochtonen het Nederlands beter beheersen, babbelen ze vaker met buren van Vlaamse afkomst. Ook het opleidingsniveau heeft een onrechtstreekse invloed via taalkennis. Tot slot bevestigen onze resultaten de bevinding in Genk en HouthalenHelchteren dat er een positief verband bestaat tussen de verwerving van bonding sociaal kapitaal en de verwerving van bridging sociaal kapitaal. Allochtonen die veel contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap, hebben ook veel contact met autochtone buren.

2.4. Lidmaatschap van verenigingen

2.4.1 Vaststellingen uit de literatuur en hypothesen Allochtonen

hebben

in

Vlaanderen

een

vrij

sterk

verenigingsleven

uitgebouwd. Al van bij de aankomst van de eerste Marokkaanse en Turkse arbeidskrachten in de jaren vijftig van de vorige eeuw ontstonden er organisaties, al dan niet ondersteund door het herkomstland, die tot doel hadden sociale, educatieve, religieuze of culturele belangen van de minderheidsgroepen te behartigen. 92 Uit een telling in de provincie Limburg blijkt dat er een 380-tal allochtone verenigingen actief zijn. 93 Het absolute aantal verenigingen per etnisch-

Sierens, S., Pinxten, H. & Verlot, M. (2001). Effecten van het sociaal-cultureel beleid voor allochtonen. Eindrapport. Gent: Universiteit Gent. 93 Daemen, B., Janssen, D. & Kuijpers, A. (2008). Jaarboek integratie en migratie Limburg 2008. Hasselt: Provinciaal Integratiecentrum Limburg. 92

40

culturele groep geeft de indruk dat het vooral de Italiaanse

124

en Turkse

90

allochtonen zijn die zich hebben verenigd. Ook de Marokkaanse , Poolse14 26

en Griekse11 allochtonen hebben eigen verenigingen in de provincie Limburg, maar minder. Houdt men rekening met de vertegenwoordiging van deze allochtone groepen in de Limburgse bevolking, dan blijkt echter dat de organisatiegraad het hoogst is bij de Poolse allochtonen, gevolgd door de Italiaanse, Griekse, Turkse en Marokkaanse allochtonen. Een telling van allochtone verenigingen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest levert op het eerste gezicht (voor de Turkse en Marokkaanse gemeenschap) een ander beeld op: tussen 1998 en 2003 waren er 351 Maghrebijnse en 159 Turkse verenigingen zonder winstgevend doel (vzw’s) actief. Maar in verhouding tot de respectieve populaties zijn er ook in Brussel meer Turkse dan Maghrebijnse verenigingen. 94 De inventarisaties in Limburg en Brussel suggereren dat de formele organisatiegraad van Marokkaanse allochtonen lager ligt dan die van Turkse allochtonen. Wellicht heeft dit onder meer te maken met de opstelling van de Marokkaanse overheid, die initiatieven van de eerste arbeidsmigranten afremde. Ook de heterogene samenstelling van de Marokkaanse gemeenschap en de interne tegenstellingen zijn niet bevorderlijk voor de uitbouw van een bloeiend verenigingsleven. 95 Interessanter nog dan de vraag of allochtonen zich organiseren, is de vraag of ze participeren in organisaties. De oprichting van een vereniging is meestal een zaak van enkele personen, maar in welke mate bereiken zij de rest van de gemeenschap? Allochtonen kunnen bovendien niet alleen participeren in eigen organisaties (bonding sociaal kapitaal), maar ze kunnen zich ook aansluiten bij autochtone of gemengde verenigingen (bridging sociaal kapitaal). Of

en

in

welke

verenigingen

Turkse

en

Marokkaanse

allochtonen

participeren, was al meermaals het voorwerp van onderzoek. Het Brusselse minderhedenonderzoek van 1999 kwam tot de bevinding dat allochtonen gemiddeld genomen relatief weinig participeren in het verenigingsleven. 96 De participatiegraad van Turkse allochtonen bleek wel

Jacobs, D. & Swyngedouw, M. (2006). Het verenigingsleven van allochtonen van Marokkaanse en Turkse origine te Brussel. In B. Khader, M. Martiniello, A. Rea & C. Timmerman (reds.), Immigratie en integratie anders denken. Een Belgisch interuniversitair initiatief (pp.131-152). Brussel: Bruylant. 95 Sierens, S., Pinxten, H. & Verlot, M. (2001). Effecten van het sociaal-cultureel beleid voor allochtonen. Eindrapport. Gent: Universiteit Gent. 96 Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Dubbel burgerschap: een generatievergelijkende studie bij Turken en Marokkanen in Brussel. In M. Swyngedouw, K. Phalet, & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. 94

41

hoger te zijn dan die van Marokkaanse allochtonen. Verder viel het op dat een deel van de Brusselse Turken een actieve participatie in eigen verenigingen combineert met een actieve deelname aan het autochtone verenigingsleven. Onze bevraging in 2006 van Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen uit Houthalen-Helchteren en Genk toonde aan dat het lidmaatschap van verenigingen beduidend lager ligt in de allochtone gemeenschappen dan bij autochtonen uit minder bemiddelde wijken. 97 Terwijl zowel van de Turkse als van de Marokkaanse allochtonen slechts één op vier lid is van één of meerdere verenigingen, is van de autochtonen één op twee lid. Meer gedetailleerde cijfers suggereren dat Turkse allochtonen meer in eigen organisaties en minder in autochtone verenigingen participeren dan Marokkaanse allochtonen. Ook in de ons omringende landen werd interessant onderzoek uitgevoerd over de participatiegraad van allochtonen. Een grootschalige landelijke survey in Frankrijk bracht aan het licht dat de participatiegraad van mannen veel hoger is dan die van vrouwen. 98 Dit verschil is het grootst bij de Turkse allochtonen: 22% van de mannen zegt lid te zijn van een vereniging tegenover slechts 5% van de vrouwen. Het aandeel mannen en vrouwen in de Marokkaanse gemeenschap dat participeert, bedraagt respectievelijk 15% en 9%. Een studie in de Duitse stad Mannheim wees op een belangrijk effect van leeftijd: naarmate Turkse allochtonen ouder zijn, participeren ze minder in Duitse en meer in Turkse verenigingen. 99 Naast verschillen tussen de leeftijdscategorieën

stelden

de

onderzoekers

ook

verschillen

vast

naargelang het geslacht: beduidend meer Turkse mannen zijn lid van een vereniging dan Turkse vrouwen. Dit geldt zowel voor het lidmaatschap van Turkse verenigingen als voor het lidmaatschap van autochtone Duitse verenigingen. In Nederland maakte de landelijke SPVA-survey duidelijk dat de algemene lidmaatschapcijfers

van

Turkse

en

Marokkaanse

allochtonen

geen

Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109-148). Brussel: VUBpress. 97 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 98 Tribalat, M. (1995). Sociabilité. In M. Tribalat (red.), Enquête Mobilité Géographique et Insertion Sociale. Rapport Final (pp. 419-442). Paris: Institut National d’Etudes Démographiques. 99 Halm, D. & Sauer, M. (2004) Freiwilliges engagement van Türkinnen und Türken in Deutschland. Zeitschrift für Ausländerpolitik und Ausländerrecht, 11-12, pp. 416424.

42

verschillen vertonen. 100 De onderzoekers focusten op de participatie in sport- en gezelligheidsverenigingen. Als Turkse allochtonen in Nederland lid zijn van een vereniging, zijn ze wel vooral lid van verenigingen waar personen van de eigen etnisch-culturele groep komen. Marokkaanse allochtonen zijn in Nederland iets minder op hun eigen groep gericht. Het onderzoek wees verder uit dat er behoorlijke verschillen zijn naargelang de leeftijd van de respondenten: het lidmaatschap van een vereniging (in het algemeen) neemt toe naarmate allochtonen jonger zijn. Ook de Rotterdam Jongeren Survey bevat informatie over de participatie van allochtonen in verenigingen. 101 Een vergelijking tussen 1999 en 2006 legt aanzienlijke maatschappelijke ontwikkelingen bloot: terwijl in 1999 Turkse en Marokkaanse jongeren van 18 tot en met 30 jaar aangaven vaker te participeren in eigen organisaties dan in autochtone of gemengde verenigingen, is dit in 2006 niet langer het geval. Marokkaanse jongeren blijken in vergelijking met 1999 minder in sport-, ontspannings- en jongerenverengingen van de eigen gemeenschap te participeren en meer betrokken participatie

te

zijn

van

bij

Turkse

autochtone

of

gemengde

jongeren

in

organisaties

verenigingen. van

de

De

eigen

gemeenschap liep slechts licht terug, maar hun betrokkenheid bij autochtone of gemengde verenigingen is wel gestegen. Op basis van de besproken bevindingen in binnen- en buitenland formuleren we hypothesen voor een vergelijking van de etnisch-culturele groepen: Allochtonen nemen (veel) minder deel aan het verenigingsleven dan autochtonen. De algemene lidmaatschapcijfers van Turkse en Marokkaanse allochtonen verschillen niet significant. Marokkaanse allochtonen sluiten zich meer aan bij het autochtone verenigingsleven dan Turkse allochtonen. Turkse allochtonen participeren meer in eigen verenigingen dan Marokkaanse allochtonen. Daarnaast verwachten we ook verschillen binnen de allochtone groepen:

Breedveld, K., Bronneman-Helmers, R., Dagevos, J., de Haan, J., Hoff, S., Kreuzenkamp, S., Kwekkeboom, R., Timmermans, J. & Zeijl, E. (2002). Sociale cohesie binnen een aantal maatschappelijke sectoren. In S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 75-142). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 101 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: van Gorcum. 100

43

Allochtone mannen participeren meer in het verenigingsleven dan allochtone vrouwen. Allochtone jongeren zijn meer lid van een vereniging dan allochtone ouderen.

2.4.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen Om het lidmaatschap van verenigingen in kaart te brengen, werken we in twee stappen. Eerst onderzoeken we in welke mate autochtonen en allochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent lid zijn van een vereniging of club. Vervolgens staan we stil bij de etnisch-culturele samenstelling van de organisaties waarvan ze lid zijn. Tabel 7: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs Autochtonen

Turkse

Marokkaanse

allochtonen

allochtonen

Totaal

Ja

39,8%

20,1%

20,5%

27,2%

Nee

60,2%

79,9%

79,5%

72,8%

Totaal

339

353

259

951

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

In overeenstemming met onze verwachtingen ligt het lidmaatschap van verenigingen of clubs in de allochtone gemeenschappen lager dan bij de autochtonen. Terwijl van de Turkse en Marokkaanse allochtonen ongeveer één op vijf bevraagden aangeeft lid te zijn van één of meerdere verenigingen, zegt van de autochtone respondenten ongeveer 40% lid te zijn van minstens één vereniging of club. Tussen de twee allochtone groepen is er geen significant verschil. Participeren allochtonen vooral in eigen verenigingen of nemen ze vooral deel aan het autochtone verenigingsleven? Zijn er verschillen tussen Turkse en Marokkaanse allochtonen en vinden ook autochtone Vlamingen hun weg naar allochtone organisaties? Om hierop een antwoord te kunnen formuleren, stelden we tijdens het interview twee bijkomende vragen aan de respondenten die van één of meerdere verenigingen lid zijn. Een eerste vraag focuste op het lidmaatschap van verenigingen of clubs met minstens de helft leden van een andere etnisch-culturele afkomst.

44

Tabel 8: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) met minstens de helft leden van 102 een andere etnisch-culturele afkomst Autochtonen

Turkse

Marokkaanse

allochtonen

allochtonen

Totaal

Geen

85,5%

61,8%

59,2%

73,8%

Eén

12,2%

23,5%

30,6%

19,0%

Twee of meer

2,3%

14,7%

10,2%

7,3%

Totaal

131

68

49

248

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

Van de Marokkaanse allochtonen die lid zijn van een vereniging of club geeft ongeveer 41% aan lid te zijn van een vereniging met minstens de helft leden van Vlaamse afkomst. Bij de Turkse allochtonen die lid zijn van een vereniging is dat een goede 38%. We wijzen erop dat onze dataset slechts een beperkt aantal allochtone leden bevat en dat deze percentages dus slechts ruwe indicaties zijn. Omwille van het beperkte aantal allochtone leden in het bestand kunnen we de verschillen tussen de Marokkaanse allochtonen en de Turkse allochtonen niet statistisch testen. De hypothese dat Marokkaanse allochtonen meer dan Turkse allochtonen in het autochtone verenigingsleven participeren lijkt echter niet op een uitgesproken manier door onze cijfers ondersteund te worden. Tabel 9: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) van de eigen gemeenschap Turkse

Marokkaanse

allochtonen

allochtonen

22,6%

21,1%

23,1%

22,3%

Eén

44,4%

57,7%

63,5%

52,0%

Twee of meer

33,1%

21,1%

13,5%

25,8%

Totaal

133

71

52

256

Chi²: P = .045

100%

100%

100%

100%

Autochtonen Geen

Totaal

Van de Turkse allochtonen die lid zijn van een vereniging of club is ongeveer 79% lid van een vereniging met uitsluitend of vrijwel uitsluitend leden van Turkse afkomst. Van de Marokkaanse leden zegt 77% lid te zijn van een vereniging of club met alleen of bijna alleen Marokkaanse leden. Hoewel deze percentages suggereren dat Turkse allochtonen nauwelijks meer dan Marokkaanse allochtonen participeren in eigen verenigingen of clubs, merken we wel op dat het meervoudig lidmaatschap van eigen

Autochtone Vlamingen voor de Turkse en Marokkaanse allochtonen, Turkse of Marokkaanse allochtonen voor de autochtonen. 102

45

organisaties in de Turkse gemeenschap meer lijkt voor te komen. Ook hier gaat het slechts om indicaties. Zoomen we in op de soort vereniging, dan blijkt dat bij de allochtonen sportverenigingen en religieuze verenigingen veruit het populairst zijn. Van de allochtone respondenten die zeggen lid te zijn van een vereniging (N=124), is 43% lid van een sportclub. Een bijna even grote groep zegt lid te zijn van een religieuze vereniging (42%). Bij de autochtone leden (N=135) is de sportclub ook de populairste vereniging (57% van de leden is er bij aangesloten), maar religieuze verenigingen hebben op de autochtonen veel minder aantrekkingskracht (6%). De op één na belangrijkste soort vereniging bij de autochtonen is de muziek-, zang-, dans-,

toneel-

of

kunstvereniging

(16%

van

de

leden

is

er

bij

aangesloten).

2.4.3 Verschillen binnen groepen Gezien het beperkte absolute aantal allochtonen in ons databestand dat lid is van een

autochtone vereniging, is het niet mogelijk om via een

multivariabelenanalyse op zoek te gaan naar factoren die bepalen dat allochtonen meer of minder participeren in autochtone organisaties. We beperken ons bijgevolg tot een aantal verkennende bivariate analyses waarbij de algemene lidmaatschapsvariabele (lid van één of meerdere verenigingen of clubs) gekruist wordt met enkele achtergrondkenmerken (het geslacht, de leeftijd en de stad waar de respondenten wonen).

46

Tabel 10: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs per geslacht, leeftijdscategorie en stad (allochtonen) Geslacht Man

Vrouw

Totaal

Ja

27,4%

12,8%

27,2%

Nee

72,6%

87,2%

72,8%

Totaal

314

298

612

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

Leeftijdscategorie 18-30

31-50

51-70

Totaal

Ja

19,3%

18,6%

28,6%

20,3%

Nee

80,7%

81,4%

71,4%

79,7%

Totaal

259

269

84

612

Chi²: P = .122

100%

100%

100%

100%

Antwerpen

Genk

Gent

Totaal

Stad

Ja

19,3%

22,7%

18,4%

20,1%

Nee

80,7%

77,3%

81,6%

79,9%

Totaal

197

207

207

611

Chi²: NS

100%

100%

100%

100%

Een opsplitsing naar geslacht leert ons dat significant meer allochtone mannen lid zijn van een vereniging of club dan allochtone vrouwen. Deze bevinding

bevestigt

de

vooropgestelde

hypothese.

De

stelling

dat

allochtone jongeren meer participeren dan allochtone ouderen moeten we weerleggen. Uit de resultaten blijkt dat het net de oudere allochtonen zijn die meer participeren in verenigingen en clubs (verschil leeftijdscategorie 31-50 – leeftijdscategorie 51-70: p = .050; verschil leeftijdscategorie 1830 – leeftijdscategorie 51-70: p = .073). Ten slotte toont de analyse aan dat er geen verband bestaat tussen de stad waar allochtonen wonen en het lidmaatschap van verenigingen. 103

Een gelijkaardige analyse voor de autochtone respondenten levert geen enkel significant verband op (noch voor geslacht, noch voor leeftijd, noch voor stad). 103

47

2.5. Besluit In discussies over het belang van sociaal kapitaal voor het samenleven in een

multiculturele

maatschappij

worden

wel

eens

kanttekeningen

geplaatst bij de verwerving van bonding sociaal kapitaal. Veelvuldige contacten in de eigen etnisch-culturele gemeenschap zouden leiden tot een terugplooien op de eigen gemeenschap. Onze resultaten tonen echter aan dat dit in de praktijk niet het geval is. Marokkaanse en Turkse allochtonen die veel contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap, hebben ook veel contact met autochtone buren. Een andere belangrijke bevinding is dat allochtonen relatief weinig participeren

in

het

verenigingsleven.

Terwijl

van

de

autochtone

respondenten 40% lid is van een vereniging of club, is zowel van de Marokkaanse als van de Turkse allochtonen slechts 20% lid. Allochtone mannen participeren meer in het verenigingsleven dan allochtone vrouwen en 51 tot 70-jarigen zijn meer betrokken bij organisaties en clubs dan 18 tot 30-jarigen en 31 tot 50-jarigen. Als allochtonen lid worden, is dat in de meerderheid van de gevallen van een vereniging waar vooral mensen van de eigen gemeenschap komen. Samenvattend kunnen we stellen dat allochtonen hun sociaal kapitaal eerder op een informele dan op een formele manier opbouwen. Dat bijna de helft van de Turkse allochtonen dagelijks een babbeltje doet met buren uit de eigen gemeenschap, maakt duidelijk hoe belangrijk het buurtleven is voor het sociale weefsel.

48

3. Waardeoriëntaties 3.1. Inleiding Wie het samenleven van autochtonen en allochtonen onderzoekt, kan niet heen om het thema ‘waarden en normen’. Verschillen in waarden en normen hebben een grote invloed op het samenleven van autochtonen en allochtonen en de sociale cohesie. Rokeach, Smith & Evans stellen bijvoorbeeld dat gemeenschappelijke opvattingen aan de basis liggen van groepsvorming en dat afwijkende opinies een belangrijk element vormen in het proces van negatieve stereotypering. 104 Arend Odé toonde in Nederland de invloed van normen en waarden op structurele integratie aan door een verband vast te stellen tussen de mate waarin allochtonen zich de “westerse normen en waarden” hebben eigengemaakt en hun maatschappelijke positie. 105 Naarmate allochtonen modernere opvattingen hebben, is het functieniveau van het beroep hoger en de kans op werkloosheid

kleiner.

Wellicht

is

er

sprake

van

een

wederzijdse

beïnvloeding. In dit hoofdstuk stellen we ons drie vragen: (1) in welke mate verschillen de waardeoriëntaties van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen, (2) welke verschillen bestaan er binnen de allochtone gemeenschappen en (3) hoe kunnen we die verschillen verklaren? Inhoudelijk staan we stil bij sociaaleconomische kwesties, ethische discussiepunten, de vrijheid van meningsuiting en man-vrouwrolopvattingen.

3.2. Sociaaleconomische en culturele opiniedimensie

3.2.1 Theoretisch kader Om

de

waardeoriëntaties

van

Turkse

allochtonen,

Marokkaanse

allochtonen en autochtonen te bestuderen, maken we gebruik van het theoretische kader van Middendorp en Felling & Peeters. 106 Zij stellen met

Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 105 Odé, A. (2002). Ethnic-cultural and socio-economic integration in the Netherlands. A comparative study of Mediterranean and Carribean minority groups. Assen: Van Gorcum. 106 Middendorp, C. (1979). Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en conservatisme in de jaren ’60 en ’70. Meppel/Amsterdam: Boom; 104

49

betrekking tot sociaal-politieke waardeoriëntaties dat de klassieke linksrechts

tegenstelling

zich

in

de

postindustriële

samenleving

heeft

ontdubbeld in een sociaaleconomische en een onafhankelijke culturele dimensie, beide variërend van ‘progressief’ tot ‘conservatief’. Sociaaleconomische progressiviteit houdt het streven naar ‘gelijkheid’ in door onder meer te pleiten voor overheidsingrepen in de economie, sterke vakbonden en minder grote inkomensverschillen. Sociaaleconomisch conservatisme stelt daarentegen ‘vrijheid’ centraal. Zij die conservatief zijn, beklemtonen het privé-initiatief, concurrentiestrijd en een inperking van de macht van vakbonden. Op cultureel vlak is de verhouding tussen de

basiswaarden

vrijheid

en

gelijkheid

net

omgekeerd.

Culturele

progressiviteit stelt de vrijheid van het individu centraal: persoonlijke keuzevrijheid op ethisch vlak, bij de organisatie van het gezinsleven, vrijheid van meningsuiting, enz. Cultureel conservatieven leggen de klemtoon op gelijkheid: de traditionele maatschappelijke waarden en normen gaan boven individuele meningen of het persoonlijke geweten.

3.2.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen 3.2.2.1 Waar

situeren

Hypothesen

Marokkaanse

en

Turkse

allochtonen

zich

op

de

sociaaleconomische en culturele opiniedimensie? In welke mate verschilt de

allochtone

autochtonen?

107

waardebeleving De

literatuur

van helpt

die ons

van om

de

twee

geïnterviewde hypothesen

te

formuleren: één op basis van de socialeklassenkenmerken en één op basis van

de

etnisch-culturele

kenmerken

van

Marokkaanse

en

Turkse

allochtonen. Hypothese van de arbeiderscultuur: Uit verscheidene studies in de autochtone gemeenschap is gebleken dat arbeiders op cultureel vlak conservatiever zijn dan bedienden en hogere statusgroepen, maar dat ze progressiever zijn op sociaaleconomisch gebied. 108 Deze combinatie van

Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij, 59(4), pp. 339-362. 107 De geïnterviewde autochtonen zijn ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger ligt dan het stedelijke gemiddelde én waar het gemiddeld belastbaar inkomen kleiner is dan het stedelijke gemiddelde’. 108 Middendorp, C. (1979). Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en conservatisme in de jaren ’60 en ’70. Meppel/Amsterdam: Boom; Lipset, S.M. (1981). Political man, the social basis of politics. Baltimore: John Hopkins University; De Witte, H. & Billiet, J. (1999). Economic and cultural conservatism in Flanders. In search of concepts, determinants and impact on voting behaviour. In H. De Witte &

50

economische progressiviteit en cultureel conservatisme wordt ‘de paradox van de arbeiderscultuur’ genoemd. Bij bedienden en hogere beroepen neemt men het omgekeerde ideologische profiel waar. Op basis van de socialeklassenkenmerken van Marokkaanse en Turkse allochtonen – 82% van de Marokkaanse en 84% van de Turkse allochtonen die werken of ooit gewerkt hebben, heeft een job (gedaan) die vooral handenarbeid inhoudt 109 – verwachten we dat hun ideologisch profiel aansluit bij dat van de autochtone arbeiderscultuur. De hypothese luidt

als

volgt:

Turkse

en

Marokkaanse

allochtonen

combineren

sociaaleconomische progressiviteit met cultureel conservatisme. Omdat de bevraagde Turkse en Marokkaanse allochtonen gemiddeld genomen een lagere

sociaaleconomische

positie

bekleden

dan

de

autochtone

respondenten – 55% van de geïnterviewde autochtone respondenten die werken of ooit gewerkt hebben, heeft een job (gedaan) die vooral handenarbeid

inhoudt

–

verwachten

we

dat

de

allochtonen

sociaaleconomisch progressiever en cultureel conservatiever zijn dan de autochtonen. Culturalistische hypothese: Traditionele Marokkaanse en Turkse culturen behoren tot wat Pinto de familie van de F-culturen noemt. 110 Dit zijn culturen met een zeer fijnmazig systeem van normen en waarden, dat in gedetailleerde

gedragsregels

voorziet

voor

iedere

situatie.

Deze

gedragsregels dienen strikt nageleefd te worden. Communautarisme als cultuurkenmerk (dit wil zeggen: het voorrang geven aan groepsnormen en groepsbelangen boven individuele rechten en vrijheden) sluit aan bij cultureel-conservatieve opvattingen over sociale orde, familiewaarden en ethische kwesties, terwijl het hiërarchische cultuurpatroon van de Fculturen lijkt in te gaan tegen progressieve opvattingen over gelijke kansen, een rechtvaardige verdeling van de welvaart en sociale strijd. 111 De culturalistische hypothese stelt dat de typische paradox van de arbeiderscultuur niet geldt voor Marokkaanse en Turkse allochtonen, maar

P. Scheepers (reds.), Ideology in the Low Countries: Trends, models and lacunae (pp. 91-120). Assen: Van Gorcum. 109 Dienstverlening en verkoopspersoneel, ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders, ongeschoold personeel (ISCO-indeling van de International Labour Organisation). 110 Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. 111 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress.

51

dat ze een eenzijdig conservatief profiel hebben (sociaaleconomisch en cultureel conservatisme). Omdat in West-Europese samenlevingen het individu

meer

centraal

staat

(zie

Pinto:

G-culturen) 112

en

deze

samenlevingen een lange traditie kennen op het vlak van sociale zekerheid, verwachten we dat allochtonen op sociaaleconomisch en cultureel vlak conservatiever zijn dan autochtonen.

3.2.2.2

Operationalisering

Om de sociaaleconomische en culturele waardeoriëntaties van Turkse allochtonen, Marokkaanse allochtonen en autochtonen te meten, legden we de respondenten tijdens het interview veertien stellingen voor (zie bijlage 2). Met uitzondering van een aantal nieuw toegevoegde items, zijn de meeste stellingen gebaseerd op een schaal die eerder al werd gebruikt in opinieonderzoek bij autochtonen en allochtonen. 113 De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’, ‘eerder eens’, ‘noch eens noch oneens’, ‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’ mee zijn. Factoranalyses (per etnisch-culturele groep) leren ons dat we drie consistente schalen kunnen maken: een sociaaleconomische en twee culturele (‘ethische kwesties’ en ‘vrijheid van meningsuiting’). De eerste schaal bestaat uit drie items, de tweede uit twee en de derde ook uit drie. De factorladingen geven we weer in tabel 11 (resultaat van de analyse waarin alle respondenten werden opgenomen). De items die in één of meer etnisch-culturele groepen onvoldoende hoog laadden op de factoren, laten we buiten beschouwing.

Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. 113 Zie o.a.: Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij, 59(4), pp. 339-362; Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress; Van Craen, M. (2000). De betekenis en de gevolgen van stemrecht voor vreemdelingen – casestudy: de Marokkaanse bevolking in Mechelen. Leuven: KULeuven; Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 112

52

Tabel 11: Factoranalyse subdimensies

sociaaleconomische

opiniedimensie

en

culturele

Factor sociaalecon.

ethisch

vrije meningsuiting

De verschillen tussen hoge en lage lonen zouden kleiner moeten zijn.

0,680

0,068

0,031

Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen.

0,410

-0,110

0,214

De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen.

0,728

-0,031

0,058

Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de patiënt beëindigen.

-0,003

0,819

0,132

Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwanger-schap in de beginfase afbreken.

-0,046

0,696

0,126

Iedereen moet in het openbaar kunnen zeggen wat hij wil.

0,001

0,204

0,508

Het moet altijd mogelijk zijn om te betogen.

0,168

0,066

0,455

In het publiek moet men altijd kritiek kunnen geven.

0,075

0,034

0,666

Cronbach’s alpha

0,614

0,734

0,588

3.2.2.3

Resultaten

Als we de sociaaleconomische schaal opnemen in een chi²-analyse, dan blijkt dat in elke etnisch-culturele gemeenschap een meerderheid van de respondenten zich op sociaaleconomisch vlak aan de progressieve zijde situeert (zie tabel 12). Deze bevinding sluit aan bij eerdere onderzoeken in Brussel 114 , Rotterdam 115

en twee Limburgse ex-mijngemeenten 116 .

Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 115 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: Van Gorcum. 116 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 114

53

Hoewel de resultaten op het eerste gezicht suggereren dat Turkse allochtonen iets minder fel pleiten voor sociaaleconomische gelijkheid dan Marokkaanse

allochtonen

en

autochtonen,

verschillen

enkel

de

groepsposities van de Turkse allochtonen en de autochtonen significant van mekaar op het .1-niveau. 117 Terwijl

we

op

sociaaleconomisch

vlak

kunnen

spreken

van

een

gemeenschappelijke progressieve houding, zijn de verschillen tussen autochtone

en

allochtone

respondenten

op

ethisch

vlak

groot.

Autochtonen zijn met betrekking tot abortus en euthanasie als groep zeer progressief (individuele keuzevrijheid primeert), terwijl een meerderheid van de allochtonen (zowel Turkse als Marokkaanse allochtonen) een conservatief standpunt inneemt (traditionele maatschappelijke waarden en normen gaan boven individuele meningen of het individuele geweten). Ook deze vaststellingen liggen in de lijn van eerdere bevindingen in België en Nederland. 118 Op het eerste gezicht lijken Marokkaanse allochtonen inzake abortus en euthanasie iets conservatiever dan Turkse allochtonen, maar dit verschil is statistisch niet significant. Inzake vrije meningsuiting stellen we ondanks een gemeenschappelijke progressieve houding vast dat de groepsposities significant verschillen. Autochtone respondenten zijn de grootste voorstanders van de vrijheid van meningsuiting, eerst gevolgd door de Marokkaanse allochtonen en dan door de Turkse allochtonen. 119 Deze vaststellingen gaan in tegen eerdere bevindingen in Brussel 120 en Rotterdam 121 . waar telkens de Turkse gemeenschap als meest progressieve groep naar voren kwam. Een recent vervolgonderzoek in Rotterdam bracht echter al een verschuiving aan het licht. Het aandeel voorstanders van vrije meningsuiting daalde onder de Turkse respondenten fors: van 57% in 1999 naar 38% in 2006. 122 Onder

Verschil autochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .838; verschil autochtonen - Turkse allochtonen: p = .077; verschil Marokkaanse allochtonen - Turkse allochtonen: p = .520. 118 Idem voetnoten 114, 115 en 116. 119 Verschil autochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .004; verschil autochtonen - Turkse allochtonen: p = .000; verschil Marokkaanse allochtonen - Turkse allochtonen: p = .018. 120 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 121 Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht - European Research Centre on Migration and Ethnic Relations. 122 Concreet ging het om de volgende stelling: “Iedereen moet in het openbaar kunnen zeggen en schrijven wat hij wil, ook al gaat het om dingen die voor 117

54

de Marokkaanse allochtonen trad in Rotterdam een daling op van 25% naar

20%. 123

Mogelijk

hebben

gebeurtenissen

zoals

de

Deense

Mohammedcartoons of de Koranfilm van de Nederlandse politicus Wilders allochtonen meer bewust gemaakt van het feit dat de vrijheid van meningsuiting kan leiden tot kritiek en beschimpingen. Hoe we het vastgestelde verschil tussen de Marokkaanse en de Turkse allochtonen moeten verklaren, is niet meteen duidelijk.

sommige mensen kwetsend zijn.” 123 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: Van Gorcum.

55

Tabel 12: Sociaaleconomische opiniedimensie en culturele subdimensies Sociaaleconomische opiniedimensie

Progressief

1

Autochtonen

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

Totaal

38,4%

28,2%

34,9%

33,9%

2

39,4%

45,8%

40,1%

41,8%

3

6,6%

9,9%

8,9%

8,3%

4

13,1%

13,0%

14,1%

13,3%

5

2,5%

3,2%

2,1%

2,6%

Totaal

320

284

192

796

Chi²: NS

100%

100%

100%

100%

2,18

2,34

2,24

2,25

Autochtonen

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

Totaal

Conservatief

Gemiddelde schaalscore Anova: NS Ethische opiniedimensie

Progressief

1

57,6%

2,3%

4,1%

23,9%

2

27,4%

9,7%

6,4%

15,6%

3

11,3%

29,7%

25,1%

21,5%

4

2,4%

23,2%

23,7%

15,4%

5

1,2%

35,2%

40,6%

23,6%

Totaal

328

310

219

857

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

1,79

3,93

4,04

3,14

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

Totaal

Conservatief

Gemiddelde schaalscore Anova: P = .000

Houding t.a.v. de vrijheid van meningsuiting

Autochtonen Progressief

Conservatief

1

40,7%

18,8%

30,0%

30,1%

2

42,5%

44,1%

43,0%

43,2%

3

5,7%

15,0%

12,6%

10,8%

4

10,2%

18,2%

11,2%

13,4%

5

0,9%

3,8%

3,1%

2,5%

Totaal

332

313

223

868

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

2,07

2,56

2,33

2,34

Gemiddelde schaalscore Anova: P = .000

56

Op basis van onze bevindingen kunnen we noch de hypothese van de arbeiderscultuur, noch de culturalistische hypothese zomaar bevestigen. Zonder meer is het duidelijk dat de traditionele cultuur een zwakkere invloed heeft op het sociaaleconomisch denken van allochtonen dan de sociaaleconomische positie. Dit betekent dat we de culturalistische hypothese (eenzijdig conservatief profiel) sowieso dienen te verwerpen. Wat de culturele opiniedimensie betreft, is het nodig een onderscheid te maken

tussen

meningsuiting’.

de

ethische

Op

ethisch

subdimensie vlak

hebben

en

de

subdimensie

Turkse

en

‘vrije

Marokkaanse

allochtonen als groep een conservatief profiel, wat een bevestiging inhoudt

van

de

hypothese

van

de

arbeiderscultuur

(combinatie

sociaaleconomische progressiviteit en cultureel conservatisme). Op het gebied van vrije meningsuiting zijn Turkse en Marokkaanse allochtonen als groep echter progressief, wat betekent dat hun ideologisch profiel licht afwijkt van de arbeiderscultuur.

3.2.3 Determinanten sociaaleconomische opiniedimensie 3.2.3.1

Hypothesen

Welke factoren zorgen ervoor dat allochtonen op sociaaleconomisch vlak meer of minder progressief zijn? Om dit te weten te komen voeren we een reeks regressieanalyses uit. We zullen verschillende theoretische kaders testen, die elk potentiële verklarende factoren aanreiken. Op basis van deze kaders formuleren we een aantal onderzoekshypothesen. Sociaaleconomische positie: De onderzoeksliteratuur heeft herhaaldelijk aangetoond dat er een relatie bestaat tussen de sociaaleconomische positie van mensen en hun waardebeleving op sociaaleconomisch vlak: hoe gunstiger de sociaaleconomische positie, hoe conservatiever op sociaaleconomisch gebied. 124 De verklaring hiervoor is dat personen met

Lipset, S.M. (1981). Political man, the social basis of politics. Baltimore: John Hopkins University; De Witte, H. (1990). Conformisme, radicalisme en machteloosheid: Een onderzoek naar de sociaal-culturele en sociaal-economische opvattingen van arbeiders in Vlaanderen. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid; De Witte, H. (1991). Over de verburgerlijking van de arbeidersklasse. Houden (ongeschoolde) arbeiders er (nog) andere opvattingen op na dan bedienden? Tijdschrift voor Sociologie, 12(3/4), pp. 563-584; Scheepers, P., Lammers, J. & Peters, J. (1994). Arbeiders: hun ideologische opvattingen en politieke voorkeur. In H. De Witte (red.), Op zoek naar de arbeidersklasse: een verkenning van de verschillen in opvattingen en leefstijl tussen arbeiders en bedienden in Vlaanderen, Nederland en Europa (pp. 139-161). 124

57

een ongunstige sociaaleconomische positie het meeste belang hebben bij een sociaaleconomisch beleid dat gelijkheid nastreeft (onder meer door herverdeling en sociale bescherming in geval van inkomensverlies). Ook bij allochtonen verwachten we dat een ongunstige sociaaleconomische positie tot een progressieve houding op sociaaleconomisch vlak leidt. Onze

dataset

bevat

een

aantal

objectieve

maatstaven

over

de

sociaaleconomische positie van allochtonen: het opleidingsniveau, de beroepssituatie (werken=referentiecategorie, werkloos, huisvrouw/-man, studenten en een restcategorie met o.a. invaliden en gepensioneerden), het beroepsniveau van het huidige of laatst uitgeoefende beroep (hoog beroepsniveau=referentiecategorie,

laag

beroepsniveau,

geen

beroepsniveau). 125 Naast deze objectieve variabelen beschikken we ook over een subjectieve maatstaf voor de sociaaleconomische positie, namelijk de mate waarin de respondent vindt dat zijn gezin financieel kan rondkomen (vijfpuntenschaal van ‘heel moeilijk’ tot ‘heel makkelijk’). We zullen deze subjectieve variabele in een aparte stap aan de analyse toevoegen om mogelijke onderlinge effecten bloot te leggen. Gerichtheid op de eigen etnisch-culturele groep: Zoals reeds gezegd, behoren de traditionele Marokkaanse en Turkse culturen tot de familie van de F-culturen. 126 Het hiërarchische cultuurpatroon van de F-culturen lijkt in te

gaan

tegen

progressieve

sociaaleconomische

opvattingen

over

gelijkheid van kansen, een rechtvaardige verdeling van de welvaart en sociale strijd. 127 Vanuit deze benadering vermoeden we dat naarmate allochtonen sterker op de eigen etnisch-culturele groep gericht zijn, ze conservatievere standpunten innemen op sociaaleconomisch vlak. We toetsen de hypothese aan de hand van twee variabelen: de frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met buren van de eigen etnisch-

Leuven: Acco; De Weerdt, Y. & De Witte, H. (2001). Economische progressiviteit bij werknemers. Geworteld in hun arbeid? Tijdschrift voor Sociologie, 22(3), pp. 217- 241. 125 Hoog beroepsniveau: bedrijfsleiders en hoger kader personeel, intellectuele en wetenschappelijke beroepen, ondergeschikt personeel in intellectuele en wetenschappelijke beroepen, bedienden; Laag beroepsniveau: dienstverlenend en verkoopspersoneel, ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders, ongeschoold personeel; Geen beroepsniveau: studenten + nog geen beroep gehad (o.a. werklozen/huisvrouwen). 126 Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. 127 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress.

58

culturele groep (zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’) en een schaal over de mate waarin allochtonen de eigen media consumeren. 128 Relatieve deprivatie: Onder meer Martin & Murray 129 en Medyesi 130 stelden vast dat relatieve deprivatie een invloed heeft op de beoordeling van inkomensongelijkheid.

Ook

recenter

onderzoek

bij

werknemers

in

Vlaanderen kwam tot de bevinding dat de mate waarin men voorstander is van een grotere sociaaleconomische gelijkheid, samenhangt met de mate van ‘subjectieve fraternalistische relatieve deprivatie’. 131 Met subjectieve fraternalistische relatieve deprivatie verwijzen De Weerdt en De Witte naar: “het gevoel dat men heeft (subjectief) dat de groep waartoe men behoort

(fraternalistisch)

op

structurele

wijze

wordt

achtergesteld

(deprivatie) ten aanzien van andere groepen (relatief) in de samenleving”. We denken dat ook bij etnisch-culturele minderheden deze relatieve deprivatie een impact kan hebben op de sociaaleconomische waardebeleving. We formuleren onze hypothese als volgt: naarmate allochtonen sterker het gevoel hebben achtergesteld te worden t.o.v. autochtonen, nemen ze een progressiever standpunt in op sociaaleconomisch vlak. Ons databestand bevat een aantal items met betrekking tot subjectieve fraternalistische relatieve deprivatie. We lieten de respondenten tijdens het interview een inschatting maken van de mate waarin diverse maatschappelijke

actoren

de

eigen

etnisch-culturele

groep

ongelijk

behandelen (cfr. hoofdstuk 5: gevoelens van collectieve discriminatie). Het ging zowel om overheidsdiensten als privé-actoren: de overheid (algemeen), onderhoudsdiensten van de stad, de politie, bedrijven, collega’s op het werk, scholen, dancinguitbaters, winkeliers, huiseigenaars en de media. Een factoranalyse leert ons dat zeven van de tien items samen één concept meten dat aangeeft in welke mate de allochtone respondenten vinden dat de eigen etnisch-culturele groep (door diverse actoren) wordt achtergesteld ten opzichte van de meerderheidsgroep. 132

De schaal in verband met mediaconsumptie is samengesteld uit een item dat meet hoe dikwijls men naar een Turkstalige/Marokkaanstalige televisiezender kijkt en een item dat meet hoe dikwijls men een Turkstalige/Marokkaanstalige krant leest. 129 Martin, J. & Murray, A. (1983). Distributive injustice and unfair exchange. In D.M. Messick & K.S. Cook (reds.), Equity Theory: Psychological and Sociological Perspectives (pp. 169-206). New York: Praeger. 130 Medgyesi, M. (1997). Changes of attitude related to inequalities in earnings during the course of systematic change. Szociologiai-Szemle, 4, pp. 87-108. 131 De Weerdt, Y. & De Witte, H. (2001). Economische progressiviteit bij werknemers. Geworteld in hun arbeid? Tijdschrift voor Sociologie, 22(3), pp. 217241. 132 Factoranalyse: method: maximum likelihood; rotation: varimax; factorladingen items: politie (.501), bedrijven (.531), collega’s (.610), onderhoud straten (.571), 128

59

Achtergrondkenmerken: We starten onze regressieanalyse met een model waarin we alleen achtergrondvariabelen opnemen, met name de etnischculturele achtergrond (0=Turkse afkomst of 1=Marokkaanse afkomst), het geslacht (0=vrouw of 1=man), de leeftijd en de perceptie van de etnischculturele samenstelling van de buurt (1=bijna alleen mensen van Vlaamse afkomst tot 5=bijna alleen mensen van een andere afkomst). Op basis van onderzoeksbevindingen in binnen- en buitenland verwachten we: dat vrouwen progressiever zijn op sociaaleconomisch vlak dan mannen; dat het

aandeel

sociaaleconomisch

progressieven

afneemt

naarmate

allochtone respondenten ouder zijn; of in autochtone buurten wonen en dat Turkse allochtonen een conservatiever standpunt innemen dan Marokkkaanse allochtonen. 133 Om het effect van de stedelijke context na te gaan, nemen we ook de stad waar de respondent woont (Antwerpen, Gent of Genk=referentiecategorie) op als achtergrondkenmerk.

3.2.3.2

Resultaten

In tabel 13 presenteren we de verschillende stappen van onze analyse. Het eerste regressiemodel toont aan dat er geen effect uitgaat van de achtergrondvariabelen.

We

kunnen

de

hypothesen

die

stellen

dat

Marokkaanse allochtonen, vrouwen, jongeren en inwoners van ‘gekleurde’ buurten sociaaleconomisch progressiever zijn dan respectievelijk Turkse allochtonen, mannen, ouderen en inwoners van ‘witte’ buurten dus niet bevestigen.

inschrijven school (.529), media (.530) en huiseigenaars (.439). De Cronbach’s alpha bedraagt 0,725. 133 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress; Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht - European Research Centre on Migration and Ethnic Relations; Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: Van Gorcum.

60

Tabel 13: Determinanten sociaaleconomische opiniedimensie (schaal van ‘progressief’ tot ‘conservatief’) ** p < .05 - * p < .1

Stap 1 R²= .01 Std. Coeff.

(Const.)

Stap 2 R² = .04

Stap 3 R² = .06

Std. Err. Std. Coeff.

Std. Err.

0,177

0,292

Std. Coeff.

Stap 4 R² = .10

Stap 5 R² = .16

Std. Err. Std. Coeff.

Std. Err.

0,367

0,475

Std. Coeff.

Std. Err. 0,819

Etn.-cult. achtergr.

-0,053

0,085

-0,011

0,109

-0,034

0,118

-0,160*

0,156

-0,178*

0,188

Antw. (ref.: Genk)

-0,050

0,104

-0,025

0,130

0,004

0,141

0,032

0,142

0,028

0,189

Gent (ref.: Genk)

-0,049

0,101

-0,009

0,119

-0,042

0,126

-0,040

0,126

-0,069

0,149

Geslacht

-0,061

0,084

-0,140**

0,115

-0,104

0,126

-0,048

0,132

0,017

0,166

Leeftijd

-0,010

0,004

-0,003

0,005

0,057

0,006

0,080

0,006

0,097

0,008

Perceptie samenstelling buurt

-0,042

0,037

0,011

0,047

0,048

0,050

0,011

0,051

-0,050

0,062

Opleidingsniveau

0,013

0,017

0,040

0,018

0,028

0,018

0,028

0,023

Werkloos (ref.:werken)

-0,099

0,161

-0,023

0,175

0,019

0,179

0,046

0,222

Huisvrouw (ref.:werken)

0,027

0,271

0,040

0,290

0,104

0,302

0,051

0,428

Studeren (ref.:werken)

0,045

0,301

0,071

0,348

0,142

0,359

0,063

0,513

Rest (ref.:werken) Laag beroepsniveau (ref.: hoog) Geen beroepsniv. (ref.: hoog) Subj. inschatting financiële situatie Babbel buren eigen gemeenschap Cons. eigen media Subj. relat. Depriv.

0,022

0,201

-0,016

0,210

-0,002

0,213

0,053

0,303

-0,009

0,159

0,011

0,164

-0,006

0,162

-0,118

0,199

-0,007

0,282

0,010

0,308

-0,097

0,322

-0,097

0,468

0,178**

0,053

0,183**

0,054

0,240**

0,069

-0,170**

0,040

-0,237**

0,047

-0,136

0,065

-0,110 -0,190**

0,078 0,132 61

De tweede stap van de analyse toont geen effect van de objectieve sociaaleconomische variabelen (opleidingsniveau, beroepssituatie en beroepsniveau). Wellicht valt dit te verklaren door de beperkte spreiding in de allochtone groepen. 134 De subjectieve inschatting van de financiële situatie heeft, in een volgende stap van de analyse, wel een effect. Naarmate respondenten aangeven makkelijker financieel rond te komen met het totale inkomen van het huishouden, nemen ze een conservatiever standpunt in op sociaaleconomisch vlak. Dit resultaat bevestigt onze vooropgestelde hypothese. Het vierde regressiemodel levert geen bevestiging op van de hypothese dat allochtonen die sterker op de eigen groep gericht zijn conservatievere standpunten innemen op sociaaleconomisch vlak. We vinden daarentegen een omgekeerd effect: naarmate allochtonen vaker een babbeltje doen met buren van de eigen gemeenschap, nemen ze een progressiever standpunt in op sociaaleconomisch vlak. Een plausibele verklaring voor dit omgekeerde effect ligt mogelijk in het feit dat allochtonen die veel contact hebben in de eigen gemeenschap, ook een grote toegang hebben tot informatie over de relatief zwakke sociaaleconomische positie van leden van hun etnisch-culturele groep. Mogelijk beïnvloedt deze informatie hun eigen opvattingen over sociaaleconomische kwesties. Het

laatste

regressiemodel

ondersteunt

de

hypothese

in

verband

met

subjectieve relatieve deprivatie. Naarmate allochtonen zich meer benadeeld voelen (door diverse actoren) ten opzichte van autochtonen, zijn ze grotere voorstanders van gelijkheid op sociaaleconomisch vlak.

3.2.4 Determinanten culturele opiniedimensie 3.2.4.1

Hypothesen

Uit paragraaf 3.2.2.2 blijkt dat de culturele opiniedimensie uiteenvalt in een ethische subdimensie en een subdimensie ‘vrije meningsuiting’. Ook voor deze twee

subdimensies

onderzoeken

we

aan

de

hand

van

een

reeks

regressieanalyses welke factoren bijdragen tot een progressieve dan wel conservatieve houding. Op basis van theorieën en bevindingen uit eerdere studies formuleren we eerst een aantal hypothesen, die we vervolgens toetsen.

Ruim zes op tien allochtone bevraagden beschikken hoogstens over een diploma lager middelbaar onderwijs en slechts 17% van de respondenten die werken of ooit gewerkt hebben, heeft een job die hoofdarbeid inhoudt. 134

62

Opleidingsniveau en beroepsniveau: Uit onderzoek bij autochtonen is meermaals gebleken

dat

bij

arbeiders

en

laag

opgeleiden

samengaat met sociaaleconomische progressiviteit.

135

cultureel

conservatisme

Deze bevinding noemen

sociologen de ‘paradox van de arbeiderscultuur’. Arbeiders en laag opgeleiden zouden minder getraind zijn in het ontwikkelen van een persoonlijke en kritische mening en zouden daardoor individuele rechten en vrijheden minder laten primeren op het vlak van ethische kwesties en inzake vrije meningsuiting. Om te testen of dit ook geldt voor Marokkaanse en Turkse allochtonen, nemen we de variabelen opleidingsniveau en beroepsniveau in de analyse op. 136 Gerichtheid op de eigen etnisch-culturele groep: Traditionele Marokkaanse en Turkse culturen worden niet alleen gekenmerkt door hiërarchische, verticale gezagsverhoudingen (cfr. supra: F-culturen), maar ook door communautarisme. Communautarisme als cultuurkenmerk verwijst naar het voorrang geven van groepsnormen en groepsbelangen ten koste van individuele rechten en vrijheden. 137 We verwachten dat naarmate allochtonen sterker op de eigen etnisch-culturele groep gericht zijn, ze conservatievere standpunten innemen op de culturele subdimensies. We toetsen de hypothese aan de hand van de frequentie waarmee men een babbeltje doet met buren van de eigen etnischculturele groep (zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’) en een schaal die iets zegt over de mate waarin allochtonen de eigen media consumeren. 138 Gerichtheid op de meerderheidsgroep: Op basis van de bevindingen in paragraaf 3.2.2.3

–

waar

we

bivariaat

vaststelden

dat

autochtonen

significant

progressiever zijn dan allochtonen op het gebied van ethische kwesties en Zie o.a.: De Witte, H. (1990). Conformisme, radicalisme en machteloosheid: Een onderzoek naar de sociaal-culturele en sociaal-economische opvattingen van arbeiders in Vlaanderen. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid; De Witte, H. (1991). Over de verburgerlijking van de arbeidersklasse. Houden (ongeschoolde) arbeiders er (nog) andere opvattingen op na dan bedienden? Tijdschrift voor Sociologie, 12(3/4), pp. 563-584. 136 Laag beroepsniveau: ongeschoold personeel; Midden-laag beroepsniveau: ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, geschoolde fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders; Midden-hoog beroepsniveau: ondergeschikt personeel in intellectuele en wetenschappelijke beroepen, bedienden, dienstverlening en verkoopspersoneel; Hoog beroepsniveau: bedrijfsleiders en hoger kader personeel, intellectuele en wetenschappelijke beroepen. 137 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 138 De schaal is samengesteld uit een item dat meet hoe dikwijls men naar een Turkstalige/Marokkaanstalige televisiezender kijkt en een item dat meet hoe dikwijls men een Turkstalige/Marokkaanstalige krant leest. 135

63

vrijheid van meningsuiting – veronderstellen we dat naarmate allochtonen sterker op de meerderheidsgroep gericht zijn, ze progressiever zijn op ethisch vlak en inzake de vrijheid van meningsuiting. Om deze hypothese te testen, nemen we in de analyse de volgende variabelen op: de frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren (zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’) en een schaal die aangeeft in welke mate allochtonen de Nederlandstalige media consumeren. 139 Religie: Uit onderzoek over de waardebeleving van autochtonen weten we dat cultureel conservatisme samenhangt met een grotere religiositeit. 140 Ook bij allochtonen was de invloed van religie op culturele waardeoriëntaties al enkele keren

het

voorwerp

van

onderzoek.

Uit

bevindingen

van

de

Brusselse

minderhedensurvey bleek dat de religieuze praktijk samenhangt met ethisch conservatisme bij Turken en Marokkanen en een intolerante houding op het vlak van vrije meningsuiting bij Marokkanen. 141 Een bevraging bij Turkse en Marokkaanse allochtonen in Rotterdam kwam tot gelijkaardige bevindingen voor wat de ethische subdimensie betreft, maar vond geen verschillen voor de vrijheid

van

meningsuiting. 142

Onze

survey

bij

Turkse

en

Marokkaanse

allochtonen uit Houthalen-Helchteren en Genk toonde een effect van religieuze identificatie op ethisch conservatisme: naarmate allochtonen zich sterker moslim voelen, nemen ze conservatievere standpunten in over abortus en euthanasie. 143

De schaal in verband met mediaconsumptie is samengesteld uit een item dat meet hoe dikwijls men naar een Nederlandstalige televisiezender kijkt en een item dat meet hoe dikwijls men een Nederlandstalige krant leest. 140 Billiet, J. (1995). Church Involvement, Individualism, and Ethnic Prejudice among Flemish Roman Catholics. New Evidence of a Moderating Effect. Journal for the Scientific Study of Religion, 34(2), pp. 224-233; Duriez, B. (2003). Religiosity and conservatism revisited. Relating a new religiosity measure to the two main conservative political ideologies. Psychological Reports, 92, pp. 533-539; De Koster, W. & van der Waal, J. (2007). Moreel conservatisme en autoritarisme theoretisch en methodisch ontward. Mens & Maatschappij, 81(2), pp. 121-141. 141 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. 142 Phalet, K. & ter Wal, J. (2004). Moslim in Nederland. Religieuze dimensies, ethische relaties en burgerschap: Turken en Marokkanen in Rotterdam. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 143 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele (vragen over de vrijheid van meningsuiting werden in dit onderzoek niet gesteld). 139

64

Wat de ethische subdimensie betreft, wijzen alle resultaten in dezelfde richting. We

formuleren

dan

ook

de

volgende

hypothese:

naarmate

allochtonen

religieuzer zijn, nemen ze een conservatiever standpunt in op ethisch vlak. Wat de vrijheid van meningsuiting betreft, kwam een effect van religie in het verleden minder sterk uit de verf. Toch vermoeden we dat, gezien de recente polemiek rond de Deense Mohammedcartoons en de Koranfilm van de Nederlandse politicus Wilders, religie een rol speelt in de opinievorming over de vrijheid van meningsuiting. We verwachten dat naarmate allochtonen religieuzer zijn, ze minder tolerant zijn ten aanzien van de vrijheid van meningsuiting. Om deze hypothesen te toetsen, nemen we in de analyse een item op dat iets zegt over de religieuze praktijk van allochtonen, met name de frequentie waarmee men bidt (vijfpuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘vijf keer per dag’). 144 Achtergrondkenmerken: We beginnen opnieuw met een regressieanalyse waarin we de achtergrondvariabelen etnisch-culturele achtergrond (0=Turkse afkomst of 1=Marokkaanse afkomst), geslacht (0=vrouw of 1=man), leeftijd, perceptie van de samenstelling van de buurt (1=bijna alleen mensen van Vlaamse afkomst tot 5=bijna alleen mensen van een andere afkomst) en stad (Antwerpen, Gent of Genk=referentiecategorie) opnemen. Op basis van bevindingen in Brussel en Rotterdam verwachten we dat Marokkaanse allochtonen conservatiever zijn op ethisch vlak en inzake vrije meningsuiting dan Turkse allochtonen. 145 Mogelijk gaat er ook een effect uit van geslacht op ethisch conservatisme. Resultaten van de Rotterdam Jongeren Survey toonden aan dat allochtone vrouwen minder tolerant denken over ethische kwesties dan allochtone mannen. 146 Op de houding ten aanzien van vrije meningsuiting heeft geslacht in Brussel en Rotterdam geen impact. Toch zou het kunnen dat allochtone mannen, door hun grotere aanwezigheid in het publieke leven meer worden geconfronteerd met de (vrije) meningen (van onder andere autochtonen) dan allochtone vrouwen. Deze confrontaties werken mogelijk een intolerantere houding in de hand. Wat leeftijd betreft, toonde

De enkele respondenten die zeggen geen moslim te zijn, worden niet in de analyse betrokken. 145 Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum. 146 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum. 144

65

Belgisch onderzoek bij autochtonen aan dat ouderen minder permissief zijn dan jongeren inzake een reeks gedragingen (bijvoorbeeld: ‘afval weggooien in het openbaar’, ‘rijden onder invloed van alcohol’, ‘abortus’, …). 147 Als we de vaststellingen bij autochtonen als vertrekpunt nemen, dan verwachten we dat allochtone

ouderen

inzake

ethische

kwesties

en

vrije

meningsuiting

conservatiever zijn dan allochtone jongeren. De variabelen ‘stad waar de respondent woont’ en ‘perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt’ nemen we mee op in de analyses om de invloed van de stedelijke context en de buurtomgeving na te gaan.

Delooz, P. & Kerkhofs, J. (1992). Ethiek. Op zoek naar een haalbaar evenwicht. In J. Kerkhofs, K. Dobbelaere, L. Voyé & B. Bawin-Legros (reds.), De versnelde ommekeer (pp. 221-272). Tielt: Lannoo. 147

66

Tabel 14: Determinanten ethische opiniedimensie (schaal van ‘progressief’ tot ‘conservatief’)

** p < .05 - * p < .1

Stap 1 R² = .04 Standardized Coefficients

(Constant)

Std. Error

Stap 2 R² = .07 Standardized Coefficients

0,183

Std. Error

Stap 3 R² = .11 Standardized Coefficients

0,462

Std. Error

Stap 4 R² = .14 Standardized Coefficients

0,602

Std. Error

Stap 5 R² = .16 Standardized Coefficients

,674

Std. Error 0,675

Etnisch-culturele achtergrond

0,046

0,092

-0,016

0,138

0,117

0,173

0,123

,172

0,068

0,179

Antwerpen (ref.: Genk)

-0,073

0,110

-0,007

0,171

-0,039

0,171

-0,053

,170

-0,036

0,171

Gent (ref.: Genk)

-0,144**

0,110

-0,200**

0,155

-0,198**

0,153

-0,239**

,160

-0,193**

0,163

Geslacht

0,041

0,091

0,008

0,135

-0,030

0,137

-0,029

,136

-0,012

0,135

Leeftijd

0,122**

0,004

0,052

0,006

0,031

0,006

-0,003

,006

-0,030

0,006

Perceptie samenstelling buurt

0,037

0,040

0,107*

0,062

0,146**

0,064

0,206**

,065

0,194**

0,064

Opleidingsniveau

-0,172**

0,022

-0,172**

0,022

-0,177**

,022

-0,189**

0,022

Beroepsniveau Babbel buren eigen gemeenschap

-0,052

0,090

-0,024

0,090

-0,018

,090

-0,011

0,089

0,067

0,047

0,137*

,049

0,124*

0,049

0,191**

0,076

0,150*

,076

0,151*

0,075

-0,075

,045

-0,045

0,045

-0,122*

,063

-0,144**

0,062

0,140**

0,037

Consumptie eigen media Babbel autochtone buren Consumptie Nederlandstalige media Frequentie van het bidden

67

Tabel 15: Determinanten opinie over vrije meningsuiting (schaal van ‘progressief’ tot ‘conservatief’) ** p < .05 - * p < .1

Stap 1

Stap 2

Stap 3

Stap 4

Stap 5

R² = .02

R² = .05

R² = .06

R² = .07

R² = .08

Standardized Coefficients (Constant)

Std. Error

Standardized Coefficients

0,163

Std. Error

Standardized Coefficients

0,394

Std. Error

Standardized Coefficients

0,526

Std. Error

Standardized Coefficients

0,617

Std. Error 0,627

Etnisch-culturele achtergrond

-0,097** 0,081

-0,021

0,119

-0,097

0,157

-0,069

0,161

-0,086

0,169

Antwerpen (ref.: Genk)

0,044

0,097

0,117*

0,147

0,147**

0,150

0,135*

0,153

0,157**

0,155

Gent (ref.: Genk)

0,073

0,096

0,171**

0,132

0,180**

0,132

0,156**

0,143

0,172**

0,148

Geslacht

-0,061

0,080

-0,074

0,116

-0,046

0,121

-0,035

0,125

-0,049

0,125

Leeftijd

-0,014

0,003

-0,029

0,005

-0,025

0,006

-0,048

0,006

-0,042

0,006

Perceptie samenstelling buurt

-0,054

0,035

-0,056

0,053

-0,058

0,056

-0,076

0,059

-0,074

0,059

Opleidingsniveau

0,139**

0,019

0,128*

0,019

0,145**

0,020

0,152**

0,020

Beroepsniveau

0,024

0,077

0,025

0,078

0,012

0,080

0,012

0,080

Babbel buren eigen gemeenschap

-0,002

0,041

-0,024

0,045

-0,017

0,045

Consumptie eigen media

-0,147*

0,069

-0,132

0,071

-0,151*

0,071

Babbel autochtone buren

0,029

0,042

0,023

0,042

Consumptie Nederlandstalige media

-0,077

0,058

-0,058

0,058

0,035

0,034

Frequentie van het bidden 68

3.2.4.2 We

bespreken

eerst

de

Resultaten resultaten

van

de

analyses

voor

de

ethische

subdimensie, vervolgens vestigen we de aandacht op de subdimensie vrije meningsuiting. In het eerste model van tabel 14 vinden we een significant effect van leeftijd en stad. Het effect van leeftijd ligt in de lijn van de verwachtingen: naarmate allochtonen ouder zijn, hebben ze conservatievere opvattingen over ethische kwesties zoals euthanasie en abortus. Opmerkelijk is het effect van de stad waar de respondenten wonen: allochtonen uit Gent zijn toleranter inzake ethische kwesties dan allochtonen uit Genk. Tussen allochtonen uit Antwerpen en allochtonen uit Genk vinden we geen verschil. Bijkomende analyses op de autochtone dataset suggereren dat ook autochtone Gentenaren progressiever zijn op ethisch vlak dan autochtone Genkenaren. Wat inwoners van Gent op ethisch vlak progressiever maakt, is ons niet meteen duidelijk. De tweede analysestap toont een effect van het opleidingsniveau. Naarmate allochtonen hoger geschoold zijn, nemen ze een progressiever standpunt in op ethisch vlak. Dit effect bevestigt de vooropgestelde hypothese. Het beroepsniveau heeft geen impact op de ethische opiniedimensie. Onder controle van het opleidingsniveau verdwijnt het effect van de leeftijd. Allochtone ouderen zijn dus conservatiever op ethisch vlak omdat ze lager geschoold zijn. De hypothese dat ethisch conservatisme samenhangt met een sterke gerichtheid op de eigen gemeenschap wordt gedeeltelijk bevestigd. De derde analysestap maakt duidelijk dat er een effect uitgaat van de consumptie van de eigen media. Naarmate allochtonen vaker de eigen media consumeren, zijn ze conservatiever op ethisch vlak. De frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met buren

van

de

eigen

gemeenschap

heeft

geen

invloed

op

de

ethische

waardebeleving. Mogelijk wijst dit erop dat niet zozeer de gerichtheid op de eigen groep, maar wel de gerichtheid op het herkomstland een invloed heeft op de ethische waardebeleving. Stap 4 van de analyse wijst uit dat het consumeren van Nederlandstalige media een effect heeft op de ethische waardebeleving. Naarmate allochtonen vaker Nederlandstalige media consumeren, zijn ze progressiever op ethisch vlak. Dit verband bevestigt de vooropgestelde hypothese, maar het effect is wel slechts significant op het .1-niveau. Babbelen met autochtone buren heeft geen invloed op de houding ten aanzien van ethische kwesties. De hypothese in verband met religie, ten slotte, wordt bevestigd in de vijfde analysestap: allochtonen die vaak bidden, zijn ethisch conservatiever dan 69

allochtonen die nooit bidden. Tabel 15 geeft een overzicht van de analyse voor de subdimensie vrije meningsuiting. Het eerste regressiemodel weerlegt de bevindingen in Brussel en Rotterdam in verband met het effect van de etnisch-culturele achtergrond: Turkse allochtonen nemen over de vrijheid van meningsuiting een conservatiever standpunt in dan Marokkaanse allochtonen. De andere achtergrondvariabelen hebben geen invloed op de opvattingen over vrije meningsuiting. In stap 2 vinden we geen bevestiging van de hypothesen in verband met het opleidingsniveau en het beroepsniveau. Het opleidingsniveau heeft wel een effect, maar dit loopt in de omgekeerde richting. Naarmate allochtonen hoger opgeleid zijn, nemen ze een conservatiever standpunt in op het vlak van vrije meningsuiting. Onder controle van het opleidingsniveau verdwijnt het effect van de etnisch-culturele achtergrond. Turkse allochtonen zijn dus conservatiever inzake vrije meningsuiting omdat ze hoger geschoold zijn. Opvallend is ook dat er een effect ontstaat van wonen in Gent en wonen in Antwerpen: vergelijkt men allochtonen met hetzelfde opleidingsniveau, dan zijn allochtonen uit deze twee steden conservatiever op het gebied van vrije meningsuiting dan allochtonen uit Genk. Het derde regressiemodel suggereert dat allochtonen die vaak de eigen media consumeren, progressiever zijn op het vlak van vrije meningsuiting dan allochtonen die nooit de eigen media raadplegen. Hoe het komt dat consumptie van de eigen media allochtonen progressiever maakt, is ons niet meteen duidelijk. We merken wel op dat het effect slechts significant is op het .1-niveau. Ook de verklaarde variantie neemt nauwelijks toe ten opzichte van het vorige model. De vierde analysestap toont aan dat de hypothesen in verband met de gerichtheid op de meerderheidsgroep niet worden bevestigd. Noch de frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren, noch de mate waarin ze de Nederlandstalige media consumeren, hebben een effect op de houding ten aanzien van vrije meningsuiting. Ten slotte vinden we in de vijfde analysestap ook geen steun voor de hypothese in verband met religie.

70

3.3. Houding t.a.v. man-vrouwrollen

3.3.1 Theoretisch kader Het theoretisch kader met de sociaaleconomische dimensie en de twee culturele subdimensies (ethische kwesties en vrije meningsuiting) is interessant, maar te beperkt om de waardeoriëntaties van autochtonen en allochtonen op een grondige manier te kunnen vergelijken. In het publieke debat over waarden en normen gaan de discussies in belangrijke mate over de positie van mannen en vrouwen in de samenleving en de rol van de islam. 148 Het is dus aangewezen dat we de culturele opiniedimensie met één of meerdere subdimensies uitbreiden. Een interessant aanknopingspunt vinden we bij een aantal Nederlandse auteurs, die de waardeoriëntaties van autochtonen en allochtonen bestuderen binnen het theoretisch kader van de ‘modernisering’. 149 Met modernisering wordt verwezen naar de overgang van een agrarische naar een (post)industriële samenleving, een proces dat gepaard ging met de ontwikkeling van een specifiek patroon van waarden, normen en houdingen. 150 Individualisering, secularisatie, democratisering en emancipatie zijn de sleutelelementen van het moderniseringsproces, dat soms ook onder de noemer ‘detraditionalisering’ wordt gevat. 151 Traditie bepaalt in een (post)industriële samenleving steeds minder het denken, voelen en handelen van mensen.

Zie o.a.: Fadil, N. (2004). Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof. Ethische Perspectieven, 14(4), pp. 373-386; Vanderwaeren, E. (2005). Wat heet gelijkheid van vrouwen en mannen in islam? PSWpaper 2005/2. Antwerpen: Universiteit Antwerpen; Sanctorum, J. (red.) (2008). De islam in Europa: dialoog of clash? Van Halewyck: Leuven. 149 Martens, E.P. (1999). Minderheden in beeld, SPVA 1998. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch Economisch Onderzoek; Odé, A. (2002). Ethnic-cultural and socio-economic integration in the Netherlands. Assen: Van Gorcum; Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317362). Den Haag: SCP. 150 Van der Loo, H. & van Reijen, W. (1997). Paradoxen van modernisering. Bussum: Coutinho; Veenman, J. (2002). De toekomst in meervoud: perspectief op multicultureel Nederland. Assen: Van Gorcum. 151 Heelas, P. (1996). Introduction: Detraditionalization and its Rivals. In P. Heelas, S. Lash & P. Morris (reds.), Detraditionalization. Critical Reflections on Authority and Identity (pp. 1-20). Oxford: Blackwell Publishers Ltd. 148

71

In de Nederlandse onderzoeken dienden de opvattingen die verbonden zijn aan het moderniseringsproces als ijkpunt, waarmee de opvattingen van etnischculturele minderheden en autochtonen werden vergeleken: “Het proces van modernisering wordt hier beschouwd als een ideaaltype, in de sociologische zin van het woord. Daarbij gaat het niet om een beoordeling in termen van goed of slecht. De redenering is dat bepaalde waarden, normen en houdingen die verbonden zijn aan de modernisering van westerse samenlevingen centrale elementen vormen van de cultuur van die samenlevingen. Deze constatering vormt het uitgangspunt voor de vergelijking van opvattingen tussen en binnen groepen”. 152

Moderniteit

is

niet

exclusief

samenlevingen, zo benadrukt Veenman. een

moderniseringsproces

door.

153

De

een

kenmerk

van

westerse

Heel wat herkomstlanden maken zelf

vraag

is

dus

niet

óf

allochtonen

traditionaliteit inruilen voor moderniteit, maar wel in hoeverre moderniteit zich bij hen uitbreidt, aldus Veenman. In de volgende paragraaf zoomen we in op één sleutelelement van het moderniseringsproces, met name emancipatie. We beschouwen de houding ten aanzien van man-vrouwrollen als een bijkomende subdimensie van de culturele opiniedimensie.

We

onderzoeken

of

Marokkaanse

allochtonen,

Turkse

allochtonen en autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent verschillende opvattingen hebben over man-vrouwrollen en gaan na welke factoren de mening van allochtonen verklaren.

3.3.2 Vergelijking van etnisch-culturele groepen 3.3.2.1

Hypothesen

Eén van de eerste studies in België die aandacht besteedde aan de opvattingen van allochtonen over man-vrouwrelaties was de survey Family Formation and Value Patterns, uitgevoerd in 1991 en 1993. 154 De bevraging van Turkse en Marokkaanse vrouwen tussen 17 en 49 jaar in Vlaanderen en Brussel toonde aan dat Turkse vrouwen traditionelere opvattingen hebben over de man-vrouwrelatie

Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 153 Veenman, J. (2002). De toekomst in meervoud: perspectief op multicultureel Nederland. Assen: Van Gorcum. 154 Lesthaeghe, R. (2000). Transnational Islamic Communities in a Multilingual Society. In R. Lesthaeghe (red.), Communities and Generations. Turkish and Moroccan populations in Belgium (pp. 1-58). Brussel: VUBPress. 152

72

dan Marokkaanse vrouwen. Het aandeel respondenten dat akkoord ging met de stelling dat vrouwen niet altijd hun echtgenoot moeten gehoorzamen, bedroeg bij de Turkse vrouwen 10%, tegenover 61% bij de Marokkaanse vrouwen. Respectievelijk 53% van de Turkse en 63% van de Marokkaanse vrouwen gaf aan akkoord te zijn met de stelling dat vrouwen de kamer niet moeten verlaten wanneer onbekende mannen op bezoek komen. Ruim vijftien jaar na de FFVP-surveys wijzen een aantal studies uit dat er nog steeds verschillen zijn tussen de etnisch-culturele groepen. Zowel onze bevraging in Houthalen-Helchteren en Genk als de Nederlandse Survey Integratie Minderheden tonen aan dat Turkse allochtonen traditioneler denken over de rollen van mannen en vrouwen dan Marokkaanse allochtonen. 155 Autochtonen hebben de modernste opvattingen over de emancipatie van de vrouw. Welke hypothesen kunnen we hieruit afleiden voor de analyse van de gegevens uit Antwerpen, Genk en Gent? Op basis van de FFVP-survey, de bevraging in Limburg en het SIM-onderzoek in Nederland verwachten we dat Turkse allochtonen traditionelere opvattingen hebben over sekserollen dan Marokkaanse allochtonen. Autochtonen hebben wellicht de modernste man-vrouwrolopvattingen.

3.3.2.2

Operationalisering

Om na te gaan in hoeverre de respondenten moderne opvattingen hebben over de positie van de vrouw, legden we de respondenten zes stellingen voor (zie bijlage

3).

De

Turkse

allochtonen,

de

Marokkaanse

allochtonen

en

de

autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent konden per stelling kiezen tussen de antwoordcategorieën ‘helemaal eens’, ‘eerder eens’, ‘noch eens noch oneens’, ‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’. Factoranalyses maakten duidelijk dat vier van de zes items in elke etnischculturele groep één achterliggend concept meten. 156 De factorladingen geven we weer in tabel 16 (resultaat van de analyse waarin alle respondenten werden opgenomen). Op basis van deze vier items kunnen we een schaal construeren

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 156 Factoranalyse: method = maximum likelihood; rotation: varimax. 155

73

om de houding ten aanzien van man-vrouwrollen te vergelijken. Een lage schaalscore wijst op moderne rolopvattingen, een hoge score op traditionele rolopvattingen. Tabel 16: Factoranalyse houding t.a.v. man-vrouwrollen Factor Houding t.a.v. man-vrouwrollen De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de kinderen.

0,598

Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken.

0,422

Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens.

0,595

Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen.

0,652

Cronbach’s alpha

0,638

3.3.2.3

Resultaten

Een vergelijking per etnisch-culturele groep leert ons dat zowel autochtonen als allochtonen overwegend moderne opvattingen hebben over man-vrouwrollen. Binnen dit gemeenschappelijke moderne standpunt nemen we wel significante verschillen waar. Autochtonen zijn op het gebied van man-vrouwrollen duidelijk moderner dan de twee allochtone groepen. 157 Hoewel we verwachtten dat Turkse allochtonen

minder

moderne

rolopvattingen

hebben

dan

Marokkaanse

allochtonen, zijn de verschillen tussen de twee allochtone groepen niet significant.

Verschil autochtonen – Turkse allochtonen: p = .000; verschil autochtonen – Marokkaanse allochtonen: p = .000. 157

74

Tabel 17: Houding t.a.v. man-vrouwrollen Autochtonen Moderne man-vrouwrollen

Tradit. man-vrouwrollen

Turkse allochtonen

Marokkaanse Totaal allochtonen

1

68,2%

34,7%

30,9%

45,9%

2

21,1%

30,6%

34,6%

28,2%

3

6,8%

23,3%

21,4%

16,8%

4

3,9%

10,2%

10,7%

8,0%

5

0,0%

1,2%

2,5%

1,1%

Totaal

337

343

243

923

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

1,54

2,07

2,18

1,91

Gemiddelde schaalscore Anova: P = .000

De bevinding dat allochtonen overwegend moderne rolopvattingen hebben, lijkt in te gaan tegen het traditionele beeld dat vaak van allochtonen wordt opgehangen. We wijzen er echter op dat een onderscheid gemaakt moet worden tussen opvattingen en gedragingen. Het is niet omdat respondenten het met iets eens zijn (bijvoorbeeld dat vrouwen moeten kunnen gaan werken), dat ze dat ook zelf in de praktijk brengen. Om dit te weten te komen, kijken we naar de beroepssituatie van de bevraagde autochtone en allochtone vrouwen (tussen 18 en 70 jaar). Tabel 18: Beroepssituatie vrouwen Autochtonen

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

Totaal

Werkzaam

54,6%

35,5%

37,8%

43,0%

Student/leerling/leercontract

8,0%

8,3%

10,1%

8,6%

Werkloos

6,7%

12,4%

11,8%

10,2%

Huisvrouw

11,0%

38,5%

37,0%

28,2%

Rest: pensioen, invalide, …

19,6%

5,3%

3,4%

10,0%

Totaal

163

169

119

451

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

We stellen vast dat respectievelijk 35,5% en 37,8% van de Turkse en Marokkaanse allochtone vrouwen (tussen 18 en 70 jaar) werkzaam is (voltijdse job, halfijdse job of interim-contract), terwijl van de autochtone vrouwen 54,6% een job heeft. Een lager percentage actieven in de allochtone gemeenschappen gaat

gepaard

met

een

beduidend

hoger

aandeel

respondenten

dat

de

beroepssituatie omschrijft als ‘huisvrouw’. Bijna vier op tien allochtone vrouwen kiezen voor deze optie, tegenover slechts 11% van de autochtone bevraagden. 75

Deze cijfers tonen aan dat er een aanzienlijk verschil qua emancipatie bestaat tussen de autochtone en de allochtone vrouwen. Het hogere percentage allochtone mannen dat werkt (71% van de Turkse en 63% van de Marokkaanse allochtonen), ontkracht een alternatieve hypothese die stelt dat de verschillen tussen allochtone en autochtone vrouwen (volledig) kunnen verklaard worden door discriminatie van allochtonen op de arbeidsmarkt. 158

3.3.3 Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen 3.3.3.1 Om

de

houding

ten

Hypothesen aanzien

van

man-vrouwrollen

in

de

allochtone

gemeenschappen te verklaren, voeren we een aantal regressieanalyses uit. Naar analogie met de ethische subdimensie en de subdimensie vrije meningsuiting (paragraaf

3.2.4)

beroepsniveau,

testen

de

we

gerichtheid

achtereenvolgens op

de

eigen

of

het

opleidings-

etnisch-culturele

groep,

en de

gerichtheid op de meerderheidsgroep en de religiositeit een effect hebben op de houding van allochtonen ten aanzien van man-vrouwrollen. De hypothesen luiden als volgt: Hoog opgeleide allochtonen en allochtonen met een hoog beroepsniveau zijn moderner op het vlak van man-vrouwrollen dan laag opgeleide allochtonen en allochtonen met een laag beroepsniveau. Naarmate allochtonen sterker op de eigen etnisch-culturele groep gericht zijn, zijn ze grotere voorstanders van een traditionele manvrouwrolverdeling. Naarmate allochtonen sterker op de meerderheidsgroep gericht zijn, nemen ze een moderner standpunt in met betrekking tot manvrouwrollen. Naarmate

allochtonen

vaker

bidden,

houden

ze

er

traditionelere

meningen op na over man-vrouwrollen. We

beginnen

de

analyse

opnieuw

met

een

model

waarin

we

de

achtergrondvariabelen geslacht, etnisch-culturele achtergrond, leeftijd, perceptie van de samenstelling van de buurt en stad opnemen. Als extra variabele voegen we ook de beroepssituatie toe. Onderzoek in Limburg toonde immers aan dat niet-werkende allochtonen minder voorstander zijn van gelijke man-vrouwrollen dan werkende allochtonen. De Limburgse studie en een Nederlands onderzoek

158

76

Van de autochtone mannen werkt 73,7%.

van Dagevos, Schellingerhout & Vervoort toonden verder ook aan dat Turkse allochtonen en allochtone mannen traditioneler zijn inzake sekserollen dan Marokkaanse allochtonen en allochtone vrouwen. 159 Steunend op het onderzoek in Nederland verwachten we ook dat allochtone ouderen traditioneler zijn dan allochtone jongeren en dat allochtonen die in concentratiewijken wonen, traditionelere opvattingen hebben over man-vrouwrollen dan allochtonen die in ‘witte’ wijken wonen. 160 De variabele ‘stad’ nemen we mee op om mogelijke effecten van de stedelijke context bloot te leggen.

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 160 Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 159

77

Tabel 19: Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen (schaal van ‘modern’ naar ‘traditioneel’) ** p < .05 - * p < .1

Stap 1

Stap 2

Stap 3

Stap 4

Stap 5

R² = .16

R² = .20

R² = .21

R² = .25

R² = .27

Std. Coeff. (Constant) Etnisch-culturele achtergrond

Std. Error

Std. Coeff.

0,138 0,047

0,067

Std. Error

Std. Coeff.

0,312 0,000

0,096

Std. Error

Std. Coeff.

0,422 -0,016

0,126

Std. Error

Std. Coeff.

0,490 -0,001

0,128

Std. Error 0,487

-0,028

0,134

Antwerpen (ref.: Genk)

0,010

0,084

-0,024

0,121

-0,036

0,123

-0,064

0,124

-0,065

0,123

Gent (ref.: Genk)

0,016

0,081

0,007

0,108

0,005

0,108

-0,052

0,116

-0,002

0,117

Geslacht

0,423**

0,076

0,419**

0,100

0,421**

0,105

0,421**

0,107

0,419**

0,105

Leeftijd

0,021

0,003

0,012

0,005

0,018

0,005

-0,018

0,005

-0,048

0,005

Perceptie samenstelling buurt

-0,051

0,030

-0,031

0,043

-0,006

0,045

0,013

0,048

0,018

0,047

Werkloos (ref.: werken)

0,116**

0,111

0,114*

0,135

0,109*

0,138

0,090

0,139

0,088

0,136

Huisvrouw/-man (ref.: werken)

0,242**

0,106

0,042

0,265

0,048

0,268

0,052

0,265

0,044

0,260

Rest (ref.: werken)

0,051

0,090

-0,013

0,174

-0,023

0,176

-0,037

0,175

-0,032

0,171

Opleidingsniveau

-0,126**

0,015

-0,114**

0,015

-0,113*

0,016

-0,106*

0,015

Beroepsniveau

-0,026

0,063

-0,026

0,063

-0,035

0,064

-0,037

0,063

Babbel buren eigen gemeenschap

0,085

0,034

0,095

0,037

0,098

0,037

Consumptie eigen media

-0,033

0,055

-0,043

0,056

-0,029

0,056

Babbel autochtone buren

0,059

0,035

0,068

0,035

Cons. Ned. media

-0,164**

0,046

-0,190**

0,045

0,131**

0,026

Frequentie van het bidden 78

3.3.3.2

Resultaten

Het eerste regressiemodel bevestigt de indicaties in verband met de effecten van het geslacht en de beroepssituatie: allochtone mannen en niet-werkende allochtonen (werkloos of huisvrouw/-man) hebben traditionelere opvattingen over man-vrouwrollen dan allochtone vrouwen en werkende allochtonen. In de tweede stap vinden we een bevestiging van de hypothese dat hoog opgeleide allochtonen modernere man-vrouwrolopvattingen hebben dan laag opgeleide

allochtonen.

Interessant

is

dat

onder

controle

van

het

opleidingsniveau het effect van ‘huisvrouw/-man’ verdwijnt en het effect van ‘werkloos-zijn’ afneemt. Dit betekent dat allochtonen die werken modernere sekserolopvattingen hebben omdat ze hoger opgeleid zijn. Babbelen met buren van de eigen gemeenschap en de eigen media consumeren, zijn activiteiten die geen invloed hebben op de houding ten aanzien van manvrouwrollen. De mate waarin men de Nederlandstalige media consumeert, is wel van belang. Naarmate allochtonen vaker Nederlandstalige kranten lezen en/of naar Nederlandstalige televisie kijken, nemen ze een moderner standpunt in op het gebied van man-vrouwrollen. Dit effect bevestigt de vooropgestelde hypothese. Contacten met autochtone buren zijn niet relevant. De hypothese in verband met religie wordt bevestigd in de vijfde analysestap. Allochtonen die vaak bidden, hebben een traditionelere opinie over de positie van de vrouw dan allochtonen die zelden bidden.

3.4. Andere waardeoriëntaties Een ander sleutelelement van het moderniseringsproces is de secularisering (cfr. paragraaf 3.3.1). In deze paragraaf voeren we een verkennende analyse uit met betrekking tot de houding van autochtonen en allochtonen ten aanzien van het dragen van de hoofddoek, een thema dat in het integratiedebat de voorbije jaren heel wat aandacht kreeg. 161 Tijdens het interview vroegen we de respondenten in welke mate ze het eens zijn met de volgende uitspraken: ‘Werkgevers mogen het dragen van een hoofddoek tijdens het werk verbieden’ en ‘Op school moet het toegelaten zijn om een hoofddoek te dragen’. Met de twee stellingen maken we een schaal met als achterliggend concept de houding ten aanzien van de hoofddoek in de

Zie o.a.: Fadil, N. (2004). Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof. Ethische Perspectieven, 14(4), pp. 373-386. 161

79

publieke sfeer. Hoe hoger de score op de schaal, hoe feller men de mogelijkheid verdedigt om een hoofddoek te kunnen dragen. Hoe lager de score, hoe meer begrip men kan opbrengen voor een hoofddoekenverbod. Tabel 20: Houding t.a.v. de hoofddoek Autochtonen

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

Totaal 10,9%

Hoofddoekenverbod

1

24,2%

3,4%

2,1%

aanvaardbaar

2

21,2%

6,8%

2,5%

10,9%

3

24,2%

16,4%

9,5%

17,4%

Hoofddoekenverbod

4

17,5%

24,4%

12,3%

18,6%

onaanvaardbaar

5

12,9%

49,1%

73,7%

42,6%

Totaal

326

324

243

893

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

Gemiddelde schaalscore

2,60

3,92

4,44

3,58

Anova: P = .000

De chi²-analyse en de gemiddeldentoets geven aan dat autochtonen en allochtonen

in

verband

met

het

dragen

van

de

hoofddoek

significant

verschillende opvattingen hebben. 162 Terwijl een grote meerderheid van de allochtone respondenten voorstander is van het persoonlijke beslissingsrecht om een hoofddoek te dragen, is er sprake van verdeeldheid onder de autochtonen: ongeveer 45% van de autochtone respondenten toont begrip voor een verbod op het dragen van een hoofddoek (op het werk en op school), terwijl een goede 30% een hoofddoekenverbod onaanvaardbaar vindt. We merken verder op dat ook de twee allochtone groepen significant van mekaar verschillen in hun houding ten aanzien van de hoofddoek. Marokkaanse allochtonen bepleiten feller de mogelijkheid om (op het werk en op school) een hoofddoek te kunnen dragen dan Turkse allochtonen. 163 Dit resultaat komt niet onverwacht. Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren kwam al tot deze bevinding. 164 Toch is ook bijna drievierde van de Turkse allochtonen gekant tegen een hoofddoekenverbod.

Verschil autochtonen – Marokkaanse allochtonen: p = .000; verschil autochtonen – Turkse allochtonen: p = .000. 163 Verschil Marokkaanse allochtonen – Turkse allochtonen: p = .000. 164 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 162

80

Deze verkennende analyse in verband met de houding ten aanzien van het dragen van de hoofddoek toont aan dat in toekomstig onderzoek, naast emancipatie, ook andere aspecten verbonden aan het proces van modernisering (secularisering,

individualisering

en

democratisering)

de

nodige

aandacht

verdienen. Momenteel bevat ons meetinstrument hierover slechts een beperkt aantal items. Het lijkt ons zinvol om in de aanloop naar een nieuw veldwerk een uitbreiding van dit deel van de vragenlijst te overwegen.

3.5. Besluit Hoe sterk verschillen de waardeoriëntaties van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent, welke verschillen bestaan er binnen de allochtone gemeenschappen en hoe kunnen we die verklaren? Dit waren de centrale onderzoeksvragen van dit hoofdstuk. Om deze vragen te beantwoorden, namen we de opvattingen van autochtonen en allochtonen over sociaaleconomische kwesties, ethische discussiepunten, de vrijheid van meningsuiting en man-vrouwrollen onder de loep. Wat de sociaaleconomische opiniedimensie betreft, situeren de drie etnischculturele gemeenschappen zich als groep aan de progressieve zijde. Turkse allochtonen lijken op sociaaleconomisch vlak wel iets conservatiever dan autochtonen.

Tussen

Marokkaanse

allochtonen

en

autochtonen

zijn

de

verschillen niet significant. Op ethisch vlak zijn de autochtonen als groep progressief en de allochtonen conservatief. Turkse en Marokkaanse allochtonen verschillen niet van mekaar in hun ethische opvattingen. Op het gebied van vrije meningsuiting verschillen de groepsposities binnen een gemeenschappelijk progressief standpunt. Autochtonen verdedigen de vrijheid van meningsuiting het sterkst, eerst gevolgd door de Marokkaanse allochtonen en dan door de Turkse allochtonen. De allochtone groepsposities op de verschillende opiniedimensies maken duidelijk dat noch de hypothese van de arbeiderscultuur (die een combinatie veronderstelt conservatisme),

van noch

sociaaleconomische de

culturalistische

progressiviteit hypothese

(die

met een

cultureel eenzijdig

conservatief profiel vooropstelt) kan worden bevestigd. Factoren die de opinie van allochtonen over sociaaleconomische kwesties beïnvloeden, zijn de subjectieve inschatting van de financiële situatie en het contact met buren van de eigen gemeenschap. Allochtonen die aangeven moeilijk rond te komen met hun inkomen en allochtonen die vaak een babbeltje doen met allochtone buren, nemen een progressiever standpunt in dan allochtonen die aangeven makkelijk rond te komen en allochtonen die zelden een babbeltje doen met allochtone buren. Er gaat ook verklaringskracht uit 81

van subjectieve gevoelens van relatieve deprivatie. Naarmate allochtonen meer het gevoel hebben als groep te worden benadeeld ten opzichte van autochtonen, zijn ze grotere voorstanders van gelijkheid op sociaaleconomisch vlak. Wat de ethische opiniedimensie betreft, stelden we effecten vast van de stad waar de respondenten wonen (allochtone inwoners van Gent zijn ethisch progressiever dan allochtone inwoners van Genk), het opleidingsniveau (hoe hoger, hoe progressiever), de consumptie van de eigen media (hoe vaker, hoe conservatiever)

en

de

frequentie

waarmee

men

bidt

(hoe

hoger,

hoe

conservatiever). Belangrijke determinanten van de opinie over de vrijheid van meningsuiting zijn het opleidingsniveau (hoe hoger, hoe conservatiever) en de stad (allochtone inwoners van Antwerpen en Gent zijn conservatiever dan allochtone inwoners van Genk). Omwille van de klemtonen in het publieke debat breidden we de culturele opiniedimensie uit met de houding ten aanzien van man-vrouwrollen. De posities van autochtonen en allochtonen op deze subdimensie zijn overwegend modern, maar binnen dit gemeenschappelijke moderne standpunt zijn autochtonen moderner dan allochtonen. Turkse en Marokkaanse allochtonen verschillen niet van mekaar op het vlak van sekserolopvattingen. Factoren die een invloed hebben op de houding van allochtonen ten aanzien van man-vrouwrollen zijn het geslacht, het opleidingsniveau, de mate waarin allochtonen de Nederlandstalige media consumeren en de bidfrequentie. Allochtone vrouwen, hoog opgeleide allochtonen, allochtonen die vaak de Nederlandstalige media consumeren en allochtonen die zelden bidden, hebben modernere rolopvattingen dan allochtone mannen, laag opgeleide allochtonen, allochtonen die nooit de Nederlandstalige media consumeren en allochtonen die vaak bidden. Met dit onderzoek is niet alles gezegd over waardeoriëntaties. Sleutelelementen van

het

moderniseringsproces

zoals

individualisering,

secularisering

en

democratisering kwamen in dit hoofdstuk niet (of in beperkte mate) aan bod. Ze verdienen in de toekomst zeker ook de nodige aandacht.

82

4. Wederzijdse beeldvorming 4.1. Inleiding De sociale cohesie in een samenleving krijgt in aanzienlijke mate vorm via het beeld dat groepen van elkaar ontwikkelen. Een negatieve perceptie drijft groepen immers uit elkaar: discriminatie, etnisch-culturele verkokering en onveiligheidsgevoelens kunnen er het gevolg van zijn. Een positieve beeldvorming stimuleert toenadering, wederzijds vertrouwen, overleg, samenwerking en solidariteit. De voorbije jaren hebben er in Vlaanderen en de wereld een aantal gebeurtenissen plaatsgevonden die wijzen op ernstige spanningen tussen etnisch-culturele groepen en die mogelijk sporen hebben nagelaten in de wederzijdse beeldvorming. Denken we onder meer aan de moord op de Marokkaanse moslimleraar Mohammed Achrak, de rellen die nadien ontstonden, de dodelijke raid van Hans Van Themsche en de roof‘moord’ op Joe Van Holsbeeck. Net over de grens waren er de moorden op Fortuyn en Van Gogh. In New York, Madrid en Londen vonden aanslagen plaats die door de media op indringende wijze tot in onze huiskamers werden gebracht. Maar ook andere factoren kunnen hun stempel drukken op de beeldvorming. Percepties worden mee beïnvloed door persoonlijke ervaringen en contacten, kleinere berichten in de media, verhalen van kennissen, politieke propaganda… . In dit hoofdstuk gaan we na tot welk beeld al deze prikkels leiden. Hoe denken autochtonen

over

Turkse

en

Marokkaanse

allochtonen,

en

hoe

denken

allochtonen over autochtone Vlamingen?

4.2. Beeldvorming in de drie etnisch-culturele groepen

4.2.1 Literatuur en hypothesen In Nederland werd de voorbije jaren herhaaldelijk vastgesteld dat autochtonen een negatiever beeld hebben van Marokkaanse allochtonen dan van Turkse allochtonen. 165 Entzinger en Dourleijn stelden bovendien vast dat het verschil

Van Praag, C. (2003). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos, M. Gijsberts, & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 165

83

tussen de twee allochtone groepen in de beeldvorming van autochtone Nederlanders toeneemt, althans bij jongeren (18 tot 30-jarigen) uit Rotterdam. Terwijl hun perceptie van Turkse allochtonen tussen 1999 en 2006 licht verbeterd is, nam hun waardering voor Marokkaanse allochtonen nog af. 166 De eerste indicaties uit Vlaanderen suggereren dat er een soortgelijke etnischculturele hiërarchie bestaat in de beeldvorming van autochtone Vlamingen. In een onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren legden we aan autochtone respondenten uit minder bemiddelde buurten negen eigenschappen voor en vroegen hen in welke mate ze die toeschrijven aan Turkse en Marokkaanse allochtonen. 167 Uit de resultaten blijkt dat autochtonen voor acht van de negen eigenschappen aan de Marokkaanse allochtonen een negatievere score geven dan aan de Turkse allochtonen. Meer dan 30% van de geënquêteerde autochtonen (die een antwoord gaven), vindt Marokkaanse allochtonen racisten, oneerlijk, profiteurs en onverdraagzaam. Een goede 40% vindt dat Marokkaanse allochtonen geen harde werkers zijn. Ondanks de negatieve beeldvorming over Marokkaanse allochtonen in de autochtone

gemeenschap,

stelden

verscheidene

onderzoekers

vast

dat

Marokkaanse allochtonen positiever staan tegenover autochtonen dan Turkse allochtonen. Zowel Gijsberts en Dagevos (op basis van data van 2002 uit heel Nederland) als Van Craen, Vancluysen en Ackaert (op basis van data van 2006 uit Genk en Houthalen-Helchteren) kwamen tot die bevinding. 168 Bij jongeren in Rotterdam kwamen Entzinger en Dourleijn echter tot andere resultaten. In 1999 vonden ze geen verschil en in 2006 lijken de Turkse allochtonen een iets positiever beeld te hebben van autochtonen dan de Marokkaanse allochtonen, al blijft het verschil beperkt. 169 Ook data van 2006 voor heel Nederland laten niet meer toe om een onderscheid te maken tussen de twee groepen. Turkse en

Gijsberts, M. & Vervoort, M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 282-308). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 166 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum. 167 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 168 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 169 Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum.

84

Marokkaanse

allochtonen

hebben

dezelfde

houding

aangenomen

t.a.v.

autochtonen, zo blijkt uit onderzoek van Gijsberts en Vervoort. 170 Op basis van de besproken literatuur kunnen we een duidelijke hypothese formuleren voor onze analyse van de beeldvorming bij autochtonen in Vlaanderen 171 : autochtonen hebben een negatiever beeld van Marokkaanse allochtonen dan van Turkse allochtonen. Het aangehaalde onderzoek in Houthalen-Helchteren en Genk bevat indicaties van mogelijke oorzaken: de frequentie van de contacten tussen de etnisch-culturele groepen, de religieuze betrokkenheid van de twee allochtone gemeenschappen en de frequentie waarmee

Marokkaanse

en

Turkse

allochtonen

berichtgeving over criminaliteit en overlast.

172

vermeld

worden

in

de

Over de beeldvorming bij

allochtonen lopen de eerdere bevindingen uiteen en dus is het niet mogelijk om hierover een eenduidige onderzoekshypothese naar voren te schuiven.

4.2.2 Operationalisering Om de beeldvorming van autochtonen en allochtonen te meten, namen we in onze vragenlijst een aantal eigenschappen op en vroegen we aan de respondenten in welke mate ze die aan de eigen etnisch-culturele groep en de twee andere etnisch-culturele groepen toeschrijven. Concreet vroegen we of ze het helemaal eens, eerder eens, noch eens/noch oneens, eerder oneens of helemaal oneens waren met elf stellingen. Die luidden als volgt: “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn vriendelijk” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn netjes” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn criminelen”

Gijsberts, M. & Vervoort, M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 282-308). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 171 Omwille van de leesbaarheid spreken we over ‘autochtonen’. Meer specifiek nemen we volgende groep onder de loep: ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde’. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 172 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 170

85

“De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn hulpvaardig” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn racisten” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn eerlijk” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn sociaal” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn profiteurs” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn verdraagzaam” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) zijn harde werkers” “De meeste mensen van Vlaamse afkomst (Marokkaanse afkomst, Turkse afkomst) veroorzaken overlast” In deze bijdrage focussen we op het beeld dat autochtonen hebben van Marokkaanse en Turkse allochtonen (paragraaf 4.2.3), en op de beeldvorming in de Marokkaanse en Turkse gemeenschap over autochtonen (paragraaf 4.2.4). In de analyses nemen we alleen de respondenten op die een mening hebben over de voorgelegde stellingen. Personen die “weet niet” antwoordden of geen antwoord gaven, laten we buiten beschouwing. Bij de interpretatie van de resultaten is het belangrijk om dit in het achterhoofd te houden. We staan er dan ook op het einde van de bespreking even bij stil.

4.2.3 Resultaten: beeldvorming in de autochtone gemeenschap Tabellen 21 en 22 geven weer hoe autochtonen denken over Marokkaanse allochtonen en Turkse allochtonen. De resultaten bevestigen onze hypothese dat autochtonen een negatiever beeld hebben van Marokkaanse allochtonen dan van Turkse allochtonen. Voor zes van de elf eigenschappen is het oordeel over de Marokkaanse allochtonen minder goed dan dat over de Turkse allochtonen. Zo vinden de autochtone respondenten hen minder vriendelijk, meer crimineel, minder eerlijk, minder verdraagzaam, minder harde werkers en grotere overlastbezorgers. Deze verschillen zijn significant op het .05-niveau. Op het .1niveau

zijn

Marokkaanse

allochtonen

in

de

ogen

van

de

autochtone

respondenten ook nog minder hulpvaardig en minder sociaal dan Turkse 86

allochtonen.

Voor

de

overblijvende

eigenschappen

(netjes,

racisten

en

profiteurs) vinden we geen significant verschil.

87

Tabel 21: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst zijn…”) vriendelijk

netjes

M

T

M

Helemaal eens

9,6%

13,1%

T

Helemaal eens

5,4%

8,3%

Eerder eens

43,9%

49,8%

Eerder eens

41,6%

43,7%

Noch eens noch oneens

29,3%

25,5%

Noch eens noch oneens

38,4%

32,4%

Eerder oneens

11,5%

10,0%

Eerder oneens

8,9%

11,6%

Helemaal oneens

5,7%

1,5%

Helemaal oneens

5,7%

4,0%

Totaal

314

329

Totaal

315

327

100%

100%

100%

100%

Chi²

P = .017

Chi²

criminelen

NS hulpvaardig

M

T

Helemaal eens

6,1%

4,3%

Eerder eens

17,5%

9,6%

Noch eens noch oneens

39,8%

39,9%

M

T

Helemaal eens

5,0%

7,7%

Eerder eens

35,0%

43,5%

Noch eens noch oneens

41,9%

36,1%

Eerder oneens

23,6%

31,6%

Eerder oneens

14,9%

9,9%

Helemaal oneens

13,1%

14,6%

Helemaal oneens

3,3%

2,9%

314

323

Totaal

100%

100%

Totaal Chi²

P = .016

Chi²

racisten

303

313

100%

100%

P = .059 eerlijk

M

T

Helemaal eens

11,3%

8,4%

M

T

Helemaal eens

3,0%

3,2%

Eerder eens

26,2%

25,8%

Eerder eens

29,5%

35,4%

Noch eens noch oneens

32,7%

32,3%

Noch eens noch oneens

39,7%

45,5%

Eerder oneens

25,9%

28,6%

Eerder oneens

19,7%

12,3%

Helemaal oneens

3,9%

5,0%

Helemaal oneens

8,2%

3,6%

Totaal

309

322

Totaal

305

308

100%

100%

100%

100%

Chi²

NS

Chi²

sociaal

profiteurs

M

T

Helemaal eens

3,6%

5,7%

Eerder eens

40,8%

41,8% 28,9%

Noch eens noch oneens

31,2%

P = .009 M

T

Helemaal eens

11,6%

8,0%

Eerder eens

19,1%

17,2%

Noch eens noch oneens

37,3%

38,2%

Eerder oneens

14,8%

18,9%

Eerder oneens

22,1%

28,7%

Helemaal oneens

9,5%

4,7%

Helemaal oneens

9,9%

8,0%

88

Totaal Chi²

304

318

100%

100%

P = .080

Totaal Chi²

303

314

100%

100%

NS

Tabel 22: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst zijn…”) - vervolg verdraagzaam M

T

Helemaal eens

3,2%

2,5%

Eerder eens

24,1%

harde werkers M

T

Helemaal eens

1,3%

5,1%

34,9%

Eerder eens

26,8%

33,0%

Noch eens noch oneens

37,6%

38,3%

Noch eens noch oneens

43,5%

40,6%

Eerder oneens

23,8%

18,8%

Eerder oneens

19,6%

15,9%

Helemaal oneens

11,3%

5,6%

Helemaal oneens

8,8%

5,4%

Totaal

311

324

Totaal

306

315

100%

100%

100%

100%

Chi²

P = .006

Chi²

P = .012

overlastbezorgers M

T

Helemaal eens

11,4%

6,0%

Eerder eens

21,5%

21,0%

Noch eens noch oneens

33,9%

36,0%

Eerder oneens

23,4%

30,3%

Helemaal oneens

9,8%

6,6%

Totaal

316

333

100%

100%

Chi²

Het

P = .031

percentage

autochtone

respondenten

dat

geen

mening

heeft

over

Marokkaanse allochtonen varieert naargelang de eigenschap tussen 7,3% en 11,1%. Over Turkse allochtonen doet tussen 2,3% en 9,7% geen uitspraak. De autochtone respondenten lijken dus van Turkse allochtonen een iets duidelijker beeld te hebben dan van Marokkaanse allochtonen – wellicht omdat de Turkse gemeenschap in twee van de drie onderzochte steden groter is dan de Marokkaanse gemeenschap – maar de verschillen wat betreft het aantal respondenten dat geen antwoord kan of wil geven, zijn al bij al beperkt (zie totale N in tabellen 21 en 22).

4.2.4 Resultaten: beeldvorming in de allochtone gemeenschappen Tabellen 23 en 24 geven weer hoe Turkse en Marokkaanse allochtonen denken 89

over

autochtone

Vlamingen.

De

resultaten

suggereren

dat

Marokkaanse

allochtonen, hoewel ze zelf het minst gunstig worden beoordeeld door de autochtone

respondenten,

een

positiever

beeld

hebben

van

autochtone

Vlamingen dan Turkse allochtonen, al liggen niet alle indicaties in dezelfde lijn. Voor vier van de elf eigenschappen krijgen autochtonen van Marokkaanse allochtonen een betere beoordeling dan van Turkse allochtonen. Marokkaanse allochtonen vinden hen vriendelijker, netter, hulpvaardiger en beschouwen hen minder als profiteurs dan Turkse allochtonen. Deze verschillen zijn statistisch significant op het .05-niveau. Ook een vijfde resultaat wijst in dezelfde richting, maar

dit

verschil

allochtonen

lijken

is

slechts

significant

autochtonen

hardere

op

het

werkers

.1-niveau:

Marokkaanse

te

dan

vinden

Turkse

allochtonen. Voor vier eigenschappen (crimineel, racistisch, eerlijk en overlast bezorgen) vinden we geen significant verschil tussen de beoordeling van de twee groepen. Opmerkelijk ten slotte, is dat Turkse allochtonen autochtonen socialer en verdraagzamer vinden dan Marokkaanse allochtonen.

Tabel 23: Beeldvorming in de Turkse en Marokkaanse gemeenschap over autochtonen (“De meeste mensen van Vlaamse afkomst zijn…”) vriendelijk

netjes

M

T

Helemaal eens

20,3%

7,7%

Eerder eens

39,8%

45,0%

Noch eens noch oneens

29,1%

28,9%

M

T

Helemaal eens

20,6%

6,0%

Eerder eens

38,5%

42,1%

Noch eens noch oneens

25,5%

30,7%

Eerder oneens

6,8%

11,7%

Eerder oneens

10,1%

13,4%

Helemaal oneens

4,0%

6,6%

Helemaal oneens

5,3%

7,8%

Totaal

251

349

Totaal

247

335

100%

100%

100%

100%

Chi²

P = .000

Chi²

criminelen

P = .000 hulpvaardig

M

T

M

T

Helemaal eens

3,0%

2,0%

Helemaal eens

11,1%

3,5%

Eerder eens

8,4%

7,9%

Eerder eens

44,4%

33,9%

Noch eens noch oneens

29,5%

28,9%

Noch eens noch oneens

25,9%

34,8%

Eerder oneens

30,0%

36,8%

Eerder oneens

14,0%

18,3%

Helemaal oneens

29,1%

24,3%

Helemaal oneens

4,5%

9,4%

237

304

Totaal

100%

100%

Totaal Chi²

90

NS

Chi²

243

339

100%

100%

P = .000

Tab. 24: Beeldvorming in de Turkse en Marokkaanse gemeenschap over autochtonen verv. racisten

eerlijk

M

T

M

Helemaal eens

12,2%

9,2%

T

Helemaal eens

14,3%

8,7%

Eerder eens

25,6%

29,9%

Eerder eens

39,7%

43,6%

31,6%

34,0%

Noch eens noch oneens

35,0%

37,0%

Noch eens noch oneens

Eerder oneens

19,5%

16,3%

Eerder oneens

6,8%

9,0%

Helemaal oneens

7,7%

7,7%

Helemaal oneens

7,6%

4,8%

246

338

Totaal

100%

100%

Totaal Chi²

NS

Chi²

sociaal

237

335

100%

100%

NS profiteurs

M

T

Helemaal eens

12,1%

13,3%

Eerder eens

35,1%

46,4%

M

T

Helemaal eens

6,0%

5,0%

Eerder eens

10,8%

17,6%

Noch eens noch oneens

32,3%

26,9%

Noch eens noch oneens

31,0%

35,8%

Eerder oneens

13,3%

8,3%

Eerder oneens

28,0%

28,9%

Helemaal oneens

7,3%

5,0%

Helemaal oneens

24,1%

12,6%

Totaal

248

338

Totaal

232

318

100%

100%

100%

100%

Chi²

P = .031

Chi²

verdraagzaam

P = .003 harde werkers

M

T

M

T

Helemaal eens

11,0%

4,5%

Helemaal eens

27,0%

17,2%

Eerder eens

28,7%

39,2%

Eerder eens

36,1%

41,7%

Noch eens noch oneens

35,4%

37,7%

Noch eens noch oneens

19,3%

23,7%

Eerder oneens

16,9%

11,7%

Eerder oneens

11,9%

11,5%

Helemaal oneens

8,0%

6,9%

Helemaal oneens

5,7%

5,9%

237

334

Totaal

100%

100%

Totaal Chi²

P = .004

Chi²

244

338

100%

100%

P = .063

overlastbezorgers M

T

Helemaal eens

0,9%

2,4%

Eerder eens

8,5%

10,8%

Noch eens noch oneens

28,6%

23,2%

Eerder oneens

31,2%

34,6%

Helemaal oneens

30,8%

28,9% 91

Totaal

234

332

100,0%

100,0%

Chi²

NS

92

Bij zes van de elf vragen blijft het percentage ‘weet niet - geen antwoord’ beperkt tot ongeveer 5% (in beide groepen). Bij de andere vragen schommelt dit percentage in de Marokkaanse gemeenschap tussen 8,8% en 11,1% en in de Turkse gemeenschap tussen 5,6% en 14,8%. Drie eigenschappen (eerlijk, verdraagzaam en overlast bezorgen) kunnen de Marokkaanse allochtonen iets moeilijker beoordelen dan de Turkse allochtonen. Over één eigenschap (crimineel) kunnen de Turkse allochtonen zich iets minder goed uitspreken dan de Marokkaanse allochtonen.

4.3. De beeldvorming verklaard Autochtonen hebben een negatiever beeld van Marokkaanse allochtonen dan van

Turkse

allochtonen,

maar

worden

zelf

door

de

respondenten

van

Marokkaanse afkomst positiever gepercipieerd dan door de respondenten van Turkse afkomst. Dat vraagt om enige duiding. In de volgende paragrafen gaan we dan ook op zoek naar de factoren die invloed hebben op de beeldvorming.

4.3.1 De beeldvorming in de autochtone gemeenschap 4.3.1.1

Theorieën en hypothesen

In een eerdere publicatie formuleerden we vier hypothesen om de beeldvorming bij autochtonen te verklaren. 173 Omwille van beperkingen van de data konden we toen niet alle hypothesen even grondig testen. De nieuwe data bieden ons meer mogelijkheden. Het is dan ook interessant om deze hypothesen nog eens tegen het licht te houden: Op basis van de etnische competitietheorie, die stelt dat een negatieve beeldvorming ontstaat wanneer groepen tegengestelde belangen hebben bij het verwerven

van

schaarse

goederen, 174

verwachten

we

dat

Marokkaanse

allochtonen een grotere sociaaleconomische bedreiging vormen dan Turkse allochtonen. Concreet zou dit betekenen dat Marokkaanse allochtonen lager geschoold zijn en een minder gunstige arbeidsmarktpositie bekleden. Aangezien

173

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 174 Coser, L. (1956). The functions of social conflict. Glencoe: Free Press. Blalock, H. M. (1976). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons. Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press.

93

jobs voor ongeschoolden en laaggeschoolden het meest kwetsbaar zijn, zouden de lager geschoolde Marokkaanse allochtonen een grotere bedreiging vormen voor autochtonen uit de geselecteerde buurten dan Turkse allochtonen. 175 Mogelijk zorgt een hogere werkloosheid onder Marokkaanse allochtonen ervoor dat ze ook een grotere concurrent zijn bij het verwerven van sociale uitkeringen. Zelfs bij autochtonen die zelf wel werk hebben, zou afgunst in verband met het toekennen van uitkeringen aan mensen die niet werken (in hun ogen misschien ‘niet willen werken’) tot een negatieve beeldvorming kunnen leiden. De contacthypothese suggereert dat directe, persoonlijke contacten tussen leden van etnisch-culturele groepen een negatieve beeldvorming kunnen bijstellen. 176 Persoonlijke ontmoetingen en relaties zouden bijdragen tot wederzijds begrip en wederzijdse appreciatie. Een vertaling van de algemene contacthypothese naar onze concrete situatie leidt tot de stelling dat autochtonen een positiever beeld hebben van Turkse allochtonen dan van Marokkaanse allochtonen omdat ze meer contact hebben met Turkse allochtonen. De ‘belief congruence theory’, die stelt dat leden van de ingroup negatiever staan tegenover outgroups met afwijkende meningen dan tegenover outgroups met gelijklopende opvattingen 177 , suggereert dat Marokkaanse allochtonen negatiever worden beoordeeld omdat hun waardeoriëntaties minder overeenstemmen met die van autochtonen dan de waardeoriëntaties van Turkse allochtonen. De vierde hypothese staat los van de klassieke etnocentrismetheorieën. Op basis van publicaties uit de criminologie en de communicatiewetenschappen krijgt men de indruk dat de verschillen in de beeldvorming over Turkse en Marokkaanse allochtonen het gevolg zouden kunnen zijn van een differentiële betrokkenheid bij criminaliteit/overlast en de uitvoerige berichtgeving over dit onderwerp in de media. 178

Buurten waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 176 Allport, G. (1954). The nature of prejudice. New York: Doubleday and Company. Hamberger, J. & Hewstone, M. (1997). Inter-ethnic contact as a predictor of blatant and subtle prejudice: test of a model in four West-European Nations. British Journal of Social Psychology, 36(2), pp. 173-190. Pettigrew, T. F. & Tropp, L. R. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of Personality and Social Psychology, 90(5), pp. 751-783. 177 Rokeach, M., Smith, P. W. en Evans R. I. (1960). Two kinds of prejudice in one. In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 178 Van San, M. & Leerkes, A. (2001). Criminaliteit en criminalisering. Allochtone jongeren 175

94

4.3.1.2

Toetsing van hypothesen

a) Etnische competitie Op basis van de eerste hypothese, die de beeldvorming koppelt aan etnische competitie in de strijd om schaarse goederen, verwachten we dat Marokkaanse allochtonen lager geschoold en meer werkloos zijn dan Turkse allochtonen. De tabellen 25 en 26 geven een overzicht van het opleidingsniveau en de beroepssituatie van Marokkaanse en Turkse allochtonen uit Antwerpen, Gent en Genk. Tabel 25: Het opleidingsniveau van Marokkaanse en Turkse allochtonen Marokkaanse allochtonen

Turkse allochtonen

Totaal

Geen diploma

25,9%

10,1%

16,7%

Lager onderwijs

10,9%

25,4%

19,4%

Lager buitengewoon secundair onderwijs (BuSO) 2,4%

1,4%

1,9%

Lager beroeps secundair onderwijs (BSO)

16,7%

14,6%

11,7%

Lager technisch secundair onderwijs (TSO / A3)

4,9%

6,1%

5,6%

Lager algemeen secundair onderwijs (ASO)

2,8%

3,7%

3,4%

Hoger buitengewoon secundair onderwijs (BuSO)

0,0%

0,9%

0,5%

Hoger beroeps secundair onderwijs (BSO)

19,4%

13,0%

15,7%

Hoger technisch secundair onderwijs (TSO / A2)

12,1%

11,5%

11,8%

Hoger algemeen secundair onderwijs (ASO)

3,2%

4,6%

4,0%

Hoger niet-universitair onderwijs

4,5%

5,2%

4,9%

Universitair onderwijs

2,0%

1,4%

1,7%

Totaal

247

347

594

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

De gegevens in tabel 25 leren ons dat meer Marokkaanse allochtonen dan Turkse allochtonen helemaal geen onderwijs genoten hebben. Het is echter ook zo dat meer Marokkaanse allochtonen een diploma hoger beroeps secundair

in België. Amsterdam: Amsterdam University Press. Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers. Sinardet, D., De Swert, K. & Dandoy, R. (2004). Franstalig, Vlaams, commercieel, openbaar: zoek de verschillen. Een longitudinale vergelijking van de thema’s in de Belgische televisiejournaals. Antwerpen: PSW-papers 2004/1. Devroe, I. (2007). Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen. Gent: Universiteit Gent.

95

onderwijs op zak hebben, terwijl de Turkse allochtonen het vaker moeten stellen met een diploma lager beroeps secundair onderwijs. Opmerkelijk is dat deze verschillen zich niet weerspiegelen in de beroepssituatie. Het percentage voltijds werkenden, het percentage werklozen en het percentage huisvrouwen is ongeveer gelijk in de twee gemeenschappen (zie tabel 26). Ook het beroepsniveau van Marokkaanse en Turkse allochtonen verschilt niet. In beide groepen heeft of had 83% van de respondenten die werken of ooit gewerkt hebben een job die vooral handenarbeid inhoudt (ongeschoold personeel, fabrieksarbeiders, ambachtslieden, vakarbeiders, …). Ongeveer 17% heeft of had een job die vooral hoofdarbeid inhoudt (bedienden, leerkrachten, intellectuele en wetenschappelijke beroepen, kaderpersoneel, …). Tabel 26: De beroepssituatie van Marokkaanse en Turkse allochtonen Marokkaanse

Turkse

allochtonen

Allochtonen

Voltijdse job

40,2%

42,1%

41,3%

Halftijdse job

6,8%

8,5%

7,8%

Interim-contract

3,6%

2,4%

2,9%

Leerling, student of leercontract

10,8%

6,2%

8,1%

Werkloos

11,6%

10,9%

11,2%

Totaal

Huisvrouw/huisman

17,5%

19,7%

18,8%

Gepensioneerd

5,6%

3,2%

4,2%

Invalide

3,6%

3,8%

3,7%

Andere beroepssituatie

0,4%

3,2%

2,0%

Totaal

251

340

591

Chi²: NS

100%

100%

100%

De differentiële beeldvorming over Turkse en Marokkaanse allochtonen lijkt dus niet voort te komen uit een verschillend patroon van etnische competitie om jobs en werkloosheidsuitkeringen. Scholing zou wel een rol kunnen spelen, maar eerder via de culturele aspecten van het opleidingsniveau dan via de economische aspecten (de differentiële concurrentiepositie die een diploma verschaft op de arbeidsmarkt lijkt nauwelijks door te wegen). Het is niet denkbeeldig dat personen die nooit naar school gingen er een andere levenstijl en levenswijze op nahouden dan personen die wel scholing genoten hebben. Ook sociaal-culturele aspecten verbonden aan de soort van job kunnen een invloed uitoefenen. Zo blijkt uit onze data bijvoorbeeld dat van de Turkse allochtonen met een voltijdse job 11,6% voltijds als zelfstandige werkt. Van de Marokkaanse allochtonen met een voltijdse job is dat slechts 5,1%. Het is best 96

mogelijk dat deze ‘zichtbare jobs’ (bakkers, uitbaters van pitta- en kebabzaken, kruideniers, …) de Turkse gemeenschap een positiever imago geven, omdat ze klantgerichtheid, dynamisme, ondernemingszin, verantwoordelijkheidszin, … uitstralen. b) Contacthypothese De tweede hypothese beklemtoont het belang van bridging sociaal kapitaal. Concreet verwachten we op basis van de contacthypothese dat autochtonen meer contact hebben met Turkse allochtonen dan met Marokkaanse allochtonen en dat het positieve effect van contact op de beeldvorming een bonus oplevert voor de Turkse allochtonen. Maar gaan autochtonen effectief meer om met Turkse allochtonen dan met Marokkaanse allochtonen? Om die vraag te kunnen beantwoorden, nemen we de vriendschapsrelaties en de contacten met buren onder de loep. Tabel 27: Het aantal vrienden dat autochtonen hebben in de Marokkaanse en Turkse gemeenschap Vrienden van

Vrienden van

Marokkaanse afkomst

Turkse afkomst

Geen

79,3%

79,5%

1-2

11,8%

12,7%

3-5

6,5%

3,7%

6-10

2,2%

2,5%

Meer dan 10

0,3%

1,6%

Totaal

323

322

Chi²: NS

100%

100%

Het percentage autochtonen dat geen vrienden van Turkse afkomst heeft, is even hoog als het percentage respondenten dat geen vrienden van Marokkaanse afkomst heeft: een kleine 80%. Deze gegevens ondersteunen de vooropgestelde hypothese dus niet.

97

Tabel 28: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van Marokkaanse en Turkse afkomst Met buren van

Met buren van

Marokkaanse afkomst

Turkse afkomst

Elke dag

6,2%

6,8%

Meerdere keren per week

10,7%

13,1%

Ongeveer één keer per week

9,5%

12,2%

Ongeveer één keer per maand

10,1%

9,2%

Enkele keren per jaar

11,9%

14,8%

Nooit

42,7%

38,0%

8,9%

5,9%

Geen Marok./Turkse allochtonen in mijn buurt Totaal

337

337

Chi²: NS

100%

100%

Ook de resultaten voor de burencontacten zijn onvoldoende uitgesproken om de eerste voorwaarde van de contacthypothese te kunnen bevestigen. Autochtonen lijken op het eerste gezicht iets meer te babbelen met buren van Turkse afkomst dan met buren van Marokkaanse afkomst, maar de antwoordverdelingen verschillen niet significant. Dat is verrassend, want de Turkse gemeenschap is in twee

van

de

drie

onderzochte

steden

groter

dan

de

Marokkaanse

gemeenschap. 179 De contacthypothese lijkt dus weinig verklaringskracht te hebben. c) Belief congruence De derde hypothese stelt dat de negatievere beeldvorming over Marokkaanse allochtonen het gevolg is van verschillen in waardeoriëntaties. Marokkaanse allochtonen zouden negatiever worden beoordeeld, omdat hun opvattingen minder overeenstemmen met die van autochtonen dan de opvattingen van Turkse allochtonen. Voor een uitgebreide vergelijking van de waardeoriëntaties van autochtonen, Turkse allochtonen en Marokkaanse allochtonen verwijzen we naar hoofdstuk 3. Hier brengen we kort de conclusies in herinnering die belangrijk zijn voor de beoordeling van de ‘belief congruence theory’.

Op 1 januari 2008 telde men in Antwerpen 35.803 mensen van Marokkaanse afkomst en 11.689 mensen van Turkse afkomst. In Gent en Genk zijn de Turkse allochtonen de grootste groep: 13.718 Turkse allochtonen tegenover 3.637 Marokkaanse allochtonen in Gent en 10.632 Turkse allochtonen tegenover 3.025 Marokkaanse allochtonen in Genk. Bron: Studiedienst Stadsobservatie Antwerpen, Dienst Informatieverwerking Stad Gent en Dienst Bevolking Stad Genk. 179

98

Op ethisch vlak en inzake man-vrouwrollen verschillen de groepsposities van Turkse

en

Marokkaanse

sociaaleconomische

allochtonen

kwesties

betreft,

niet. zijn

Wat de

vrije

Turkse

meningsuiting allochtonen

en

minder

progressief dan de Marokkaanse allochtonen, wat betekent dat ze op die opiniedimensies verder af staan van de autochtonen. Ook deze resultaten bevestigen de ‘belief congruence theory’ dus niet. De enige bevinding die in de lijn ligt met de vooropgestelde hypothese, is de vaststelling dat Marokkaanse allochtonen feller de mogelijkheid verdedigen om op het werk en op school een hoofddoek te kunnen dragen dan Turkse allochtonen. Het belang van dit resultaat mag niet onderschat worden, want het weerspiegelt een verschil qua gedrag. Van de vrouwen van Marokkaanse afkomst draagt 61% buitenshuis regelmatig tot altijd een hoofddoek, terwijl in de Turkse gemeenschap ‘slechts’ 50% dat doet. De grote zichtbaarheid van de hoofddoek en de verstrengeling van ‘islam’ en ‘extremisme’ in de beeldvorming van sommige autochtonen door de uitgebreide berichtgeving over islamitisch terrorisme in de media, lijken de Marokkaanse allochtonen kwetsbaarder te maken voor (negatieve vormen van) stereotypering dan de Turkse allochtonen. In een eerder onderzoek getuigde een meisje van Marokkaanse afkomst met een hoofddoek daar tijdens een focusgroepsgesprek als volgt over: “Na 11 september … als we op straat waren … de Vlamingen die staken gewoon over, alsof we ons gingen opblazen.” 180 d) Criminaliteit en media Tot slot nemen we nog enkele aanknopingspunten uit de criminologie en de communicatiewetenschappen onder de loep. Houdt het steek te stellen dat de verschillen in de beeldvorming over Turkse en Marokkaanse allochtonen (ook) het

gevolg

kunnen

zijn

van

een

differentiële

betrokkenheid

bij

criminaliteit/overlast en de uitvoerige berichtgeving over dit onderwerp in de media? Uit gevangenisstatistieken voor heel België blijkt dat er in 1998 per 100.000 Marokkanen 821 waren gedetineerd, tegenover 364 per 100.000 Turken. 181 Het wetenschappelijk onderzoek dat in België over deze thematiek verricht werd, is echter beperkt en gecontesteerd. De studie Criminaliteit en criminalisering:

Van Craen, M. & Ackaert, J. (2007). Bekend én onbemind: de integratieparadox? Diepenbeek: Universiteit Hasselt. 181 Brion, geciteerd in: Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers. 180

99

allochtone jongeren in België – het zogenaamde ‘rapport van San’ – suggereert dat de criminaliteitsgraad onder jongeren van Marokkaanse afkomst hoger is dan onder

jongeren van Turkse afkomst. Marokkaanse jongeren in de

leeftijdscategorie tussen 14 en 24 jaar zouden in verhouding tot hun demografisch aandeel bijna tweemaal zoveel criminele feiten plegen als hun Turkse leeftijdsgenoten. 182 Maar het onderzoek van van San en Leerkes kreeg behoorlijk wat kritiek. Zo stelde Walgrave dat de onderzochte gegevens (de centrale databank van de toenmalige rijkswacht) beperkingen vertonen, omdat ze

onvolledig

zijn

(de

gegevens

van

veel

gemeentelijke

politiekorpsen

ontbreken), omdat de politie meer registreert dan bewezen criminaliteit, omdat het optreden van de politie zelf niet in rekening wordt gebracht en omdat de etnisch-culturele achtergrond gereduceerd wordt tot de nationaliteit. 183 De studie Verstedelijking, sociale uitsluiting van jongeren en straatcriminaliteit wijst op het belang van de relatie tussen sociaaleconomische factoren en etnisch-culturele

achtergrond. 184

Niet

de

afkomst

op

zich,

maar

de

maatschappelijke kwetsbaarheid zou aan de basis liggen van delinquentie. De variabele afkomst blijkt ondergeschikt te zijn aan de sociaaleconomische status en loopbaanfactoren. Hij levert geen extra meerwaarde op voor de verklaring van delinquentie, maar de Marokkaanse afkomst is volgens de onderzoekers wel een element dat de kwetsbaarheid ten aanzien van andere factoren kan doen toenemen. 185 In Nederland onderzochten Jennissen, Oosterwaal en Blom of de gegevens uit het

Herkenningsdienstsysteem

(HKS)

verschillen

bevatten

naargelang

de

etnisch-culturele achtergrond. 186 Het HKS is een systeem dat door alle 25 politieregio’s in Nederland, het Korps landelijke politiediensten en de Koninklijke Marechaussee wordt gebruikt om gegevens over verdachten, de tegen hen opgemaakte processen-verbaal en de delicten die daarop vermeld staan, te registreren. In de groep van de minderjarigen (12 tot 17 jaar) werden in 2004 Van San, M. & Leerkes, A. (2001). Criminaliteit en criminalisering. Allochtone jongeren in België. Amsterdam: Amsterdam University Press. 183 Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers. 184 Vercaigne, C., Mistiaen, P., Walgrave, L. & Kesteloot, C. (2000). Verstedelijking, sociale uitsluiting van jongeren en straatcriminaliteit. Brussel: Federale Diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele Aangelegenheden. 185 We wijzen er op dat de onderzoekers geen analyses deden voor allochtonen van Turkse afkomst. 186 Jennisen R., Oosterwaal, A. & Blom M. (2007). Geregistreerde criminaliteit onder nietwesterse allochtonen en autochtonen. In J. Dagevos, & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport integratie 2007. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 182

100

8,1% van de Marokkaanse allochtonen, 4% van de Turkse allochtonen en 1,6% van de autochtonen als verdachte

geregistreerd.

In de

groep van

de

meerderjarigen (18 tot 60 jaar) was dat 5,6% van de Marokkaanse allochtonen, 3,6% van de Turkse allochtonen en 1,3% van de autochtonen. Wanneer de onderzoekers controleren voor demografische kenmerken (geslacht en leeftijd) en sociaaleconomische kenmerken (uitkeringsafhankelijkheid, huishoudinkomen, …) verkleint het effect van de etnisch-culturele afkomst, maar de kans voor allochtonen om als verdachte geregistreerd te staan blijft groter dan die voor autochtonen. De kans voor Marokkaanse allochtonen blijft ook groter dan die voor Turkse allochtonen. Ook het onderzoek van Jennissen, Oosterwaal en Blom heeft zijn beperkingen. De onderzoekers zijn zich daarvan bewust en geven ze zelf aan. Zo registreert het HKS wellicht meer dan bewezen criminaliteit. Hoewel vrijgesproken verdachten in principe uit het HKS-bestand worden verwijderd, beschikken de onderzoekers niet over garanties dat dit nauwkeurig gebeurt. Verder kunnen ze het optreden van de politie niet in rekening brengen en hebben ze bij het uitvoeren

van

hun

multivariate

analyses

geen

informatie

over

het

opleidingsniveau. Het tweede deel van onze vierde hypothese suggereert dat de media uitvoerig berichten over criminaliteit en overlast. Dit wordt bevestigd door een onderzoek van Sinardet, De Swert en Dandoy en een studie van Van Aelst. 187 Belangrijk voor de beeldvorming is dan de manier waarop de media over criminele feiten en daders berichten. Een grootschalig Europees onderzoek, dat de berichtgeving in kranten en het televisienieuws analyseerde in de 15 ‘oude’ EU-lidstaten, toont aan dat er een negatief beeld ontstaat van etnisch-culturele minderheden omdat ze oververtegenwoordigd zijn in de misdaadberichtgeving: “the survey found that negative portrayal was not by itself determined by the ethnicity of groups, but by the frequent association of minorities with particularly negative news contexts, such as religious fundamentalism and illegal immigration, and in particular by the overrepresentation of minorities in crime news.” 188

Sinardet, D., De Swert, K. & Dandoy, R. (2004). Franstalig, Vlaams, commercieel, openbaar: zoek de verschillen. Een longitudinale vergelijking van de thema’s in de Belgische televisiejournaals. Antwerpen: PSW-papers 2004/1. Van Aelst, P. (2004). De ‘eigen’ thema’s in de media als garantie voor electoraal succes? Een vergelijking tussen media en partijagenda in de Belgische verkiezingscampagne van 2003. Antwerpen: PSW-paper 2004/3. 188 Ter Wal, J. (2004). European day of media monitoring. Quantitative analysis of daily press and TV contents in the 15 EU Member States. Utrecht: European Research Centre on Migration and Ethnic Relations. 187

101

Een inhoudsanalyse van de binnenlandse berichtgeving in de Vlaamse kranten en televisiejournaals uit de periode 2002-2004 wijst uit dat etnisch-culturele minderheden bij ons vooral aan bod komen in artikels en reportages over misdaad en criminaliteit. 189 Heel vaak wordt de etnische origine van allochtone daders vermeld, terwijl de deskundigen (mensen van de ordediensten, juristen, beleidsmakers) die worden geïnterviewd in verband met de misdaad, meestal autochtonen zijn. Volgens Devroe kan dit een beeld creëren van de ‘goede autochtoon’ versus de ‘slechte allochtoon’. Een belangrijke vaststelling is ook dat in de misdaadberichtgeving personen uit de Maghreblanden (waarvan Marokko deel uitmaakt) het vaakst als dader worden genoemd. De vraag die zich nu stelt, is of deze bevindingen zich weerspiegelen in de beeldvorming van autochtonen. Wordt crimineel gedrag en overlastgedrag door autochtonen sterker gelinkt aan Marokkaanse allochtonen dan aan Turkse allochtonen. Het antwoord op deze vraag is “ja”. Tabel 21 in paragraaf 4.2.3 maakt duidelijk dat autochtonen de eigenschappen ‘crimineel zijn’ en ‘overlast veroorzaken’ meer toeschrijven aan Marokkaanse allochtonen dan aan Turkse allochtonen. Hoewel het onderzoek over de relaties tussen crimineel gedrag, vertegenwoordiging in de media, beeldvorming en etnisch-culturele afkomst in België nog relatief beperkt is, lijken de beschikbare gegevens onze vierde hypothese te bevestigen.

4.3.2 De beeldvorming in de allochtone gemeenschappen 4.3.2.1

Theorieën en hypothesen

Om de beeldvorming in de allochtone gemeenschappen te verklaren, voeren we een regressieanalyse uit. 190 In die analyse nemen we als afhankelijke variabele

Devroe, I. (2007). Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen. Gent: Universiteit Gent. 190 Een dergelijke analyse kunnen we voor de autochtone respondenten niet uitvoeren, omdat ze een hoger aantal geïnterviewde autochtonen vereist. Meer informatie over de houding van autochtonen t.a.v. allochtonen vindt u onder meer in het werk van Billiet en zijn collega’s: Billiet, J., Eisinga, R. & Scheepers, P. (1992). Etnocentrisme in de lage landen: opinies over ‘eigen’ en ‘ander’ volk in Nederland en Vlaanderen. Sociologische Gids, 39(5-6), pp. 300-323. Billiet, J. (1995). Church Involvement, Individualism, and Ethnic Prejudice among Flemish Roman Catholics. New Evidence of a Moderating Effect. Journal for the Scientific Study of Religion, 34(2), pp. 224-233. Billiet, J. & Loosveldt, G. (1998). De houding tegenover migranten en het stemgedrag in Vlaanderen. Evolutie tussen 1989 en 1995 en een verklaringsmodel. In M. Swyngedouw, J. Billiet, A. Carton & R. Beerten (reds.), De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke 189

102

een schaal van positieve eigenschappen op (vriendelijk, netjes, hulpvaardig, eerlijk, sociaal en verdraagzaam; hoge score = helemaal eens met positief beeld, lage score = helemaal oneens met positief beeld). 191 Op basis van verschillende theoretische kaders gaan we op zoek naar factoren die ervoor zorgen dat allochtonen positieve stereotypen over autochtonen bevestigen of ontkrachten. Alvorens theoriegestuurde hypothesen te formuleren, staan we eerst even stil bij het mogelijke effect van achtergrondkenmerken op de beeldvorming. Stap 1: achtergrondkenmerken. In de eerste stap van de analyse nemen we alleen achtergrondkenmerken op: de etnisch-culturele afkomst (0 = Turkse afkomst of 1 = Marokkaanse afkomst), het geslacht (0 = vrouw of 1 = man), het opleidingsniveau, de leeftijd, de eigen inschatting van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt (van ‘1 = bijna alleen mensen van een andere afkomst’ tot ‘5 = bijna alleen mensen van Vlaamse afkomt’), het aantal jaren dat de respondent in België woont en de stad waar de respondent woont (Antwerpen, Gent of Genk = referentiecategorie). De selectie van deze variabelen is voornamelijk gebaseerd op een studie van Gijsberts en Dagevos. 192 We beschouwen hun bevindingen als onze eerste hypothesen. Gijsberts en Dagevos onderzochten aan de hand van een regressieanalyse in welke mate achtergrondkenmerken (en enkele intermediaire factoren) invloed hebben op de stereotiepe opvattingen van Marokkaanse, Turkse, Antilliaanse en Surinaamse allochtonen over Nederlandse autochtonen. Wat de etnisch-culturele

opvattingen van Vlamingen (pp. 95-117). Leuven: Acco. Meuleman, B. & Billiet, J. (2003). De houding van Vlamingen tegenover ‘oude’ en ‘nieuwe’ migranten: diffuus of specifiek? In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 137-175). Brussel: APS. Meuleman, B. & Billiet, J. (2005). Etnocentrisme in Vlaanderen: opmars of afname? De evolutie van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel vertrouwen. In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 37-60). Brussel: APS. Billiet, J. & Swyngedouw, M. (2009). Etnische minderheden en de Vlaamse kiezers. Een analyse op basis van de postelectorale verkiezingsonderzoeken 1991-1995-1999-20032007. Leuven: CeSO. 191 Een factoranalyse (method = maximum likelihood, rotation = varimax) leert ons dat de meeste positieve eigenschappen samen één concept meten (alleen ‘harde werkers’ laadt niet echt sterk op de eerste factor) en dat de meeste negatieve eigenschappen samen één concept meten (alleen ‘racisten’ laadt niet echt sterk op de tweede factor). De ladingen voor de eerste factor zijn: vriendelijk (.621), netjes (541), hulpvaardig (.579), eerlijk (.560), sociaal (.599) en verdraagzaam (.595). De ladingen voor de tweede factor zijn: criminelen (.648), profiteurs (.576) en veroorzakers van overlast (.656). Het heeft echter geen zin om een schaal van negatieve eigenschappen in een regressieanalyse op te nemen, want de variatie van de waarden is uiterst beperkt. 192 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.

103

achtergrond betreft, stelden de onderzoekers vast dat Turkse allochtonen een negatiever beeld hebben van autochtonen dan Marokkaanse allochtonen. Ze vonden ook een effect van het geslacht en het opleidingsniveau. De richting van deze effecten is verrassend. Allochtone vrouwen en hoger opgeleiden hebben een negatiever beeld van autochtonen dan allochtone mannen en lager opgeleiden. Het negatieve effect van het opleidingsniveau is volgens de onderzoekers mogelijk te wijten aan het feit dat hoger opgeleide allochtonen beter op de hoogte zijn van de berichtgeving en de opinievorming over minderheden in de media. Een andere verklaring die de onderzoekers geven, leunt aan bij de relatieve deprivatietheorie: “Voor allochtonen leidt het voltooien van een goede opleiding veel minder automatisch dan bij autochtonen tot maatschappelijk succes. Dit heeft onder andere te maken met belemmeringen en discriminatie op de arbeidsmarkt. Het gevolg ervan is dat minderheden nogal eens onder hun niveau werken of ondanks hun opleidingsniveau niet aan de slag komen.” Dat kan tot frustraties leiden, die mee hun beeldvorming gaan bepalen. Over een verklaring voor het verschil tussen mannen en vrouwen tasten de onderzoekers voorlopig in het duister. Verder blijkt uit de resultaten van Gijsberts en Dagevos dat de leeftijd en de etnisch-culturele samenstelling van de buurt geen effect hebben op de stereotiepe opvattingen van allochtonen over autochtonen. Onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren wees echter uit dat de leeftijd daar een beperkte positieve invloed heeft op de beeldvorming in de Marokkaanse en Turkse gemeenschap. 193 Ook gaat er in Genk en Houthalen-Helchteren een gering negatief effect uit van het aantal jaren dat allochtonen in België wonen. Dit sluit aan bij aanwijzingen uit een studie van Michelson. 194 Zij spreekt van een afbrokkeling van ideaalbeelden naarmate allochtonen langer in de Verenigde Staten wonen, omdat beperkte kansen en discriminatie ertoe leiden dat de hoge verwachtingen die ze koesterden op het moment van migratie niet uitkomen. Tot slot nemen we ook de variabele stad in de regressiemodellen op, zodat we kunnen nagaan hoe groot de invloed van de lokale stedelijke context is. Met betrekking tot deze variabele beschikken we niet over eerdere bevindingen uit de literatuur, wat impliceert dat we over het effect van de woonplaats niet kunnen vooruitblikken.

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 194 Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334. 193

104

Stap 2: etnische competitietheorie. Zoals hierboven reeds aangegeven, stelt de etnische competitietheorie dat een negatieve beeldvorming ontstaat wanneer groepen tegengestelde belangen hebben bij het verwerven van schaarse goederen. 195 Participeren in de samenleving van de meerderheidsgroep zou op verschillende manieren competitie impliceren: een strijd om jobs, promoties op het werk, betaalbare woningen, sociale uitkeringen, een basisplaats in het voetbalteam, … . Door de taal van de meerderheidsgroep te leren en te participeren zouden allochtonen sceptischer worden, omdat ze zich dan meer bewust worden van achteruitstelling en discriminatie. 196 Om de etnische competitietheorie te testen, nemen we in de tweede stap van de analyse de variabelen ‘taalkennis’, ‘taalgebruik’ en ‘beroepssituatie’ op. De variabelen taalkennis en taalgebruik zijn schalen die iets zeggen over de passieve kennis van het Nederlands en het gebruik van het Nederlands. De eerste schaal bestaat uit een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven en folders begrijpt en een item dat meet in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Het gaat in beide gevallen om de eigen inschatting van de respondent. De tweede schaal bestaat uit een item dat meet in welke mate de respondenten in het dagelijks leven Nederlands spreken en een item dat meet in welke mate ze het Nederlands gebruiken wanneer ze iets opschrijven. De etnische competitietheorie suggereert dat een betere beheersing en een frequenter gebruik van het Nederlands de beeldvorming over autochtonen in negatieve zin beïnvloeden. De variabele beroepssituatie hebben we gehercodeerd tot vier categorieën: degenen die een vaste job hebben (voltijds en halftijds werkenden), degenen die op

zoek

zijn

naar

een

vaste

job

(werklozen

en

personen

met

een

interimcontract), de niet-actieven (leerlingen, studenten, huisvrouwen en gepensioneerden)

en

een

restcategorie.

Op

basis

van

de

etnische

competitietheorie verwachten we dat allochtonen die een vaste job hebben of op zoek zijn naar een vaste job een negatiever beeld ontwikkeld hebben van autochtonen dan niet-actieve respondenten. Het scepticisme zou te wijten zijn aan discriminatie op het werk of bij het zoeken van een baan.

Coser, L. (1956). The functions of social conflict. Glencoe: Free Press. Blalock, H. M. (1976). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons. Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press. 196 Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J. A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224. 195

105

Stap 3: contacthypothese, informatiehypothese en mediahypothese. Op basis van de contacthypothese (cfr. supra) verwachten we dat allochtonen die veel contact hebben met autochtonen een positiever beeld ontwikkelden dan allochtonen die weinig contact hebben met autochtonen. Tropp wijst er wel op dat het positieve effect van interetnische contacten afneemt wanneer bepaalde groepen discriminatie ervaren. 197 Om de invloed van contact te testen, nemen we de frequentie waarmee men babbelt met autochtonen uit de buurt in de analyse op. De informatiehypothese stelt dat frequente contacten met mensen uit de eigen gemeenschap een positieve beeldvorming over autochtonen belemmeren, omdat allochtonen via die contacten op de hoogte worden gesteld van de discriminatieervaringen van de andere leden van de gemeenschap. 198 Dit zou hen alerter en gevoeliger maken voor de manier waarop ze zelf behandeld worden, wat een negatieve invloed heeft op hun perceptie van autochtonen. Het is dus interessant om ook de frequentie waarmee men babbelt met buren uit de eigen gemeenschap aan de analyse toe te voegen. Hierbij aansluitend formuleren we, in navolging van Gijsberts en Dagevos (cfr. supra), een mediahypothese, waarin informatie eveneens een centrale plaats inneemt. Aangezien de Vlaamse media vaak op een negatieve manier berichten over allochtonen (cfr. supra), zou het wel eens kunnen dat wie regelmatig Vlaamse kranten leest en vaak naar Vlaamse televisiezenders kijkt, als reactie daarop een negatief beeld ontwikkelt van autochtonen. Om dit na te gaan, nemen we de mate waarin men Nederlandstalige media consumeert (een schaal van de items ‘Nederlandstalige krant lezen’ en ‘Nederlandstalige TV kijken’) in de analyse op. Stap 4: belief congruence theory. Deze theorie stelt dat leden van een ingroup negatiever staan tegenover leden van een outgroup naarmate hun meningen sterker

verschillen. 199

Om

dit

te

testen,

betrekken

we

een

aantal

waardeoriëntaties in de analyse. Het gaat om opiniedimensies die in het integratiedebat reeds tot heel wat discussie geleid hebben en waarvoor we in het hoofdstuk over waardeoriëntaties verschillen vonden tussen autochtonen en

Tropp, L. R. (2007). Perceived discrimination and interracial contact: predicting interracial closeness among Black and White Americans. Social Psychology Quarterly, 70(1), pp. 70-81. 198 Magee, W., Fong, E. & Wilkes, R. (2007). Neighbourhood Ethnic Concentration and Discrimination. Journal of Social Policy, 37(1), pp. 37-61. 199 Rokeach, M., Smith, P. W. en Evans R. I. (1960). Two kinds of prejudice in one. In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 197

106

allochtonen: standpunten op ethisch vlak, over vrije meningsuiting en in verband met man-vrouwrollen. Voor de constructie van deze schalen verwijzen we naar hoofdstuk 3. 200 Op basis van de ‘belief congruence theory’ verwachten we dat allochtonen een negatiever beeld hebben van autochtonen naarmate ze op

ethisch

vlak

conservatiever

zijn,

op

vlak

van

vrije

meningsuiting

conservatiever zijn en inzake man-vrouwrollen traditioneler zijn. 201 Naast deze schalen nemen we ook een item in de analyse op dat iets zegt over de intensiteit van de islambeleving: de frequentie waarmee men bidt. 202 De ‘belief congruence theory’ suggereert dat een intense islambeleving een negatieve invloed heeft op de beeldvorming over autochtonen. Ook het Huntington-paradigma, dat de klemtoon legt op een groeiend cultureel conflict tussen niet-moslims en moslims 203 , voorspelt een negatief effect. Stap 5: discriminatiehypothese. Verscheidene theoretische kaders beschouwen discriminatie als de cruciale factor in de ontwikkeling van een negatieve beeldvorming. Terwijl de etnische competitietheorie (cfr. supra) vooral de klemtoon legt op discriminatie door medeburgers, focust het empowermentmodel op discriminatie door beleidsmakers. Dit laatste verklaringsmodel gaat ervan uit dat cynisme en wantrouwen het gevolg zijn van een minder gunstige behandeling door politieke leiders en minder toegang tot politieke macht. 204 Wat persoonlijke discriminatie-ervaringen betreft, kunnen we in onze analyse echter geen opsplitsing maken naargelang de persoon die discrimineert. We beschikken slechts over een algemeen discriminatie-item (het aantal keren dat men zich het voorbije jaar persoonlijk gediscrimineerd gevoeld heeft, zespuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘zeer dikwijls’). Op basis van beide theorieën verwachten we dat allochtonen een negatievere beeldvorming ontwikkelden van autochtonen naarmate ze zich de voorbije twaalf maanden vaker gediscrimineerd gevoeld hebben.

Een hogere score betekent conservatiever of traditioneler. Analyses in hoofdstuk 3 wezen uit dat de autochtone respondenten op ethisch vlak en inzake vrije meningsuiting overwegend progressief zijn. Een grote meerderheid van de autochtone respondenten heeft ook moderne opvattingen over man-vrouwrollen. 202 De enkele respondenten die zeggen geen moslim te zijn, worden niet in de analyse betrokken. 203 Huntington, S. (1996). The clash of civilizations and the remaking of world order. New York: Simon & Schuster. 204 Abramson, P. R. (1972). Political efficacy and political trust among black schoolchildren: two explanations. Journal of Politics, 34, pp. 1243-1269. Abramson, P. R. (1983). Political attitudes in America. San Francisco: Freeman and Co. Gilliam, F. (1996). Exploring minority empowerment: symbolic politics, governing coalitions, and traces of political style in Los Angeles. American Journal of Political Science, 40, pp. 56-81. 200 201

107

Stap 6: aanvaardingshypothese. In de lijn van de discriminatiehypothese is het wellicht zo dat een algemeen gevoel van niet aanvaard te worden door de meerderheidsgroep bijdraagt tot een negatieve beeldvorming. De impact van aanvaardingsgevoelens

werd

al

aangetoond

in

eerder

onderzoek. 205

Dat

allochtonen zich niet ‘thuis’ voelen, is waarschijnlijk onder meer het gevolg van recente discriminatie-ervaringen, maar ook ‘belief incongruence’ ligt er mogelijk mee aan basis de van. Concreet vroegen we aan de respondenten in welke mate ze zich aanvaard voelen in België (vijfpuntenschaal van ‘heel goed’ tot ‘heel slecht’).

4.3.2.2 Tabellen 29 en

Toetsing van hypothesen

30 geven een overzicht van onze analyse. De resultaten van

stap 1 bevestigen de bevindingen van Gijsberts en Dagevos en de indicaties uit de voormalige Limburgse mijnstreek in verband met het effect van de etnischculturele achtergrond: Marokkaanse allochtonen hebben een positiever beeld van autochtonen dan Turkse allochtonen. 206 Ook het effect van de geslachtsvariabele ligt in de lijn van de Nederlandse bevindingen: mannen bevestigen de positieve stereotypen in sterkere mate dan vrouwen. Een opvallend resultaat is dat er een bijzonder sterke invloed uitgaat van de leeftijd van de respondenten: oudere allochtonen hebben een veel fraaier beeld van autochtonen dan jongere allochtonen. Het effect van de verblijfsduur stemt eveneens

tot

nadenken:

naarmate

allochtonen

langer

in

België

wonen,

ontwikkelen ze een negatiever beeld. Daar lijkt, net zoals in Nederland, ook nog eens een negatief effect van het opleidingsniveau bij te komen: hoger geschoolden staan sceptischer tegenover autochtonen dan lager geschoolden, al is dit effect slechts significant op het .1-niveau.

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 206 Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 205

108

Tabel 29: Determinanten van de beeldvorming in de allochtone gemeenschappen over autochtonen ** p < .05 - * p < .1

Stap 1 R² = .08 Std. coeff.

(Constante) Etnisch-culturele afkomst Geslacht Opleidingsniveau Leeftijd Perceptie etnischculturele samenstelling van de buurt Aantal jaren woonachtig in België Antwerpen (ref. categorie: Genk) Gent (ref. categorie: Genk) Passieve kennis van het Nederlands Gebruik van het Nederlands Vaste job (ref. categorie: niet actief) Op zoek naar vaste job (ref. categorie: niet actief) Andere beroepssituatie (ref. categorie: niet actief) Frequentie babbel met autochtone buren Frequentie babbel met allochtone buren Consumptie Nederlandstalige media Opvatting over ethische kwesties Opvatting over vrije meningsuiting Opvatting over manvrouwrollen Frequentie waarmee men bidt Aantal subjectieve discriminatie-ervaringen Mate waarin men zich (niet) aanvaard voelt

Stap 2 R² = .10 Std. coeff.

0,109** 0,106** -0,088* 0,210** -0,008

Std. Error 0,160 0,063 0,063 0,010 0,003 0,028

-0,110**

Stap 3 R² = .14 Std. coeff.

0,044 0,092* -0,091* 0,320** -0,027

Std. Error 0,233 0,071 0,069 0,011 0,005 0,029

0,077 0,076 -0,064 0,305** -0,037

Std. Error 0,277 0,072 0,070 0,011 0,005 0,031

0,003

-0,159**

0,004

-0,147**

0,004

-0,014

0,080

-0,002

0,082

-0,033

0,083

-0,044

0,076

-0,020

0,078

-0,038

0,080

-0,099

0,043

-0,121

0,045

0,255**

0,041

0,226**

0,043

-0,037

0,083

-0,034

0,084

-0,016

0,107

-0,002

0,107

-0,037

0,148

-0,037

0,148

0,172**

0,023

0,038

0,025

-0,049

0,037

109

Tabel 30: Determinanten van de beeldvorming in de allochtone gemeenschappen over autochtonen (vervolg) **p < .05 - *p < .1

Stap 4 R² = .18 Std. coeff.

(Constante) Etnisch-culturele afkomst Geslacht Opleidingsniveau Leeftijd Perceptie etn.-cult. samenstelling v.d. buurt Aantal jaren woonachtig in België Antwerpen (ref. categorie: Genk) Gent (ref. categorie: Genk) Passieve kennis van het Nederlands Gebruik van het Nederlands Vaste job (ref. categorie: niet actief) Op zoek naar vaste job (ref. categorie: niet actief) Andere beroepssituatie (ref. categorie: niet actief) Frequentie babbel met autochtone buren Frequentie babbel met allochtone buren Consumptie Nederlandstalige media Opvatting over ethische kwesties Opvatting over vrije meningsuiting Opvatting over manvrouwrollen Frequentie waarmee men bidt Aantal subjectieve discriminatieervaringen Mate waarin men zich (niet) aanvaard voelt

110

Stap 5 R² = .20

Stap 6 R² = .27

0,089

Std. Error 0,395 0,086

Std. coeff.

0,089

Std. Error 0,398 0,086

0,034

Std. Error 0,400 0,084

0,114* -0108* 0,257** -0,043

0,084 0,012 0,005 0,035

0,108* -0,112* 0,224** -0,033

0,085 0,012 0,005 0,035

0,115* -0,112* 0,255** -0,047

0,082 0,012 0,005 0,034

-0,134*

0,005

-0,127*

0,005

-0,139*

0,005

-0,011

0,094

0,021

0,096

0,027

0,092

-0,008

0,094

0,022

0,095

0,029

0,091

-0,103

0,053

-0,093

0,053

-0,110

0,052

0,153*

0,049

0,134

0,049

0,105

0,047

-0,038

0,095

-0,033

0,096

-0,031

0,093

0,023

0,118

0,033

0,119

0,045

0,114

0,000

0,165

-0,003

0,165

-0,011

0,158

0,202**

0,026

0,203**

0,026

0,161**

0,025

0,044

0,029

0,049

0,029

0,061

0,028

-0,044

0,044

-0,026

0,044

0,017

0,042

0,020

0,037

0,023

0,037

0,005

0,036

0,033

0,041

0,023

0,041

0,018

0,040

-0,164**

0,050

-0,167**

0,051

-0,169**

0,049

0,096*

0,021

0,099*

0,021

0,085

0,020

-0,152**

0,025

-0,016

0,026

-0,303**

0,038

Std. coeff.

Deze resultaten vormen stof voor een reflectie over het integratieproces: ze suggereren dat de verwachtingen die allochtonen koesteren wanneer ze migreren of starten met een opleiding in vele gevallen niet uitkomen. Bovendien geven ze aan dat er frustraties leven bij de jonge allochtonen, die talrijk zijn in aantal. In stap 2 vinden we geen bevestiging voor de elementen van de etnische competitietheorie beroepssituatie

die

heeft

verband (onder

houden controle

met van

taal de

en

andere

beroepssituatie. variabelen

De

in het

regressiemodel) geen invloed op de beeldvorming. Het gebruik van het Nederlands heeft zelfs een positief effect: naarmate allochtonen het Nederlands vaker gebruiken, hebben ze meer sympathie voor autochtonen. Interessant is dat na de toevoeging van de taalvariabelen het effect van de etnisch-culturele achtergrond verdwijnt. Dit betekent dat Marokkaanse allochtonen een positiever beeld hebben van autochtonen, omdat ze het Nederlands beter beheersen en vaker gebruiken. Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren wees ook al uit dat Marokkaanse allochtonen de taal van de meerderheidsgroep meer gebruiken en dat dit ertoe leidt dat ze een sterkere Belgische identiteit ontwikkelen dan Turkse allochtonen. 207 Babbelen met buren uit de eigen gemeenschap en Nederlandstalige media consumeren, zijn activiteiten die geen invloed hebben op de beeldvorming over autochtonen. De frequentie waarmee men met autochtone buren babbelt, is wel relevant. Naarmate allochtonen vaker een gesprek voeren met autochtonen uit de buurt, ontwikkelen ze een positiever beeld. We merken bij dit resultaat wel op dat er waarschijnlijk sprake is van een wederzijdse beïnvloeding tussen de twee variabelen: wie een positief beeld heeft van autochtonen, zal ook sneller geneigd zijn om er een babbeltje mee te doen. We wijzen er ook nog op dat door toevoeging van de variabelen ‘babbelen met autochtone buren’ en ‘gebruik van het Nederlands’ het effect van ‘geslacht’ afgezwakt is. Mannen lijken dus meer sympathie te hebben voor autochtonen, omdat ze vaker met autochtonen babbelen en vaker het Nederlands gebruiken. De ‘belief congruence theory’ wordt slechts in beperkte mate bevestigd, al stelt zich bij het testen mogelijk een multicollineariteitsprobleem. 208 Stap 4 maakt wel duidelijk dat allochtonen die een traditionele man-vrouwrolverdeling verdedigen

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 208 Tussen sommige waardeoriëntaties bestaat er mogelijk een aanzienlijke samenhang, waardoor het afzonderlijke effect moeilijk aan te tonen is. 207

111

een negatiever beeld hebben van autochtonen dan allochtonen die op dit vlak modern zijn. Opmerkelijk is dat de intensiteit van de islambeleving, in tegenstelling tot wat de ‘belief congruence theory’ suggereert, een verzachtend effect lijkt te hebben. Allochtonen die vaak bidden lijken een positiever beeld van autochtonen ontwikkeld te hebben dan allochtonen die zelden bidden. We merken wel op dat dit effect slechts randsignificant is op het .1-niveau. Zoals verwacht, hebben discriminatiegevoelens en aanvaardingsgevoelens een aanzienlijke impact op de beeldvorming. Naarmate allochtonen het voorbije jaar vaker discriminatie ervaren hebben en naarmate ze sterker het gevoel hebben niet aanvaard te worden in België, zijn ze sceptischer over autochtonen. Discriminatie-ervaringen versterken het gevoel niet aanvaard te worden en oefenen dus een onrechtstreekse invloed uit.

4.4. Besluit De sociale cohesie in een samenleving komt in aanzienlijke mate tot stand via de beeldvorming. Daarom gingen we in dit hoofdstuk na hoe autochtonen en allochtonen over elkaar denken. De opmerkelijke conclusie die we kunnen trekken, is dat autochtonen een negatiever beeld hebben van Marokkaanse allochtonen dan van Turkse allochtonen, maar zelf door respondenten van Marokkaanse afkomst positiever gepercipieerd worden dan door respondenten van Turkse afkomst. De negatievere beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse allochtonen

houdt

wellicht

verband

met

het

grotere

belang

dat

in

de

Marokkaanse gemeenschap gehecht wordt aan zichtbare islamitische symbolen (onder meer de hoofddoek) en de grotere aanwezigheid van Marokkaanse allochtonen in de berichtgeving over criminaliteit en overlast. Ook scholing zou een rol kunnen spelen. Meer Marokkaanse allochtonen dan Turkse allochtonen hebben helemaal geen onderwijs genoten. Het is niet denkbeeldig dat personen die nooit naar school gingen er een andere levenstijl en levenswijze op nahouden dan personen die wel scholing genoten hebben. Verder kunnen sociaal-culturele aspecten verbonden aan de job een invloed uitoefenen. Het percentage voltijds zelfstandigen is in de Turkse gemeenschap hoger dan in de Marokkaanse gemeenschap. Het is best mogelijk dat deze ‘zichtbare jobs’ (bakkers, uitbaters van pitta- en kebabzaken, kruideniers, …) de Turkse gemeenschap

een

positiever

imago

geven,

omdat

ze

klantgerichtheid,

dynamisme, ondernemingszin, verantwoordelijkheidszin, … uitstralen. Dat Marokkaanse allochtonen zelf positiever staan tegenover autochtonen dan Turkse allochtonen, heeft te maken met verschillen qua taalkennis en taalgebruik. Marokkaanse allochtonen hebben een positiever beeld van 112

autochtonen omdat ze het Nederlands beter beheersen en vaker gebruiken. Kennis en gebruik van het Nederlands dragen bij tot de ontwikkeling van een sterkere Belgische identiteit en een positievere beeldvorming over autochtonen. De beeldvorming van allochtonen over autochtonen wordt ook nog door andere factoren beïnvloed. Naarmate allochtonen jonger zijn en naarmate ze sterker het gevoel hebben niet aanvaard te worden, hebben ze een negatiever beeld. Ook een traditionele man-vrouwrolopvatting heeft een negatief effect op de beeldvorming. Contacten met autochtonen uit de buurt hebben over het algemeen een gunstige invloed. Naarmate allochtonen vaker een babbeltje doen met autochtone buren, hebben ze een positiever beeld van autochtone Vlamingen. Taal en contact lijken dus de sleutels om aan de beeldvorming van allochtonen te werken. Naar autochtonen toe is er nood aan genuanceerde informatie over de islam. Door een aantal dramatische internationale gebeurtenissen zijn moslims (vooral zij die zichtbaar tonen dat ze moslim zijn) zeer kwetsbaar geworden voor negatieve vormen van stereotypering. De verstrengeling in de beeldvorming tussen ‘islam’ en ‘extremisme/terrorisme’ versterkt een al iets langer bestaande associatie (in de beeldvorming van sommige autochtonen) tussen bepaalde minderheidsgroepen en lokale criminaliteit of overlast. Het is dus belangrijk dat de media en andere informatieverstrekkers genuanceerd communiceren om zo veralgemeningen tegen te gaan.

113

5. Discriminatiegevoelens 5.1. Inleiding De zaak Feryn, de affaire Eurolock, een klacht over een Antwerps fitnesscentrum en voorvallen van discriminatie bij uitzendkantoren en dancings. 209 Het zijn stuk voor stuk voorbeelden waaruit blijkt dat discriminatie van allochtonen in de samenleving aanwezig is en een luide weerklank krijgt in de publieke opinie. Maar niet alleen allochtonen worden met discriminatie geconfronteerd. Onze bevraging van enkele jaren geleden in Houthalen-Helchteren en Genk toonde aan dat ook autochtonen uit minder bemiddelde buurten regelmatig het gevoel hebben gediscrimineerd te worden. 210 Bovendien hielden die ervaringen in belangrijke mate verband met het multiculturele samenleven. De

maatschappelijke

Discriminatie

bedreigt

kost niet

van

discriminatie

alleen

de

sociale

valt

niet

cohesie

te van

onderschatten. multiculturele

samenlevingen, maar heeft ook een enorme impact op de gemoedstoestand en de psychische gezondheid van individuen. Personen die discriminatie ervaren, hebben meer last van stress, angst, depressie, verlies van vertrouwen en gevoelens van machteloosheid. 211 Het is dus belangrijk discriminatiegevoelens in kaart te brengen en na te gaan bij welke gemeenschappen en in welke omstandigheden ze het vaakst voorkomen. In dit hoofdstuk nemen we de discriminatiegevoelens van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen onder de loep. We zullen ons toespitsen op twee aspecten van discriminatie: persoonlijke discriminatieervaringen en de perceptie van de manier waarop de hele etnisch-culturele

G.N. (27.03.2007). Eurolock veroordeeld voor discriminatie Turkse Belg. De Standaard, p. 15; Verelst, J. (11.08.2007). Danscafé weigert allochtoon Vlaams parlementslid, De Morgen, p. 1; Y.D. (25.10.2007). T-interim Kortrijk krijgt straf voor discriminatie, De Standaard, p. 10; Derkinderen, T. (24.01.2008). Nieuwe klachten over discriminatie bij dancing Carré in Willebroek, De Standaard p. 45;Verhoest, F. (13.03.2008). Feryn discrimineert, zegt Europese magistraat, De Standaard, p. 9; Aerts, K. (26.09.2008). Fitnesscentrum veroordeeld voor discriminatie, Het Laatste Nieuws, p. 1. 210 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2008). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 211 Zie o.a.: Schulz, A.J. e.a. (2006). Discrimination, symptoms of depression, and selfrated health among African American Women in Detroit: Results form a Longitudinal Analysis. American Journal of Public Health, 96(7), pp. 1265-1270; Kelaher M. e.a. (2008). Discrimination and health in an Engish study. Social Science & Medicine, 66, pp. 1627-1636. 209

114

groep wordt behandeld (gevoelens van collectieve discriminatie). Voor beide aspecten brengen we verschillen tussen de etnisch-culturele groepen in kaart en zoeken we naar verklarende factoren. We willen er op wijzen dat surveyonderzoek discriminatie vanuit het perspectief van het slachtoffer benadert. In dit soort onderzoek staat niet de feitelijke discriminatie centraal, maar wel de subjectieve ervaring van discriminatie. Dit impliceert dat de antwoorden van respondenten beïnvloed kunnen worden door de manier waarop slachtoffers zich verhouden tot discriminatie. Zo zal men in bepaalde gevallen ongemerkt het slachtoffer zijn van feitelijke discriminatie, terwijl men in andere situaties misschien onterecht discriminatie naar voren schuift als het motief voor één of andere afwijzing. 212 Toch zou het onverstandig zijn om subjectieve discriminatie-ervaringen te minimaliseren. Zoals het Thomas-theorema stelt, stemmen mensen hun handelen af op de situatie zoals zij die ervaren: “if men define their situations as real, then they are real in their consequences”. 213

5.2. Discriminatiegevoelens van allochtonen en autochtonen

5.2.1 Hypothesen In Houthalen-Helchteren en Genk stelden we enkele jaren geleden vast dat Marokkaanse allochtonen vaker dan Turkse allochtonen en autochtonen uit minder welstellende buurten het gevoel hadden dat ze persoonlijk werden gediscrimineerd. 214

Opmerkelijk

was

dat

Turkse

allochtonen

niet

meer

persoonlijk discriminatie ervaarden dan autochtonen. In deze etnisch-culturele groepen zei respectievelijk 36% en 31% één of meerdere keren ongelijk behandeld te zijn in het jaar voorafgaand aan de bevraging. Bij de Marokkaanse allochtonen liep dat cijfer op tot 50%. Marokkaanse allochtonen uit de Limburgse mijnstreek ervaarden niet alleen meer

persoonlijke

discriminatie

dan

Turkse

allochtonen

en

autochtone

Vlamingen uit minder welstellende buurten, maar hadden ook sterker het gevoel

Piguet, E. (2001). Approches méthodologiques de la discrimination sur le marché du travail. Discussion paper. Forum suisse pour l’étude des migrations, January 6, 2001, Genève. 213 Thomas, W. (1928). The child in America. New York: Knopf. 214 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 212

115

dat

de

hele

etnisch-culturele

groep

wordt

benadeeld

door

een

aantal

maatschappelijke actoren. Marokkaanse allochtonen vonden meer dan Turkse allochtonen dat de media, de bedrijfswereld, de politie, de overheid en dancinguitbaters de eigen etnisch-culturele groep ongelijk behandelen in vergelijking met autochtone Vlamingen. Op basis van onze bevindingen in Houthalen-Helchteren en Genk van enkele jaren geleden formuleren we de volgende hypothesen: Marokkaanse allochtonen ervaren meer persoonlijke discriminatie dan Turkse allochtonen. Turkse allochtonen ervaren evenveel persoonlijke discriminatie als autochtonen. Marokkaanse allochtonen voelen zich meer als groep gediscrimineerd dan Turkse allochtonen.

5.2.2 Resultaten: persoonlijke discriminatie-ervaringen Om een zicht te krijgen op de mate en de context waarin autochtonen, Marokkaanse allochtonen en Turkse allochtonen persoonlijke discriminatie ervaren, vroegen we hen hoeveel keer ze de voorbije twaalf maanden het gevoel hebben gehad dat ze werden gediscrimineerd en welk voorval of voorvallen (maximum twee) hen het sterkst hebben aangegrepen. Omdat we ook de (verschillende

soorten)

discriminatie-ervaringen

van

de

autochtone

respondenten wilden meten, hielden we de eerste vraag bewust algemeen – zonder een verwijzing naar een mogelijke reden, zoals afkomst. Op de eerste vraag konden de respondenten antwoorden met ‘nooit’, ‘één keer’, ‘enkele keren’, ‘meerdere keren’, ‘dikwijls’ of ‘zeer dikwijls’. De tweede vraag gaat dieper in op de situatie die aanleiding gaf tot discriminatie(gevoelens). Deze vraag stelden we enkel aan de respondenten die minstens één keer discriminatie ervaarden het voorbije jaar.

116

Tabel 31: Aantal keren dat men zich de voorbije twaalf maanden gediscrimineerd heeft gevoeld Autochtonen

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

Totaal

Nooit

67,2%

56,3%

51,6%

59,0%

Eén keer

6,8%

8,8%

8,9%

8,1%

Enkele keren

12,1%

19,6%

19,9%

17,0%

Meerdere keren

6,5%

7,1%

9,8%

7,6%

Dikwijls

5,3%

5,7%

4,9%

5,3%

Zeer dikwijls

2,1%

2,6%

4,9%

3,0%

Totaal

338

352

246

935

Chi²: P = .018

100%

100%

100%

100%

Ongeveer 33% van de autochtonen heeft tijdens de twaalf maanden die aan het interview voorafgingen minstens één keer het gevoel gehad dat hij of zij werd gediscrimineerd. Bij de Marokkaanse allochtonen was dit 48% en van de Turkse allochtonen

heeft

ongeveer

44%

het

voorbije

jaar

minstens

één

keer

discriminatie ervaren. De antwoordverdelingen van de autochtonen en de Marokkaanse allochtonen verschillen significant van elkaar (p = .004), die van de autochtonen en de Turkse allochtonen slechts op het .1-niveau (p = .061). Hoewel Marokkaanse allochtonen op het eerste gezicht vaker discriminatie lijken te ervaren dan Turkse allochtonen, zijn de verschillen tussen de twee allochtone groepen statistisch niet significant. Bijgevolg dienen we de hypothese dat Marokkaanse allochtonen meer persoonlijke discriminatie ervaren dan Turkse allochtonen te verwerpen. De veronderstelling dat Turkse allochtonen evenveel persoonlijke discriminatie ervaren als autochtonen verwerpen we voorzichtig. Turkse allochtonen lijken het jaar voorafgaand aan de bevraging meer discriminatie ervaren te hebben dan autochtonen. Laten we verder inzoomen op de situaties waarin Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen discriminatie ervaren. Bij het verwerken van de open vraag over de discriminatie-ervaringen die de respondenten hebben aangegrepen,

groepeerden

we

de

spontane

antwoorden

in

een

aantal

categorieën. Bovendien maakten we gebruik van de multiple response techniek. Op die manier konden we het aantal vermeldingen van elke categorie bij de eerste deelvraag (eerste voorval) en het aantal vermeldingen bij de tweede deelvraag (tweede voorval) samentellen. Om het aantal

categorieën

te

beperken, hanteerden we als regel dat een situatie door ongeveer 1% van de respondenten vermeld diende te worden om als aparte categorie weerhouden te worden.

De

omstandigheden

die

slechts

één

of

enkele

keren

werden

aangehaald, belandden in de restcategorie ‘andere’. De algemene resultaten van 117

de analyse hebben we samengevat in tabel 32. Tabel 33 geeft een opsplitsing per etnisch-culturele groep. Tabel 32: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen Omstandigheid

Percentage

Politieoptreden

4,1%

Werkrelaties

3,7%

Bij het zoeken van werk

2,8%

Wantrouwen of niet bedienen in winkel/restaurant/café

2,8%

Houding van mensen op openbare plaatsen (vooral op straat)

2,7%

Openbaar vervoer

2,6%

“Allochtonen krijgen voorrang”

2,2%

Op school

1,5%

Houding overheidsdienst

1,5%

Hoofddoek

1,2%

215

216

Toegang tot discotheek/café geweigerd

1,2%

In het verenigingsleven (voetbal, …)

1,0%

Ziekenhuis

0,9%

Andere

8,0%

N

935

Voordat we de inhoud bespreken van tabel 32, vestigen we de aandacht op enkele algemene cijfers: 41% van alle respondenten geeft bij de gesloten vraag aan het voorbije jaar slachtoffer geweest te zijn van discriminatie (zie tabel 31) en 29,1% haalt één of twee voorbeelden aan die hen hebben aangegrepen. 217

215 216 217

In de antwoorden wordt niet gespecificeerd om welke mensen het gaat. In de antwoorden wordt niet gespecifieerd in welke omstandigheden. Beide percentages werden berekend op N=935 (dus zonder de respondenten die geen

118

Het vaakst genoemd zijn situaties die te maken hebben met het politieoptreden. Een goede 4% van de respondenten vermeldt feiten die zich voordeden bij een politiecontrole of een ander politieoptreden. Deze vaststelling verschilt van bevindingen uit eerder onderzoek in Houthalen-Helchteren en Genk, waar (het optreden van) de politie minder gevoelens van discriminatie opwekte. 218 Een opsplitsing per stad toont inderdaad aan dat respondenten uit Antwerpen en Gent meer negatieve ervaringen met de politie rapporteren dan respondenten uit Genk. Een ander maatschappelijk domein waarin discriminatiegevoelens sterk worden ervaren, is de arbeidsmarkt. Exact 3,7% van de respondenten zegt onder de indruk te zijn van een persoonlijke discriminatie-ervaring op het werk (ongelijke behandeling door collega’s of leidinggevenden) en 2,8% zegt het voorbije jaar benadeeld te zijn bij het zoeken van een baan. Indien we enkel de respondenten die werken in de berekeningen opnemen, dan stijgt het eerste cijfer naar 5,2%. Van de werkloze respondenten zegt 5,6% het voorbije jaar discriminatie ervaren te hebben bij het zoeken van een baan.

Tabel 33: Ranking van de vijf meest vermelde confronterende discriminatie-ervaringen per etnisch-culturele groep Autochtonen

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

“Voorrang allochtonen”

6,3%

Werkrelaties

5,8%

Openbaar vervoer

5,4%

Politieoptreden

4,0%

Politieoptreden

4,3%

Zoeken werk

4,8%

Zoeken werk

2,1%

Winkel/restaurant/ca fé

4,1%

Politieoptreden

3,9%

Werkrelaties

1,8%

Houding mensen

3,5%

Houding mensen

3,5%

Winkel/restaurant/c afé

1,7%

Overheidsdienst

2,5%

Werkrelaties

3,2%

N

341

N

356

N

260

antwoord gaven op de gesloten vraag of ‘weet niet’ antwoordden mee in rekening te brengen). 218 In Genk en Houthalen-Helchteren vermeldde 1,6% van de respondenten feiten die te maken hebben met (het optreden van) de politie (zie: Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele).

119

Uit tabel 33 leiden we af dat de drie gemeenschappen in verschillende omstandigheden discriminatiegevoelens ervaren. Turkse allochtonen ervaren het vaakst discriminatie op het werk. Een kleine 6% van de Turkse allochtonen zegt dat dit het voorbije jaar is voorgekomen. Andere situaties die Turkse allochtonen vermelden hebben te maken met het politieoptreden (4,3%) of spelen zich af in een winkel, restaurant of café (4,1%). Marokkaanse allochtonen ervaren vooral discriminatie op het openbaar vervoer. Precies 5,4% van de respondenten van Marokkaanse afkomst heeft het voorbije jaar een confronterende discriminatie-ervaring meegemaakt op de bus of de tram. Bijna 5% van de Marokkaanse allochtonen zegt het voorbije jaar ongelijk behandeld te zijn bij het zoeken van een baan en een kleine 4% vermeldt situaties die te maken hebben met het optreden van de politie. De discriminatiegevoelens die autochtone respondenten ervaren, hebben in heel wat gevallen te maken met het multiculturele samenleven. Een goede 6% van de autochtone respondenten zegt het voorbije jaar een aangrijpend voorval meegemaakt te hebben waarbij allochtonen ‘voorrang’ kregen van een derde partij. Opmerkelijk is ook dat een quasi even groot aandeel autochtonen (4%) als allochtonen zich ongelijk behandeld voelt door (het optreden van) de politie. Een goede 2% van de autochtonen heeft het jaar voorafgaand aan de bevraging bij het zoeken naar werk discriminatie ervaren.

5.2.3 Resultaten: gevoelens van collectieve discriminatie Tot dusver schonken we aandacht aan de persoonlijke discriminatie-ervaringen van de respondent zelf. Mensen kunnen zich echter ook op basis van de ervaringen en meningen van opinieleiders (familie, vrienden, sleutelfiguren uit de omgeving, de media, …) een mening vormen over de manier waarop de hele etnisch-culturele groep in de samenleving wordt gediscrimineerd. Ook die mening kan hun gedrag beïnvloeden. Om de impact van discriminatie te kunnen inschatten, is het dus nodig verder te kijken dan wat respondenten zelf meemaken en ook de gepercipieerde groepsdiscriminatie in rekening te brengen. Via een aantal gesloten vragen hebben we gemeten in welke mate diverse actoren volgens de respondenten discriminerend handelen. Het ging zowel om overheidsdiensten als privé-actoren: de overheid (algemeen), onderhoudsdiensten van de stad, de politie, bedrijven, collega’s op het werk, scholen, dancings, winkeliers, huiseigenaars en de media. Aan Turkse en Marokkaanse allochtonen vroegen we of hun etnisch-culturele groep wordt benadeeld/ bevoordeeld t.o.v. mensen van Vlaamse afkomst en aan de autochtone respondenten stelden we de vraag of mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst worden benadeeld/bevoordeeld t.o.v. mensen van Vlaamse afkomst. 120

De antwoordverdelingen van de tien gesloten vragen geven we weer in tabellen 34, 35 en 36.

121

Tabel 34: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 1 Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst moeten ... wachten dan mensen van Vlaamse afkomst wanneer zij iets nodig hebben van de overheid. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel langer

2,3%

14,8%

19,5%

11,7%

Een beetje langer

7,7%

16,7%

17,8%

13,8%

Even lang Een beetje lang

41,1%

65,6%

57,6%

54,8% 8,8%

minder 21,7%

1,3%

2,5%

Veel minder lang

27,1%

1,6%

2,5%

10,8%

Totaal

299

317

236

852

Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Straten waar veel mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst wonen, worden ... onderhouden door de stad dan straten waar veel mensen van Vlaamse afkomst wonen. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel beter

5,9%

0,6%

0,0%

2,4%

Een beetje beter

4,3%

2,4%

6,0%

4,0%

Op dezelfde manier

74,2%

68,5%

51,5%

66,1%

Een beetje slechter

11,2%

17,7%

23,0%

16,7%

Veel slechter

4,3%

10,8%

19,6%

10,8%

Totaal

322

333

235

890

Chi²: P = .000 100% 100% De politie is ... voor mensen van Turkse/Marokkaanse Vlaamse afkomst. Turkse Autochtonen allochtonen

100% 100% afkomst dan voor mensen van Marokkaanse allochtonen

Totaal

Veel strenger

5,2%

20,8%

41,8%

20,8%

Een beetje strenger

14,2%

35,6%

25,0%

24,6%

Even streng Een beetje streng

39,0%

35,6%

28,9%

35,0%

20,0%

5,3%

2,2%

9,9%

minder

Veel minder streng

21,6%

2,8%

2,2%

9,7%

Totaal

310

284

232

826

Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Bedrijven staan … tegenover arbeiders van Turkse/Marokkaanse afkomst dan tegenover arbeiders van Vlaamse afkomst. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel positiever

4,0%

0,6%

0,8%

1,9%

Een beetje positiever

5,4%

3,8%

7,6%

5,4%

Even positief

30,2%

36,1%

25,7%

31,1%

Een beetje negatiever

51,3%

36,1%

35,4%

41,3%

Veel negatiever

9,1%

23,3%

30,4%

20,3%

Totaal

298

313

237

848

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

122

Bijna de helft van de autochtone respondenten (met een mening) vindt dat de eigen etnisch-culturele groep wordt benadeeld wanneer zij iets nodig hebben van de overheid, tegenover ‘slechts’ 31,5% van de Turkse en 37,3% van de Marokkaanse allochtonen. 219 Marokkaanse allochtonen lijken zich iets sterker collectief gediscrimineerd te voelen door de overheid dan Turkse allochtonen, maar dit verschil is statistisch niet significant. Ongeveer 43% van de Marokkaanse allochtonen en 28% van de Turkse allochtonen

geven aan dat straten waar veel mensen van de eigen etnisch-

culturele groep wonen, slechter worden onderhouden door de stad dan straten waar veel mensen van Vlaamse afkomst wonen. 220 Het verschil tussen Turkse en Marokkaanse allochtonen is statistisch significant (p = .000). Bijna driekwart van de autochtone respondenten is overtuigd van een gelijke behandeling wat het onderhoud van de straten betreft. Ongeveer 56% van de Turkse allochtonen en 67% van de Marokkaanse allochtonen (met een mening) geven aan dat de politie strenger is voor de eigen gemeenschap dan voor mensen van Vlaamse afkomst. 221 In beide allochtone gemeenschappen voelt een meerderheid zich dus ongelijk behandeld door de politie, maar significant meer Marokkaanse allochtonen dan Turkse allochtonen (p = .000). Ook een aanzienlijke groep autochtonen voelt zich benadeeld: 42% vindt dat de politie minder streng is voor allochtonen dan voor autochtonen. In elke gemeenschap is een meerderheid van de respondenten (met een mening) ervan overtuigd dat bedrijven zich negatiever opstellen ten aanzien van allochtone arbeiders dan ten aanzien van arbeiders van Vlaamse afkomst. 222 Zelfs van de autochtonen is een goede 60% die mening toegedaan. Een grotere groep Marokkaanse dan Turkse allochtonen zegt dat bedrijven ‘veel negatiever’ staan ten aanzien van arbeiders van de eigen etnisch-culturele gemeenschap dan ten aanzien van autochtone arbeiders (p = .030).

We willen er eerst op wijzen dat 10,9% van de respondenten (12,3% van de autochtonen, 11,1% van de Turkse allochtonen en 9,0% van de Marokkaanse allochtonen) geen uitgesproken mening heeft over de gestelde vraag (zij antwoorden ‘dat weet ik niet’ of geven geen antwoord). 220 Exact 7,2% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag: 5,5% van de autochtonen, 9,9% van de Turkse allochtonen en 6,8% van de Marokkaanse allochtonen. 221 We wijzen erop dat 13,7% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 8,8% van de autochtonen, 20,3% van de Turkse allochtonen en 11,1% van de Marokkaanse allochtonen. 222 Exact 11,4% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag: 12,6% van de autochtonen, 12,2% van de Turkse allochtonen en 8,8% van de Marokkaanse allochtonen. 219

123

Tabel 35: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 2 Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst worden op het werk ... behandeld door collega's dan mensen van Vlaamse afkomst. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel beter

1,0%

0,7%

0,4%

0,7%

Een beetje beter

3,0%

4,3%

4,0%

3,8%

Op dezelfde manier

73,7%

48,7%

50,4%

58,2%

Een beetje slechter

20,0%

39,0%

27,4%

28,9%

Veel slechter

2,3%

7,3%

17,7%

8,4%

Totaal

300

300

226

826

Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst hebben ... kansen om hun kinderen in te schrijven in de school van hun keuze dan mensen van Vlaamse afkomst. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel meer

3,0%

1,5%

0,9%

1,9%

Een beetje meer

5,0%

1,9%

1,3%

2,8%

Evenveel

68,8%

50,5%

47,2%

56,0%

Een beetje minder

19,8%

24,4%

26,2%

23,7%

Veel minder

3,4%

20,7%

24,5%

15,7%

Totaal

298

323

233

854

Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Mensen met een Turkse/Marokkaanse achtergrond worden ... afgewezen door huiseigenaars wanneer ze een woning willen huren dan mensen van Vlaamse afkomst. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel vaker

22,8%

25,2%

48,1%

31,1%

Iets vaker

50,2%

30,6%

29,5%

37,1%

Noch vaker, noch minder 20,4% vaak

31,3%

14,5%

22,6%

Iets minder vaak

4,5%

7,8%

2,9%

5,2%

Veel minder vaak

2,1%

5,1%

5,0%

4,0%

Totaal

289

294

241

824

Chi²: P = .000 100% 100% Mensen van Turkse/Marokkaanse afkomst worden tijdens mensen van Vlaamse afkomst. Turkse Autochtonen allochtonen

100% 100% het winkelen ... geholpen dan Marokkaanse allochtonen

Totaal

Veel sneller

1,3%

1,5%

2,5%

1,7%

Iets sneller

4,4%

1,2%

2,1%

2,6%

Noch sneller, noch minder snel

84,4%

81,5%

73,5%

80,4%

Iets minder snel

9,1%

12,5%

13,9%

11,6%

Veel minder snel

0,9%

3,3%

8,0%

3,7%

Totaal Chi²: P = .000

320 100%

336 100%

238 100%

894 100%

124

Ongeveer 46% van de Turkse en 45% van de Marokkaanse allochtonen (met een mening) zeggen dat mensen van de eigen gemeenschap op het werk slechter worden behandeld door collega’s dan mensen van Vlaamse afkomst. 223 Meer Marokkaanse dan Turkse allochtonen nemen de meest uitgesproken antwoordmogelijkheid (‘veel slechter’) in de mond. Dit zorgt ervoor dat de antwoordverdelingen van de twee allochtone groepen significant van mekaar verschillen (p = .002). Van de autochtone respondenten is bijna drie vierde overtuigd van een gelijke behandeling. Een goede 22% zegt dat allochtonen op het werk door collega’s slechter worden behandeld. Ongeveer 45% van de Turkse allochtonen en 51% van de Marokkaanse allochtonen (die zich over de vraag uitspreken) vinden dat mensen van hun eigen gemeenschap minder kansen hebben om hun kinderen in te schrijven in de school van hun keuze dan mensen van Vlaamse afkomst. 224 De verschillen tussen de allochtone groepen zijn statistisch niet significant. De meeste autochtonen vinden dat iedereen gelijke kansen heeft. Ongeveer 23% is de mening toegedaan dat allochtonen minder kansen hebben om hun kinderen in de school van hun keuze in te schrijven. Ongeveer 56% van de Turkse allochtonen en 78% van de Marokkaanse allochtonen (met een mening) vinden dat huiseigenaars mensen van de eigen etnisch-culturele gemeenschap vaker afwijzen wanneer ze een woning willen huren dan mensen van Vlaamse afkomst. 225 In de allochtone gemeenschappen vindt een meerderheid van de respondenten dat de eigen groep ongelijk wordt behandeld, maar dit gevoel is significant sterker aanwezig bij de Marokkaanse allochtonen dan bij de Turkse allochtonen (p = .000). 226 Opmerkelijk is dat ook een (grote) meerderheid van de autochtone respondenten meent dat er een

We wijzen erop dat 13,7% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 12,0% van de autochtonen, 15,7% van de Turkse allochtonen en 13,3% van de Marokkaanse allochtonen. 224 We wijzen erop dat 11,0% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 12,6% van de autochtonen, 9,5% van de Turkse allochtonen en 10,9% van de Marokkaanse allochtonen. 225 Exact 14,2% van de respondenten spreekt zich niet uit over deze vraag: 15,4% van de autochtonen, 17,6% van de Turkse allochtonen en 8,0% van de Marokkaanse allochtonen. 226 Uit onderzoek in België en Nederland is gebleken dat meer Turkse allochtonen eigenaar zijn van een woning dan Marokkaanse allochtonen (zie: Lesthaeghe, R. (2000). Transnational Islamic Communities in a Multilingual Secular Society. In R. Lesthaeghe (red.), Communities and Generations (pp. 1-58). Brussel: VUBPress; Kullberg, J. & Ras, M. (2007). Wonen en woonomgeving. In R. Bijl, J. Boelhouwer & E. Pommer (reds.), De sociale staat van Nederland 2007 (pp. 245-273). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau). Dit kan een mogelijke verklaring zijn voor de vastgestelde verschillen tussen Turkse allochtonen en Marokkaanse allochtonen. Over eigendom van een woning stelden we in onze interviews geen vragen. 223

125

probleem is op de huisvestingsmarkt. Bijna driekwart van de geïnterviewde autochtonen is ervan overtuigd dat allochtonen worden gediscrimineerd wanneer ze een woning willen huren. In de drie groepen vindt een overgrote meerderheid van de respondenten (die zich over deze vraag uitspreken) dat de etnisch-culturele achtergrond geen rol speelt tijdens het winkelen. 227 De overtuiging dat mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst minder snel worden geholpen tijdens het winkelen leeft iets sterker onder allochtonen dan onder autochtonen (verschil autochtonen Turkse allochtonen: p = .015; verschil autochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .000). Tussen de twee allochtone groepen zijn de verschillen significant op het .1-niveau (p = .067). Opnieuw lijken Marokkaanse allochtonen sterker het gevoel te hebben dat de eigen groep ongelijk wordt behandeld. Tabel 36: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 3 Jongeren met een Turkse/Marokkaanse achtergrond worden ... geweigerd aan de ingang van dancings en danscafés dan jongeren van Vlaamse afkomst. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel vaker

22,9%

35,2%

62,8%

38,0%

Iets vaker Noch vaker, minder vaak

55,4%

33,5%

19,4%

38,1%

17,7%

19,7%

11,0%

16,5% 4,5%

noch

Iets minder vaak

3,3%

5,6%

4,7%

Veel minder vaak

0,7%

6,0%

2,1%

2,9%

Totaal

271

233

191

695

Chi²: P = .000 100% 100% 100% 100% Mensen met een Turkse/Marokkaanse achtergrond worden op televisie en in kranten ... voorgesteld dan mensen van Vlaamse afkomst. Turkse Marokkaanse Autochtonen Totaal allochtonen allochtonen Veel positiever

4,9%

1,4%

1,3%

2,7%

Een beetje positiever

9,2%

3,5%

1,7%

5,2%

Op dezelfde manier Een beetje negatiever

45,6%

28,4%

11,8%

30,4%

31,2%

42,8%

31,2%

35,1%

Veel negatiever

9,2%

23,9%

54,0%

26,6%

Totaal

327

285

237

849

Chi²: P = .000

100%

100%

100%

100%

We wijzen erop dat 6,5% van de respondenten zich niet uitspreekt over deze vraag: 6,2% van de autochtonen, 5,3% van de Turkse allochtonen en 8,5% van de Marokkaanse allochtonen. 227

126

Wat de vraag over de weigering aan de ingang van dancings en danscafés betreft, valt het op dat veel respondenten (27,3%) zich over deze kwestie niet uitspreken. Vooral van de Turkse allochtonen zegt een grote groep hierover geen mening te hebben (ongeveer 35%, tegenover 26,2% van de Marokkaanse allochtonen en 20,5% van de autochtonen). Van de respondenten die wel een mening hebben, zegt de overgrote meerderheid dat allochtone jongeren vaker worden geweigerd aan de ingang van dancings en danscafés dan autochtone jongeren. Ook van de autochtone respondenten (met een mening) is meer dan drie

vierde

overtuigd

van

een

ongelijke

behandeling

van

allochtonen.

Marokkaanse allochtonen voelen zich significant meer gediscrimineerd door dancinguitbaters dan Turkse allochtonen (p = .000). In de Marokkaanse gemeenschap geeft ongeveer 82% aan dat de eigen etnisch-culturele groep wordt benadeeld, in de Turkse gemeenschap 69%. Maar liefst 85% van de Marokkaanse allochtonen (met een mening) vindt dat mensen uit hun gemeenschap op televisie en in kranten negatiever worden voorgesteld dan mensen van Vlaamse afkomst. 228 Ruim de helft van de Marokkaanse respondenten vindt zelfs dat de voorstelling véél negatiever is. Van de Turkse allochtonen (met een mening) zegt ongeveer tweederde dat ze minder

fraai

worden

voorgesteld

dan

autochtonen.

In

beide

allochtone

gemeenschappen leeft dus de overtuiging van een negatievere voorstelling, maar nog meer bij de Marokkaanse allochtonen dan bij de Turkse allochtonen (p = .000). Opvallend is dat ook van de autochtonen (met een mening) 40% zegt dat allochtonen negatiever in beeld worden gebracht. Kort samengevat blijkt uit de resultaten dat van de tien besproken actoren er acht zijn (stad voor onderhoud straten, politie, bedrijven, collega’s op het werk, huiseigenaars, winkeliers, dancinguitbaters en de media) waarbij Marokkaanse allochtonen meer dan Turkse allochtonen vinden dat de eigen etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld ten opzichte van autochtonen. Voor deze actoren kunnen we de vooropgestelde hypothese dat Marokkaanse allochtonen zich als groep meer gediscrimineerd voelen dan Turkse allochtonen dan ook bevestigen.

We wijzen erop dat 11,3% deze vraag niet kan of wil beantwoorden (‘weet niet’ of ‘geen antwoord’): 4,4% van de autochtonen, 19,9% van de Turkse allochtonen en 8,7% van de Marokkaanse allochtonen. 228

127

5.3. Determinanten van discriminatiegevoelens

5.3.1 Hypothesen en operationalisering Uit de voorgaande paragrafen blijkt dat allochtonen sterker het gevoel hebben dat ze gediscrimineerd worden dan autochtonen. Daarom gaan we nu wat dieper in

op

die

gevoelens

van

allochtonen.

Aan

de

hand

van

een

aantal

regressieanalyses onderzoeken we welke factoren persoonlijke discriminatieervaringen en gevoelens van collectieve discriminatie beïnvloeden. Om inzicht te verwerven in de persoonlijke discriminatie-ervaringen voeren we regressieanalyses uit waarin we het aantal keren dat allochtonen zich het voorbije

jaar

gediscrimineerd

hebben

gevoeld

als

afhankelijke

variabele

opnemen (tabel 37). Om de factoren van gevoelens van collectieve discriminatie te achterhalen, herhalen we de analysestappen, maar nemen we als afhankelijke variabele een schaal op die aangeeft in welke mate de allochtone respondenten vinden dat de eigen etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld ten opzichte van de meerderheidsgroep (tabel 38). 229 Een hoge score op de schaal wijst op sterke gevoelens van ongelijke behandeling, een lage socre wijst op zwakke gevoelens van collectieve discriminatie. Op basis van theorieën en empirische bevindingen formuleren we een aantal hypothesen die we in de modellen zullen testen. Stap 1: Achtergrondkenmerken. We beginnen onze regressieanalyse met een model waarin we enkel achtergrondvariabelen opnemen. We gaan na of de etnisch-culturele achtergrond (0=Turkse afkomst of 1=Marokkaanse afkomst), het geslacht (0=vrouw of 1=man), de leeftijd, het opleidingsniveau, het aantal jaren dat de respondent in België woont en de stad waar men woont (Antwerpen, Gent of Genk=referentiecategorie) een effect hebben op de persoonlijke discriminatie-ervaringen en gevoelens van collectieve discriminatie. We verwachten dat allochtone mannen, omwille van een grotere participatie aan het sociaaleconomische en publieke leven meer discriminatie percipiëren dan

Een factoranalyse (method = maximum likelihood, rotation = varimax) leert ons dat zeven van de tien items met betrekking tot gevoelens van collectieve discriminatie samen één concept meten (de items over een ongelijke behandeling door de overheid, dancinguitbaters en winkeliers laadden onvoldoende hoog). De factorladingen zijn: politie (.501), bedrijven (.531), collega’s (.610), onderhoud straten (.571), inschrijven school (.529), media (.530) en huiseigenaars (.439). De Cronbach’s alpha bedraagt 0,725. 229

128

allochtone vrouwen. 230 Hetzelfde geldt wellicht ook voor allochtone jongeren. Een grotere deelname aan het maatschappelijke gebeuren en het uitgaansleven maakt

dat

allochtone

jongeren

wellicht

meer

persoonlijke

discriminatie-

ervaringen meemaken en zich meer collectief gediscrimineerd voelen dan allochtone ouderen. Wat het opleidingsniveau betreft, verwachten we dat lager opgeleiden zich meer gediscrimineerd voelen dan hoger opgeleiden. Lager geschoolden zouden zich door een mindere kennis van de instituties en een geringere mondigheid wellicht minder goed tegen discriminatie kunnen weren dan hoger geschoolden. 231 We veronderstellen ook dat persoonlijke discriminatie-ervaringen en gevoelens van collectieve discriminatie toenemen naarmate allochtonen langer in België wonen. De gedachtegang hierachter is dat allochtonen die al langer in België verblijven zich langzaam maar zeker realiseren dat de realiteit minder fraai is dan het ideaalbeeld dat ze hadden op het moment van de migratie. 232 Op basis van onze bevindingen in Limburg en studies in Nederland verwachten we dat Marokkaanse allochtonen meer persoonlijke discriminatie ervaren en zich als groep meer ongelijk behandeld voelen dan Turkse allochtonen. 233 De keuze voor de variabele ‘stad’ steunt niet op eerdere bevindingen. We nemen deze variabele

De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999). De subjectieve ervaring van discriminatie. In M. Swyngedouw, K. Phalet en K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109-147). Brussel: VUBPress; Sauer, M. (2007). Perspektiven des Zusammenlebens: Die Integration türkisch-stämmiger Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. Essen : Stiftung Zentrum für Türkeistudien; Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-ethnische stad. Assen: van Gorcum. 231 De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999). De subjectieve ervaring van discriminatie. In M. Swyngedouw, K. Phalet en K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109-147). Brussel: VUBPress. 232 Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J.A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224; Michelson, M.R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of Urban Affairs, 23 (3-4), pp. 323-334. 233 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele; Van den Berg, H. & Evers, J. (2005). Discriminatie-ervaringen 2005. Een onderzoek naar ervaringen met discriminatie op grond van land van herkomst, geloof en (huids)kleur. In I. Boog, J. van Donselaar, D. Houtzager, P.R. Rodrigues & R. Schriemer (reds.), Monitor Rassendiscriminatie 2005 (pp. 15-48). Rotterdam: LBR; Van Praag, C. (2003). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos, M. Gijsberts. & C. van Praag (red.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. 230

129

mee op om het effect van de stedelijke context en het stedelijk beleid na te gaan. Stap 2: Etnische competitietheorie. De etnische competitietheorie gaat ervan uit dat de relaties tussen etnisch-culturele groepen onder druk worden gezet door competitie tussen etnisch-culturele groepen. 234 Deze situatie doet zich voor wanneer allochtonen met de meerderheidsgroep in concurrentie treden bij het verwerven van schaarse goederen (zoals een job of een woning). Competitie tussen groepen zorgt ervoor dat allochtonen bepaalde handelingen van leden van de meerderheidsgroep als discriminerend gaan zien. Allochtonen die de taal van de meerderheidsgroep kennen en gebruiken worden zich van deze competitie

meer

bewust

en

voelen

zich

meer

persoonlijk

en

collectief

gediscrimineerd. 235 Om de etnische competitietheorie te testen, gebruiken we de variabelen ‘beroepssituatie’ (werken=referentiecategorie, werkloos, huisvrouw/huisman en een restcategorie met o.a. invaliden en gepensioneerden) en ‘beroepsniveau van het

huidige

of

referentiecategorie, verwachten

dat

laatst

uitgeoefende

laag

beroepsniveau

werkloze

allochtonen

beroep’

(hoog

en

geen

en

allochtonen

beroepsniveau=

beroepsniveau). 236 met

een

We laag

beroepsniveau, omwille van hun kwetsbare positie op de arbeidsmarkt, meer discriminatie ervaren en meer vinden dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld dan allochtonen die werken en allochtonen met een hoog beroepsniveau. Om de impact van taal na te gaan voegen we twee schalen toe die iets zeggen over de passieve kennis van het Nederlands en het gebruik van het Nederlands. 237 Op basis van de etnische competitietheorie verwachten we dat

Blalock, H.M. (1967). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons; Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press. 235 Portes, A., Parker, R.N. & Cobas, J.A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224. 236 Hoog beroepsniveau: bedrijfsleiders en hoger kader personeel, intellectuele en wetenschappelijke beroepen, ondergeschikt personeel in intellectuele en wetenschappelijke beroepen, bedienden; Laag beroepsniveau: dienstverlenend en verkoopspersoneel, ambachtslieden en ambachtelijke vakarbeiders, fabrieksarbeiders, machine- en montagearbeiders, ongeschoold personeel; Geen beroepsniveau: studenten + nog geen beroep gehad (o.a. werklozen/huisvrouwen). 237 De eerste schaal is samengesteld uit een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven of folders begrijpt en een item dat meet in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Een tweede schaal 234

130

een betere beheersing en frequenter gebruik van het Nederlands samenhangt met

meer

persoonlijke

discriminatie-ervaringen

en

meer

gevoelens

van

collectieve discriminatie. Stap 3: Contacthypothese. Een verklarende factor die vooral in de sociale psychologie weerklank krijgt, is interetnisch contact. Persoonlijke ontmoetingen en relaties tussen leden van verschillende etnisch-culturele gemeenschappen zouden de wederzijdse beeldvorming en het vóórkomen van discriminatie beïnvloeden. De contacthypothese gaat ervan uit dat interetnische relaties of contacten bijdragen tot wederzijds begrip en wederzijdse appreciatie. 238 Om de contacthypothese te testen, voegen we de variabele ‘frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met mensen van Vlaamse afkomst die in de buurt

wonen’

(zespuntenschaal

van

‘elke

dag’

tot

‘nooit’)

toe

aan

de

regressieanalyse. Op basis van de contacthypothese verwachten we dat naarmate allochtonen frequenter een babbeltje doen met autochtonen uit de buurt, ze minder discriminatie ervaren en minder vinden dat de hele etnischculturele groep wordt benadeeld ten opzichte van autochtonen. Stap 4: Informatiehypothese. Het centrale uitgangspunt van de informatiehypothese is dat de informatieoverdracht die plaatsvindt in sociale netwerken de opvattingen en percepties van mensen die tot deze netwerken behoren beïnvloedt. Toegepast op etnisch-culturele groepen impliceert dit dat allochtonen die veel contact hebben in de eigen gemeenschap, ook een grote toegang hebben tot informatie over de discriminatie-ervaringen van hun co-ethnics. 239 Het is deze informatie die mogelijk de gevoelens van collectieve discriminatie versterken en allochtonen alerter maakt voor de manier waarop ze zelf behandeld worden. We toetsen de informatiehypothese door één variabele aan de regressieanalyse toe te voegen, namelijk de frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met mensen van de eigen etnisch-culturele gemeenschap die in de buurt wonen (zespuntenschaal van ‘elke dag’ tot ‘nooit’). We verwachten dat naarmate de frequentie hoger is, allochtonen meer discriminatie ervaren en meer vinden dat de eigen etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld ten opzichte van autochtonen.

construeerden we op basis van een item dat peilt naar de mate waarin allochtonen in het dagelijks leven het Nederlands gebruiken wanneer ze iets opschrijven 238 Allport, G. (1954). The nature of prejudice. New York: Doubleday and Company. 239 Magee, W., Fong, E. & Wilkes, R. (2007). Neighbourhood Ethnic Concentration and Discrimination. Journal of Social Policy, 37(1), pp. 37-61.

131

Stap 5: Belief congruence theory. In een volgend stadium van de analyse toetsen we de ‘belief congruence theory’. Deze theorie, die werd ontwikkeld door Rokeach, Smith & Evans, stelt dat individuen – omwille van het verlangen naar ‘belief congruence’ – negatiever staan tegenover mensen of outgroups met afwijkende opvattingen dan tegenover mensen of outgroups met gelijklopende meningen. 240 Afwijkende opinies van allochtonen zouden het gedrag van autochtonen ten aanzien van allochtonen kunnen beïnvloeden. De hypothese die we op basis van de ‘belief congruence theory’ kunnen formuleren, luidt als volgt: naarmate het verschil in opinie tussen allochtonen en autochtonen groter is, ervaren allochtonen meer discriminatie. In de verklaringsmodellen nemen we een aantal opiniedimensies op die we in het derde hoofdstuk besproken hebben. Het gaat om de dimensies waar we een verschil vaststelden tussen autochtonen en allochtonen, met name de ethische opiniedimensie (schaal van progressief tot conservatief), de opiniedimensie ‘vrijheid van meningsuiting’ (schaal van progressief tot conservatief), de opiniedimensie ‘man-vrouw rollen’ (schaal van modern tot traditioneel) en de opinie over de hoofddoek (schaal van hoofddoekenverbod aanvaardbaar tot hoofddoekenverbod onaanvaardbaar). Concreet verwachten we op basis van de ‘belief congruence theory’ dat naarmate allochtonen conservatiever zijn op ethisch vlak en inzake de vrijheid van meningsuiting, naarmate ze traditionelere man-vrouwrolopvattingen hebben en naarmate ze de keuzemogelijkheid om een hoofddoek te dragen feller verdedigen, ze meer persoonlijke ervaringen van discriminatie signaleren en meer vinden dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld. Een specifieke vorm van ‘belief’ is religie. Uitgaande van de belief congruence theory, zouden individuen negatiever staan tegenover mensen of outgroups met een andere religieuze of levensbeschouwelijke overtuiging. Autochtonen zouden Turkse en Marokkaanse allochtonen negatiever stereotyperen en ongelijker bejegenen omwille van hun islamitische geloofsovertuiging. Het andersgelovig zijn van Turkse en Marokkaanse allochtonen doet ons vermoeden dat er een effect uitgaat van de mate van religiositeit op de persoonlijke

discriminatie-ervaringen

discriminatie

. 241

en

gevoelens

van

collectieve

De religiositeit van allochtonen meten we af aan de frequentie

Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans, R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 241 Exact 98% van de Turkse en 98,9% van de Marokkaanse allochtonen beschouwt zichtzelf als moslim. 240

132

waarmee men bidt. We verwachten dat naarmate allochtonen frequenter bidden (vijfpuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘elke dag’), ze meer discriminatie ervaren en meer van mening zijn dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld. Stap 6: In een laatste stap van de analyse onderzoeken we de impact van persoonlijke discriminatie-ervaringen op gevoelens van collectieve discriminatie (tabel 38). Wellicht is het zo dat naarmate allochtonen meer persoonlijke discriminatie-ervaringen meemaken, ze ook meer het gevoel hebben dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld.

133

Tabel 37: Determinanten van het aantal persoonlijke discriminatie-ervaringen ** p < .05 - * p <.1

Stap 1

Stap 2

Stap 3

Stap 4

Stap 5

R² = .07

R² = .12

R² = .11

R² = .11

R² = .16

Std. coeff.

Std. Error 0,273

Std. coeff.

Std. Error 0,646

Std. coeff.

Std. Error 0,673

Std. coeff.

Std. Error 0,741

Std. coeff.

Std. Error 1,046

Etnisch-culturele achtergrond

0,052

0,121

0,048

0,167

0,055

0,168

0,050

0,172

-0,017

0,214

Antwerpen (ref.: Genk)

0,169**

0,146

0,182**

0,194

0,180**

0,197

0,181**

0,197

0,204**

0,233

Gent (ref.: Genk)

0,155**

0,144

0,160**

0,174

0,159**

0,175

0,159**

0,177

0,206**

0,221

Geslacht

-0,023

0,121

-0,027

0,169

-0,030

0,170

-0,025

0,171

-0,064

0,220

Leeftijd

-0,209**

0,006

-0,149*

0,011

-0,158*

0,011

-0,163*

0,011

-0,161

0,014

Opleidingsniveau

0,053

0,019

0,061

0,025

0,059

0,025

0,052

0,026

0,019

0,030

Aantal jaren woonachtig in België

0,130**

0,006

0,113

0,010

0,134*

0,010

0,133*

0,010

0,049

0,013

0,123**

0,236

0,102*

0,240

0,102*

0,241

0,053

0,279

(Constant)

Werkloos (ref.: werken) Huisvrouw/-man (ref.: werken)

0,070

0,336

0,051

0,343

0,053

0,344

0,066

0,414

Rest (ref.: werken)

-0,023

0,259

-0,038

0,264

-0,037

0,265

-0,026

0,313

Laag beroepsniveau (ref.: hoog)

-0,241** 0,230

-0,229** 0,232

-0,231** 0,233

-0,326**

0,268

Geen beroepsniveau (ref.: hoog)

-0,237** 0,320

-0,197** 0,330

-0,201** 0,331

-0,333**

0,384

Passieve kennis van het Nederlands

0,058

0,107

0,060

0,112

0,057

0,112

0,016

0,133

Gebruik van het Nederlands

-0,041

0,095

-0,079

0,097

-0,077

0,098

-0,010

0,119

-0,005

0,051

Babbel autochtone buren

0,007

0,054

0,049

0,064

-0,029

0,057

-0,009

0,066

Opvatting over ethische kwesties

-0,078

0,092

Opvatting over vrije meningsuiting

-0,077

0,105

Opvatting over man-vrouwrollen

0,020

0,128

Houding t.a.v. de hoofddoek

0,170**

0,095

Frequentie waarmee men bidt

-0,009

0,053

Babbel buren eigen gemeenschap

134

Tabel 38: Determinanten van gevoelens van collectieve discriminatie ** p < .05 - * p <.1

(Constant) Etn.-cult. achtergr.

Stap 1 R² = .10 Std. coeff.

0,251**

Std. Err

0,139 0,059

Stap 2 R² = .14 Std. coeff.

Std. Err

0,232**

0,342 0,082

Stap 3 R² = .14 Std. coeff.

0,233**

Std. Err

Stap 4 R² = .14 Std. coeff.

0,359 0,083

0,249**

Std. Err

Stap 5 R² = .22 Std. coeff.

0,385 0,085

0,166*

Std. Err

0,506 0,099

Stap 6 R² = .27 Std. coeff.

0,176**

Std. Err

0,507 0,096

Antw. (ref.: Genk)

0,095*

0,077

0,060

0,101

0,049

0,102

0,044

0,103

0,108

0,115

0,051

0,114

Gent (ref.: Genk)

0,041

0,069

-0,017

0,083

-0,025

0,084

-0,010

0,085

-0,051

0,095

-0,097

0,093

Geslacht

0,102*

0,059

0,166**

0,085

0,148*

0,086

0,149*

0,087

0,105

0,100

0,103

0,099

Leeftijd

-0,066

0,003

-0,127

0,006

-0,110

0,006

-0,097

0,006

-0,059

0,007

-0,010

0,006

Opleidingsniveau

0,022

0,009

0,020

0,013

0,004

0,013

0,008

0,013

-0,054

0,015

-0,032

0,015

Jaren woonachtig

0,167**

0,003

0,201**

0,006

0,201**

0,006

0,178*

0,006

0,143

0,006

0,128

0,006

Werkl (ref.: werken)

0,180**

0,119

0,166**

0,122

0,165**

0,122

0,228**

0,134

0,220**

0,130

Huisvr/-m ref.:

0,038

0,187

0,026

0,188

0,029

0,188

0,103

0,212

0,092

0,205

Rest (ref.: werken)

-0,003

0,137

0,001

0,137

-0,005

0,138

0,026

0,149

0,033

0,144

Lg brpsniv ref. hoog

-0,203** 0,110

-0,196**

0,112

-0,193** 0,112

-0,220**

0,118

-0,120

0,119

Gn brpsniv ref. hoog

-0,244** 0,172

-0,243*

0,173

-0,242*

0,174

-0,327**

0,189

-0,233*

0,187

Passieve kennis Nl.

-0,019

0,058

-0,007

0,059

-0,001

0,059

-0,027

0,068

-0,015

0,065

Gebruik Nederlands

-0,069

0,048

-0,070

0,048

-0,053

0,048

0,085

0,057

0,092

0,055

-0,079

0,026

Babbel aut. buren Babbel buren eigen

-0,092

0,028

-0,114

0,030

-0,137*

0,030

0,056

0,028

0,027

0,030

0,046

0,029

Opv. eth. kwesties

-0,193**

0,042

-0,168**

0,041

Opv. vr. meningsuit.

-0,024

0,045

-0,008

0,044

Opv.over m/v rollen

0,100

0,059

0,088

0,058

Houd. t.a.v. hoofdd.

0,186**

0,045

0,165**

0,044

Bidfrequentie

-0,077

0,024

-0,095

0,024

0,229**

0,027

Pers. discrim. Erv.

135

5.3.2 Resultaten In de eerste stap van de analyse namen we alleen achtergrondvariabelen op. Wat persoonlijke discriminatie-ervaringen betreft (tabel 37), stellen we een effect vast van leeftijd: allochtone jongeren signaleren meer persoonlijke discriminatie-ervaringen

dan

allochtonen

ouderen.

Deze

bevinding

stemt

overeen met de vooropgestelde hypothese. Leeftijd heeft geen invloed op gevoelens

van

collectieve

discriminatie

(tabel

38).

De

etnisch-culturele

achtergrond en het geslacht van de respondent hebben wel een effect op gevoelens van collectieve discriminatie, maar niet op het aantal persoonlijke discriminatie-ervaringen. Marokkaanse allochtonen en allochtone mannen vinden meer dan Turkse allochtonen en allochtone vrouwen dat de eigen etnischculturele groep ongelijk wordt behandeld. Het effect van geslacht is wel slechts significant op het .1-niveau. Achtergrondvariabelen die een impact hebben op persoonlijke discriminatieervaringen én gevoelens van collectieve discriminatie zijn de stad waar de respondent woont en het aantal jaren dat de geïnterviewde in België woont. Allochtone inwoners van Antwerpen en Gent ervaarden het voorbije jaar meer persoonlijke discriminatie dan allochtone inwoners van Genk. Antwerpenaren vinden ook meer dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld dan inwoners van Genk, maar dit effect is slechts significant op het .1-niveau en verdwijnt in de volgende stap. Het effect van verblijfsduur ligt in de lijn der verwachtingen: naarmate de verblijfsduur langer is, ervaren allochtonen meer persoonlijke discriminatie en voelen ze zich ook meer als groep gediscrimineerd. Het opleidingsniveau van de respondent heeft noch een effect op persoonlijke discriminatie-ervaringen, noch op gevoelens van collectieve discriminatie. De tweede stap van de analyse toont significante effecten van de beroepssituatie en het beroepsniveau. Met betrekking tot de beroepssituatie, bevestigen de resultaten de hypothese van de etnische competitietheorie. Allochtonen die op het moment van de bevraging werkloos waren, ervaren meer persoonlijke discriminatie en vinden meer dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld dan allochtonen die werkten op het moment van het interview. Het effect van het beroepsniveau komt niet overeen met de vooropgestelde hypothese: allochtonen met een laag beroepsniveau (en allochtonen zonder beroepsniveau) nemen minder persoonlijke discriminatie waar en voelen zich minder collectief gediscrimineerd dan allochtonen met een hoog beroepsniveau. Allochtonen die opklimmen tot een hoog beroepsniveau stoten mogelijk op meer concurrentie van autochtonen dan allochtonen die een beroep uitoefenen waar moeilijk gemotiveerde autochtonen voor te vinden zijn. 136

Voor het element van de etnische competitietheorie dat verband houdt met taal vinden we in de tweede analysestap geen bevestiging. De beheersing en het gebruik van het Nederlands hebben noch een effect op het aantal persoonlijke discriminatie-ervaringen, noch op gevoelens van collectieve discriminatie. De derde analysestap levert geen bevestiging op van de contacthypothese. De frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtonen die in de buurt wonen, heeft noch een impact op het aantal persoonlijke discriminatieervaringen,

noch

op

gevoelens

van

collectieve

discriminatie.

Ook

de

informatiehypothese dienen we te verwerpen. De vierde analysestap toont aan dat er geen effect uitgaat van contact met buren van de eigen gemeenschap op de twee vormen van discriminatiegevoelens. In de vijfde stap van de analyse testten we de hypothesen geformuleerd op basis van de ‘belief congruence theory’. We vinden slechts bevestiging voor één hypothese, maar mogelijk stelt zich bij het testen een multicollineariteitsprobleem. We stellen vast dat naarmate allochtonen zich feller verzetten tegen een hoofddoekenverbod (op het werk en op school) ze meer persoonlijke discriminatie ervaren en meer vinden dat de hele etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld. We kunnen ons wel vragen stellen bij de richting van het effect: draagt het sterk verdedigen van de hoofddoek bij tot persoonlijke en collectieve discriminatiegevoelens, of zorgen deze gevoelens ervoor dat men feller gekant is tegen een hoofddoekenverbod? Vermoedelijk is er sprake van een wederzijdse beïnvloeding. Aparte – niet in de tabel opgenomen analyses – tonen aan dat ook het concrete gedrag, met name het dragen van de hoofddoek, bij vrouwen een sterk effect heeft op de persoonlijke discriminatieervaringen én de gevoelens van collectieve discriminatie. 242 Naarmate allochtone vrouwen buitenshuis vaker de hoofddoek dragen, ervaren ze meer persoonlijke discriminatie en vinden ze meer dat de hele etnisch-culturele groep wordt gediscrimineerd. We stellen ook een samenhang vast met de opvattingen over ethische kwesties: naarmate allochtonen een progressiever standpunt innemen op ethisch vlak, vinden

ze

meer

dat

de

hele

etnisch-culturele

gemeenschap

wordt

gediscrimineerd. Deze bevinding gaat in tegen de vooropgestelde hypothese. Hoe we dit effect moeten interpreteren, is ons niet meteen duidelijk. Zoals verwacht hangen persoonlijke discriminatie-ervaringen relatief sterk samen met gevoelens van collectieve discriminatie. Naarmate allochtonen het

Regressieanalyse stap 5 enkel voor allochtone vrouwen aangevuld met variabele ‘frequentie buitenshuis dragen van hoofddoek’ (vijfpuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘altijd’). 242

137

jaar voorafgaand aan de bevraging vaker zelf discriminatie hebben ervaren, hebben ze sterker het gevoel dat de hele etnisch-culturele groep wordt benadeeld ten opzichte van mensen van Vlaamse afkomst.

5.4. Besluit Het ervaren van discriminatie heeft een belangrijke impact op mensen en de samenleving waar ze deel van uitmaken. Om die reden hielden we de discriminatiegevoelens van autochtonen, Turkse allochtonen en Marokkaanse allochtonen uit Antwerpen, Genk en Gent tegen het licht. We focusten op de persoonlijke discriminatie-ervaringen en de perceptie van de manier waarop de hele etnisch-culturele groep wordt behandeld (gevoelens van collectieve discriminatie). Voor beide aspecten onderzochten we de verschillen tussen de gemeenschappen en gingen we op zoek naar verklarende factoren. Een belangrijke conclusie is dat autochtonen het jaar vóór het interview minder discriminatie-ervaringen

rapporteerden

dan

allochtonen.

Marokkaanse

allochtonen ervaarden het jaar voorafgaand aan de bevraging evenveel persoonlijke discriminatie als Turkse allochtonen. Ondanks dit gelijke aantal persoonlijke discriminatie-ervaringen, ervaren Marokkaanse allochtonen en Turkse allochtonen vaak in verschillende omstandigheden discriminatie. Situaties die Turkse allochtonen het meest vermelden, hebben te maken met werkrelaties en (het optreden van) de politie. Omstandigheden die Marokkaanse allochtonen het vaakst opnoemen, situeren zich op het domein van het openbaar vervoer en het zoeken van werk. In de ranking van de meest vermelde discriminatieervaringen van de autochtone respondenten staan situaties waarbij allochtonen in hun ogen ‘voorrang’ kregen van een derde partij bovenaan. Opvallend is bovendien

dat

quasi

evenveel

autochtonen

als

allochtonen

een

situatie

vermelden die te maken heeft met (het optreden van) de politie. Een even groot aantal persoonlijke discrimatie-ervaringen weerspiegelt zich bij Turkse en Marokkaanse allochtonen niet in even sterke gevoelens van collectieve discriminatie. Van de tien opgesomde maatschappelijke actoren of instituties zijn er acht (stedelijke onderhoudsdiensten, de politie, bedrijven, collega’s, huiseigenaars, winkeliers, dancinguitbaters en de media) waarvan Marokkaanse allochtonen meer dan Turkse allochtonen vinden dat ze de eigen etnisch-culturele

groep

benadelen

ten

opzichte

van

autochtonen.

maatschappelijke actoren die bij allochtonen het sterkst

De

gevoelens van

collectieve discriminatie opwekken zijn de media (67% van de Turkse en 85% van de Marokkaanse allochtonen voelen zich als groep ongelijk behandeld), dancinguitbaters (68% van de Turkse en 82% van de Marokkaanse allochtonen)

138

en

huiseigenaars

(56%

van

de

Turkse

en

78%

van

de

Marokkaanse

allochtonen). Niet alleen in de allochtone gemeenschappen leeft het gevoel dat de eigen etnisch-culturele groep wordt gediscrimineerd. Ook van de autochtonen vindt een aanzienlijke groep dat de eigen gemeenschap wordt benadeeld ten opzichte van allochtonen, met name door de overheid (49%) en de politie (42%). Deze gevoelens van collectieve discriminatie gaan echter gepaard met de overtuiging dat ook allochtonen door maatschappelijke actoren worden gediscrimineerd. Een meerderheid

van

de

autochtonen

meent

dat

dancinguitbaters

(78%),

huiseigenaars (73%) en bedrijven (60%) allochtonen ongelijk behandelen ten opzichte van mensen van Vlaamse afkomst. Een

belangrijke

verklarende

factor

van

discriminatiegevoelens

is

de

beroepssituatie. Werkloze allochtonen ervaren meer persoonlijke discriminatie en vinden meer dat de eigen etnisch-culturele groep ongelijk wordt behandeld dan

allochtonen

allochtonen

met

hoofdarbeid

die een

werken. hoog

verrichten)

Ook

het

beroepsniveau

beroepsniveau

voelen

zich

(d.w.z

meer

heeft

een

effect:

die

vooral

allochtonen

persoonlijk

en

collectief

gediscrimineerd dan allochtonen met een laag beroepsniveau (d.w.z. allochtonen die vooral handenarbeid verrichten). Verder gaat een afwijzende houding ten aanzien van een hoofddoekenverbod – net als het dragen van de hoofddoek bij allochtone vrouwen – gepaard met meer persoonlijke discriminatie-ervaringen en sterkere gevoelens van collectieve discriminatie. Tot slot onthouden we dat de etnisch-culturele achtergrond (onder controle van de andere variabelen) enkel een effect heeft op gevoelens van collectieve discriminatie (Marokkaanse allochtonen voelen zich meer dan Turkse allochtonen als groep gediscrimineerd) en dat de stedelijke context alleen een impact heeft op de persoonlijke discriminatie-ervaringen (allochtonen die in Antwerpen of Gent wonen, ervaren meer persoonlijke discriminatie dan allochtonen die in Genk wonen).

139

140

6. Vertrouwen in de overheid 6.1. Inleiding De bankcrisis toonde aan hoe belangrijk vertrouwen is voor de werking van een maatschappelijk systeem. Als klanten geen vertrouwen meer hebben in een bank, keren ze haar de rug toe, wat – als dit massaal gebeurt – de normale werking van die bank – en bij uitbreiding van het globale economische systeem – verstoort en het vertrouwen nog meer doet afnemen. Hetzelfde geldt voor de werking van overheidsdiensten. Zo merkte Moore op: “if citizens do not trust the [criminal justice] system, they will not use it.” 243 Als burgers geen vertrouwen hebben in de politie en het gerecht, is de kans klein dat ze aangifte zullen doen over criminaliteit of een rechtszaak zullen starten, waardoor deze diensten hun maatschappelijke taak nog moeilijker kunnen vervullen en hun legitimiteit verdwijnt. Ook het politieke systeem berust op vertrouwen. In een recent artikel stelt Lenard het zo: “The voluntary compliance that is central to democracies relies on trust, along two dimensions: citizens must trust their legislators to have the national interest in mind and citizens must trust each other to abide by democratically established laws.” 244 Een gebrek aan vertrouwen bemoeilijkt de implementatie van het beleid en vormt de voedingsbodem voor populistische en extremistische partijen en bewegingen. 245 Slootman en Tillie focusten vooral op dit laatste aspect. Ook voor hen is vertrouwen de hoeksteen van het democratische politieke proces: “Democratie bestaat alleen bij gratie van het vertrouwen dat de burgers hebben in het politieke systeem, wat grotendeels afhangt van de manier waarop in de perceptie van de burgers basisfuncties vervuld worden en problemen aangepakt worden.” 246 Uit hun onderzoek bij moslims in Amsterdam blijkt dat wantrouwen

Moore, M. (1997). Legitimizing criminal justice policies and practices. FBI Law Enforcement Bulletin, October, pp. 14-21. 244 Lenard, P. T. (2008). Trust your compatriots, but count your change: the roles of trust, mistrust and distrust in democracy. Political Studies, 56, pp. 312-332. 245 Neustadt, R. E. (1997). The politics of mistrust. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 179-201). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Orren, G. (1997). Fall from grace: the public’s loss of faith in government. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 77-107). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. 246 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige 243

141

ten aanzien van het lokale bestuur vaak samengaat met het gevoel dat de islam een politiek strijdpunt is en met een dichotoom wereldbeeld (‘wij’ tegenover ‘zij’). Deze drie factoren vergroten de kans op radicalisering. Maar het wantrouwen ten aanzien van de politiek is volgens de auteurs geen typisch kenmerk van islamitisch radicalisme. Ook bij niet-religieuze vormen van radicalisering (links, rechts, …) ligt een vertrouwenscrisis aan de basis van de “vervreemdingstocht”. 247 Een

gebrek

aan

vertrouwen

kan

dus

ernstige

gevolgen

hebben

voor

overheidsinstellingen en het politieke systeem: het kan ervoor zorgen dat burgers niet meer participeren of juist actief gaan deelnemen aan een (al dan niet gewelddadige) ondermijning van het bestaande systeem. In dit hoofdstuk gaan we na hoe het in autochtone en allochtone middens gesteld is met het vertrouwen in de overheid. Hebben allochtonen en autochtonen evenveel vertrouwen in de overheid? En leidt sociaal-culturele integratie tot meer politiek vertrouwen of heeft het een eroderende impact? Dat zijn de belangrijke vragen waarop we in de volgende paragrafen een antwoord proberen te geven.

6.2. Vergelijking van etnisch-culturele groepen

6.2.1 Vaststellingen uit de literatuur Het onderzoek over etnisch-culturele verschillen in het vertrouwen van burgers in de overheid staat in Europa nog in de kinderschoenen. In de Verenigde Staten daarentegen kregen verschillende aspecten reeds behoorlijk wat aandacht. Zo maken studies over etnisch-culturele verschillen in de beeldvorming over en het vertrouwen in de politie bij onze Amerikaanse collega’s deel uit van een rijke traditie van politieonderzoek. Studies uitgevoerd in de periode 1970-2000 hebben systematisch aangetoond dat zwarte Amerikanen een minder positief beeld hebben van de politie dan blanke Amerikanen. 248 Latino’s lijken zich op de

Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 247 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 248 Voor een literatuuroverzicht, zie: Brown, B. & Benedict, W. R. (2002). Perceptions of the police. Past findings, methodological issues, conceptual issues and policy implications. Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 25(3), pp. 543-580. Schafer, J. A., Huebner, B. M. & Bynum, T. S. (2003). Citizen perceptions of police services: race, neighborhood context and community policing. Police Quarterly, 6(4), pp. 440-468.

142

perceptieschaal (van zeer negatief tot zeer positief) tussen de zwarte en blanke Amerikanen te situeren, al zijn er verschillen naargelang de regio en de specifieke etnisch-culturele groep. Ook etnisch-culturele verschillen in politiek vertrouwen staan al geruime tijd op de Amerikaanse wetenschappelijke agenda. 249

De voorbije 35 jaar werd

herhaaldelijk aangetoond dat het politieke vertrouwen van zwarte Amerikanen lager is dan dat van blanke Amerikanen. Voor Latino’s lopen de resultaten uiteen. Volgens sommige onderzoeken hebben ze meer vertrouwen in politieke instellingen dan blanke Amerikanen, volgens andere minder. Als verklaring voor het lage niveau van politiek vertrouwen van zwarte Amerikanen wordt vaak het empowermentmodel (ook wel ‘political reality model’ genoemd) gehanteerd: zwarte Amerikanen zouden zich ervan bewust zijn dat ze politiek benadeeld worden (minder gunstige behandeling door politieke leiders en minder toegang tot politieke macht), wat zou leiden tot cynisme, vervreemding en wantrouwen. Verscheidene studies hebben uitgewezen dat een betere vertegenwoordiging van zwarte Amerikanen in politieke organen het vertrouwen van zwarte burgers doet stijgen. 250 Dit effect is vooral aangetoond op het lokale niveau. Nu de Verenigde Staten met Barack Obama voor het eerst een zwarte president hebben, dient zich de mogelijkheid aan om het empowermentmodel ook op het nationale niveau te testen. De hoge opkomst bij de recente presidentsverkiezingen suggereert alleszins dat er een zekere verklaringskracht van uitgaat. In Europa zijn wetenschappelijke vergelijkingen tussen het vertrouwen van autochtonen en allochtonen in overheidsinstellingen veel schaarser, al is er ook in Groot-Brittannië enige interesse voor verschillen in het vertrouwen in de politie. Zeker na het verschijnen in 1999 van het ‘Macpherson Report’ over het falen van de politie bij de racistische moord op een zwarte student groeide de belangstelling van Britse academici, beleidsvoorbereidende studiediensten en

Voor verwijzingen naar recente en minder recente literatuur, zie: Ulbig, S. G. (2005). Political realities and political trust: descriptive representation in municipal government. Paper presented at the Annual Meeting of the Southwestern Political Science Association, March 24-26, 2005, New Orleans. Wenzel, J. P. (2006). Acculturation effects on trust in national and local government among Mexican Americans. Social Science Quarterly, 87(5), pp. 1073-1087. Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334. 250 Voor een literatuuroverzicht, zie: Ulbig, S. G. (2005). Political realities and political trust: descriptive representation in municipal government. Paper presented at the Annual Meeting of the Southwestern Political Science Association, March 24-26, 2005, New Orleans. Wenzel, J. P. (2006). Acculturation effects on trust in national and local government among Mexican Americans. Social Science Quarterly, 87(5), pp. 1073-1087. 249

143

verantwoordelijken binnen de politie voor de relatie tussen etnisch-culturele minderheden en de politie. 251 Het rapport toonde aan dat er bij de politie sprake was van institutioneel racisme en resulteerde in tal van initiatieven om het vertrouwen van allochtonen in de politie te versterken. 252 Onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren bevat echter aanwijzingen dat de situatie in Vlaanderen toch enigszins anders is dan in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Wanneer allochtonen vergeleken worden met autochtonen uit minder bemiddelde buurten blijkt dat Turkse allochtonen meer vertrouwen hebben in de politie dan de autochtone respondenten en dat het verschil tussen Marokkaanse

allochtonen

nuanceverschil is.

en

de

autochtone

respondenten

slechts

een

253

Er is ook een beperkte Europese literatuur over het vertrouwen van allochtonen in andere overheidsinstellingen, maar die bevat vaak geen informatie over een vergelijkingsgroep van autochtonen. Eisel en von Wilamowitz-Moellendorff onderzochten

het

institutionele

vertrouwen

van

Turkse

allochtonen

in

Duitsland. 254 Hun resultaten tonen aan dat justitie, de regering en de politie relatief veel vertrouwen genieten in allochtone middens (in vergelijking met het leger, de media, …). Interessant is ook de bevinding dat verschillen tussen Turkse allochtonen met de Turkse nationaliteit en Turkse allochtonen met de Duitse nationaliteit sterk afhankelijk zijn van de specifieke maatschappelijke actor waarover men het heeft.

251

Hertfordshire Constabulary (2000). Annual Report 1999-2000. Hertford: Hertfordshire Constabulary. Clancy, A., Hough, M., Aust, R. & Kershaw, C. (2001). Ethnic minorities’ experience of crime and policing: findings from the 2000 British Crime Survey. Home Office Research Findings No. 146. London: Home Office. Oakley, R. (2001). Building police-community partnerships: UK and European experience. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 25-26, 2001, Brisbane. 252 Oakley, R. (2001). Police training and recruitment in multi-ethnic Britain. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 2526, 2001, Brisbane. Whitfield, J. (2004). Unhappy Dialogue: The Metropolitan Police and Black Londoners in Post-war Britain. Uffculme: Willan Publishing. 253 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27. 254 Eisel, S. & von Wilamowitz-Moellendorff, U. (2001). Türken in Deutschland – Einstellungen zu Staat und Gesellschaft. Arbeitspapier, 53/2001, Konrad-AdenauerStiftung.

144

Nannestad en Svendsen vergeleken het institutionele vertrouwen van vier groepen allochtonen in Denemarken (eerste generatie) met het institutionele vertrouwen van respondenten die nog in de herkomstlanden wonen. 255 Ze focusten op de regering, de ambtenarij en de politie. Ook zij stelden vast dat de resultaten naargelang de instelling in een andere richting kunnen lopen. Zo blijken Turkse allochtonen meer vertrouwen te hebben in de ambtenarij en de politie dan Turken in Turkije, maar ze hebben minder vertrouwen in de regering dan de respondenten in hun herkomstland. Slootman en Tillie vergeleken in Amsterdam het vertrouwen van religieuze gemeenschappen in het lokale bestuur. 256 Ze kwamen tot de bevinding dat moslims minder vertrouwen hebben in het stadsbestuur dan christenen en nietgelovigen. De onderzoekers leidden uit bijkomende analyses af dat het vooral de Turkse moslims en moslims uit niet-geïndustrialiseerde landen zijn die minder vertrouwen hebben, maar het aantal respondenten dat bevraagd werd in deze groepen lijkt ons te beperkt om dit met voldoende zekerheid te kunnen stellen. 257 De eerder aangehaalde studie in Genk en Houthalen-Helchteren leverde in elk geval tegengestelde resultaten op. Ze wees uit dat Turkse allochtonen significant meer vertrouwen hebben in de gemeentelijke diensten dan autochtonen uit minder bemiddelde buurten en dat zowel Turkse als Marokkaanse allochtonen significant meer vertrouwen hebben in het lokale bestuur dan de autochtone respondenten. 258 Samenvattend kunnen we stellen dat we over aanwijzingen beschikken dat de vertrouwenskwestie in Vlaanderen verschilt van die in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Mogelijk spelen de kenmerken van het politieke systeem en de etnisch-culturele achtergrond van de minderheidsgroepen een rol. Toch moeten we voorzichtig zijn. Het is immers niet ondenkbaar dat de kenmerken van de autochtone vergelijkingsgroep bepalend zijn voor de verschillen tussen de buitenlandse en de binnenlandse bevindingen. Terwijl de meeste onderzoeken in de Verenigde Staten een vergelijking maken tussen allochtone gemeenschappen en de gehele autochtone gemeenschap, vergeleek het onderzoek in Genk en

Nannestad, P. & Svendsen, G. T. (2006). Institutions, culture and trust. Paper presented at the Annual Meeting of the European Public Choice Society, April 20-23, 2006, Turku (Finland). 256 Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratie- en Etnische Studies. 257 De verschillen werden niet statistisch getest. 258 Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27. 255

145

Houthalen-Helchteren allochtonen met autochtonen uit minder bemiddelde buurten. Het institutioneel vertrouwen in deze buurten ligt wellicht lager dan het gemiddelde

(omwille van grotere leefbaarheids- en veiligheidsproblemen,

grotere kansarmoede, …). Verder leert de literatuur ons dat de resultaten van een vergelijking tussen etnisch-culturele groepen naargelang de instelling in een andere richting kunnen lopen. Aangezien ons databestand informatie bevat over het vertrouwen in het stadsbestuur, de stedelijke diensten, de politie, het gerecht, de Vlaamse regering en de Belgische federale regering, zouden we dus voor elke instelling een aparte hypothese moeten formuleren. Maar dit lijkt ons, gezien de beperkte literatuur over sommige overheidsactoren, nattevingerwerk. We vertrekken daarom toch van een algemene hypothese: globaal genomen (als het vertrouwen in de verschillende onderzochte overheidsactoren in rekening wordt gebracht) verwachten we dat Turkse allochtonen meer vertrouwen hebben in de overheid dan autochtonen 259 en dat Marokkaanse allochtonen er evenveel (of even weinig) vertrouwen in hebben als de autochtone respondenten. We steunen hiervoor op de bevindingen in Genk en Houthalen-Helchteren (cfr. supra), en op de Eurobarometer 2007, die aangaf dat Turken in Turkije meer vertrouwen stellen in de Turkse regering en het Turkse parlement dan Belgen in de federale regering en het federale parlement. 260 Het lijkt ons waarschijnlijk dat ervaringen in het herkomstland en de beeldvorming over de overheid in Turkije en Marokko tot verschillen tussen Turkse en Marokkaanse allochtonen leiden. Terwijl de Turkse overheid vanaf de jaren

twintig

van

de

vorig

eeuw

optrad

als

architect

van

structurele

maatschappelijke veranderingen en door een populistische politiek steun zocht in brede lagen van de bevolking, wordt de recente geschiedenis van Marokko sterk gekenmerkt door externe overheersing, interne tegenstellingen, corruptie en onvrede omwille van armoede. 261 We denken dat dit een impact heeft op de houding van allochtonen t.a.v. de overheid in België.

Omwille van de leesbaarheid spreken we over ‘autochtonen’. Meer specifiek nemen we volgende groep onder de loep: ‘autochtonen die in buurten wonen waar het percentage langdurig werklozen hoger en het gemiddeld belastbaar inkomen lager is dan het stedelijke gemiddelde’. Voor meer informatie over de steekproef, zie: hoofdstuk 1. 260 Standard Eurobarometer 67, 2007. 261 Richards, A. & Waterbury, J. (1998). A political economy of the Middle East. Boulder: Westview Press. Türsan, H. (2004). Democratisation in Turkey. The role of political parties. Brussels: Presses Interuniversitaires Européennes. Targosz, P. & Manço, A. (2000). Monographie sur l’intégration socioprofessionnelle des 259

146

6.2.2 Resultaten Tabel 39 toont de resultaten van onze analyses. Hij geeft aan hoeveel vertrouwen de drie etnisch-culturele groepen hebben in de voorgelegde instellingen en diensten. Belangrijk om hierbij op te merken, is dat de tabel alleen de respondenten bevat die zich konden en wilden uitspreken over de betrokken instelling of dienst. De respondenten die “weet niet” antwoordden of geen antwoord gaven, beschouwden we bij het analyseren van de data als ‘missings’. Aangezien het aantal missings soms aanzienlijk verschilt naargelang de etnisch-culturele groep, zullen we daar bij de bespreking aandacht aan schenken.

Marocains en Wallonie. Namur: FECRI. Prins, K. (1996). Van ‘gastarbeider’ tot ‘Nederlander’: Adaptatie van Turken en Marokkanen in Nederland. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Wouters, M. (2006). De westerse invloed op de mensenrechtensituatie in Marokko, 19902006. Utrecht: Universiteit Utrecht.

147

Tabel 39: Vertrouwen in instellingen en diensten Stadsbestuur MarokAutoch- kaanse allochtonen tonen Heel veel

Turkse allochtonen

Totaal

Stedelijke diensten MarokTurkse Autoch- kaanse allochallochtonen tonen tonen

Totaal

6,1%

9,9%

4,9%

6,7%

12,0%

9,4%

6,8%

9,5%

Veel Noch noch

36,2%

30,2%

25,5%

31,0%

43,1%

38,6%

33,7%

38,5%

31,0%

37,3%

51,4%

39,7%

30,7%

33,6%

40,1%

34,8%

Weinig Heel weinig

18,5%

14,2%

10,8%

14,8%

11,7%

12,6%

12,9%

12,4%

8,2%

8,5%

7,3%

8,0%

2,4%

5,8%

6,5%

4,7%

Totaal Chi²

329

212

286

827

332

223

309

864

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

Turkse allochtonen

Totaal

P = .000

P = .015

Politie

Het gerecht MarokAutoch- kaanse allochtonen tonen

Autochtonen

Marokkaanse allochtonen

Turkse allochtonen

Totaal

10,2%

8,7%

14,0%

11,2%

5,0%

6,0%

13,4%

8,2%

Veel Noch noch

41,9%

34,5%

35,6%

37,6%

30,8%

32,5%

38,7%

34,1%

22,0%

23,1%

24,9%

23,4%

34,1%

34,0%

24,9%

30,8%

Weinig Heel weinig

15,4%

14,4%

12,2%

13,9%

17,9%

12,0%

12,3%

14,3%

10,5%

19,2%

13,4%

13,8%

12,2%

15,5%

10,7%

12,6%

Totaal

332

229

329

890

279

200

261

740

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

Heel veel

Chi²

Heel veel

P = .047

P = .001

Vlaamse regering MarokAutoch- kaanse allochtonen tonen

Belgische federale regering MarokTurkse Autoch- kaanse allochallochtonen tonen tonen

Turkse allochtonen

Totaal

Totaal

3,9%

7,4%

9,0%

6,5%

3,2%

7,0%

7,4%

5,5%

Veel Noch noch

23,3%

25,9%

26,1%

24,9%

15,2%

27,8%

29,1%

22,9%

34,0%

41,8%

38,1%

37,3%

32,9%

42,8%

38,5%

37,2%

Weinig Heel weinig

23,9%

14,3%

14,9%

18,4%

32,0%

10,7%

13,9%

20,7%

14,9%

10,6%

11,9%

12,8%

16,8%

11,8%

11,1%

13,7%

Totaal Chi²

148

309

189

268

766

316

187

244

747

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

100%

P = .014

P = .000

Wat het vertrouwen in het stadsbestuur betreft, stellen we vast dat de Turkse allochtonen zich onderscheiden van de twee andere groepen. 262 Op het eerste gezicht zijn we geneigd te concluderen dat ze minder vertrouwen hebben in het stadsbestuur dan Marokkaanse allochtonen en de autochtone respondenten, maar enige voorzichtigheid is geboden, aangezien de percentages voor de Turkse allochtonen aan beide kanten van de schaal lager liggen dan voor de twee andere groepen. Turkse allochtonen positioneren zich vaker in het midden en hebben dus een minder uitgesproken mening (positief of negatief) over het stadsbestuur. Verder merken we op dat bijna 20% van de Turkse én Marokkaanse

allochtonen

zich

niet

kon

of

wilde

uitspreken

over

het

stadsbestuur, terwijl dat cijfer bij de autochtone respondenten nauwelijks 4% bedraagt. Deze percentages zijn een indicatie dat het lokale bestuur voor een aanzienlijke groep allochtonen een onbekende is. In verband met de stedelijke diensten suggereert tabel 39 dat autochtonen er meer vertrouwen in hebben dan Marokkaanse allochtonen en dat Marokkaanse allochtonen er meer vertrouwen in hebben dan Turkse allochtonen. Statistisch vinden

we

echter

alleen

een

significant

verschil

tussen

de

autochtone

respondenten en de Turkse allochtonen. 263 Tussen de Marokkaanse allochtonen en de twee andere groepen is het verschil statistisch niet significant. 264 Het percentage allochtonen dat zich niet uitspreekt over de stedelijke diensten bedraagt ongeveer 13% (in beide groepen), bij de autochtone respondenten is dat maar 2%. Turkse

allochtonen

en

autochtonen

hebben

evenveel

(of

even

weinig)

vertrouwen in de politie. Turkse allochtonen hanteren iets vaker de meest uitgesproken antwoordcategorieën, maar de antwoordverdelingen verschillen niet significant. De cijfers in tabel 39 suggereren dat Marokkaanse allochtonen minder vertrouwen hebben in de politie dan Turkse allochtonen en de autochtone respondenten. Maar alleen het verschil met de autochtonen is statistisch significant. 265 De politie is een dienst waarbij de meeste respondenten zich iets kunnen voorstellen. Toch gaat het grotere wantrouwen in de Marokkaanse gemeenschap gepaard met een grotere onbekendheid. Bijna 12% van de Marokkaanse allochtonen, 8% van de Turkse allochtonen en 3% van de autochtone respondenten gaven geen mening over de politie. Verschil Turkse allochtonen - autochtonen: p = .000 (Chi²); Verschil Turkse allochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .018 (Chi²); Het ogenschijnlijke verschil tussen autochtonen en Marokkaanse allochtonen is statistisch niet significant: p > .1 (Chi²). 263 Verschil autochtonen - Turkse allochtonen: p = .001 (Chi²). 264 P > .1 (Chi²). 265 P = .047 (Chi²). 262

149

Turkse allochtonen hebben meer vertrouwen in het gerecht dan de twee andere etnisch-culturele

groepen. 266

Tussen

de

Marokkaanse

allochtonen

en

de

autochtone respondenten vinden we, wat justitie betreft, geen significant verschil. We merken hierbij op dat in elke gemeenschap het gerecht voor veel mensen een onbekende is. Meer nog in de allochtone gemeenschappen dan in de autochtone groep: 27% van de Turkse allochtonen, 24% van de Marokkaanse allochtonen en 18% van de autochtone respondenten doen geen uitspraak over justitie. De resultaten voor de Vlaamse en federale regering wijzen uit dat Turkse en Marokkaanse allochtonen er meer vertrouwen in hebben dan autochtonen. 267 Tussen de twee allochtone groepen vinden we voor deze politieke instellingen geen significant verschil. Opnieuw moeten we hier wel de kanttekening bij maken dat het aandeel respondenten dat zich niet kan of wil uitspreken over de regeringen veel hoger ligt in de allochtone gemeenschappen dan bij de autochtone respondenten: ongeveer een vierde van de allochtonen en ‘slechts’ een kleine 10% van de autochtonen. Bij de vraag over de federale regering loopt dat percentage bij de Turkse allochtonen zelfs op tot bijna een derde. Deze cijfers nuanceren enigszins de eerste indruk dat de regeringen in allochtone middens op een bredere vertrouwensbasis steunen dan in de autochtone groep. Het is zeker wel zo dat er in de allochtone groepen minder expliciet wantrouwen heerst ten aanzien van de regeringen. Zoals we uit de literatuur al konden afleiden, blijkt uit onze resultaten dat de vertrouwenskwestie een complexe materie is. Toch zijn er in de cijfers enkele duidelijke patronen herkenbaar: 1.

De overheid is voor allochtonen veel meer een onbekende dan voor de autochtone respondenten. Een grote groep allochtonen kan zich niets voorstellen bij de federale regering, de Vlaamse regering, het gerecht en het stadsbestuur. Deze vaststelling bemoeilijkt een vergelijking van het vertrouwen. De groep allochtonen waarbij de politie en de stedelijke diensten geen beeld oproepen, blijft relatief beperkt.

2.

Het feit dat in verhouding meer autochtonen dan allochtonen zich iets kunnen

voorstellen

bij

een

dienst

of

instelling

impliceert

niet

Verschil Turkse allochtonen - autochtonen: p = .001 (Chi²); Verschil Turkse allochtonen - Marokkaanse allochtonen: p = .014 (Chi²). 267 Verschil Marokkaanse allochtonen - autochtonen (Vlaamse regering): p = .017; Verschil Turkse allochtonen - autochtonen (Vlaamse regering): p = .008; Verschil Marokkaanse allochtonen - autochtonen (federale regering): p = .000; Verschil Turkse allochtonen autochtonen (federale regering): p = .000. 266

150

automatisch dat ze er minder vertrouwen in hebben dan allochtonen. Zo roepen zowel de stedelijke diensten als de federale regering bij meer autochtonen dan Turkse allochtonen een beeld op, maar in het eerste geval gaat de grotere bekendheid bij de autochtonen gepaard met relatief veel vertrouwen, terwijl die in het tweede geval gepaard gaat met relatief veel wantrouwen. 3.

Vergelijken we binnen de groep respondenten die zich uitspreken over de voorgelegde overheidsactoren de Marokkaanse allochtonen met de autochtone respondenten dan vinden we geen significant verschil in het vertrouwen voor drie van de zes actoren (het stadsbestuur, de stedelijke diensten

en

het

gerecht).

Die

vergelijking

wijst

verder

uit

dat

Marokkaanse allochtonen minder vertouwen hebben in de politie dan de autochtone respondenten en dat ze meer vertrouwen stellen in de Vlaamse en federale regering dan de vergelijkings-groep. Daarbij moet steeds

in

het

achterhoofd

worden

gehouden

dat

Marokkaanse

allochtonen zich minder kunnen voorstellen bij elk van de voorgelegde instellingen. 4.

Vergelijken we binnen de groep respondenten die zich uitspreken over de

voorgelegde

overheidsactoren

de

Turkse

allochtonen

met

de

autochtone respondenten dan vinden we voor bijna alle diensten en instellingen een significant verschil. Alleen voor de politie is dat niet het geval. De vergelijking wijst uit dat Turkse allochtonen meer vertrouwen hebben in de federale regering, de Vlaamse regering en het gerecht dan de autochtone respondenten, en dat ze minder vertrouwen hebben in de stedelijke diensten dan de vergelijkingsgroep. Daarbij moet steeds in het achterhoofd gehouden worden dat Turkse allochtonen zich minder kunnen voorstellen bij elk van de voorgelegde instellingen. Wat het stadsbestuur betreft, vinden we een significant verschil, maar dat komt er voornamelijk op neer dat Turkse allochtonen een minder uitgesproken mening hebben over deze politieke instelling (positief of negatief) en zich meer in de middencategorie plaatsen. 5.

Wat onze algemene hypothese betreft, wijst de helft van de resultaten uit tabel 39 in de richting van een bevestiging (voor drie van de zes overheidsactoren

vinden

we

geen

significant

verschil

tussen

de

Marokkaanse allochtonen en de autochtonen respondenten; voor drie van de zes overheidsactoren stellen we vast dat Turkse allochtonen er meer vertrouwen in hebben dan de autochtone respondenten), maar de andere helft van de resultaten lijkt onze algemene hypothese tegen te spreken. Het is niet mogelijk om uit de cijfers een eenduidig algemeen 151

beeld van het vertrouwen van de drie groepen in ‘de overheid’ te distilleren, zeker niet als men weet dat er een enorme variatie is tussen de groepen en tussen de overheidsactoren wat betreft de mate waarin respondenten zich iets kunnen voorstellen bij actoren. Hoe de drie etnisch-culturele groepen zich qua vertrouwen tot elkaar verhouden, is erg afhankelijk van de overheidsactor.

6.3. Integratie en politiek vertrouwen

6.3.1 Theoretische kaders Nu we een algemeen beeld hebben van de vertrouwenskwestie, zoomen we in op het politieke vertrouwen. Meer bepaald stellen we ons de vraag of (sociaalculturele) integratie het politieke vertrouwen versterkt of doet afbrokkelen. Voor beide hypothesen zijn er in de (Amerikaanse) literatuur theoretische fundamenten te vinden. Op basis van het empowermentmodel (cfr. supra) kan men verwachten dat allochtonen die zich in sterke mate integreren of assimileren meer politiek vertrouwen hebben dan allochtonen die zich nauwelijks integreren. Deze theorie stelt dat cynisme, vervreemding en wantrouwen het gevolg zijn van een minder gunstige behandeling door politieke leiders en minder toegang tot politieke macht. Het is niet ondenkbaar dat bepaalde politieke maatregelen uit het integratie- en inburgeringsbeleid door allochtonen die (op bepaalde vlakken) nog sterk verankerd zijn in hun eigen cultuur ervaren worden als een minder gunstige behandeling (denken we bijvoorbeeld aan het hoofddoekenverbod of de Vlaamse

Wooncode,

waarin

de

toekenning

van

een

sociale

huurwoning

gekoppeld is aan de bereidheid om Nederlands te leren) en dat dit hun politiek vertrouwen aantast. Omgekeerd vergroot integratie in dit denkkader de politieke participatiemogelijkheden en dus de toegang tot de politieke macht. Kennis van het Nederlands maakt het mogelijk om het politieke gebeuren beter te volgen en bridging sociaal kapitaal stelt allochtonen in staat om personen uit hun netwerk aan

te

spreken

of

organisaties

(vakbond,

politieke

partij,

buurtcomité,

belangenorganisatie, …) te mobiliseren met het oog op beïnvloeding van de politiek. Een betere toegang tot de politieke macht verhoogt volgens het empowermentmodel het politieke vertrouwen. Op basis van de etnische competitietheorie kan men echter verwachten dat integratie en assimilatie het vertrouwen in de politiek doen afbrokkelen. Deze theorie stelt dat sociaal-culturele integratie en structurele integratie allochtonen bewust maken van de mechanismen die bij het in competitie treden met leden van de meerderheid leiden tot discriminatie en ongelijkheid. Dit zou nefast zijn 152

voor hun (politiek) vertrouwen. Portes, Parker en Cobas formuleren het zo: “The better immigrants understand the host country language and the more they endorse its values … the more sceptical they are of the realities of that society and of their actual condition within it.” 268 Hierbij aansluitend wijst Michelson op de afbrokkeling van ideaalbeelden. 269 Allochtonen die (nog) niet (volledig) participeren in de autochtone samenleving zouden meer politiek vertrouwen hebben omdat ze nog hoge verwachtingen en ideaalbeelden koesteren. Sterk doordrongen van de ervaringen in hun herkomstland gaan deze allochtonen er quasi automatisch van uit dat het elders alleen maar beter kan gaan, zo luidt haar hypothese. Mogelijk nemen geïntegreerde of geassimileerde allochtonen niet de situatie in hun herkomstland (of in het herkomstland van hun ouders of grootouders) als referentiepunt, maar de situatie van ‘de autochtoon’. Het zou dan

wel

eens

kunnen

dat

zij

zich

ten

opzichte

van

‘de

autochtoon’

achteruitgesteld voelen, wat dan wellicht hun politiek vertrouwen aantast.

6.3.2 Operationalisering en hypothesen Om de geschetste theorieën te testen, voeren we een regressie-analyse uit waarin we het vertrouwen in het stadsbestuur als afhankelijke variabele opnemen. We nemen deze vorm van politiek vertrouwen onder de loep, omdat de allochtone respondenten zich bij het stadsbestuur meer kunnen voorstellen dan bij de Vlaamse en federale regering (cfr. supra). Bij een analyse van het vertrouwen in de regeringen zou het aantal ‘missings’ hoger oplopen, wat de tests verstoort. We wijzen er ook op dat we de autochtone respondenten buiten beschouwing laten. De regressie-analyse zal in zes stappen verlopen. We starten met een verklaringsmodel waarin we alleen achtergrondvariabelen opnemen. Vervolgens voegen we in verschillende fasen variabelen toe die ons in staat stellen om de theoretische kaders te testen.

Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J. A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224. 269 Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334. 268

153

6.3.2.1

Achtergrondkenmerken

Stap 1: in de eerste stap van de analyse nemen we alleen achtergrondvariabelen op. Concreet gaat het om de etnisch-culturele afkomst (0 = Turkse afkomst of 1 = Marokkaanse afkomst), het geslacht (0 = vrouw of 1 = man), de leeftijd en de stad waar de respondent woont (Antwerpen, Gent of Genk = referentiecategorie). De literatuur helpt ons bij het formuleren van hypothesen: Etnisch-culturele afkomst: Mogelijk bepaalt een verschillende manier van kijken naar politieke besturen uit het herkomstland (of het herkomstland van de ouders/grootouders) differentiële houdingen ten aanzien van het stadsbestuur. Zo kwam Egharevba tot de conclusie dat het beeld dat Afrikaanse allochtonen in Finland van de Finse politie hebben, in sterke mate gekleurd wordt door culturele verschillen en (negatieve) ervaringen in het herkomstland. 270 Culver deed gelijkaardige vaststellingen in de Verenigde Staten: Latino’ s zijn er bang van de politie en wantrouwen de sterke arm der wet omdat ze het (negatieve) beeld van de politie uit hun herkomstland projecteren op de Amerikaanse politie. 271 Over de houding van Turken (woonachtig in Turkije) t.a.v. de Turkse overheid zijn beperkte gegevens beschikbaar, maar niet specifiek over hun houding t.a.v. het gemeentebestuur of stadsbestuur. De Eurobarometer 2007 gaf aan dat Turken meer vertrouwen stellen in de Turkse regering en het Turkse parlement dan Belgen in de federale regering en het federale parlement. 272

Voor

Marokkanen zijn er echter geen vergelijkbare data voorhanden. Op basis van een aantal geschiedkundige indicaties zou men kunnen vermoeden dat Turkse allochtonen meer politiek vertrouwen hebben dan Marokkaanse allochtonen. Zo benadrukken Richards en Waterbury de sturende rol die Turkije (vergeleken met andere staten in het Midden-Oosten) vanaf de jaren twintig van de vorige eeuw, gedreven door het ‘Atatürk-paradigma’, toekende aan de overheid in het maatschappelijke leven. 273 De zes principes van de Kemalistische revolutie waren de invoering van het republikeinse staatsmodel, secularisering,

Egharevba, S. (2006). African immigrants’ perception of police in Finland: Is it based on the discourse of race or culture? International Journal of the Sociology of Law, 34(1), pp. 42-63. 271 Culver, L. (2004). The impact of new immigration patterns on the provision of police services in midwestern communities. Journal of Criminal Justice, 32(4), pp. 329-344. 272 Standard Eurobarometer 67, 2007. 273 Richards, A. & Waterbury, J. (1998). A political economy of the Middle East. Boulder: Westview Press. 270

154

populisme, nationalisme, verstaatsing en reformisme. 274 De combinatie van die principes leidde ertoe dat de staat een centrale rol opnam in het organiseren van de

samenleving,

optrad

als

architect

van

structurele

maatschappelijke

veranderingen (bijvoorbeeld inzake onderwijs, cultuur en economie) én door een populistische politiek steun zocht in brede lagen van de bevolking. Het is niet ondenkbaar dat die consecratie van de staat dermate sterk cultureel verankerd is dat we een weerspiegeling daarvan terugvinden in het vertrouwen dat Turkse allochtonen in België stellen in de (lokale) overheid. De recente geschiedenis van Marokko kenmerkt zich sterker dan die van Turkije door overheersing en verdeeldheid. 275 Marokko werd jarenlang gekoloniseerd door Frankrijk en Spanje. Bovendien zijn er in Marokko altijd heel wat interne tegenstellingen geweest (onder meer tussen de steden en het platteland, opstandige Berberstammen, …). De Franse kolonisten hebben die controverses bewust versterkt om niet geconfronteerd te worden met een front van verzet. Toen koning Hassan II in 1961, enkele jaren na de onafhankelijkheid, de troon besteeg, duldde hij nauwelijks inbreng van politieke partijen en het parlement. Corruptie, fraude en een hardhandige aanpak van critici leidden tot opstanden en couppogingen. Door midden de jaren zeventig in te spelen op nationalistische gevoelens en werk te maken van zijn ‘groot-Marokkaanse gedachte’ probeerde hij de steun van de bevolking te winnen, maar armoede deed de onvrede snel weer toenemen. 276

Het is best mogelijk dat deze ervaringen en/of de

beeldvorming over het Marokkaanse systeem het politieke vertrouwen van Marokkaanse

allochtonen

op

een

negatieve

manier

beïnvloeden.

Een

tegengestelde hypothese luidt dat Marokkaanse allochtonen meer vertrouwen hebben in de Belgische politieke instellingen dan Turkse allochtonen, omdat ze het grote contrast juist naar waarde schatten. Geslacht: Abts stelde in 2007 vast dat autochtone vrouwen meer politiek vertrouwen

hebben

dan

autochtone

mannen. 277

Dit

resultaat

bevestigde

274

Türsan, H. (2004). Democratisation in Turkey. The role of political parties. Brussels: Presses Interuniversitaires Européennes. 275 Targosz, P. & Manço, A. (2000). Monographie sur l’intégration socioprofessionnelle des Marocains en Wallonie. Namur: FECRI. Prins, K. (1996). Van ‘gastarbeider’ tot ‘Nederlander’: Adaptatie van Turken en Marokkanen in Nederland. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. 276 Wouters, M. (2006). De westerse invloed op de mensenrechtensituatie in Marokko, 1990-2006. Utrecht: Universiteit Utrecht. 277 Abts, K. (2007). De invloed van politieke tevredenheid op politiek vertrouwen. In M. Swyngedouw, J. Billiet, & B. Goeminne (reds.), De kiezer onderzocht. De verkiezingen van 2003 en 2004 in Vlaanderen (pp. 249-289). Leuven: Universitaire Pers Leuven.

155

bevindingen constateerden

van

Delooz

ook

dat

en

Kerkhofs

vrouwen

uit zich

1992. 278

Deze

strikter

houden

onderzoekers aan

de

‘burgerschapsmoraal’. Doordat vrouwen economisch minder actief zijn, zouden ze zich minder permissief opstellen. We nemen de vaststellingen bij autochtonen als vertrekpunt en gaan na of de variabele ‘geslacht’ hetzelfde effect heeft bij Turkse en Marokkaanse allochtonen. Leeftijd: Zowel Verlet, Reynaert en Devos als Abts stelden vast dat de leeftijd nauwelijks invloed heeft op het politieke vertrouwen van autochtonen. 279 Deze bevindingen zouden echter het gevolg kunnen zijn van twee tegengestelde effecten: een effect van leeftijd op zich en een generatie-effect. Vroeger lag er in de opvoeding van autochtonen een sterkere klemtoon op gezag en werd er van gezagsinstanties meer verwacht. Vandaag wordt sterk de nadruk gelegd op persoonlijke ontwikkeling en persoonlijke opinievorming. Op basis van een generatie-effect verwachten we dus dat ouderen meer politiek vertrouwen hebben dan jongeren. Elchardus en Smits verwachten – op basis van een strikt leeftijdseffect – dat ouderen minder vertrouwen hebben in instellingen. 280 Ouderen zouden zich minder behaaglijk voelen dan jongeren, omdat ze zich minder veilig voelen en een ‘vroeger was het beter’-idee koesteren. Dit zou zich vertalen in institutioneel wantrouwen. Ook bij allochtonen stoten we wellicht op het probleem dat leeftijds- en generatie-effecten moeilijk te onderscheiden zijn. Stad: We nemen de variabele ‘stad’ in de regressie-analyse op om na te gaan hoe groot de invloed van de lokale stedelijke context is. Onderzoek in het kader van de Stadsmonitor wees zowel in 2004 als in 2006 uit dat inwoners van Antwerpen minder vertrouwen hebben in de ‘stedelijke overheid’ dan inwoners van Gent en Genk. In deze laatste steden had in beide jaren ongeveer 50% veel of zeer veel vertrouwen in de stedelijke overheid, in Antwerpen was dat respectievelijk 30% en 36%. 281 De lage cijfers voor Antwerpen zijn onder meer

Delooz, P. & Kerkhofs, J. (1992). Ethiek. Op zoek naar een haalbaar evenwicht. In J. Kerkhofs, K. Dobbelaere, L. Voye, & B. Bawin-Legros, (reds.), De versnelde ommekeer. De waarden van de Vlamingen, Walen en Brusselaars in de jaren negentig (pp. 221-272). Brussel: Koning Boudewijnstichting. 279 Verlet, D., Reynaert, H. & Devos, C. (2005). Burgers in Vlaamse grootsteden. Brugge: Vanden Broele. Abts, K. (2007). De invloed van politieke tevredenheid op politiek vertrouwen. In M. Swyngedouw, J. Billiet, & B. Goeminne (reds.), De kiezer onderzocht. De verkiezingen van 2003 en 2004 in Vlaanderen (pp. 249-289). Leuven: Universitaire Pers Leuven. 280 Elchardus, M. & Smits, W. (2002). Anatomie en oorzaken van het wantrouwen. Brussel: VUBPress. 281 Block, T., Van Assche, J., Vandewiele, D., De Rynck, F. & Reynaert, H. (2007). Steden op koers? De Stadsmonitor voor leefbare en duurzame Vlaamse steden. Gent: Onderzoekscentrum stedelijk beleid. 278

156

het gevolg van een aantal grootstedelijke kenmerken: grotere afstand burgerbestuur, grotere politieke machteloosheid, meer onveiligheidsgevoelens, … . 282 De vraag is nu of de woonplaats ook een invloed heeft op het vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur en of dat effect er is wanneer we controleren voor andere variabelen.

6.3.2.2

Testvariabelen

Op basis van het empowermentmodel verwachten we dat allochtonen die zich in sterke mate integreren of assimileren meer politiek vertrouwen hebben dan allochtonen die zich nauwelijks integreren. De etnische competitietheorie daarentegen suggereert dat integratie en assimilatie het vertrouwen in de politiek doen afbrokkelen. Om deze theorieën – die een tegengesteld resultaat voorspellen – te testen, nemen we volgende variabelen op in de analyse: Stap 2: de eigen inschatting van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt (van ‘1 = bijna alleen mensen van een andere afkomst’ tot ‘5 = bijna alleen mensen van Vlaamse afkomst’), het aantal jaren dat de respondent in België woont

en

het

opleidingsniveau.

Het

empowermentmodel

suggereert

dat

allochtonen die in een buurt met overwegend autochtonen wonen meer politiek vertrouwen hebben dan allochtonen die in een sterk gekleurde buurt wonen. De etnische

competitietheorie

voorspelt

echter

dat

het

verlaten

van

de

concentratiewijk zal leiden tot een afbrokkeling van het vertrouwen. Volgens dit theoretisch

kader

zal

het

politieke

vertrouwen

ook

afnemen

naarmate

allochtonen langer in België wonen, omdat ze langzaam maar zeker vaststellen dat de werkelijkheid minder fraai is dan het ideaalbeeld dat ze koesterden toen ze migreerden. 283 De test van deze hypothese wordt echter verstoord door het feit dat een aanzienlijke groep allochtonen niet migreerde, maar in België geboren is. Deze ‘storing’ kan er voor zorgen dat we het veronderstelde verband niet terugvinden in onze data. De variabele ‘opleidingsniveau’ wordt vaak als een achtergrondvariabele beschouwd, maar aangezien scholing een toegangspoort vormt voor economisch en cultureel kapitaal, kan hij ons iets leren over de uiteengezette theorieën. Zo blijkt uit onderzoek in Nederland dat hoger opgeleide allochtonen zich minder aanvaard en meer gediscrimineerd voelen dan lager opgeleide allochtonen, Verlet, D., Reynaert, H. & Devos, C. (2005). Burgers in Vlaamse grootsteden. Tevredenheid, vertrouwen, veiligheidsgevoel en participatie in Gent, Brugge en Antwerpen. Brugge: Vanden Broele. 283 Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334. 282

157

bevindingen die in de lijn liggen van de etnische competitietheorie. 284 Gijsberts en Vervoort dragen twee hypothesen aan ter verklaring van hun resultaten. De eerste luidt dat hoger opgeleide allochtonen meer negatieve berichten over allochtonen en de multiculturele samenleving vernemen, omdat ze sterker gericht zijn op Nederlandstalige media. De tweede hypothese benadrukt de impact van relatieve deprivatie: hoger opgeleide allochtonen zouden zich sterker vergelijken met autochtonen en zouden een minder gunstige maatschappelijke positie bereiken dan hoger opgeleide autochtonen. Op basis van de etnische competitietheorie

verwachten

we

dat

discriminatiegevoelens

het

politieke

vertouwen van hooggeschoolde allochtonen sterker zullen aantasten dan dat van laaggeschoolde allochtonen. In hun boek Anatomie en oorzaken van het wantrouwen wijzen Elchardus en Smits op een mogelijk positief effect van het opleidingsniveau. 285 Een interessant deel van hun redenering is gebouwd op de durkheimiaanse theorie die stelt dat de mogelijkheid om vertrouwen te stellen in anderen en in instellingen een concrete handelingsbekwaamheid is die moet worden verworven. Men kan dus veronderstellen dat naarmate mensen langer school gelopen hebben, ze meer gesocialiseerd zijn in het bestaande cultuurpatroon en daarom meer vertrouwen hebben. Scholing leidt in deze benadering tot empowerment en dus tot meer politiek vertrouwen. Probleem is dat ook hier twee effecten in elkaar verstrengeld zitten: het effect van scholing op zich en het effect van de plaats (het land) waar men die scholing genoten heeft. Sommige allochtonen hebben hun opleiding in Marokko of Turkije genoten, anderen in België en nog anderen in beide landen. De vragenlijst bevatte hierover echter geen vraag. We kunnen dit aspect dus ook niet apart opnemen in de analyse. Stap 3: taalkennis en taalgebruik. We voegen in de derde stap van de analyse twee schalen toe die iets zeggen over de passieve kennis van het Nederlands en het gebruik van het Nederlands. De eerste schaal bestaat uit een item dat meet in welke mate men Nederlandstalige brieven en folders begrijpt en een item dat meet in welke mate men begrijpt wat mensen zeggen als die hen in het Nederlands aanspreken. Het gaat in beide gevallen om de eigen inschatting van de respondent. De tweede schaal bestaat uit een item dat meet in welke mate de respondenten in het dagelijks leven Nederlands spreken en een item dat

Gijsberts, M. & Vervoort M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport integratie 2007 (pp. 282-310). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 285 Elchardus, M. & Smits, W. (2002). Anatomie en oorzaken van het wantrouwen. Brussel: VUBPress. 284

158

meet in welke mate ze het Nederlands gebruiken wanneer ze iets opschrijven. Op basis van het empowermentmodel verwachten we dat het beheersen en gebruiken van de Nederlandse taal zal bijdragen tot meer politiek vertrouwen. De etnische competitietheorie daarentegen voorspelt dat er een negatief effect van uitgaat. Stap 4: babbelen met autochtone buren en consumptie van Nederlandstalige media. In de vierde stap nemen we een indicator van het bridging sociaal kapitaal van de respondenten op, alsook een indicator van hun cultureel kapitaal. Concreet gaat het om de frequentie waarmee men een babbeltje doet met autochtonen die in de buurt wonen en om de mate waarin men Nederlandstalige media volgt (een schaal van ‘Nederlandstalige krant lezen’ en ‘Nederlandstalige TV kijken’). Het empowermentmodel suggereert dat bridging sociaal kapitaal en de consumptie van Nederlandstalige media een positief effect hebben op het politieke vertrouwen. Op basis van de etnische competitietheorie formuleren we de hypothese dat deze factoren het politieke vertrouwen aantasten. Stap 5: houding t.a.v. hoofddoekenverbod op het werk. Ook waardeoriëntaties kunnen het

politieke vertouwen beïnvloeden. Met name de houding t.a.v. de

hoofddoek zou wel eens een aanzienlijke impact kunnen hebben op het vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur. De vraag of allochtonen al dan niet het recht hebben om een hoofddoek te dragen op het werk en op school heeft de voorbije jaren voor polemiek gezorgd in allochtone gemeenschappen én in lokale partijafdelingen. Met de invoering in Antwerpen en Gent van een hoofddoekenverbod voor het loketpersoneel van de stad is de discussie niet geluwd, integendeel. Het is niet ondenkbaar dat sommige respondenten deze maatregel beschouwen als een minder gunstige behandeling van allochtone inwoners en dat hij – in lijn met het empowermentmodel – hun vertrouwen in het stadsbestuur aantast. De etnische competitietheorie stelt daarentegen dat het overnemen van de waardeoriëntaties van de meerderheidsgroep zal uitmonden in scepticisme met betrekking tot de samenleving en hun positie daarin. Op basis van deze theorie verwachten we dus dat allochtonen die een hoofddoekenverbod op het werk toelaatbaar vinden minder vertrouwen hebben in het stadsbestuur dan allochtonen die zich tegen zo’n verbod kanten. We merken op dat de test van deze hypothesen mogelijk verstoord wordt door de verschillende houding van het stadsbestuur in de drie onderzochte steden. In Antwerpen werd het hoofddoekenverbod goedgekeurd door de partijen die deel uitmaken van het stadsbestuur. In Gent was dat de verantwoordelijkheid van een wisselmeerderheid. In Genk kwam het hoofddoekenverbod er helemaal niet door. Het zou dus best kunnen dat de houding t.a.v. een hoofddoekenverbod op 159

het werk in Genk geen invloed heeft op het vertrouwen in het stadsbestuur. Bovendien is het een vraagteken of het hoofddoekenverbod in Gent aan heel het stadsbestuur wordt aangerekend. Stap 6: beleving van de Belgische identiteit (de mate waarin men zich Belg voelt) en discriminatie-ervaringen (het aantal keren dat men zich het voorbije jaar persoonlijk gediscrimineerd gevoeld heeft, zespuntenschaal van ‘nooit’ tot ‘zeer dikwijls’). Net zoals we op basis van de etnische competitietheorie de hypothese

formuleerden

dat

het

overnemen

van

de

waarden

van

de

meerderheid tot ontgoocheling zal leiden, kunnen we steunend op dit theoretisch kader ook de hypothese formuleren dat een sterke beleving van de Belgische identiteit tot scepticisme en dus tot een aantasting van het politieke vertrouwen zal leiden. Naarmate men zich steker Belg voelt, zal men zich sterker met autochtonen vergelijken en het niet bereiken van dezelfde maatschappelijke positie zal dan frustraties veroorzaken. Het empowermentmodel voorspelt daarentegen een positief effect: samen met taalkennis en bridging sociaal kapitaal vergroot een sterke beleving van de Belgische identiteit de politieke participatiemogelijkheden. Bovendien kunnen we uit dit verklaringsschema de redenering

afleiden

dat

zogenaamde

voor

allochtonen

minder

gunstige

beleidsmaatregelen door allochtonen met een sterke Belgische identiteit niet als dusdanig gepercipieerd worden, omdat ze zich niet – of niet alleen – met de Turkse/Marokkaanse gemeenschap identificeren. Om het empowermentmodel en de etnische competitietheorie terdege te testen, is het belangrijk om in de laatste stap van de analyse het effect van discriminatie-ervaringen na te gaan. De etnische competitietheorie stelt dat integratie het politieke vertrouwen van allochtonen doet afbrokkelen omdat het hen confronteert met en bewust maakt van discriminatie. Het effect van de variabelen die we opnemen in de stappen 2 tot 5 zou dus onrechtstreeks moeten verlopen via discriminatie-ervaringen. Ook in het empowermentmodel spelen achteruitstelling en discriminatie een rol. Maar in dit verklaringsschema wordt er van uitgegaan dat het de minst geïntegreerde allochtonen zijn die zich het vaakst gediscrimineerd voelen. Omwille van die frequentere discriminatieervaringen zouden zij minder vertrouwen stellen in de politiek dan allochtonen die in sterke mate geïntegreerd of geassimileerd zijn.

6.3.3 Resultaten Tabellen 40 en 41 geven een overzicht van onze analyse. Uit de resultaten van stap 1 blijkt dat de meeste achtergrondvariabelen geen impact hebben op het vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur. Noch de etnisch-culturele afkomst, noch het geslacht, noch de stad waar de respondenten wonen, heeft 160

een effect. De leeftijd speelt wel een rol. Naarmate allochtonen ouder zijn, hebben ze meer vertrouwen in het stadsbestuur. Zoals eerder gesteld, is dit mogelijk een generatie-effect in plaats van een leeftijdseffect.

161

Tabel 40: Determinanten van het vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur ** p < .05 - * p < .1

Stap 1 R² = .02

Stap 2 R² = .08

Stap 3 R² = .09

Std.

Std.

Std.

Coeff. (Constante)

Std. error

Coeff

0,156

Std. error

Coeff

0,219

Std. error 0,323

Etnisch-culturele afkomst

0,036

0,088

0,052

0,090

0,010

0,100

Geslacht

-0,006

0,089

0,000

0,090

-0,022

0,093

Leeftijd

0,127**

0,004

0,193**

0,005

0,300**

0,006

Antwerpen (ref. categorie: Genk)

0,026

0,110

-0,004

0,113

0,005

0,116

Gent (ref. categorie: Genk)

-0,034

0,103

-0,089*

0,107

-0,071

0,108

Perceptie etnisch-culturele samenstelling van de buurt

0,197**

0,039

0,186**

0,040

Aantal jaren woonachtig in België

-0,062

0,005

-0,130*

0,006

0,080

0,014

0,053

0,015

Passieve kennis van het Nederlands

0,012

0,060

Gebruik van het Nederlands

0,157*

0,059

Opleidingsniveau

Frequentie babbel met autochtone buren Consumptie Nederlandstalige media Houding t.a.v. hoofddoekenverbod op het werk De mate waarin men zich Belg voelt Aantal subjectieve discriminatie-ervaringen

162

Tabel 41: Determinanten van het vertrouwen van allochtonen in het stadsbestuur (vervolg) ** p < .05 - * p < .1

Stap 4 R² = .11

Stap 5 R² = .12

Stap 6 R² = .19

Std.

Std.

Std.

Coeff (Constante)

Std. error

Coeff

0,343

Std. error

Coeff

0,358

Std. error 0,358

Etnisch-culturele afkomst

0,014

0,101

0,022

0,104

0,044

0,103

Geslacht

-0,027

0,095

-0,023

0,096

-0,044

0,094

Leeftijd

0,286**

0,006

0,298**

0,007

0,229**

0,007

Antwerpen (ref. categorie: Genk)

-0,002

0,119

-0,012

0,121

0,032

0,118

Gent (ref. categorie: Genk)

-0,090*

0,114

-0,081

0,115

-0,054

0,113

Perceptie etnisch-culturele samenstelling van de buurt

0,188**

0,041

0,191**

0,042

0,164**

0,041

Aantal jaren woonachtig in België

-0,112*

0,006

-0,112*

0,007

-0,095

0,007

0,046

0,015

0,051

0,015

0,038

0,015

Passieve kennis van het Nederlands

0,011

0,065

0,007

0,067

0,051

0,065

Gebruik van het Nederlands

0,124

0,063

0,122

0,064

0,023

0,062

Frequentie babbel met autochtone buren

0,137**

0,032

0,136**

0,032

0,093*

0,032

Consumptie Nederlandstalige media

0,012

0,055

0,014

0,055

0,022

0,054

0,087*

0,038

0,062

0,037

De mate waarin men zich Belg voelt

0,168**

0,039

Aantal subjectieve discriminatie-ervaringen

0,217**

0,031

Opleidingsniveau

Houding t.a.v. hoofddoekenverbod op het werk

163

Stap

2

suggereert

dat

er

geen

significante

invloed

uitgaat

van

het

opleidingsniveau en het aantal jaren dat de respondenten in België wonen. Deze resultaten zouden echter te wijten kunnen zijn aan de invloed van stoorzenders: in het eerste geval de verstrengeling van scholing op zich en het land waar men school gelopen heeft, in het tweede geval het feit dat een aanzienlijke groep allochtonen niet migreerde maar in België geboren is. Waar geen twijfel over bestaat, is dat de perceptie van de etnisch-culturele samenstelling van de buurt een impact heeft op het vertrouwen in het stadsbestuur: allochtonen die zeggen dat ze in een buurt met overwegend autochtonen wonen, hebben meer vertrouwen in het stadsbestuur dan allochtonen die zeggen dat ze in een gekleurde buurt wonen. De achterliggende oorzaken moeten wellicht gezocht worden in (de perceptie van) het overheidsoptreden en de ongunstige socio-economische positie. In de discussie over de toekenning van stemrecht aan niet-Belgen die in België wonen, was een van de argumenten van de voorstanders dat de overheid te weinig aandacht schonk aan wijken waar veel allochtonen wonen, omdat daar geen stemmen te rapen waren. Eerder onderzoek in Genk en Houthalen-Helchteren bracht aan het licht dat ongeveer 30% van de Turkse en Marokkaanse allochtonen van mening is dat straten waar veel mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst wonen slechter onderhouden worden door de gemeente of stad dan straten waar veel autochtone Vlamingen wonen. 286 Verder leert onderzoek van Culver ons dat sommige agenten in de Verenigde Staten buurten waar veel Latino’s wonen mijden om niet geconfronteerd te worden met taalproblemen. 287

Het feit dat allochtonen uit gekleurde buurten minder

vertrouwen hebben in het stadsbestuur vloeit dus wellicht voort uit het gevoel dat de overheid minder aandacht heeft voor concentratiebuurten. Komt daarbij dat gekleurde buurten op socio-economisch vlak meestal zwakkere buurten zijn en dat de kans op individuele problemen (werkloosheid, slechte gezondheid, …) en problemen die het samenleven verstoren daar juist groter is. De toevoeging van de taalvariabelen in stap 3 heeft weinig meerwaarde. Van het gebruik van het Nederlands gaat weliswaar een effect uit dat slechts net niet significant is op het .05-niveau (naarmate men het Nederlands vaker gebruikt, heeft men meer vertrouwen in het stadsbesuur), maar de verklaarde variantie

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 287 Culver, L. (2004). The impact of new immigration patterns on the provision of police services in midwestern communities. Journal of Criminal Justice, 32(4), pp. 329-344. 286

164

stijgt nauwelijks. De impact van taalkennis en taalgebruik op het vertrouwen in het stadsbestuur lijkt dus al bij al beperkt. Stap 4 leert ons dat het vertrouwen in het stadsbestuur stijgt naarmate allochtonen meer babbelen met autochtone buren. Bridging informeel sociaal kapitaal draagt dus bij tot politiek vertrouwen. Deze analysestap stelt ons ook in staat om de resultaten van de taalvariabelen beter te duiden. Wie veel met autochtone buren babbelt, gebruikt vaak de Nederlandse taal. Kennis van het Nederlands op zich en het gebruik op zich dragen niet bij tot vertrouwen. Ze vergemakkelijken wel het leggen van contacten met autochtonen en het uitwisselen van informatie. We merken ook nog op dat het consumeren van Nederlandstalige

media

geen

invloed

heeft

op

het

vertrouwen

in

het

stadsbestuur. Mogelijk is dit resultaat te wijten aan de algemeenheid van de vraagstelling. Een meer gedetailleerde analyse van het soort programma’s waarnaar men kijkt en het soort artikels dat men leest, levert misschien wel significante effecten op. De houding t.a.v. de hoofddoek lijkt op het eerste gezicht niet zo’n grote invloed te hebben op het vertrouwen in het stadsbestuur: het effect is slechts significant op het .1-niveau en de verklaarde variantie stijgt maar met 1% in stap 5. Een bijkomende analyse (waarvan we de output omwille van plaatsbesparing niet opnemen in deze tekst) wijst echter uit dat als we de Genkse respondenten buiten beschouwing laten (in Genk werd geen hoofddoekenverbod ingevoerd voor het loketpersoneel), het effect significant wordt op het .05-niveau en een stijging in de verklaarde variantie genereert van 3%. Naarmate allochtonen feller gekant zijn tegen een hoofddoekenverbod op het werk, hebben ze (in Antwerpen en Gent) minder vertrouwen in het stadsbestuur. De laatste stap van de analyse blijkt zoals verwacht belangrijke determinanten te bevatten: de R² klimt van 12% naar 19%. Zowel de beleving van de Belgische identiteit als het aantal subjectieve discriminatie-ervaringen hebben een aanzienlijke impact. Naarmate allochtonen zich meer Belg voelen, hebben ze meer vertrouwen in het stadsbestuur. Discriminatie-ervaringen tasten het vertrouwen echter aan. Bij het eerste verband dient wel een kanttekening gemaakt te worden: draagt een sterke Belgische identiteit bij tot vertrouwen of draagt vertrouwen bij tot een sterke Belgische identiteit? Wellicht is hier sprake van wederzijdse beïnvloeding. Wie zich Belg voelt en zich zo opstelt, zal waarschijnlijk gemakkelijker aanvaard worden en meer kansen krijgen, wat bijdraagt tot vertrouwen. Omgekeerd zal wie vertrouwen heeft in de instellingen van een land wellicht sneller geneigd zijn zich met dat land en haar inwoners te identificeren dan wie de instellingen wantrouwt.

165

De bevindingen in verband met discriminatie-ervaringen bevestigen eerder onderzoek waaruit blijkt dat discriminatie(gevoelens) naast een individuele kostprijs

ook

een

maatschappelijke

kostprijs

hebben.

Op

basis

van

onderzoeksgegevens uit Genk en Houthalen-Helchteren stelden Van Craen en Ackaert vast dat discriminatiegevoelens het vertrouwen in de politie doen afbrokkelen. 288 Tabel 41 leert ons dat deze gevoelens ook in andere gemeenten een nefaste invloed hebben en dat ze ook het politieke vertrouwen ondermijnen. Tot slot merken we nog op dat de houding t.a.v. een hoofddoekenverbod op het werk een onrechtstreeks effect heeft op het vertrouwen in het stadsbestuur via het aantal subjectieve discriminatie-ervaringen. Allochtonen die gekant zijn tegen een verbod hebben zich het voorbije jaar vaker gediscrimineerd gevoeld dan allochtonen die kunnen leven met een verbod. Samenvattend kunnen we stellen dat onze resultaten in aanzienlijke mate het empowermentmodel bevestigen. Sociaal-culturele integratie blijkt het politieke vertrouwen

te

versterken

en

niet,

zoals

de

etnische

competitietheorie

suggereert, aan te tasten. Naarmate het aandeel allochtonen in de woonbuurt afneemt en naarmate allochtonen vaker een babbeltje doen met autochtone buren, hebben ze meer politiek vertrouwen. Een goede beheersing van het Nederlands en gebruik van het Nederlands is belangrijk omdat ze contacten met autochtone buren (en andere autochtonen) bevorderen. Uit eerder onderzoek weten we bovendien dat deze factoren in sterke mate de beleving van de Belgische

identiteit

beïnvloeden.

Naarmate

allochtonen

spreken in hun dagelijks leven, voelen ze zich meer Belg.

289

vaker

Nederlands

De nieuwe analyses

leren ons dat een sterke Belgische identiteit bijdraagt tot meer politiek vertrouwen. Belangrijk ook is de bevinding dat discriminatiegevoelens aan het vertrouwen knagen. De impact van discriminatiegevoelens als intermediaire variabele lijkt aan te sluiten bij het empowermentmodel. Zo stellen we vast dat allochtonen die fel gekant zijn tegen een hoofddoekenverbod op het werk meer discriminatie-ervaringen

rapporteren

dan

allochtonen

die

zo’n

verbod

aanvaardbaar vinden, wat zich vertaalt in respectievelijk minder en meer politiek vertrouwen.

Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en Houthalen-Helchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27. 289 Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. 288

166

6.4. Besluit Een

gebrek

aan

vertrouwen

kan

ernstige

gevolgen

hebben

voor

overheidsinstellingen en het politieke systeem: het kan ervoor zorgen dat burgers niet meer participeren of juist actief gaan deelnemen aan een (al dan niet gewelddadige) ondermijning van het bestaande systeem. Het is dan ook belangrijk om op regelmatige tijdstippen na te gaan hoe het in autochtone en allochtone middens gesteld is met het vertrouwen in de overheid. In dit hoofdstuk stonden we stil bij twee onderzoeksvragen: (1) hebben allochtonen en autochtonen evenveel vertrouwen in de overheid? en (2) leidt sociaal-culturele integratie tot meer politiek vertrouwen of heeft het een eroderende impact? De eerste vraag is niet zo gemakkelijk te beantwoorden. Onze analyses wijzen uit dat de vertrouwenskwestie een complexe zaak is. Zo stellen we vast dat de overheid voor allochtonen veel meer een onbekende is dan voor de autochtone respondenten. Een grote groep allochtonen kan zich niets voorstellen bij de federale regering, de Vlaamse regering, het gerecht en het stadsbestuur. Vergelijken we – binnen de groep respondenten die zich uitspreken over de voorgelegde overheidsactoren – de Marokkaanse allochtonen met de autochtone respondenten, dan blijkt dat Marokkaanse allochtonen minder vertouwen hebben in de politie dan de autochtone respondenten en dat ze meer vertrouwen stellen in de Vlaamse en federale regering dan de vergelijkingsgroep. Vergelijken we – binnen de groep respondenten die zich uitspreken over de voorgelegde overheidsactoren – de Turkse allochtonen met de autochtone respondenten, dan blijkt dat Turkse allochtonen meer vertrouwen hebben in de federale regering, de Vlaamse regering en het gerecht dan de autochtone respondenten, en dat ze minder vertrouwen hebben in de stedelijke diensten dan de vergelijkingsgroep. Hoe de drie etnisch-culturele groepen zich qua vertrouwen tot elkaar verhouden, is erg afhankelijk van de overheidsactor. Het is niet mogelijk om uit de cijfers een eenduidig algemeen beeld van het vertrouwen van de drie groepen in ‘de overheid’ te distilleren, zeker niet als men weet dat er een enorme variatie is tussen de groepen en tussen de overheidsactoren wat betreft de mate waarin respondenten zich iets kunnen voorstellen bij actoren. Het antwoord op de tweede vraag is geruststellend: sociaal-culturele integratie is een vorm van empowerment die bijdraagt tot politiek vertrouwen. Wonen in een buurt met overwegend autochtonen, de Nederlandse taal beheersen en gebruiken, babbelen met autochtone buren en zich identificeren met Belgen zijn allemaal factoren die het vertrouwen in het stadsbestuur versterken. Naast het verder stimuleren van deze ontwikkelingen dient er de komende jaren meer aandacht geschonken te worden aan discriminatie(gevoelens). Deze gevoelens 167

vormen een tikkende tijdbom die het vertrouwen in de (politieke) instellingen ondermijnt. Aanvullend bij een kordate aanpak van effectieve discriminatie kan een

gedegen

informatieverstrekking

aan

allochtonen

(en

autochtonen)

discriminatiegevoelens wegnemen. Zo leerde een recente studie ons dat discriminatie-ervaringen meer gerapporteerd worden door allochtonen die vinden dat het gemeentebestuur te weinig informatie verschaft dan door allochtonen die tevreden zijn over de informatieverstrekking. 290

290

Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaalculturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele.

168

Algemeen besluit Aanwijzingen dat sociaal-culturele integratie geen lineair proces is en indicaties dat er zich op dit vlak veranderingen voordoen in zowel de meerderheidsgroep als de minderheidsgroepen, zetten ons ertoe aan om een instrument te ontwikkelen dat het mogelijk maakt om de sociaal-culturele evoluties te meten en op te volgen. Met dit instrument (de Survey Integratie) organiseerden we in 2008 een nulmeting in Antwerpen, Genk en Gent, waarbij in totaal 960 respondenten

van

Turkse,

Marokkaanse

en

Vlaamse

afkomst

werden

geïnterviewd (18 tot 70 jaar). Deze publicatie bevat de eerste resultaten van de nulmeting: beschrijvende resultaten, maar ook verklarende analyses. Het is vooral bij de bevindingen op basis van de verklarende modellen dat we hier nog even stilstaan. Welke impact heeft sociaal-culturele integratie op de sociale cohesie in onze samenleving? Het belang van taalkennis voor de structurele integratie van allochtonen wordt nog door weinigen in twijfel getrokken. Wie goed Nederlands spreekt, heeft het gemakkelijker op school en heeft meer mogelijkheden om een job te vinden. Dit onderzoek toont aan dat het beheersen en het gebruiken van de Nederlandse taal ook cruciaal zijn voor de sociaal-culturele integratie van allochtonen en de sociale cohesie in onze samenleving. Kennis van het Nederlands vergemakkelijkt en stimuleert contacten met autochtone Vlamingen. Die contacten bevorderen het vertrouwen van allochtonen in het (stads)bestuur. In tegenstelling tot wat wel eens beweerd wordt, staat de verwerving van bonding sociaal kapitaal de verwerving van bridging sociaal kapitaal niet in de weg. Marokkaanse en Turkse allochtonen die veel contact hebben met buren uit de eigen gemeenschap, hebben ook veel contact met autochtone buren. Samen met het gebruik van de Nederlandse taal dragen contacten met autochtonen bij tot een positievere beeldvorming over autochtonen. Andere factoren die een invloed uitoefenen op het beeld dat allochtonen van autochtonen hebben, zijn verschillen en overeenkomsten in waardeoriëntaties. Onze resultaten bevestigen in een aantal opzichten de belief congruence theory, die

stelt

dat

gemeenschappelijke opvattingen

aan

de

basis liggen

van

groepsvorming en dat uiteenlopende opinies een rol spelen in het proces van negatieve stereotypering. 291

Zo stellen we vast dat allochtonen die een

traditionele man-vrouwrolopvatting voorstaan, een negatiever beeld hebben van Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. 291

169

autochtonen dan allochtonen die op dit vlak modern zijn. Allochtonen die zich fel verzetten tegen een hoofddoekenverbod op het werk en op school rapporteren meer discriminatiegevoelens dan respondenten die zo’n verbod aanvaardbaar vinden. In Antwerpen en Gent, waar een hoofddoekenverbod werd ingevoerd voor het loketpersoneel van de stad, hebben de tegenstanders van een hoofddoekenverbod op het werk ook minder vertrouwen in het stadsbestuur. Verder maakt dit onderzoek duidelijk dat discriminatiegevoelens – naast een individuele kostprijs (stress, angst, gevoelens van machteloosheid, …) – een aanzienlijke maatschappelijke kostprijs hebben. Naarmate allochtonen vaker discriminatie ervaren, ontwikkelen ze een negatiever beeld van autochtonen en neemt hun vertrouwen in het (stads)bestuur af. Vooral bij de hogere opleidingsgroepen en de hogere beroepsgroepen lijkt er frustratie te leven. Allochtonen uit de hogere beroepsgroepen rapporteren meer discriminatieervaringen dan allochtonen uit de lagere beroepsgroepen en hoog opgeleiden hebben een negatiever beeld van autochtonen dan laag opgeleiden. Ook allochtone jongeren voelen zich niet goed in hun vel. Ze hebben een beduidend negatiever beeld van autochtonen, ervaren meer discriminatie en hebben minder vertrouwen in het (stads)bestuur dan allochtone ouderen. Deze bevindingen moeten ons aanzetten tot een reflectie over het samenleven van autochtonen en allochtonen, zeker als men weet dat onze gekleurde steden nog kleurrijker worden (in Genk bijvoorbeeld is de helft van de baby’s die vandaag geboren worden van allochtone afkomst). Om dat proces te begeleiden, is een toekomstgericht langetermijnbeleid nodig. Daarin moet er voldoende aandacht uitgaan naar de diversiteit binnen de verschillende etnisch-culturele gemeenschappen.

170

Dankwoord Onderzoek over de sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen kent in Vlaanderen geen rijke traditie. Met de Survey Integratie van 2008 hopen we hier verandering in te brengen en willen we een belangrijke bijdrage leveren aan de ontwikkeling van een longitudinaal meetinstrument inzake sociaalculturele integratie en sociale cohesie. We zijn Vlaams minister van Inburgering Marino Keulen dan ook zeer dankbaar dat we, in het kader van het Steunpunt Gelijkekansenbeleid, onze bevraging van Marokkaanse allochtonen, Turkse allochtonen en autochtonen van drie jaar geleden in Genk en HouthalenHelchteren mochten overdoen in Antwerpen, Gent en Genk. Een grootschalige survey opzetten gaat niet zonder slag of stoot. Zonder de hulp van heel wat enthousiaste ambtenaren was het dan ook niet gelukt. We danken Anissa Akhandaf, Els Bruyndonckx, Belgiz Polat, Carolina Ojeda en Nele Verschelden van de Dienst Sociale Cohesie van de stad Antwerpen en Vannessa Broux, Ilse Gerits en Ahmet Arkan van de Integratiedienst van de stad Genk voor de grote betrokkenheid die ze toonden bij het project en de belangrijke rol die ze speelden bij de rekrutering en opvolging van enquêteurs. Tom Gysel zijn we uitermate dankbaar omdat hij ons in een cruciale fase van het project ter hulp snelde om de coördinatie en opvolging van het veldwerk in de stad Gent op zich te nemen. Pieter Rotthier, Annick Schoups, Patrick Crijns en Filip De Brabander danken we omdat zij ons met raad en daad bijstonden bij het trekken van de steekproeven. Onmisbaar waren ook de 118 enquêteurs die in Antwerpen, Genk of Gent als vrijwilliger op pad gingen om mensen te interviewen. Zonder hun inzet (en vaak ook geduld) zou er van dit onderzoek geen sprake zijn. We waarderen ook de inbreng van de klankbordgroep (Ilke Adam, Naima Charkaoui, Annemie Degroote, Badra Djait, Marc Docx, Gerlinde Doyen, Marleen Heysse, Georges Kamanayo, Jo Noppe en Bjorn Vanheste), die in de loop van het onderzoeksproject constructieve feedback en interessante suggesties gaf. Een woord van dank gaat ook uit naar Nico Steegmans, die als coördinator de verschillende onderzoeksdelen op mekaar hielp afstemmen. Sabine Heulsen zijn we

dankbaar

voor

de

invoer

van

de

enquêtes

en

heel

wat

andere

ondersteunende taken. Ook op André Jacobs en Rita Moonen konden we steeds beroep doen voor administratieve hulp. Mona Nonneman zijn we zeer dankbaar voor het verzorgen van de lay-out en de vormgeving. Allen van harte bedankt!

171

Bijlagen Bijlage 1: Weegcoëfficiënten Tabel 42: Weegcoëfficiënten autochtonen Antwerpen

M

V

Max. lager onderwijs

Lager middelbaar onderwijs

Hoger middelbaar beroeps

Hoger middelbaar overige

Hoger onderwijs

18-30

3,46490

3,22910

2,76622

1,81971

0,89786

31-50

3,96686

3,69691

3,16697

2,08334

1,02793

51-70

1,88436

1,75612

1,50439

0,98963

0,48829

18-30

2,34336

2,18389

1,87084

1,23069

0,60724

31-50

3,17743

2,96119

2,53671

1,66874

0,82336

51-70

1,38401

1,28982

1,10493

0,72686

0,35864

Max. lager onderwijs

Lager middelbaar onderwijs

Hoger middelbaar beroeps

Hoger middelbaar overige

Hoger onderwijs

18-30

2,41494

2,25059

1,92798

1,26829

0,62578

31-50

2,76480

2,57664

2,20729

1,45203

0,71644

51-70

1,31335

1,22397

1,04852

0,68975

0,34033

18-30

1,63326

1,52211

1,30392

0,85776

0,42323

31-50

2,21458

2,06387

1,76802

1,16306

0,57386

51-70

0,96462

0,89897

0,77011

0,50660

0,24996

Max. lager onderwijs

Lager middelbaar onderwijs

Hoger middelbaar beroeps

Hoger middelbaar overige

Hoger onderwijs

18-30

2,70145

2,51760

2,15671

1,41876

0,70003

31-50

3,09280

2,88233

2,46916

1,62429

0,80144

Genk

M

V Gent

M

V

172

51-70

1,46916

1,36918

1,17291

0,77158

0,38070

18-30

1,82702

1,70269

1,45862

0,95952

0,47344

31-50

2,47731

2,30872

1,97777

1,30105

0,64194

51-70

1,07906

1,00562

0,86147

0,56670

0,27962

Tabel 43: Weegcoëfficiënten allochtonen Antwerpen Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

M

1,39616

1,32026

V

0,95140

0,92276

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

M

0,98386

0,93964

V

0,67044

0,65674

Turkse allochtonen

Marokkaanse allochtonen

M

1,40958

1,49000

V

0,96054

1,04140

Genk

Gent

173

Bijlage 2: tellingen voor het meten van sociaaleconomische en culturele waardeoriëntaties 292

De verschillen tussen de hoge en de lage lonen zouden kleiner moeten zijn. Wie arm is, is daar zelf verantwoordelijk voor. Er zou meer gelijkheid moeten zijn tussen arbeiders en bazen. Overheidsmaatregelen hinderen de vrije werking van bedrijven. Sterke vakbonden zijn nodig om op te komen voor de arbeiders. De overheid moet maatregelen nemen om de inkomensverschillen te verkleinen. Een dokter mag op vraag van iemand die ongeneeslijk ziek is het leven van de patiënt beëindigen. Dat twee mannen of twee vrouwen een relatie hebben, is onaanvaardbaar. Een dokter mag op vraag van een zwangere vrouw de zwangerschap in de beginfase afbreken. Seks voor het huwelijk is onaanvaardbaar. Iedereen moet in het openbaar kunnen zeggen wat hij wil. Het moet altijd mogelijk zijn om te betogen. In het publiek moet men altijd kritiek kunnen geven. Dingen die voor sommige mensen kwetsend zijn, mogen niet gezegd worden.

De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’, ‘eerder eens’, ‘noch eens noch oneens’, ‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’ mee zijn.

Voor de stellingen vonden we inspiratie bij: Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij, 59(4), pp. 339-362. 292

174

Bijlage 3: tellingen voor het meten van de houding t.a.v. manvrouwrollen

Voor een meisje is het niet zo belangrijk als voor een jongen om een goede schoolopleiding te krijgen. Vrouwen hebben het recht om hun eigen mening te verdedigen. De man moet voor het inkomen zorgen en de vrouw voor het huishouden en de kinderen. Vrouwen moeten ook kunnen gaan werken. Meisjes moeten strenger opgevoed worden dan jongens. Mannen moeten evenveel in het huishouden doen als vrouwen.

De respondenten dienden per stelling aan te geven of ze het er ‘helemaal eens’, ‘eerder eens’, ‘noch eens noch oneens’, ‘eerder oneens’ of ‘helemaal oneens’ mee zijn.

175

176

Lijst met figuren en tabellen Figuur 1: Het concept ‘integratie’................................................................5 Figuur 2: Sociale cohesie en integratie ...................................................... 10 Figuur 3: Verloop van het veldwerk........................................................... 23 Tabel 1: Aantal bruikbare enquêtes per stad en etnisch-culturele groep.......... 24 Tabel 2: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met autochtone buren ................................................................................................... 33 Tabel 3: Frequentie waarmee allochtonen een babbeltje doen met buren uit de eigen gemeenschap ................................................................................ 34 Tabel 4: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van Marokkaanse en Turkse afkomst............................................................... 35 Tabel 5: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met autochtone buren ................................................................................................... 35 Tabel 6: Determinanten bridging sociaal kapitaal van allochtonen (contact met autochtone buren).................................................................................. 39 Tabel 7: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs ............................... 44 Tabel 8: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) met minstens de helft leden van een andere etnisch-culturele afkomst .................................................. 45 Tabel 9: Lidmaatschap vereniging(en) of club(s) van de eigen gemeenschap .. 45 Tabel 10: Lid van één of meerdere verenigingen of clubs per geslacht, leeftijdscategorie en stad (allochtonen) ..................................................... 47 Tabel

11:

Factoranalyse

sociaaleconomische

opiniedimensie

en

culturele

subdimensies......................................................................................... 53 Tabel 12: Sociaaleconomische opiniedimensie en culturele subdimensies........ 56 Tabel

13:

Determinanten

sociaaleconomische

opiniedimensie

(schaal

van

‘progressief’ tot ‘conservatief’) ................................................................. 61 Tabel 14: Determinanten ethische opiniedimensie (schaal van ‘progressief’ tot ‘conservatief’)........................................................................................ 67 Tabel

15:

Determinanten

opinie

over

vrije

meningsuiting

(schaal

van

‘progressief’ tot ‘conservatief’) ................................................................. 68 177

Tabel 16: Factoranalyse houding t.a.v. man-vrouwrollen.............................. 74 Tabel 17: Houding t.a.v. man-vrouwrollen ................................................. 75 Tabel 18: Beroepssituatie vrouwen ........................................................... 75 Tabel 19: Determinanten van de houding t.a.v. man-vrouwrollen (schaal van ‘modern’ naar ‘traditioneel’) ..................................................................... 78 Tabel 20: Houding t.a.v. de hoofddoek ...................................................... 80 Tabel 21: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst zijn…”).................................................................................................. 88 Tabel 22: Beeldvorming in de autochtone gemeenschap over Marokkaanse en Turkse allochtonen (“De meeste mensen van Marokkaanse/Turkse afkomst zijn…”) - vervolg .................................................................................... 89 Tabel 26: De beroepssituatie van Marokkaanse en Turkse allochtonen ........... 96 Tabel 27: Het aantal vrienden dat autochtonen hebben in de Marokkaanse en Turkse gemeenschap .............................................................................. 97 Tabel 28: Frequentie waarmee autochtonen een babbeltje doen met buren van Marokkaanse en Turkse afkomst............................................................... 98 Tabel

29:

Determinanten

van

de

beeldvorming

in

de

allochtone

gemeenschappen over autochtonen ........................................................ 109 Tabel

30:

Determinanten

van

de

beeldvorming

in

de

allochtone

gemeenschappen over autochtonen (vervolg)........................................... 110 Tabel

31:

Aantal

keren

dat

men

zich

de

voorbije

twaalf

maanden

gediscrimineerd heeft gevoeld................................................................ 117 Tabel 32: Voorvallen van discriminatie die de respondenten hebben aangegrepen ......................................................................................................... 118 Tabel 33: Ranking van de vijf meest vermelde confronterende discriminatieervaringen per etnisch-culturele groep .................................................... 119 Tabel 34: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 1 ........................... 122 Tabel 35: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 2 ........................... 124 Tabel 36: Gevoelens van collectieve discriminatie, deel 3 ........................... 126

178

Tabel 37: Determinanten van het aantal persoonlijke discriminatie-ervaringen ......................................................................................................... 134 Tabel 38: Determinanten van gevoelens van collectieve discriminatie .......... 135 Tabel 39: Vertrouwen in instellingen en diensten ...................................... 148 Tabel

40:

Determinanten

van

het

vertrouwen

van

allochtonen

in

het

stadsbestuur ....................................................................................... 162 Tabel

41:

Determinanten

van

het

vertrouwen

van

allochtonen

in

het

stadsbestuur (vervolg) .......................................................................... 163 Tabel 42: Weegcoëfficiënten autochtonen ................................................ 172 Tabel 43: Weegcoëfficiënten allochtonen ................................................. 173

179

180

181

182

183

Bibliografie Abramson, P. R. (1972). Political efficacy and political trust among black schoolchildren: two explanations. Journal of Politics, 34, pp. 1243-1269. Abramson, P. R. (1983). Political attitudes in America. San Francisco: Freeman and Co. Abts, K. (2007). De invloed van politieke tevredenheid op politiek vertrouwen. In M. Swyngedouw, J. Billiet, & B. Goeminne (reds.), De kiezer onderzocht. De verkiezingen van 2003 en 2004 in Vlaanderen (pp. 249-289). Leuven: Universitaire Pers Leuven. Agentschap voor binnenlands bestuur (z.d.). Een korte historische schets van het integratiebeleid. [03.12.2008: Agentschap voor binnenlands bestuur: http://www.binnenland.vlaanderen.be/minderheden/ integratiebeleid.htm]. Alba, R. & Nee, V. (2003). Remaking the American Mainstream: Assimilation and the New Immigration. Cambridge: Harvard University Press. Allport, G. (1954). The nature of prejudice. New York: Doubleday and Company. Berger-Schmitt, R. & Noll, H-H. (2000). Conceptual framework and structure of a European system of social indicators. EuReporting Working Paper No. 9. Mannheim: Centre for Survey Research and Methodology (ZUMA). Bhabha, H. K. (1994). The Location of Culture. London & New York: Routledge. Billiet, J. & Loosveldt, G. (1998). De houding tegenover migranten en het stemgedrag in Vlaanderen. Evolutie tussen 1989 en 1995 en een verklaringsmodel. In M. Swyngedouw, J. Billiet, A. Carton & R. Beerten (reds.), De (on)redelijke kiezer. Onderzoek naar de politieke opvattingen van Vlamingen (pp. 95-117). Leuven: Acco. Billiet, J. & Swyngedouw, M. (2009). Etnische minderheden en de Vlaamse kiezers. Een analyse op basis van de postelectorale verkiezingsonderzoeken 1991-1995-1999-2003-2007. Leuven: CeSO. Billiet, J. (1995). Church Involvement, Individualism, and Ethnic Prejudice among Flemish Roman Catholics. New Evidence of a Moderating Effect. Journal for the Scientific Study of Religion, 34(2), pp. 224-233. Billiet, J., Carton, A. & Huys, R. (1990). Onbekend of onbemind ? Een sociologisch onderzoek naar de houding van de Belgen tegenover migranten. Leuven: Sociologisch Instituut. Billiet, J., Eisinga, R. & Scheepers, P. (1992). Etnocentrisme in de lage landen: opinies over ‘eigen’ en ‘ander’ volk in Nederland en Vlaanderen. Sociologische Gids, 39(5-6), pp. 300-323. Blalock, H. M. (1976). Toward a theory of minority group relations. New York: John Wiley & Sons.

184

Block, T., Van Assche, J., Vandewiele, D., De Rynck, F. & Reynaert, H. (2007). Steden op koers? De Stadsmonitor voor leefbare en duurzame Vlaamse steden. Gent: Onderzoekscentrum stedelijk beleid. Bourdieu, P. (1979). La Distinction: critique sociale du jugement. Paris: Editions de Minuit. Bourdieu, P. (1980). Le capital social: notes provisoires. Actes de la recherche en sciences sociales, 31, pp. 2-3. Bral, L. (2008). Culturele verschuivingen. Een survey-intstrument voor de Vlaamse overheid [15.12.2008, Studiedienst van de Vlaamse Regering: http://aps.vlaanderen.be/statistiek/publicaties/pdf/survey/gepeild98/culturel e.pdf ]. Breedveld, K., Bronneman-Helmers, R., Dagevos, J., de Haan, J., Hoff, S., Kreuzenkamp, S., Kwekkeboom, R., Timmermans, J. & Zeijl, E. (2002). Sociale cohesie binnen een aantal maatschappelijke sectoren. In S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 75-142). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Brown, B. & Benedict, W. R. (2002). Perceptions of the police. Past findings, methodological issues, conceptual issues and policy implications. Policing: An International Journal of Police Strategies & Management, 25(3), pp. 543-580. Brown, S.K. & Bean, F.D. (2006). New immigrants, new models of assimilation. Irvine: University of California - Center for Research on Immigration, Population and Public Policy. Canclini, N. G. (1995). Hybrid cultures. Strategies for entering and leaving modernity. Minneapolis & London: Minnesota University Press. Choenni, C. (1992). Allochtonen en burgerschap. In H. van Gunsteren & P. den Hoed (reds.), Burgerschap in praktijken (pp. 57-98). Den Haag: Standaard Uitgeverij. Clancy, A., Hough, M., Aust, R. & Kershaw, C. (2001). Ethnic minorities’ experience of crime and policing: findings from the 2000 British Crime Survey. Home Office Research Findings No. 146. London: Home Office. Coffé, H. and Vandeweyer, J. (2002). Sociaal kapitaal en partijkeuze. Paper presented at the tenth social-scientific congress, May 2002, Amsterdam. Coleman, J. (1988). Social Capital in the Creation of Human Capital. American Journal of Sociology, 94, pp. 95-120. Coser, L. (1956). The functions of social conflict. Glencoe: Free Press. Culver, L. (2004). The impact of new immigration patterns on the provision of police services in midwestern communities. Journal of Criminal Justice, 32(4), pp. 329-344. Daemen, B., Janssen, D. & Kuijpers, A. (2008). Jaarboek integratie en migratie Limburg 2008. Hasselt: Provinciaal Integratiecentrum Limburg.

185

Dagevos, J. & Schellingerhout, R. (2003). Sociaal-culturele integratie: contacten, cultuur en oriëntatie op de eigen groep. In J. Dagevos, M. Gijsberts & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. Dagevos, J. (2005). Minderheden, armoede en sociaal-culturele integratie. Migrantenstudies, 21(3), pp. 135-154. Dagevos, J., Gijsberts, M., Kappelhof, J. & Vervoort, M. (2007). Survey integratie minderheden 2006. Verantwoording van de opzet en uitvoering van een survey onder Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen en een autochtone vergelijkingsgroep. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Dagevos, J., Schellingerhout, R. & Vervoort, M. (2007). Sociaal-culturele integratie en religie. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 163-191). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. De

Hart, J. (2002). Theoretische uitgangspunten, conceptualisering en doelstellingen. In: S. Knol, C. Maas-de Waal, T. Roes & J. de Hart (reds.), Zekere banden. Sociale cohesie, leefbaarheid en veiligheid (pp. 3-32). Den Haag: SCP.

De Koster, W. & van der Waal, J. (2007). Moreel conservatisme en autoritarisme theoretisch en methodisch ontward. Mens & Maatschappij, 81(2), pp. 121141. De Rycke, L., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (1999). De subjectieve ervaring van discriminatie. In M. Swyngedouw, K. Phalet en K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 109147). Brussel: VUBPress. De Weerdt, Y. & De Witte, H. (2001). Economische progressiviteit bij werknemers. Geworteld in hun arbeid? Tijdschrift voor Sociologie, 22(3), pp. 217- 241. De Witte, H. & Billiet, J. (1999). Economic and cultural conservatism in Flanders. In search of concepts, determinants and impact on voting behaviour. In H. De Witte & P. Scheepers (reds.), Ideology in the Low Countries: Trends, models and lacunae (pp. 91-120). Assen: Van Gorcum. De Witte, H. (1990). Conformisme, radicalisme en machteloosheid: Een onderzoek naar de sociaal-culturele en sociaal-economische opvattingen van arbeiders in Vlaanderen. Leuven: Hoger Instituut voor de Arbeid. De Witte, H. (1991). Over de verburgerlijking van de arbeidersklasse. Houden (ongeschoolde) arbeiders er (nog) andere opvattingen op na dan bedienden? Tijdschrift voor Sociologie, 12(3/4), pp. 563-584. Delooz, P. & Kerkhofs, J. (1992). Ethiek. Op zoek naar een haalbaar evenwicht. In J. Kerkhofs, K. Dobbelaere, L. Voyé & B. Bawin-Legros (reds.), De versnelde ommekeer (pp. 221-272). Tielt: Lannoo. Devroe, I. (2007). Gekleurd nieuws? De voorstelling van etnische minderheden in het nieuws in Vlaanderen. Gent: Universiteit Gent.

186

Diehl, C. (2001). Die Partizipationsmuster türkischer Migranten in Deutschland: Ergebnisse einer Gemeindestudie. Zeitschrift für Ausländerrecht und Ausländerpolitik, 21(1), pp. 29-35. Duriez, B. (2003). Religiosity and conservatism revisited. Relating a new religiosity measure to the two main conservative political ideologies. Psychological Reports, 92, pp. 533-539. Durkheim, E. (1893). De Universitaires de France.

la

division

du

travail

social.

Paris:

Presses

Egharevba, S. (2006). African immigrants’ perception of police in Finland: Is it based on the discourse of race or culture? International Journal of the Sociology of Law, 34(1), pp. 42-63. Eisel, S. & von Wilamowitz-Moellendorff, U. (2001). Türken in Deutschland – Einstellungen zu Staat und Gesellschaft. Arbeitspapier, 53/2001, KonradAdenauer-Stiftung. Elchardus, M. & Smits, W. (2002). Anatomie en oorzaken van het wantrouwen. Brussel: VUBPress. Entzinger, H. & Dourleijn, E. (2008). De lat steeds hoger. De leefwereld van jongeren in een multi-etnische stad. Assen: Van Gorcum. Esser, H. (2004). Welche alternativen zur ‘Assimilation’ gibt es eigenlich? In K. Bade & M. Bommes (eds.), Migration – Integration – Bildung. Grundfragen und Problembereiche (pp. 41-60). Osnabrück: Institut für Migrationsforschung und Interkulturelle Studien. Fadil, N. (2004). Het hoofddoekendebat: meer dan een debat over een stukje stof. Ethische Perspectieven, 14(4), pp. 373-386. Felling, A. & Peeters, J. (1984). Conservatisme in Nederland nader bekeken. Mens en Maatschappij, 59(4), pp. 339-362. Flap, H. (1999). Creation and Returns of Social Capital, a New Approach. La Revue Tocqueville, 20, pp. 5-26. Forrest, R. & Kearns, A. (2001). Social Cohesion, Social Capital and the Neighbourhood. Urban Studies, 38 (12), pp. 2125-2143. Geets, J., Pauwels, F., Wets, J. & Timmerman, C. (2006). Nieuwe migranten en de arbeidsmarkt. HIVA/OASeS: Leuven/Antwerpen. Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op integratie en beeldvorming. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Gijsberts, M. & Vervoort, M. (2007). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 282-308). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Gilliam, F. (1996). Exploring minority empowerment: symbolic politics, governing coalitions, and traces of political style in Los Angeles. American Journal of Political Science, 40, pp. 56-81. Glazer, N. & Moynihan, D.P. (1963). Beyond the melting pot. Cambridge: MIT Press. 187

Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life. The role of race, religion and national origins. New York: Oxford University Press. Gowricharn, R. (2002). Het omstreden paradijs. Over multiculturaliteit en sociale cohesie. Utrecht: FORUM. Green, M. and Brock, T. (2005). Organizational Membership versus Informal Interaction: contributions to skills and perceptions that build social capital. Political Psychology, 26(1), pp. 1-25. Groves, R.M. & Couper M.P. (1998). Nonresponse in household interview surveys. New York: Wiley. Halm, D. & Sauer, M. (2004). Freiwilliges engagement van Türkinnen und Türken in Deutschland. Zeitschrift für Ausländerpolitik und Ausländerrecht, 11-12, pp. 416-424. Hamberger, J. & Hewstone, M. (1997). Inter-ethnic contact as a predictor of blatant and subtle prejudice: test of a model in four West-European Nations. British Journal of Social Psychology, 36(2), pp. 173-190. Heelas, P. (1996). Introduction: Detraditionalization and its Rivals. In P. Heelas, S. Lash & P. Morris (reds.), Detraditionalization. Critical Reflections on Authority and Identity (pp. 1-20). Oxford: Blackwell Publishers Ltd. Hertfordshire Constabulary (2000). Hertfordshire Constabulary.

Annual

Report

1999-2000.

Hertford:

Huntington, S. (1996). The clash of civilizations and the remaking of world order. New York: Simon & Schuster. Jacobs, D. & Swyngedouw, M. (2006). Het verenigingsleven van allochtonen van Marokkaanse en Turkse origine te Brussel. In B. Khader, M. Martiniello, A. Rea & C. Timmerman (reds.), Immigratie en integratie anders denken. Een Belgisch interuniversitair initiatief (pp. 131-152). Brussel: Bruylant. Jacobs, D., Adam, I., Florence, E. & Van der Straeten, T. (2003). Het Belgisch wetenschappelijk onderzoek naar het onderzoeksdomein van de immigratie en integratie. Een algemeen overzicht (1989-2002). Onderzoeksnota ULG, ULB en KULeuven. Jennisen R., Oosterwaal, A. & Blom M. (2007). Geregistreerde criminaliteit onder niet-westerse allochtonen en autochtonen. In J. Dagevos, & M. Gijsberts (reds.), Jaarrapport integratie 2007. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Jenson, J. (1998). Mapping social cohesion: The state of Canadian research. Canadian Policy Research Networks Study No. F-03. Ottawa: Canadian Policy Research Network. Kelaher, M., Paul, S., Lambert, H., Ahmad, W., Paradies, Y. & Smith, G.D. (2008). Discrimination and health in an English study. Social Science & Medicine, 66, pp. 1627-1636. Koryś, I. (2005). Dimensions of integration: migrant youth in Poland. CEFMR Working Paper 3/2005. Warsaw: Central European Forum for Migration Research. 188

Kullberg, J. & Ras, M. (2007). Wonen en woonomgeving. In R. Bijl, J. Boelhouwer & E. Pommer (reds.), De sociale staat van Nederland 2007 (pp. 245-273). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Lenard, P. T. (2008). Trust your compatriots, but count your change: the roles of trust, mistrust and distrust in democracy. Political Studies, 56, pp. 312332. Lesthaeghe, R. (2000). Transnational Islamic Communities in a Multilingual Secular Society. In R. Lesthaeghe (red.), Communities and Generations. Turkish and Moroccan populations in Belgium (pp. 1-58). Brussel: VUBPress. Lesthaeghe, R. (red.) (2000). Communities and Generations. Turkish and Moroccon populations in Belgium. Brussel: VUBPress. Lesthaeghe, R. (red.) (1997). Diversiteit in sociale verandering: Turkse en Marokkaanse vrouwen in België. Brussel: VUBPress. Lipset, S.M. (1981). Political man, the social basis of politics. Baltimore: John Hopkins University. Magee, W., Fong, E. & Wilkes, R. (2007). Neighbourhood Ethnic Concentration and Discrimination. Journal of Social Policy, 37(1), pp. 37-61. Martens, E.P. (1999). Minderheden in beeld, SPVA 1998. Rotterdam: Instituut voor Sociologisch Economisch Onderzoek. Martin, J. & Murray, A. (1983). Distributive injustice and unfair exchange. In D.M. Messick & K.S. Cook (eds.), Equity Theory: Psychological and Sociological Perspectives (pp. 169-206). New York: Praeger. Medgyesi, M. (1997). Changes of attitude related to inequalities in earnings during the course of systematic change. Szociologiai-Szemle, 4, pp. 87-108. Meersseman, E., Billiet, J., Depickere, A. & Swyngedouw, M. (1999). General Election Study (Flanders, Belgium). Codebook: Questions and Frequency Tables. Leuven: Interuniversitair Steunpunt Politieke-Opinieonderzoek K.U.Leuven. Meuleman, B. & Billiet, J. (2003). De houding van Vlamingen tegenover ‘oude’ en ‘nieuwe’ migranten: diffuus of specifiek? In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 137-175). Brussel: APS. Meuleman, B. & Billiet, J. (2005). Etnocentrisme in Vlaanderen: opmars of afname? De evolutie van de perceptie van etnische dreiging tussen 1991 en 2004 en de relatie met institutioneel vertrouwen. In APS (red.), Vlaanderen gepeild! (pp. 37-60). Brussel: APS. Michelson, M. R. (2001). Political trust among Chicago Latinos. Journal of urban affairs, 23(3-4), pp. 323-334. Middendorp, C. (1979). Ontzuiling, politisering en restauratie. Progressiviteit en conservatisme in de jaren ’60 en ’70. Meppel/Amsterdam: Boom. Mondak, J. and Mutz, D. (1997). What’s So Great About League Bowling? Paper presented at the annual meeting of the Midwest Political Science Association, April 1997, Chicago.

189

Moore, M. (1997). Legitimizing criminal justice policies and practices. FBI Law Enforcement Bulletin, October, pp. 14-21. Nannestad, P. & Svendsen, G. T. (2006). Institutions, culture and trust. Paper presented at the Annual Meeting of the European Public Choice Society, April 20-23, 2006, Turku (Finland). Neustadt, R. E. (1997). The politics of mistrust. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 179-201). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Oakley, R. (2001). Building police-community partnerships: UK and European experience. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 25-26, 2001, Brisbane. Oakley, R. (2001). Police training and recruitment in multi-ethnic Britain. Paper presented at the ‘Policing Partnerships in a Multicultural Australia: Achievements and Challenges’ conference, organised by the Australian Institute of Criminology, October 25-26, 2001, Brisbane. Odé, A. (2002). Ethnic-cultural and socio-economic integration in the Netherlands. A comparative study of Mediterranean and Carribean minority groups. Assen: Van Gorcum. Olzak, S. (1992). The dynamics of ethnic competition and conflict. Stanford: Stanford University Press. Orren, G. (1997). Fall from grace: the public’s loss of faith in government. In J. S. Ney, P. D. Zelikow & D. C. King (reds.), Why people don’t trust government (pp. 77-107). Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press. Penninx, R. (2005). Integration of migrants: economic, social, cultural and political dimensions. In M. Macura, A. MacDonald & W. Haug, The new demographic regime: population challenges and policy responses (pp. 137151). New York/ Genève: United Nations. Perrin, N. (2007). Migrations internationales et populations issues de l’immigration en Belgique: un aperçu statistique. Louvain-la-Neuve : GéDAPUCL. Pettigrew, T. F. & Tropp, L. R. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory. Journal of Personality and Social Psychology, 90(5), pp. 751-783. Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Dubbel burgerschap: een generatievergelijkende studie bij Turken en Marokkanen in Brussel. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 149-180). Brussel: VUBPress. Phalet, K. & Swyngedouw, M. (1999). Integratie ter discussie. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 19-40). Brussel: VUBPress. Phalet, K. & ter Wal, J. (2004). Moslim in Nederland. Religieuze dimensies, ethische relaties en burgerschap: Turken en Marokkanen in Rotterdam. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. 190

Phalet, K., van Lotringen, C. & Entzinger, H. (2000). Islam in de multiculturele samenleving. Opvattingen van jongeren in Rotterdam. Utrecht: Universiteit Utrecht/European Research Centre on Migration and Ethnic Relations. Piguet, E. (2001). Approches méthodologiques de la discrimination sur le marché du travail. Discussion paper. Forum suisse pour l’étude des migrations, January 6, 2001, Genève. Pinto, D. (1990). Interculturele communicatie. Antwerpen: Bohn Stafleu Van Loghum. Portes, A. & Zhou, M. (1994). Should immigrants assimilate? Public Interest, 18, pp. 116-125. Portes, A., Parker R. N. & Cobas, J. A. (1980). Assimilation or consciousness: perceptions of the U.S. society among recent Latin American immigrants to the United States. Social Forces, 59, pp. 201-224. Prins, K. (1996). Van ‘gastarbeider’ tot ‘Nederlander’: Adaptatie van Turken en Marokkanen in Nederland. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Putnam, R. (1993). Making democracy work. Civic traditions in modern Italy. Princeton: Princeton University Press. Putnam, R. (2000). Bowling alone. New York: Simon & Schuster. Reniers, G. (1999). On the history and selectivity of Turkish and Moroccan migration to Belgium. International Migration, 37, pp. 679-713. Richards, A. & Waterbury, J. (1998). A political economy of the Middle East. Boulder: Westview Press. Rokeach, M., Smith, P.W. en Evans R.I. (1960). Two kinds of prejudice or one? In M. Rokeach (red.), The open and closed mind. Investigations in the nature of belief and personality systems (pp. 132-168). New York: Basis Books. Sanctorum, J. (red.) (2008). De islam in Europa: dialoog of clash? Van Halewyck: Leuven. Sauer, M. (2007). Perspektiven des Zusammenlebens: Die Integration türkischstämmiger Migrantinnen und Migranten in Nordrhein-Westfalen. Essen : Stiftung Zentrum für Türkeistudien. Schafer, J. A., Huebner, B. M. & Bynum, T. S. (2003). Citizen perceptions of police services: race, neighborhood context and community policing. Police Quarterly, 6(4), pp. 440-468. Scheepers, P., Lammers, J. & Peters, J. (1994). Arbeiders: hun ideologische opvattingen en politieke voorkeur. In H. De Witte (red.), Op zoek naar de arbeidersklasse: een verkenning van de verschillen in opvattingen en leefstijl tussen arbeiders en bedienden in Vlaanderen, Nederland en Europa (pp. 139161). Leuven: Acco. Schmeets, H. (2005). De respons en non-respons van allochtone bevolkingsgroepen. In H. Schmeets & R. van de Bie, Enquêteonderzoek onder allochtonen. Problemen en oplossingen (pp. 71-80). Voorburg/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek.

191

Schulz, A. J., Gravlee, C.C., Williams, D.R., Israel, B.A., Mentz, G. & Rowe, Z. (2006). Discrimination, symptoms of depression, and self-rated health among African American Women in Detroit: Results from a Longitudinal Analysis. American Journal of Public Health, 96(7), pp. 1265-1270. Sierens, S., Pinxten, H. & Verlot, M. (2001). Effecten van het sociaal-cultureel beleid voor allochtonen. Eindrapport. Gent: Universiteit Gent. Sinardet, D., De Swert, K. & Dandoy, R. (2004). Franstalig, Vlaams, commercieel, openbaar: zoek de verschillen. Een longitudinale vergelijking van de thema’s in de Belgische televisiejournaals. Antwerpen: PSW-papers 2004/1. Slootman, M. & Tillie, J. (2006). Processen van radicalisering. Waarom sommige Amsterdamse moslims radicaal worden. Amsterdam: Instituut voor Migratieen Etnische Studies. Stoop, I. A. L. (2005). The Hunt for the Last Respondent. Nonresponse in sample surveys. Den Haag: Social and Cultural Planning Office. Swyngedouw, M., De Rycke, L. & Phalet, K. (1999). Sociaal-politieke oriëntaties van Turken, Marokkanen en laaggeschoolde autochtonen in Brussel: economisch en cultureel conservatisme versus progressiviteit. In M. Swyngedouw, K. Phalet & K. Deschouwer (reds.), Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen (pp. 75-108). Brussel: VUBPress. Swyngedouw, M., Phalet, K. & Deschouwer, K. (reds.) (1999). Minderheden in Brussel. Sociopolitieke houdingen en gedragingen. Brussel: VUBPress. Targosz, P. & Manço, A. (2000). Monographie sur socioprofessionnelle des Marocains en Wallonie. Namur: FECRI.

l’intégration

Ter Wal, J. (2004). European day of media monitoring. Quantitative analysis of daily press and TV contents in the 15 EU Member States. Utrecht: European Research Centre on Migration and Ethnic Relations. Thomas, W. (1928). The child in America. New York: Knopf. Tribalat, M. (1995). Sociabilité. In M. Tribalat (red.), Enquête Mobilité Géographique et Insertion Sociale. Rapport Final (pp. 419-442). Paris: Institut National d’Etudes Démographiques. Tropp, L. R. (2007). Perceived discrimination and interracial contact: predicting interracial closeness among Black and White Americans. Social Psychology Quarterly, 70(1), pp. 70-81. Türsan, H. (2004). Democratisation in Turkey. The role of political parties. Brussels: Presses Interuniversitaires Européennes. Ulbig, S. G. (2005). Political realities and political trust: descriptive representation in municipal government. Paper presented at the Annual Meeting of the Southwestern Political Science Association, March 24-26, 2005, New Orleans. Van Aelst, P. (2004). De ‘eigen’ thema’s in de media als garantie voor electoraal succes? Een vergelijking tussen media en partijagenda in de Belgische verkiezingscampagne van 2003. Antwerpen: PSW-paper 2004/3. 192

Van Craen, M. & Ackaert, J. (2006). De Veiligheidsscan. Instrument voor een lokaal veiligheids- en leefbaarheidsbeleid. Antwerpen: Maklu. Van Craen, M. & Ackaert, J. (2007). Bekend én onbemind: de integratieparadox? Diepenbeek: Universiteit Hasselt. Van Craen, M. & Ackaert, J. (2008). Het vertrouwen van allochtonen en autochtonen in de politie: geen zwart-wit verhaal in Genk en HouthalenHelchteren. Panopticon, 29(6), pp. 7-27. Van Craen, M. (2000). De betekenis en de gevolgen van stemrecht voor vreemdelingen – casestudy: de Marokkaanse bevolking in Mechelen. Leuven: KULeuven. Van Craen, M., Vancluysen, K. & Ackaert, J. (2007). Voorbij wij en zij? De sociaal-culturele afstand tussen autochtonen en allochtonen tegen de meetlat. Brugge: Vanden Broele. Van den Berg, H. & Evers, J. (2005). Discriminatie-ervaringen 2005. Een onderzoek naar ervaringen met discriminatie op grond van land van herkomst, geloof en (huids)kleur. In I. Boog, J. van Donselaar, D. Houtzager, P.R. Rodrigues & R. Schriemer (reds.), Monitor Rassendiscriminatie 2005 (pp. 15-48). Rotterdam: LBR. Van den Eede, S., Wets, J., Levrau, F. & Timmerman, C. (2009). Integratie in een veranderende maatschappij. Exploratieve literatuurstudie over het concept integratie. Antwerpen: Steunpunt Gelijkekansenbeleid. Van der Laan Bouma-Doff, W. (2004). Begrensd contact. De relatie tussen ruimtelijke segregatie van allochtonen en de mate van contact met autochtonen. Mens & Maatschappij (79)4, pp. 348-366. Van der Loo, H. & van Reijen, W. (1997). Paradoxen van modernisering. Bussum: Coutinho. Van Praag, C. (2003). Wederzijdse beeldvorming. In J. Dagevos, M. Gijsberts. & C. van Praag (reds.), Rapportage minderheden 2003. Onderwijs, arbeid en sociaal-culturele integratie (pp. 317-362). Den Haag: SCP. Van San, M. & Leerkes, A. (2001). Criminaliteit en criminalisering. Allochtone jongeren in België. Amsterdam: Amsterdam University Press. Vanbeselaere, N., Lagrou, L., Van de Sande, C., Snauwaert, B. & Soenens, B. (2003). Sociale identiteit en belang gehecht aan nationaliteit: een onderzoek bij Marokkaanse jongeren in België. In M.-C. Foblets & E. Cornelis (reds.), Migratie, zijn wij uw kinderen? Identiteitsbeleving bij allochtone jongeren (pp. 99-113). Leuven: Acco. Vanderwaeren, E. (2005). Wat heet gelijkheid van vrouwen en mannen in islam? PSW-paper 2005/2. Antwerpen: Universiteit Antwerpen. Vandezande, V., Fleischmann, F., Baysu, G., Swyngedouw, M. & Phalet, K. (2008). De Turkse en Marokkaanse tweede generatie op de arbeidsmarkt in Antwerpen en Brussel. Resultaten van het TIES-onderzoek. Leuven: Centrum voor Sociologisch Onderzoek.

193

Veenman, J. (1994). Participatie in perspectief. Ontwikkelingen in de sociaaleconomische positie van zes allochtone groepen in Nederland. Houten/Zaventem, Lelystad: Bohn Stafleu Van Loghum. Veenman, J. (2002). De toekomst in meervoud: perspectief op multicultureel Nederland. Assen: Van Gorcum. Vercaigne, C., Mistiaen, P., Walgrave, L. & Kesteloot, C. (2000). Verstedelijking, sociale uitsluiting van jongeren en straatcriminaliteit. Brussel: Federale Diensten voor Wetenschappelijke, Technische en Culturele Aangelegenheden. Verlet, D., Reynaert, H. & Devos, C. (2005). Burgers in Vlaamse grootsteden. Tevredenheid, vertrouwen, veiligheidsgevoel en participatie in Gent, Brugge en Antwerpen. Brugge: Vanden Broele. Vermeulen, C. & Penninx M. (1994). Het democratisch ongeduld: de emancipatie en integratie van zes doelgroepen van het minderhedenbeleid. Amsterdam: Het Spinhuis. Walgrave, L. (2006). Allochtone Marokkaanse jongeren en criminaliteit. In M.-C. Foblets, J. Vrielink & J. Billiet (reds.), Multiculturalisme ontleed. Een staalkaart van het onderzoek aan de K.U. Leuven (pp. 329-348). Leuven: Universitaire Pers. Wenzel, J. P. (2006). Acculturation effects on trust in national and local government among Mexican Americans. Social Science Quarterly, 87(5), pp. 1073-1087. Whitfield, J. (2004). Unhappy Dialogue: The Metropolitan Police and Black Londoners in Post-war Britain. Uffculme: Willan Publishing. Willems, P. (2008). Migratiebewegingen in het Vlaamse Gewest in de periode 1997-2006. SVR - Rapport (2008/2). Studiedienst van de Vlaamse Regering: Brussel. Woolley, F. (1998). Social cohesion and voluntary activity: making connections. Paper presented at CSLS conference on ‘The state of living standards and the quality of life in Canada’: perspectives and prospective, Ottawa, October 30 and 31, 1998. Wouters, M. (2006). De westerse invloed op de mensenrechtensituatie in Marokko, 1990-2006. Utrecht: Universiteit Utrecht.

194