03

e Ratelaar

31e jaargang nr. 3 2012/03

DE RATELAAR 31e jaargang nr. 3 2012/03

De Ratelaar is een gezamenlijke uitgave van KNNV en IVN. De Ratelaar is de voortzetting van De Kleine Ratelaar, het blad van de Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag. Het verschijnt rond 15 februari, 15 mei, 15 augustus en 15 november.

nnv ivn

Redactie: Eindredactie: Rob Meyer, Mient 373, 2564 LA Den Haag, 070 368 14 00, e-mail: [email protected] KNNV: Lex van der Steur, Koningsspil 47, 2265 VH, Leidschendam, 070 317 69 90, e-mail: [email protected] IVN: Ingrid Piek, R.A. Flintermanstraat 5, 2552 JJ Den Haag, 070 391 02 13 e-mail: [email protected] Kopij voor het volgende nummer van de Ratelaar vóór 1 oktober 2012 naar de redacteur van uw vereniging in Word als bijlage van een e-mail naar: [email protected] Samenstelling: Evert Thomassen Opmaak: Bob Molenaar, Haags Milieucentrum Foto voorzijde: Viervleklibel door Marjanne Dominicus Druk: Drukkerij Lifoka, Den Haag Niets uit deze uitgave mag op enigerlei wijze worden vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de redactie.

IVN

IVN Instituut voor Natuur, Educatie en Duurzaamheid is een landelijke organisatie waarvan de leden, via een 180-tal afdelingen zich daadwerkelijk inzetten voor activiteiten die erop gericht zijn een ieders inzicht met betrekking tot Natuur en Milieu te verruimen. Contributie voor donateurs en leden € 15,en huisgenoten € 5,-. ING bankrekening nr. 691956 t.n.v. IVN - afd. Den Haag te Leidschendam. Inlichtingen: Rob Meyer, 070 368 14 00. Website: www.ivndenhaag.nl

KNNV

De Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging afdeling Den Haag is een afdeling van een landelijke vereniging voor natuurstudie, -beleving en -bescherming. Zij organiseert werkgroepen, excursies, lezingen en cursussen. Contributie voor leden € 27,- huisgenootleden € 8,50 en jeugdleden € 15. ING bankrekeningnr. 144637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te Den Haag. Inlichtingen: Bert van Maanen, 070 386 76 30 Website: www.knnv.nl/den-haag

Algemeen deel Ratelaar 2012/3 We zitten alweer volop in de zomer, al zou je het op het moment, dat ik dit stukje schrijf, niet zeggen. Koel en regenachtig, dat is het weerbeeld, als ik naar buiten kijk. Laten we ons dan maar concentreren op alles wat de natuur ons in dit seizoen te bieden heeft. De regen en de soms wat broeierige atmosfeer maken wel, dat alles flink groeit en bloeit. Zo zie je om je heen allerlei leuke en minder leuke zaken gebeuren. Een vreemd voorval was waar te nemen in mijn tuin in Twente. De magnolia, die dit jaar weer prachtig bloeide werd op een zeker moment bezocht door een pimpelmees. Dit vogeltje had er plezier in om eerst de bloemblaadjes en daarna de blaadjes van de magnolia zelf met zijn snavel eraf te halen. Gewoon: pik, blaadjes eraf en op de grond ermee. Als hij (of zij) het nog voor nestbouw of iets anders zou hebben gebruikt, dan was dit nog te verklaren, maar dit was gewoon vandalisme! Even in de handen klappen en weg was hij. De volgende dag kwam hij terug. Weer weggejaagd en daarna heb ik hem niet meer gezien. Er is niets mooiers dan te zien hoe de eitjes uit een nestje van een winterkoning op een dag uitkomen en drie piepkleine vogeltjes van dag tot dag zich ontwikkelen. Heel voorzichtig kijken en zorgen dat je het nest niet verstoort. Op een ochtend hoorde ik echter de alarmroep van pa of ma winterkoning en ik zag in de boom een eekhoorn vlug naar boven klimmen. Even later weer een blik in het nest geworpen en……. helemaal leeg. Ik weet dat eekhoorns dit doen, maar dit verwacht je toch niet van je vaste tuingasten? Het is triest, maar waar.

Op deze plaats wil ik mijn dank uitspreken aan Sandra Kamphuis, die vele jaren op uiterst deskundige wijze de opmaak van de Ratelaar heeft verzorgd. Subsidievermindering en bezuiniging bij het Haags Milieucentrum waren er de oorzaak van, dat Sandra moest vertrekken. Wij zullen haar zeker missen, hoewel wij er alle vertrouwen in hebben, dat zij in Bob Molenaar – ook al lang bij het HMC werkend – een goede opvolger heeft ingewerkt. Tot slot weer een raadseltje voor de specialisten onder ons. Ingrid Piek zag in de Heimanshof dat een meidoorn was aangetast, maar door wie of wat? Bekijk de foto en laat het ons weten. We zijn nieuwsgierig hoe dit is ontstaan. Ik hoop dat de lezers van de Ratelaar deze zomer weer geweldige waarnemingen doen en mijn verzoek natuurlijk is: stuur het naar de redacteur van jouw vereniging en hopelijk hebben we dan weer een interessant stukje. Rob Meyer Foto Ingrid Piek

1

ivn, instituut voor natuur, educatie en duurzaamheid

VERSLAG VAN DE Familiedag Op zondag 10 juni vierde onze IVN afdeling haar 50-jarig bestaan met een familiedag in het Museon. De jubileumcommissie - en met name Irene van Wissen en Monique van den Broek hebben de afgelopen maanden veel werk verzet om het gehele programma gesmeerd te laten verlopen. Het weer zat mee. Niet te warm en gelukkig de hele dag droog, want anders lopen gezinnen niet snel warm voor buitenactiviteiten. Het programma was zeer divers en deelnemers konden met de gidsen meegaan op excursie langs de oude en statige bomen in het Statenkwartier en langs de Haagse Beek. Voor het Museon kon je met je kinderen de waterbeestjes uit de vijvers determineren. Voor de allerkleinsten was er in de tuin een heuse kabouterspeurtocht uitgezet en binnen stond de imker met zijn bijen en was er een prachtige slakkenbak met verschillende soorten slakken. Het geheel werd ondersteund door de muziek van het duo Jan en Riny met gitaar en fluit. Vanaf 11 uur was eenieder welkom en de hele dag waren gezinnen met kinderen, maar ook volwassenen zonder kinderen in

actie om aan de verschillende activiteiten mee te doen. Ook buurtbewoner Jozias van Aartsen gaf informeel acte de présence. Helaas liet het videoscherm het afweten, maar de IVN informatiestand wist de vragen van bezoekers goed te beantwoorden. Namens het landelijk IVN hield Max Leerentveld een toespraak, waarin hij terugblikte op het IVN van de afgelopen jaren en de ontwikkeling in natuurbescherming, gidsencursus enz. Max bood de afdeling Den Haag namens het landelijk bureau een prent aan, die wij voorlopig in bruikleen hebben gegeven aan het Milieu Service Punt Reigersbergen van de gemeente Den Haag. Alle hulp van de vele IVN-gidsen van onze afdeling was zeer welkom. Veel dank hiervoor. Rob Meyer Foto’s Henny Meyer

2

Groene Cursus najaar 2012 Naast onze wekelijkse wandelingen in de Haagse natuurgebieden, organiseert onze afdeling het komende najaar weer een Groene Cursus. Onze Groene Cursus is een basiscursus over de natuur rond om ons heen en vereist geen echte biologische voorkennis, wel interesse en enthousiasme. Het leslokaal is in het Milieu Service Punt Zuiderpark, Den Haag. Ingang: Vreeswijkstraat langs de Kinderboerderij, bereikbaar met bus 25. De cursus vindt plaats op zes donderdagavonden van 20.00 uur tot 22.00 uur.

Excursies Zaterdag 13 oktober, 10.00 uur: Paddenstoelen Zondag 28 oktober, 10.00 uur: Strandvondsten Zaterdag 3 november, 10.00 uur: Vruchten, Zaden, Bomen Kosten De kosten voor de hele cursus bedragen € 55,- inclusief koffie, thee en cursusmateriaal. Voor nadere inlichtingen: Laus Hendriks 070-3946065

Donderdag 27 september: Bomen en Knoppen Donderdag 4 oktober: Vogeltrek Donderdag 11 oktober: Paddenstoelen Donderdag 25 oktober: Strandvondsten Donderdag 1 november: Vruchten en Zaden Donderdag 8 november: Overwinteren & afsluiting

Inschrijven U kunt zich opgeven voor deze cursus door het inzenden of e-mailen van de strook/ gegevens op pagina 12 en door het overmaken van het genoemde bedrag op de rekening nr. 691956 ten name van Penningmeester IVN Den Haag.

EEN CURSIST VERTELT

toen we opgewonden vogels hoorde. Na goed kijken kwamen we erachter dat er een hele grote uil in de boom zat! En dat terwijl we op de Groene Cursus hadden geleerd dat het heel moeilijk is om uilen te spotten op klaarlichte dag.

De verscheidenheid aan soorten…koekjes! De Groene Cursus dit voorjaar was voor mij een heel leerzame cursus. Van te voren had ik me natuurlijk wat voorstellingen gemaakt: geitenwollensokken, oudere mensen…. niets van dit alles. Het was een erg leuke groep vlotte mensen, de docenten waren enthousiast en heel bekend met de onderwerpen die ze bespraken. Door de cursus bewonder ik de natuur nog meer. Ik heb vele nieuwe soorten planten, bomen en dieren leren kennen. Zo weet ik nu dat er wel 350 soorten bijen en hommels zijn.

Naast alle soorten planten, bomen en dieren heb ik nog een soort héél goed leren kennen: koekjes. Het leek net of Jos er een sport van maakte om elke avond of ochtend ons kennis te laten maken met een ander soort koekje. Kortom, de koffie en thee mét werd erg goed verzorgd. Na alle leuke lessen en excursies kan ik alleen maar beamen: de natuur blijft verwonderen! (En stiekem het koekjesassortiment van de diverse supermarkten óók!)

Deze maand liep ik met mijn man in Marlot

Marjolein Kal–van der Laan

3

IVN-weekend Ommen (22 - 24 juni) 25 IVN-ers kwamen vrijdag de 22e vanaf 16.00 uur binnendruppelen in De Nieuwe Brug, een vriendelijke en goede accommodatie in het groene dal van de Regge in Ommen. Rob en Louise hadden uitstekend gezorgd voor versnaperingen en drankjes en de slaapplaatsen waren snel naar tevredenheid ingedeeld. Voor mij was het pas de tweede keer dat ik mee ging met deze jaarlijks terugkerende excursie van een heel weekend. Er waren echter deelnemers die er al voor de 18e keer en even enthousiast aan begonnen als ik! Zoals vorig jaar viel mij de gemoedelijke en prettige onderlinge sfeer op en de grote betrokkenheid bij alles wat groeit en bloeit. Dat bleek al de eerste avond, toen we na de lekkere soep van Ria en Louise door Greet van der Meulen( IVN Zwolle) werden ‘ingeleid’ in Ommen en omgeving. Zij deed dit met een goed verhaal en mooie foto’s van eigen makelij (vos, havik, kikkers, slangen enz.). Het Vecht- en Reggegebied kent een heel divers landschap; zowel open als half gesloten (bosrand) en bossen (veel beuken en eiken). De Vecht was een belang-

rijke verkeersroute naar Duitsland en zelfs naar Rusland. De schepen, zompen genoemd, waren platbodems, want de Vecht is ondiep. Via de Vecht werd o.a. Bentheimer zandsteen aangevoerd voor de bouw van het Paleis op de Dam. De Vecht meanderde, waardoor schepen veel tijd nodig hadden. Daarom zijn er afsnijdingen gemaakt, waardoor ongebruikte zijarmen zijn ontstaan. Greet had ook een erg leuke werkvorm bij zich, waar iedereen na haar lezing nog best aan wilde meedoen. De helft van de aanwezigen kreeg een foto van een vogel, de andere helft een foto van eieren. Combineer de vogel met haar eigen ei. Dat viel soms toch nog niet mee! Zelfs met Jaap erbij. Zaterdag 23 juni begint met zon! Bij het ontbijt is de kaas al snel op en er moet worden bijgehaald. Arme Gerrit was te laat voor het laatste plakje. Thermoskannetjes verdwijnen op geheimzinnige wijze en duiken ook weer op. Zijn er boterhamzakjes? Heb je goed geslapen? Iedereen zit er fris en blijmoedig bij. In de schuur op het erf van ‘ons huis’ worden vier boerenzwaluwen op een waslijn gespot. Ze zitten doodstil, net beeldjes. Nadat we in Ommen de fietsen hebben opgehaald, fietsen we onder leiding van Heike Tack van IVN Zwolle die ochtend naar Witharen waar Henk Ruiter ons wegwijs maakt in een stukje teruggewonnen heidegebied, het Varsener Veld. Hij vertelt ons dat Witharen genoemd is naar de zandrug (‘haar’) waarop het ligt. In Brabant heet dit ‘donk’ en in Groningen ‘tange’. We rijden door naar de heide. We hebben hier te maken met een nat heidesysteem. Oorspronkelijk vele malen groter, was het een collectief heidegebied waar de boeren

4

hun schapen hielden. De schapen hielden alles kort, waardoor het bos niet kon oprukken. Toen de wol van de merinoschapen uit Australië werd geïmporteerd liep het aantal schapen drastisch terug en werd de grond in de jaren twintig verkocht in zogenaamde ‘slagen’. Soms kostte een slag niet meer dan een stoet (brood) of een fles jenever. Daarna is de ontginning van het gebied begonnen. Het stukje dat overgebleven is wordt beheerd door vrijwilligers, die alle boompjes eruit trekken en door begrazing. De biodiversiteit in dit stukje heide is groot en we zien veel soorten. We verlaten Henk (jammer dames) en fietsen verder door het land van de Vecht. Natuurlijk wordt er ook nog geluncht. Onderweg bekijken we de vistrap in de Vecht, waar veel windes voorkomen. ‘s Avonds na de borrel is er een groots en rijkelijk buffet, waarna een groot aantal onvermoeibare wandelaars met Jaap op pad gaat, want die weet waar de nachtzwaluw zich bevindt.

de Sallandse heuvelrug. Ooit eigendom van de familie Van Pallandt, is het nu onderdeel van Natuurmonumenten, die ook het beheer voert. Het is gebouwd in 1715 in de Franse stijl, d.w.z. met strakke lijnen en doorkijk naar lange beuken- en eikenlanen. Agnes vertelt in sappig Sallands over dit gebied, waar ze grote kennis van heeft. De definitie van een laan is, zegt zij, een weg waar om de vijf meter dezelfde boom van dezelfde leeftijd is aangeplant. Op de schrale zandgrond werden van oudsher rogge en boekweit verbouwd. We lopen langs prachtige roggevelden met korenbloemen er in. Na genoeg adellijke lucht opgesnoven te hebben, nemen we afscheid van Agnes. Maar eerst wordt er nog een natte groepsfoto gemaakt en wordt Agnes hartelijk bedankt door Rob. Daarmee is een einde gekomen aan een leerzaam en, wat mij betreft, goed weekend. De rest is al geschiedenis (eten, opruimen, inpakken en wegwezen). Hannah Smeets Foto’s Marjanne Dominicus

Zondag 24 juni regent het. Gestaag en zonder ophouden gutst het water op ons neer terwijl we met Agnes Niemeijer van het IVN Zwolle op het landgoed Eerde wandelen, dat gelegen is op de grens van het Reggedal en 5

Herinneringen aan Hans Garten

Op 2 juni hebben we afscheid moeten nemen van Hans Garten, oud docent van de Haagse natuurgidsencursus. Mijn eerste herinnering aan Hans stamt uit de vijftiger jaren. Mijn ouders waren op bezoek bij een jeugdvriendin en haar zoon Hans, toen al een bevlogen veldbioloog, had een geweldige verzameling voorwerpen uit de natuur die ik, als achtjarig jongetje, met bewondering bekeek. Het meest spectaculaire was wel een opgezette meeuw die zijn halve kamertje leek te vullen. Ruim 35 jaar later kwam ik Hans weer tegen, op de natuurgidsencursus, hij als docent en ik als natuurgids in de dop. Hij kon nog even enthousiast over de natuur vertellen. Dat bleek tijdens zijn lesavonden waar hij met hele collecties materialen van

het Museon liet zien hoe onze natuur in elkaar steekt, maar vooral ook in het veld, waar hij ons de eerste beginselen van ecologie bijbracht onder het motto: “Wat groeit wààr, en waarom juist dààr?”. Toch ging het hem maar ten dele om kennis en begrip: het ging hem vooral om het (laten) genieten van natuur op de ontelbare leuke plekjes die hij in de loop van zijn biologenleven verzameld had: een enorme verzameling kaartjes en wandelingen waarmee hij zorgvuldig bijhield wat er waar te beleven viel. Dat (laten) genieten bleef, ook toen hij door fysieke problemen de Natuurgidsencursus vaarwel had moeten zeggen. Als we samen op stap gingen wees hij de weg naar allerlei leuke plekjes waar ik in mijn eentje nooit zou zijn gekomen. Zo bracht hij me naar de beeldentuinen van Ravesteyn, Kröller-Müller en het Singermuseum, en wees hij de weg naar het arboretum de Trompenburg en de botanische tuinen van Fort Hoofddijk. ’s Winters deden we de ‘Tour de Gans’ in het oude land van Strijen en gingen we naar de inlagen van de Zeeuwse eilanden om wintervogels te spotten, of naar Kalmthout om daar de toverhazelaars te zien bloeien. De herinneringen daaraan blijven… Max Leerentveld

Twee nieuwe bestuursleden gezocht Heb je ambitie om iets te doen in het bestuur van IVN Den Haag? We bieden de functie van penningmeester en algemeen bestuurslid aan. De huidige bestuursleden doen het werk al héél lang en zijn statutair aan de beurt om volgend jaar af te treden. De penningmeester beheert de kas en stelt de jaarlijkse verantwoording, balans en begroting op. Het algemeen bestuurslid krijgt taken die bij 6

hem/haar passen. Denk aan: coördinator lezingen, externe contacten en publiciteit, wellicht ook excursies op aanvraag, enz. Over de invulling van beide functies is overleg mogelijk. Wil je alvast de sfeer proeven of eens kijken of het wat voor je is? Je bent welkom op de komende bestuursvergadering (tweede helft van augustus). Informatie en nadere inlichtingen bij Henk Wardenaar (tel. 06-44 670 470)

Nieuwe thema’s aanpakken Herhaaldelijk hebben we als nieuw beleid geformuleerd dat we met jeugd en jongeren aan de slag willen. Ook landelijk is dit een thema, zie de opleiding Scharrelkids. In Den Haag is het onderwerp urgent: Gert van der Slikke deed de laatste ALV een oproep hier aandacht aan te besteden vanwege de te verwachten gemeentelijke bezuinigingen op het NME-beleid. Ook bij de Haagse Natuurverkenners dreigen bezuinigingen. En er is een aantal gidsen dat met kinderen bezig is (b.v. Het Bewaarde Land en De Groene Basis in Leidschendam/Voorburg – NME op de basisscholen). Andere gidsen willen graag met kinderen bezig zijn. De Natuurfabriek heeft een succesvol project gedraaid, maar continuïteit is moeilijk.

Per thema gaan we kijken met de enthousiaste gidsen hoe we één en ander handen en voeten geven. Wil je meedoen, heb je ideeën of wil je wat anders? Neem dan contact op met Henk Wardenaar (voorzitter IVN Den Haag), tel. 06-44 670 470

Hoe is één en ander vorm te geven? We gaan overleggen vanuit het bestuur met de organisatie van de Natuurverkenners om te zien hoe dit instituut voortgezet kan worden, al of niet met inzet van het IVN. Voorstelbaar is om een pilot op te zetten in de komende herfst in het Zuiderpark, MSP/kinderboerderij. Denk aan drie maal (september, oktober en november) op de eerste woensdag van de maand van 14-16 uur. Bovenbouwkinderen nemen tegen een geringe vergoeding (€ 2,-) deel. Bij scholen in de buurt maken we de activiteit bekend. Zijn er onder de gidsen liefhebbers om dit verder vorm te geven en uit te voeren?

Natuur door de ogen van een kind

Andere onderwerpen die om een thematische aanpak vragen zijn: - duurzaamheid. Dit is ook een landelijk thema (deel van de nieuwe naam IVN en missie) en we hebben in Den Haag één lezing en excursie gehouden, - eetbare natuur. Vertellen we erover op excursies of gaan we daadwerkelijk groenten verbouwen, b.v. in de eigen achtertuin, op het balkon of doen we mee met de eetbare tuin in het Zuiderpark? - sterrenkunde. Er is een sterrenwacht onder handbereik: Rijswijk. Gaan we daar met enthousiastelingen naartoe?

Wat is er leuker dan samen met een groep kinderen de natuur in te gaan en allemaal leuke dingen te beleven? Sinds een jaar is een kleine groep gidsen regelmatig op stap met kinderen. We hebben een leuke speurtocht door het Zuiderpark gemaakt, die met wat aanpassingen door elk natuurgebied gehouden kan worden. Ook is er in de duinen een kruidenwandeling samengesteld. Aan de hand van een zoekkaart kun je kruiden plukken en er daarna soep van maken! Geweldig om te zien hoe kinderen zich snel thuis gaan voelen in de natuur. Eerst wat huiverig. Alles is toch vies en eng? Om na korte tijd vol overgave te gaan plukken, vangen en zelfs te eten. Wij als gidsen genieten misschien nog wel meer dan de kinderen. We hopen, dat er nog vele wandelingen mogen komen. Ook een wandeling op verzoek (voor bijv. een verjaardagsfeestje) is mogelijk. Wie weet eten wij samen met uw kinderen of kleinkinderen binnenkort een heuse heksensoep! Jolanda van der Linden, Mieke Witte, Conny de Lange en Irma de Kleijn

7

Verslag uit de ‘geheime tuin’ Op 1 juli jl. gidsten Viola Süto en Henk Wardenaar mensen door de ‘geheime tuin’ van Sorghvliet in het kader van de Jubileumwandelingen. De aankondiging in het AD van woensdag heeft effect: er komen 65 mensen! Dat is toch wel even slikken, zo’n grote groep. Maar we hebben er al een beetje rekening mee gehouden, want de aankondiging was een waar lokkertje! Het weer werkt ook mee: zonnig met een stevige wind. Hoe doe je dat, zo’n grote groep handelen? Die verplaatst zich langzamer dan een kleine groep en je moet steeds wachten tot iedereen gearriveerd is op de plaats waar je iets vertelt. Voorts spreek je met een stemvolume van 1,5 maal ten opzichte van normaal. Best vermoeiend. Wat vertellen we zo ’n grote groep? Details van een klein bloemetje, waar je allemaal omheen hurkt, die kun je wel vergeten. De thema’s zijn: ontstaansgeschiedenis, landschap, eetbare en geneeskrachtige natuur. Het park is vroeger heel groot geweest,

tot aan Loosduinen toe en het was een kaal duinlandschap, waar stuifdijken in zijn aangelegd. De taxus is giftig, de bes kan gegeten worden, maar de pit moet je echt uitspugen en de naalden worden ‘elektrisch gemolken’ (een uitvinding van de TU Delft) om de stof te winnen die helpt ovariumkanker (eierstokkanker) te bestrijden. De bijenstal doet het altijd goed en het maaibeheer (deels hoog gras laten staan) ontmoet begrip. Het kringgesprek rond de centrale beuk met als thema ‘wat is het nut van deze boom (en de natuur)’ is heel geanimeerd. De combinatie van brandnetel en weegbree is voor velen een eye-opener, evenals de molsla. De Haagse Beek die bij Kijkduin ontspringt en in de Hofvijver uitmondt, geeft gelegenheid om het watersysteem van de duinen uit te leggen en wekt verwondering bij de groep. Op de Parnassusberg ontmoetten de muzen elkaar en die plek diende als inspiratiebron voor Jacob Cats. We sluiten af met het schenken van appelthee, vlierbloesemlimonade en serveren er honingcaramelkoek bij. Het propagandamateriaal en de jubileumpennen vinden gretig aftrek. Een applaus en vele persoonlijke bedankjes zijn ons deel. Iemand vraagt zelfs hoe hij kan doneren. De website biedt de gelegenheid om donateur te worden. Henk Wardenaar Foto Henny Meyer

8

27 oktober: De Nacht van de Nacht Ook dit jaar besteden we met het IVN weer aandacht aan de Nacht van de Nacht met twee nachtexcursies. Duister is de afwezigheid van licht. Het duister heeft dan alle ruimte om zich, aan wie er gevoelig voor is, te presenteren. Zich te ontdoen van het negatieve beeld wat wij onszelf van het donker hebben aangepraat. Het donker heeft zijn eigen waardevolle identiteit. De moeite waard je daaraan toe te vertrouwen en te ervaren wat het donker met je doet als je het rustig op je in laat werken.

A. Westduinen. Opgeven bij Rob Meyer, bij voorkeur per e-mail: [email protected] of per telefoon 06 20568114/070 3681400 B. Oostduinen (Harstenhoek). Opgeven bij Henk Wardenaar, bij voorkeur per e-mail [email protected] of per telefoon 06 44670470. Voor beide excursies is de vertrektijd 21 uur en het thema voor dit jaar is: Stilte, sterren en gedichten. Wacht niet te lang met je op te geven, want het aantal deelnemers is beperkt. Namens de gidsen, Rob Meyer

Op 27 oktober zal het donker van de nacht onze gastheer zijn. We houden 2 excursies.

‘Tuinen Van Toen’ OP MONUMENTENDAG Met vijf enthousiaste gidsen en een promotiestand laten wij u op de Open Monumentendag - 8 september a.s. - kennismaken met de parken van Villa Rozenrust en Huis Vreugd en Rust. In twee wandelingen nemen wij u mee in de historie van deze parken. De gidsen zullen u wegwijs maken in de beplanting en leggen u uit waarom de parken zo ingericht zijn door hun vroegere eigenaren. In de promotiestand geven wij informatie over IVN Den Haag en onze activiteiten. Ook kunt u leuke artikelen aanschaffen, zoals planten- en bomenzoekkaarten. De stand staat bij de kerk aan de Herenstraat te Voorburg. De wandelingen in park Rozenrust starten om 12.00 en om 14.00 uur vanaf het terras van het restaurant. De wandelingen op Vreugd en Rust starten om 13.00 en om 15.00 uur vanaf de tennisvereniging. 9

TWEEDE Heemtuin Segbroekcollege Enkele jaren geleden is bij het gebouw van het Segbroekcollege aan de Klaverstraat de oude heemtuin in ere hersteld. Dit jaar heeft het plan vorm gekregen om op het terrein bij het Segbroekcollege aan de Goudsbloemlaan ook een heemtuin aan te leggen. Op initiatief van de vakgroep Biologie, met als initiator J. Koot, biologieleraar van o.a. 5VWO, is een project gestart, waarbij leerlingen van 5V middels opdrachten hun bijdrage konden leveren aan het ontwerp en beplantingsplan van deze tuin. Voor de leerlingen waren negen thema’s bedacht, die zij in groepjes uit moesten werken. De thema’s waren vogels, fruitbomen, permacultuur, insecten, ecologische/natuur-vriendelijke oever, vijver/open water, inheemse planten en zoogdieren.

10

Door het interviewen van deskundigen, zoals de beheerders van heemtuinen, groenbeheerders, boomkwekerijmuseum en IVN-gidsen, maar ook met behulp van internet en het deelnemen aan excursies o.a. naar de Heemtuin H.J. Bos en uitleg over de achtergronden van permacultuur, moesten de leerlingen in staat zijn een flyer te maken en een A3-bord met daarop een samenvatting van hun thema. Tijdens een ontwerpmiddag in de tuin moesten de leerlingen proberen in overleg met elkaar te komen tot een totaalontwerp. Bij de daaropvolgende eindpresentatie konden zij hun keuzes toelichten en verdedigen.

Uit hoofde van mijn bedrijf was ik benaderd om een eerste schets te maken en assistentie te verlenen bij een aantallen lessen. Daarna zou ik van de verschillende thema’s een compleet ontwerp maken. In de definitieve ontwerptekening zijn de ideeën van de leerlingen zoveel mogelijk samengebracht. Het wordt dus echt een tuin voor en door de leerlingen. Tijdens de excursie door Heemtuin H.J. Bos heeft beheerder Frank van Veenendaal hun uitgelegd wat de verbanden zijn in de Heemtuin. Waarom planten groeien waar ze groeien en wat de invloed is van het beheer op de beplanting. Gedurende de wandeling door het permacultuurgedeelte, achter de Heemtuin, kregen zij uitleg over het hoe en waarom van deze manier van gewassen verbouwen. Ook hebben diverse IVN gidsen hun bijdrage geleverd aan dit project. Zo is de beheerder van vogelasiel De Wulp, Ruud van der Waard, benaderd om uitleg te geven over vogels: wat zijn de mogelijkheden van de nieuw aan te leggen tuin, welke vogels kun je er verwachten, aan welke voorwaarden moet het nieuwe plan dan voldoen? IVN-gids en vleermuisdeskundige Carolien van de Graaf is benaderd om de leerlingen met haar kennis over zoogdieren op het goede spoor te zetten wat betreft hun wensen voor de tuin. Welke wensen zijn realistisch? Wat mag/kun je verwachten? In de tuin komen straks, behalve een grote vijver, ook takkenrillen en egeldoorgangen, alsmede een insectenhotel. Voor de waterbeestjes is contact opgenomen met Corry van Leeuwen, onze waterbeestjesexpert, omdat in de tuin een grote vijver zal worden gegraven. Er werd dankbaar gebruikgemaakt van haar tips bij het maken van de flyer.

Het idee achter het geheel is om van deze tuin een soort ‘stapsteen’ te maken de wijk in, met aansluiting op de Haagse Beek. Aangezien er een drukke weg tussen ligt zal dit niet voor alle dierenleven even gemakkelijk zijn. Wat de keuze van de planten betreft is dit eenvoudiger, de beplanting langs de Beek komt terug langs de vijver en daarnaast is gekozen voor zoveel mogelijk inheemse gewassen. In de tuin komen nu al vaak puttertjes foerageren. Er komt een eetbaar gedeelte, naast het stukje permacultuur. Langs de rand van de tuin komen fruitbomen en struiken te staan, enerzijds als educatief onderdeel van de tuin, anderzijds om de boomkruinen door te zetten in de tuin en zo aan te sluiten op de boomkruinen die al doorlopen vanaf de Haagse Beek tot aan de tuin. Mede dank zij de steun van Fonds 1818 zal de tuin in het najaar daadwerkelijk aangelegd worden. Vlak voor de eindpresentatie kwam, tot grote vreugde van de leerlingen, de toezegging voor de subsidie binnen. Hun project was niet langer een papieren project, maar zoals een van hen opmerkte: “We kunnen onze tuin straks dus daadwerkelijk zien”. Volgend schooljaar zullen de leerlingen onder begeleiding aan diverse onderdelen van de tuin mee kunnen werken, mede in het kader van hun maatschappelijke stage, maar ook om binding te krijgen met ‘hun’ tuin. De tuin zal in de komende jaren voor vele educatieve doelen gebruikt gaan worden. Wordt vervolgd. Ingrid Piek

11

Meer dan mooi! Voordat ik met mijn camper naar Engeland vertrek, sta ik nog even naar de vlier in mijn tuin te kijken. Wat is het toch een kampioen! Hij bloeit prachtig en omdat ik een stuk niet kan snoeien, schiet hij daar als een boom omhoog. Hij heeft zichzelf bijna boven op de afscheidingsmuur geplakt. Dat schijnt vrij normaal te zijn voor een vlier. Die nestelen zichzelf graag in de buurt van stenen. Hij zit altijd vol met insecten en is daarmee ook een fijne plek voor de kool- en pimpelmezen die in mijn tuin wonen. Ik heb er wat bloesem afgehaald, maar niet te veel, want ik wil in de herfst ook nog wat bessen kunnen plukken om er jam, taart en sap van te maken. Die bloesem ga ik wassen, drogen en dan door een pannenkoekbeslag halen. Beetje honing en kaneel erbij …. mmm, lekker. En omdat ik wat last heb van ruwe handen, ga ik wat bloesem gebruiken om dat samen met rozenblaadjes en vaseline tot een handcrème maken. Gewoon twee kopjes bloesem, tien rozen en 250 gram vaseline, twintig minuten laten pruttelen, zeven en in de koelkast bewaren. De bloesem die overblijft ga ik drogen voor lekkere thee. Als ik dan nog eens wat grieperig word, kan ik dat gebruiken om mezelf aan het zweten te krijgen. Zweten is immers een prima middel om virussen en afvalstoffen uit het lichaam te verwijderen.

Als ik wat schors van de eik pluk (niet van de bast, maar van een takje) kan dat daar straks gedroogd ook nog bij helpen. Dat is de kampioen vocht afdrijven en hij is ook nog lekker in de thee. Ik combineer die gedroogde schors trouwens ook vaak met wat goudsbloem (Calendula), maar dat is natuurlijk maar net wat je lekker vindt. Die goudsbloem helpt dan ook weer om ontstekingen te remmen en wonden te helen. Ik ben benieuwd wat ik in Engeland zal tegen komen. Ik ga over met de Ferry en voor het geval ik zeeziek (of wagenziek) word, kan ik wat absint-alsemtopjes meenemen. Twee kopjes thee daarvan per dag en geen centje pijn. Aan de kust heb ik kans om wat zeeplanten te vinden, het zou leuk zijn om wat zeekraal te kunnen plukken. Die kook ik dan tien minuutjes, beetje boter, nootmuskaat en een lekker visje erbij … heerlijk. Er zal daar wel veel spanning in de lucht hangen met de Olympische spelen. Misschien moet ik voor hen maar extra munt pakken. Als thee is dat prima voor nerveuze klachten en helpt je om goed te slapen. Wat hebben we in onze natuur veel kampioenen … ‘t Is toch allemaal meer dan mooi! Marjo Vogel

% Ja, ik geef me op voor de Groene Cursus Naam en voorletters: Roepnaam: Adres: Postcode / Woonplaats: Telefoonnummer: E-mailadres: 12

Opsturen naar: Laus Hendriks, Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, of per e-mail: [email protected] of [email protected]

Wandelen MET gids Ria Hoogstraat In de periode september-november organiseert het IVN in samenwerking met de Stichting Bomen Over Leven drie wandelingen met als gids Ria Hoogstraat.

Nazomeren

Op woensdag 12 september kunt u, samen met Ria, nazomeren op landgoed Duivenvoorde, Laan van Duivenvoorde (zijstraat van de Veurseweg) in Voorschoten. Het is een wandeling door het mooie kasteelpark, dat is aangelegd in de Engelse landschapsstijl, maar waar ook nog elementen van de vroegere Franse stijltuin te vinden zijn. Misschien zijn er al paddenstoelen te vinden, maar het kan ook nog volop zomer zijn. We laten ons verrassen door wat we ontdekken. Kinderen zijn van harte welkom en krijgen extra aandacht. We starten om 14.00 uur bij de opzichterswoning halverwege de oprijlaan. Daar vindt u ook de kaartjesautomaat en de fietsenstalling. Uw auto kunt u parkeren aan het begin van de oprijlaan tussen de bomen. Toegang volwassenen € 1,-, 65+ en kinderen € 0,50. Het park is verboden voor honden. Bereikbaar met bus 45 en 39, halte Kniplaan.

Bereikbaar met tram 19, halte Leidsenhage-Noordsingel /Albert Heijn.

Grenswandeling, over de brug en dan weer terug

Op woensdag 14 november neemt Ria u mee voor een lekkere doorstapwandeling op de grens van herfst en winter. We passeren de grens tussen Leidschendam en Voorburg en de grenspalen van de hoogheemraadschappen Delfland en Rijnland. Als het weer en de tijd het toelaten, gaan we over de brug en dan weer terug over een andere brug. Deze wandeling is geschikt voor goede lopers en voor wat grotere kinderen. Honden mogen aangelijnd mee. Goede wandelschoenen en eventueel warme/waterdichte kleding worden aanbevolen. We verzamelen om 14.00 uur bij het café op de hoek van de Damlaan/Voorburgseweg. Bereikbaar met bus 45, halte Damlaan. Alle wandelingen duren ongeveer 1½ uur.

Herfst in Park Rusthout

Op woensdag 17 oktober maakt u met Ria een herfstwandeling door Park Rusthout aan de Noordsingel in Leidschendam. Deze wandeling is ook voor kinderen. De gids geeft hun extra aandacht. Park Rusthout is een Natuurtuin, ooit aangelegd als Heemtuin, met verschillende mini-landschappen met de daarbij behorende beplanting. In het hart van het park is een kleine dierenweide die in het weekeinde open is dankzij de inzet van vrijwilligers. Het park is verboden voor honden. We verzamelen om 14.00 uur bij de ingang aan de Noordsingel, tegenover de parkeergarage van winkelcentrum Leidsenhage.

Foto: Bob Molenaar

13

stappen in de natuur 2012

tijdstip Gebied

OOSTDUINEN/HARSTENHOEK: eetbare en bruikbare planten in de duinen. Start: halte bus 23, Maurits de Brauwweg. Zo 2 sept 11.00 CLINGENDAEL IVN Jubileumwandeling voor het hele gezin. Boeiende bomen. Start: bruggetje van Alkemadelaan t.o. Van Montfoortlaan. Bus 23. Za 8 sept 10.00 MEIJENDEL: bessen en zaden. Start speelweide tegenover Boerderij Meijendel. Wandeling over onverharde duinpaden. Zo 9 sept 14.00 HUBERTUSPARK: start bij monument Plesman Raamweg. Wo12 sept 14.00 DUIVENVOORDE: nazomeren, ook voor kinderen. Start opzichterswoning halverwege Laan van Duivenvoorde (zijstraat Veurseweg) Voorschoten. € 1. Honden mogen niet mee. Bus 45 of 39 halte Kniplaan. SBOL Za 15 sept 10.00- DUNEA natuurfeestdag. Meer info www.dunea.nl. Bezoekerscen16.00 trum, Meijendelseweg, Wassenaar. Zo 16 sept 10.00 ZUIDERPARK Eendenkooi rondleiding op afspraak. Tel:06-47460159 tussen 18.00 en 21.00 uur. Honden niet toegestaan. 10.30 DE HORSTEN: Het is nog steeds zomer! Verzamelen bij de hoofdingang aan de Papeweg, Wassenaar. Za 22 sept 10.30 SORGHVLIET: bijna herfst. Start: ingang Scheveningseweg, bij hoek Adriaan Goekoopweg. Tram 1. 11.00- KIJFHOEK/BIERLAP: zaden en sporen. Start bij infobord parkeer14.00 plaats begin Meijendelseweg, Wassenaar. Zo 23 sept 14.00 MARLOT/REIGERSBERGEN: start hoek Hofzichtlaan-Bezuidenhoutseweg. Bus 24. Za 29 sept 10.00 SORGHVLIET: een geheime Haagse tuin met eetbare, geneeskrachtige en bruikbare planten. Start ingang Scheveningseweg bij hoek Adriaan Goekoopweg. Tram 1. Za 30 sept 10.00 ZUIDERPARK Eendenkooi rondleiding op afspraak. Tel. 06-47460159 tussen 18.00 en 21.00 uur. Honden niet toegestaan. Zo 6 okt 10.15 OOSTDUINEN/HARSTENHOEK: bessen: eetbaar en giftig. Start: halte bus 23, Maurits de Brauwweg. 13.00 WESTDUINEN: verschillende duinzones via het strand, over onverharde duinpaden. Start De Savornin Lohmanlaan - hoek Laan van Poot. Bus 24. Zo 7 okt 10.00 TE WERVE: Paddenstoelenwandeling. Start: ingang van Vredenburchweg 101- 105. Bus 23 en tram 17.mmmmmmmmmmmmmm 11.00 MEIJENDEL IVN Jubileumwandeling voor het hele gezin. Dwalen door de duinen. Start bezoekerscentrum, Meijendelseweg, Wassenaar. Za 13 okt 10.30 SORGHVLIET: GEZINSWANDELING Paddenstoelen zoeken. Start ingang Scheveningseweg, bij hoek Adriaan Goekoopweg. Tram 1. Za 1 sept

14

10.15

Zo 14 okt

10.45

Wo 17 okt

14.00

Do 18 okt

14.00

Za 20 okt

11.00

Zo 21 okt

10.30

Za 27 okt

21.00

Za 3 nov

12.00

Zo 4 nov

11.00

Za 10 nov

10.00

Zo 11 nov

14.00

Wo 14 nov 14.00

Za 17 nov

10.00

Zo 18 nov

14.00

Za 24 nov

11.0014.00 14.00

Zo 25 nov

KIJKDUIN: Wat vinden we op het strand? Verzamelen bij de Muziektent, Deltaplein Kijkduin (laarzen aan). Bus 23, 24 en 26. RUSTHOUT: herfstwandeling in de natuurtuin, ook voor kinderen. Start ingang Noordsingel, t.o. parkeergarage Leidsenhage. Tram 19. Honden mogen niet mee. SBOL SORGHVLIET: Start bij ingang Scheveningseweg 24 bij hoek Adriaan Goekoopweg. Tram 1. KIJFHOEK/BIERLAP: 100 paddenstoelen. Start bij infobord parkeerplaats begin Meijendelseweg, Wassenaar. CLINGENDAEL: o.a. de Japanse tuin. Start Ruigrocklaan - hoek Cees Laseurlaan. Bus 22. NACHT VAN DE NACHT: Aanmelden voor de Westduinen op info@ ivndenhaag.nl of 06-20568114 en voor de Oostduinen (Harstenhoek) op [email protected] of 06-44670470. SCHEVENINGEN-haven: zeereep. Bij niet te ruw weer gaan we ook korren. Vertrek bij de windmolen aan het einde van de Houtrustweg. Warm aankleden en laarzen aan! DE HORSTEN IVN Jubileumwandeling voor het hele gezin. Spannende speurtocht! Start: hoofdingang Papeweg, Wassenaar. Bus 90 halte Lange Kerkdam + 10 minuten lopen. MEIJENDEL: Herfst in het duin. Start bezoekerscentrum, Meijendelseweg, Wassenaar. LEIDSCHENDAMMERHOUT: start bij de ingang Oostvlietweg tussen nrs. 28b en 29. Thema: herfst. GRENSWANDELING: tussen Leidschendam en Voorburg, geschikt voor goede lopers en wat grotere kinderen. Honden mogen mee voor een lekkere doorstapwandeling op de grens van herfst en winter. Start bij café hoek Damlaan/Voorburgseweg. Bus 45, halte Damlaan. SBOL SORGHVLIET: een geheime Haagse tuin: eetbare, geneeskrachtige en bruikbare natuur. Start: ingang Scheveningseweg, bij hoek Adriaan Goekoopweg. Tram 1. MARLOT/REIGERSBERGEN: start hoek Hofzichtlaan-Bezuidenhoutseweg. Bus 24. KIJFHOEK/BIERLAP: korstmossen. Start bij infobord parkeerplaats begin Meijendelseweg, Wassenaar. BERKHEIDE: nieuwe stuifduinen. Even lekker struinen door duinen, weer in hun ontwikkelingsfase gebracht door menselijk ingrijpen. Vertrek parkeerplaats bij restaurant Duinoord, Wassenaarseweg 26, Wassenaar.

15

afdeling den haag koninklijke nederlandse natuurhistorische vereniging

PROGRAMMA SEPTEMBER – NOVEMBER 2012 Info N.B.

Hans Toetenel 06-51077222, [email protected] - Meerijden in auto? Afrekenen met chauffeur aan eind excursie à €0.08 per km. - Meenemen van honden of andere huisdieren is niet toegestaan.

ZATERDAG 1 september

Dagexcursie Hollandse kade (duur hele dag, ca. 12 km)

Thema Verzamelen Horeca Organisatie

Karakteristieke kaden in het veenweidegebied in het Groene Hart. 08.45u Den Haag CS bij Bruna (indien verdwenen, dan infopost NS). Reis per trein en bus. Kockengen. Els en Bert van Maanen, 070-3867630.


Dagexcursie Dintelse gorzen (duur hele dag)

Thema Verzamelen Meenemen Horeca Organisatie

Veelzijdige begroeiing als gevolg van een afwisselende zoete en zilte bodem met in de verte zicht op het Krammer Volkerak. 08.30u, P- De Uithof bij eindpunt RR 4. Reis per auto, aanmelden bij Ineke Gilbert. Lunch, drinken etc. Vooraf bij camping. Ineke Zwarekant en Ineke Gilbert, 070-2118254.

WOENSDAG 19 september

Ochtendexcursie Sorghvliet (duur 2 uur)

Thema Verzamelen Organisatie

Sorghvliet, oud binnenduin, historisch en floristisch interessant. Niet vrij toegankelijk, wij verzorgen toegangskaarten. 10.30u, ingang park Sorghvliet, Scheveningseweg 24a. Tramlijn 1 halte Adriaan Goekooplaan, bus 24 halte Vredespaleis. Els en Bert van Maanen, 070-3867630.


Dagexcursie Spanderswoud, Bussum-Zuid


16

(duur hele dag) paddenstoelen. De hoeveelheid paddenstoelen bepaalt hoeveel we lopen! 08.55u Trefpunt (lange paal) in hal Den Haag CS. Trein Utrecht vertrek 09.08u. Lunch, drinken, paddenstoelenboek. Begin en evt. eind van de excursie. Els Kempen, 070-4274818, en Jola Gerbrands, 070-3201485.

ZATERDAG 13 OKTOBER

Middagexcursie Zandmotor


(duur plm. 4 uur, lengte ca 7km) De dynamiek van de kust, kustbescherming, flora en fauna van strand en zeereep. Route deels moeilijk begaanbaar door mul zand en waterstromen. 13.00u Deltaplein Kijkduin, bij ‘vuurtoren’. OV of eigen vervoer, P aanwezig. Regenkleding, verrekijkers. Aan het begin en eind van de excursie. Hans Toetenel, 06-51077222, email: [email protected]

DONDERDAG 11 oktober

Middagexcursie Westbroekpark

Thema Verzamelen Meenemen: Horeca Organisatie

(duur 2 uur) Uitgebreid bomen kijken in het park met interessante naalden loofbomen. 14.00u, hoofdingang (bij Rosarium). Tramlijn 9 halte Nieuwe Duinweg. Loep, bomenboek. In Westbroekpark. Bomenwerkgroep, Hilde Küpfer, 06-53844741

ZATERDAG 27 oktober

Dagexcursie Amsterdamse waterleidingduinen


(duur hele dag) Paddenstoelen. We gaan speuren naar bijzondere soorten van duin en bos. 09.10u Den Haag CS bij Bruna (indien verdwenen, dan infopost NS). Reis per OV. OV-chipkaart, lunch, drinken, boeken etc. Begin / halverwege en evt. aan het eind van de excursie. Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535.

ZATERDAG 10 november

Ochtendexcursie Hakhoutbeheer in de Horsten, Voorschoten (duur 2 à 3 uur)

Thema Verzamelen Meenemen Organisatie

Excursie en uitleg over het hakhoutbeheer in de landgoederen van Wassenaar o.l.v. Hein Krantz (zie ook lezingenprogramma). 09.15u Den Haag CS, busplatform. Bus 46 vertrek 09.25u. Indien eigen vervoer: 10.00u Veurseweg hoek Horstlaan (parkeren bij Kasteel Duivenvoorde op plm. 15 min. loopafstand). Waterdichte schoenen of kaplaarzen. Er is géén horeca in de Horsten! Hein Krantz. Opgeven bij Natuurhistorisch secretaris Hans Toetenel, 06-51077222, email: [email protected]

WOENSDAG 14 november

Ochtendexcursie Haagse Park(en)


(duur 2 à 3 uur) Divers 10.00u Den Haag CS bij Bruna (indien verdwenen, dan infopost NS). Vervoer OV. Kijker / boeken. Zo mogelijk. Okje van Drimmelen, 070-3238629 en Mies Eveleens, 015-2571535. Vervolg zie ommezijde 17

PROGRAMMA SEPTEMBER – NOVEMBER (VERVOLG) ZATERDAG 24 november

Dagexcursie ‘Rondje Maarn’


(duur hele dag, lengte ca. 11km) paddenstoelen. Een wandeling door het mooie gebied ten zuiden van Maarn. 08.40u bij Trefpunt (lange paal) in hal Den Haag CS. Trein naar Maarn V 08.53u. Lunch, drinken, paddenstoelenboek. Aan het begin en evt. eind van de excursie Jola Gerbrands, 070-3201485, en Mies Eveleens, 015-2571535

NAJAARSLEZINGEN De lezingen vinden plaats in de Christus Triumfatorkerk aan de Juliana van Stolberglaan 154 (hoek Laan van NOI). Aanvang 20.00u, einde 22.00u. Toegang gratis voor leden KNNV en IVN; anderen betalen € 2. Consumpties zijn voor eigen rekening. De kerk is goed bereikbaar per openbaar vervoer (trein/RR: station Laan NOI. RR 2, tram 6 en bus 23 stoppen voor de deur) en heeft een fietsenrek en een parkeerplaats. Houd onze nieuwsbrief en website www. knnv.nl/den-haag in de gaten voor eventueel aanvullende info. Voor suggesties en inlichtingen: Auke Tuizenga 070-3179290. Donderdag 6 september: Essenhakhout in de Horsten, door Hein Krantz De spreker van vanavond is milieubioloog en heeft vorig jaar mei al een excursie voor ons geleid naar de Duivenvoordse-Veenzijdse polder. Daarbij heeft hij de deelnemers van alles verteld over de geschiedenis van de cultuur van ‘bonenstaken’. Vanavond neemt hij de essenhakhoutcultuur in de Horsten onder de loep. Hij gaat in op de vraag wanneer en waarom het essenhakhout is aangelegd, hoe het beheer plaatsvond, waarvoor het afkomende hout werd gebruikt en wat de huidige vrijwilligersgroep doet. Helaas treedt de laatste twee jaar essentaksterfte op, die mogelijk voor het essen18

bestand in Europa dezelfde gevolgen heeft als de iepziekte indertijd voor het iepenbestand. Hein Krantz zal de stand van zaken behandelen. Donderdag 15 november: Resultaten inventarisatie Hertenkamp Deze avond worden de resultaten van de inventarisatie gepresenteerd die we in het kader van ons 110-jarig bestaan hebben gehouden. Wie in de zomer van 2011 het voorproefje ervan heeft meegemaakt, toen onze penningmeester fraaie foto’s liet zien van in het gebied aangetroffen planten en dieren, verheugt zich natuurlijk op het totaalplaatje. Vorig jaar hebben onze reguliere werkgroepen, ad-hoc-werkgroepjes en individuele waarnemers dit mooie gebied van Dunea onderzocht en uitgeplozen. Planten, vogels, vissen, waterbeestjes en niet te vergeten insecten zijn geïnventariseerd. De inventarisatie van de insecten heeft meer dan 1000 waarnemingen opgeleverd! De resultaten zijn nu verwerkt. Zij worden op deze avond gepresenteerd en daarbij worden mooie foto’s vertoond van wat we hebben aangetroffen. Ook de zoogdieren zijn geïnventariseerd: Er zijn bij onze bezoeken regelmatig reeën gesignaleerd! Dit prachtige natuurgebied doet zijn naam wel eer aan.

VAN HET BESTUUR Even kennismaken! Mijn naam is Hans Toetenel en ik ben sinds de afgelopen ledenvergadering op 15 maart uw nieuwe natuur-historisch secretaris. Binnen het bestuur ben ik bezig met het excursieprogramma, het contact met de werkgroepen en geef ik samen met het hele bestuur van onze afdeling invulling aan de natuurbeleving en natuurstudie binnen onze afdeling. Ook houd ik contact met natuur-historische secretarissen van andere afdelingen van de KNNV en kijk ik naar de activiteiten van het centrale bureau van de KNNV. Ik ga iedere Ratelaar een klein stukje schrijven over deze activiteiten. In het nieuwe excursieprogramma zitten weer veel bijzondere excursies, voor iedereen vast wel iets! Voor de eerste keer gaan we naar de Zandmotor kijken, lijkt me een must voor de Strandwerkgroep! Dan nog maar eens de aandacht op het Jaar van de Bij! Er worden veel activiteiten ondernomen om onze leden te betrekken bij dit belangrijke project. Zo is er de excursie van Frank van der Meer op 18 augustus in het Wilhelminapark te Rijswijk. Wel al laat in het bijenjaar, maar we gaan vast heel mooie dingen zien. Frank is een expert met een

zeer leuk verhaal. Ook landelijk zijn er veel activiteiten. Verder dingt ‘Het Jaar van de Bij’ als een van de projecten mee naar een bijdrage van € 20.000 van de nieuw opgerichte Klaas Jan Huntelaar Foundation. Het is een kwestie van meeste stemmen gelden! Dus, kijk op de volgende link en breng je stem uit! https:// www.klaasjanhuntelaarfoundation.nl/projecten. Van het landelijk bureau komt verder de volgende mededeling. De KNNV werkt komend jaar samen met de VOFF aan een project van het Team Invasieve Exoten van het Ministerie van EL&I en de Nieuwe Voedsel en Warenautoriteit. Het project heet ‘Signalering Exoten’. Exoten zijn dieren en planten die niet van nature in ons land thuishoren en schade kunnen aanrichten. Waarnemers spelen een belangrijke rol in het veld als het gaat om het signaleren van potentieel invasieve exoten. In dit project heeft de KNNV afgesproken dat zij haar leden zal informeren over specifieke soorten en het melden van waarnemingen via nieuwsbrieven, de website en in Natura. In een nieuwsbrief roept de KNNV op om de beschreven exoten te melden op www.telmee.nl en op www.waarneming.nl. Deze nieuwsbrief is te vinden op de website van de KNNV: www5.knnv.nl/ knnv-portaal/eerste-nieuwsbrief-exoten. Alle KNNV-leden kunnen zich hierop abonneren via www.ravon.nl/nieuwsbriefexoten. Hans Toetenel

19

NIEUWE LEDEN Dhr. R. C. Stuyling de Lange Mw. M. J. Dominicus - Vos Mw. V. T. Hunck Dhr. A. F. van Es Mw. F. Steenhuis Dhr. H. Huisman

Mw. L. Smit Dhr. W. Voortman Mw. Rozemarijn Sikkes Mw. Mariëlle Oomen Mw. R. Kramer

We heten u van harte welkom en hopen dat u zich spoedig thuisvoelt in onze vereniging. We maken graag nader kennis met u op onze excursies of andere activiteiten.

VOGELWEEKEND in FRIESLAND

16 - 18 NOVEMBER 2012 Er is dit keer gekozen voor een weekend wat later in het jaar, zodat de kans op het zien van alle soorten ganzen groter is. De provincie Friesland kan heel wat moois op dit gebied opleveren. De zaterdag brengen we door in het Lauwersmeergebied onder leiding van twee leden van de Vogelwacht Kollum. Op de heenweg bezoeken we vogelkijkpunten in de Flevopolder en zuid-Friesland. De terugweg voert ons langs het IJsselmeer, de Afsluitdijk en Wieringen. We reizen per busje en/of auto. De reiskosten zullen ca. € 45,- bedragen, contant af te rekenen tijdens het weekend. Ons onderkomen zal zijn Hotel van der Valk in Hardegaryp. De kosten bedragen € 125,voor twee keer logies en ontbijt, twee keer lunchpakket en twee keer een driegangendiner bij verblijf in een tweepersoonskamer. De toeslag voor een kamer voor alleenge20

bruik bedraagt € 60,-. Consumpties onderweg en drankjes in het hotel zijn voor eigen rekening. De sluitingsdatum van inschrijving voor dit weekend is 14 oktober 2012. Wees er op tijd bij, want vol = vol. Inschrijven Inschrijven kan via het inschrijfformulier op de website www.knnv.nl/den-haag (of met een inschrijfformulier dat is aan te vragen bij Ineke Zwarekant, 079-331 03 69) onder gelijktijdige overmaking van de genoemde kosten op rekeningnummer 144 637 t.n.v. KNNV afd. Den Haag te DEN HAAG o.v.v. vogelweekend Friesland. Plaatsing geschiedt in volgorde van binnenkomst van het inschrijfgeld. De inschrijving staat open uitsluitend voor KNNV- leden. Deelnemers ontvangen twee weken voor het weekend bericht. Organisatie en inlichtingen: Hilde Küpfer, 06-53844741 of [email protected]

BIJZONDERE EXCURSIES De matige voorzomer heeft tot nu toe geen negatieve invloed gehad op de excursies waaraan ik meedeed de afgelopen tijd. Die waren topkwaliteit. De Klaas Kromhoutexcursie ging dit jaar naar het Jisperveld en de Thijssehof. Bijzondere gebieden, waar zowel vogelaars als floristen hun hart kunnen ophalen. In de Thijssehof kregen we een deskundige rondleiding. Ik vond het een eer de rondleider te kunnen melden dat zowel de kleindochter van Thijsse als de dochter van Jan Nijkamp in ons gezelschap waren. Hij had beiden persoonlijk gekend. Ze kwamen steeds in zijn verhalen voor. Het plantenweekend in Zuid-Limburg leverde veel soorten op waaronder natuurlijk de zinkflora (geel van de zinkviooltjes). Zelfs de ochtend dat het echt hard regende genoten we van de honderden orchideeën in Lanaye waaronder de grote muggenorchis (foto rechts). Bij de Meijendel-excursie met Jan Cevat werd de gelobde maanvaren gevonden (foto links). Jan wist dat ze in de buurt stonden. Kees Pinster kijkt in de flora hoe ze eruit zien, draait zich om en ontdekt hem! Piepklein. De totaal afgegraven duinen naast de Libellenvallei zullen velen met afschuw vervullen. Toch is het nodig om bijzondere soorten een kans te geven. Interessant om de ontwikkeling daar te volgen. Dan de Voorne-excursie naar Hoekje Jans en het Groene Strand. Je kunt het teer guichelheil haast niet ontwijken. De groenknolorchis moest me wel gewezen worden: wat een kleintje. Tot slot een mini-avondexcursie van Lex van der Steur: gallen in Leidschendam. In een uur tijd vonden we op kurkiepen maar liefst vier soorten: de iep grasluis, bessenwortelluis (foto onder), iepenknobbelmijt en tot slot de perenbloedluis (met hulp van Bert!). Ik heb genoten het afgelopen kwartaal. Els van Maanen-van Wijlen Foto’s: grote muggenorchis, Marieke Bos gelobde maanvaren, internet bessenwortelluis, Lex van der Steur

21

TWEE JAAR BOMENWERKGROEP Geen betere manier om in een bomenwerkgroep terecht te komen dan het volgen van een bomencursus door Lex van der Steur. Als je na de gidsenopleiding bij het IVN enkele jaren als gids bezig bent geweest, word je met zo’n KNNV-cursus weer snel met beide benen op de grond gezet. Wat weet je er nog maar weinig van! Nooit gehoord van de valse christusdoorn, een lauriereik, hulsteik (deze twee dus met geen gelobde eikenbladeren), zakdoekenboom, Anna Paulownaboom (beide foto’s), vaantjesboom, perzisch ijzerhout, enz. Geen wonder dat enkele cursisten tot de oprichting van een bomenwerkgroep kwamen. In dit geval was het een initiatief van Hilde Küpfer en Marieke Bos. De groep bestaat nu uit 11 leden en een aantal van hen is gids bij het IVN. Hoe gaan we te werk? Om de twee weken bezoeken we een gebiedje (park, wijk, kerkhof of arboretum), door één van de leden gekozen en al van tevoren verkend. Gewapend met diverse bomenboeken proberen we bomen en ook struiken te determineren. Dit valt niet altijd mee . Gelukkig hebben we prominente bomenkenners in ons gezelschap, die vaak het verlossende antwoord geven. In de winter en het vroege voorjaar moeten we het hebben van de knoppen, de bast en het silhouet van de boom. Liggen er nog verschrompelde bladeren onder de boom, of liefst nog wat vruchten? Opmerkelijk is, dat er dankzij kruising en andere manipulatie al jaren en soms eeuwenlang een boomsoort in veel variëteiten voorkomt. Moeilijk te determineren dus. Dan moet nader onderzoek 22

thuis de oplossing brengen. Ook merk je, dat van lieverlee heel wat boomsoorten van over de hele wereld naar ons land gebracht zijn. Die zijn vooral te vinden op landgoederen en arboreta, maar ook gewoon in straten en lanen. Voor dit laatste kan ik als bijzonder noemen de wijk Wateringse Veld, ook wel Bomen-

museum genaamd, rijk aan diverse boomsoorten. Het is een groots experiment. Bij elke boomsoort staat een bordje en de gemeente heeft een boek uitgegeven met een beschrijving van de soorten die er te vinden zijn, met vermelding van de plaats waar ze staan. Zo valt er voor ons nog veel te ontdekken, en wilt u meedoen dan bent u van harte welkom. Neemt u dan eerst even contact op met onze coördinator Hilde Küpfer, 06-53844741. Ten slotte wil ik opmerken dat onze groep een goed voorbeeld is van verstrengeling van IVN- en KNNV-activiteiten. Beider inbreng verrijkt op die manier twee takken van natuurbeleving in Den Haag. Mien Huisman Foto’s: Anna Paulownaboom (bloesem en vruchten), Marieke Bos

HET STEDELIJK GROENOVERLEG Vier maal per jaar vindt het stedelijk groen overleg (SGO) plaats tussen de Gemeente Den Haag en Haagse groene organisaties, onder voorzitterschap van dhr. Henk van den Berg, directeur Stadsbeheer.

mei 2012 - nieuwe samenwerking tussen gemeente en private partijen (Renzo Steijvers).

‘Groen’ neemt deel met AVN, IVN, KNNV, Haagse Vogelbescherming, KMTP (Groei en bloei), Haags Milieucentrum, de Haagse Koepel (inmiddels opgeheven), Stichting Egelopvang, Vereniging Vrienden van Den Haag en de Haagse Bond van Amateurtuinders. Doel is elkaar op de hoogte houden van waar men mee bezig is en het bespreken van probleempunten. Er wordt naar gestreefd dat de wethouder één maal per jaar ook aanwezig is.

maart 2012 - flora- en faunacheck PijnackerNootdorp, Regeling ecologie en landschap mei 2012 - het Jaar van de Bij (Geert van Poelgeest).

Hierna volgt een overzicht van waar we ons het afgelopen jaar mee bezig hebben gehouden. 1. Presentaties namens de gemeente juni 2011 - programma stadsecoloog (Johan van Zoest) - rondleiding werkterrein boulevard Scheveningen september 2011 - gedragscode voor stedelijk groenbeheer (Ans Hendrikse) december 2011 - behoudenswaardige bomen (Paul Boeters), - bestemmingsplannen natuur/groen (Maarten Engelberts)

2. Presentaties namens de organisaties

3. Verdere overlegonderwerpen De groene organisaties komen twee weken vóór een SGO bij elkaar om af te spreken welke vragen er bij het komende SGO gesteld zullen worden. De vragen worden van tevoren aan de gemeente doorgegeven, opdat er tijdens de vergadering een voorbereide reactie gegeven kan worden. Het afgelopen jaar zijn veel en uiteenlopende onderwerpen aan de orde geweest, zoals: - beheerplan Amonsvlakte, beschoeiingen, bestemmingsplannen, natuur of groen, Doornpark, - gedragscode stedelijk groenbeheer, - voortgangsrapportage ‘Groen kleurt de stad’, H.J. Bostuin, - handhaving in groengebieden, het Jaar van de Bij, - jaarrondexploitatie van strandtenten, kabels windmolens aan land, - kapvergunningen, maaibeleid ecologische zones, - meeuwenoverlast, monitoringsplan planten en dieren, - onderhoud rozentuin Westbroekpark, PAS (stikstofdepositie), - onkruid op stoepen (Roundup), versteende voortuinen, brochure. Uw natuurbeschermingscommissaris Kees Fokkens

23

NIEUWE WERKGROEP: KORSTMOSSEN Korstmossen zijn alom aanwezig. Je kunt ze vinden op allerlei substraat: op de grond maar ook op dood en levend hout, op steen, zelfs op plastic, verf en metalen. In een laan met eiken zie je op stoeptegels het korstvormige kauwgommos, op boomschors het takvormig eikenmos, op verveloze tuinhekken de korstvormige houtschotelkorst en op droge zandige plekken heb je kans een bladvormig leermos tegen te komen. Korstmossen, ook wel lichenen genoemd, hebben zeer uiteenlopende verschijningsvormen: van stoffijne korsten, korrelig, takvormig tot groot bladvormig. Ze zijn opgebouwd uit een regelmatig gevormd lichaam, thallus genoemd en hebben speciale voortplantingsorganen zoals apotheciën. Korstmossen zijn op geen enkele manier verwant aan blad- of levermossen. Ze bestaan uit twee componenten, een schimmel en een alg. Korstmossen vormen geen natuurlijke maar een ecologische groep, die alle schimmels omvat die voor hun voeding afhankelijk zijn van algen. De schimmelcomponent is meestal een zakjeszwam en de naamgever van de combinatie. Korstmossen hebben nauwelijks economische waarde; ze zijn geen voedsel noch grondstof, hooguit worden ze als decoratie gebruikt (kerststuk-

jes met rendiermos). Maar ze zijn wel erg goed bruikbaar als een gevoelig meetinstrument voor luchtkwaliteit. Korstmossen zijn dus overal aanwezig, maar welke soorten zijn het die we zoveel zien? Om daar achter te komen is er in maart 2012 een korte beginnerscursus gehouden waarin de meest gangbare soorten zijn behandeld. Hierna is een aantal cursisten met honger naar meer kennis een lichenen-werkgroep gestart. Coördinator is ondergetekende. We komen bijeen in het MSP Zuiderpark, eenmaal per maand op donderdagavond. Verder worden er iedere maand een aantal veldexcursies gehouden. De eerste avonden hebben al plaatsgevonden en zijn gevuld met stukjes theorie en het bekijken van meegenomen soorten. De eerste veldexcursie was op 16 juni in de Kijkhoek en leverde een flinke lijst met waarnemingen op. Zoals het dik geleimos dat voorkomt langs schelpenpaadjes en het kaal leermos op grazige plekken. Bij belangstelling voor het bijwonen van de avondbijeenkomsten of het meelopen met een veldexcursie kan contact met mij worden opgenomen. (Natuurhistorisch secretaris; zie elders in deze Ratelaar). Hans Toetenel Foto: fijn bekermos (Cladonia chlorophaea) op oud houten tuinhek, Lex van der Steur

24

PRAKTISCHE INFORMATIE

ivn

Voorzitter: Henk Wardenaar, Frankenstraat 28, 2582 SL Den Haag, 06 44 670 470,

e-mail: [email protected]

Secretaris: Mieke Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35; e-mail: [email protected] Penningmeester: Irene van Wissen, Pelikaanhof 31, 2264 JG Leidschendam, 070 327 93 21, e-mail: [email protected] Bestuurslid/Ledenadministratie: Henk Muller, Johan David Zocherstraat 66, 2272 SL Voorburg, 070 387 30 35 e-mail: [email protected] Bestuurslid/Coördinator wandelingen op aanvraag: Hermine Schuit, Schenkkade 129, 2595 AS Den Haag, 070 778 08 17; e-mail: [email protected] Bestuurslid: Monique van den Broek, Bezuidenhoutseweg 265A, 2594 AN Den Haag, 070 385 86 76 e-mail: [email protected] Cursussen: Laus Hendriks , Mgr. Bekkerslaan 627, 2286 EA Rijswijk, 070 394 60 65 e-mail: [email protected] Website: www.ivndenhaag.nl

knnv

Voorzitter: Els van Maanen–van Wijlen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Vice-voorzitter/bestuurslid (PR): Kees Pinster, Regentesselaan 92, 2562 CV Den Haag, 070 346 52 14, e-mail: [email protected] Secretaris: Ineke Gilbert, Melis Stokezijde 140, 2543 GJ Den Haag, 070 211 82 54, e-mail: [email protected] Natuurhistorisch secretaris: Hans Toetenel, Karel Doormanweg 3, 2684 XG Ter Heijde, 06 51077222, e-mail [email protected] Penningmeester: Ruud Wielinga, Laan van Poot 262, 2566 DB Den Haag, 070 3689191, [email protected] Bestuurslid: Lis Stolp, Araweg 18, 2243 AN Wassenaar, 070 5177899, [email protected] Ledenadministratie/webmaster: Bert van Maanen, Van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg, 070 386 76 30, e-mail: [email protected] Nieuwsbrief (abonnement gratis voor leden): [email protected] Website: www.knnv.nl/den-haag Bestuurscommissie natuurbescherming Bomenwerkgroep Insectenwerkgroep Korstmossenwerkgroep Mossenwerkgroep Paddenstoelenwerkgroep Plantenwerkgroep 1 Plantenwerkgroep 2 Strandwerkgroep Vogelwerkgroep

Kees Fokkens, 070-3280386 Hilde Küpfer, 06-53844741 Alexander Deelman, 070-3502493 Hans Toetenel, 06-51077222 Joan Wessels, 070-3663695 Kees Fokkens, 070-3280386 Jeanette van Haren, 070-3253274 Els van Maanen, 070-3867630 Laus Hendriks, 070-3946065 Ineke Zwarekant, 079-3310369

knnv ivn

Verzendadres: van Halewijnplein 40, 2274 VC Voorburg

De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv laar het ledenblad van ivn en knnv De ratel ledenblad van ivn en knnv De ratelaar he blad van ivn en knnvDe ratelaar het ledenb ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnvDe ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De rate laar het ledenblad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivn ivn en knnv De ratelaar het ledenblad en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn enivn knnv De ratelaar het leden blad van en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad van ivn en knnv De rate laar het ledenblad van ivn en knnv De ratelaar het ledenblad vanvan ivnivn en knnv De ratelaar het ledenblad

03

Recommend Documents