20 2014/01 S+RO Thema Grijze Stad Zelfverkozen afzondering
De Grijze Stad In donkergrijs: alle stedelijke buurten (OAD > 1500 adressen per vierkante kilometer)
In geel: stedelijke buurten met meer ouderen dan gemiddeld (aandeel 65-plussers > 16,2 procent)”
Zelfverkozen afzondering Top 25 van
vergrijsde buurten
Hoe ziet de grijze stad er eigenlijk uit op buurtniveau? The Cloud Collective ging op onderzoek en belandde in Vlaardingen, dat drie buurten in de top 25 heeft. Ook hier probeert de gemeente wanhopig jonge bewoners aan te trekken. Maar waarom eigenlijk? Juist de vergrijzing zelf biedt potentie.
De beelden bij dit artikel zijn van The Cloud Collective
S+RO 2014/01 21
Grafiek afstand/aantal voorzieningen
data maakt het stedenbouwkundigen mogelijk zelf quick-and-dirty statistisch onderzoek te doen, zodat je weet waar je moet gaan kijken. Data-analyse krijgt een menselijke maat, veldwerk overstijgt de anekdote en ruimtelijke opgaven worden in een breder perspectief geplaatst.
Thema Grijze Stad Zelfverkozen afzondering
90
80
70
60
50
40
30
aantal
Rick ten Doeschate en Gerjan Streng The Cloud Collective www.thecloudcollective.org
20
10
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1 00
80
90
1 00
aandeel 65+ ’ers in procent
1 aantal huisartsen binnen 3km 80
70
60
50
40
aantal
30
20
10
0
0
10
20
30
40
50
60
70
aandeel 65+ ’ers in procent
2 aantal supermarkten binnen 3km
18
16
14
12
10
8
Nieuw perspectief
Hoe zit het met dat ‘nieuwe perspectief’ op voorzieningen, is dat al merkbaar? Voorlopig nog niet: hoe ouder de buurt, hoe lager het aantal voorzieningen. Deze liggen overigens gemiddeld wel op kortere afstand dan in jonge buurten (zie de grafieken hiernaast).5 Bejaarden wonen immers vaak geclusterd, in hoogbouw of bejaardenhuizen bijvoorbeeld. Een daarmee samenhangende eigenschap van grijze buurten: ze zijn klein. Dat zou een reden kunnen Quick and dirty zijn om de extreme gevallen – waarin een buurt uit niet veel meer dan een Tot voor kort moest je voor antwoorbejaardenhuis of een aantal zorgflats den op dit soort vragen wachten op een vervolgonderzoek van het PBL. Dat bestaat – uit de selectie weg te laten. ligt nu anders: met een laptop onder de Maar dat hebben we niet gedaan: de schaal van de buurt blijkt juist kenmerarm, een fototoestel om de nek en een onderzoekende houding kom je een heel kend voor de grijsheid ervan (zie de eind. De openbare beschikbaarheid van grafiek op pagina 23). >>
afstand (km)
Volgens het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) biedt de vergrijzing ‘een nieuw perspectief voor de woningmarkt, de mobiliteit en de regionale economie, en voor het draagvlak van bestaande winkel-, vrijetijds- en zorgvoorzieningen.’2 Het PBL belicht de situatie op landelijk niveau, maar hoe de grijze stad eruitziet en wat het ‘nieuwe perspectief’ op dat niveau betekent, blijft onduidelijk. Daarom gaan we in dit artikel op onderzoek uit. Waar liggen de grijze steden eigenlijk en welke eigenschappen delen ze? Wat kunnen we leren van de allergrijste stedelijke buurten van Nederland en welke opgaven en oplossingen spelen hier nu en in de toekomst?
Zo is de CBS-lijst van gemeenten met leeftijdsopbouw eenvoudig om te zetten in een kaart.3 Dat levert een bekend beeld op: de randen van Nederland zijn vergrijsd, de steden lijken jonger en in de Biblebelt worden volop kinderen geboren. Ook zal het niemand verbazen dat Bloemendaal, Wassenaar en Laren vol met gepensioneerden zitten. Als we inzoomen op de drieduizend stedelijke buurten zien we iets interessants.4 Ouderen wonen niet alleen landelijk perifeer, ook op gemeentelijk niveau bevinden ze zich voornamelijk rondom de stadscentra (zie de kaart op pagina 20). Vooral de wederopbouwbuurten van de jaren 1950 en 1960 zijn vergrijsd. Een groot deel van de oorspronkelijke bewoners is hier samen met de bebouwing oud geworden, en gezamenlijk zullen ze nog verder vergrijzen.
6
4
2
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1 00
80
90
1 00
aandeel 65+ ’ers in procent
3 afstand tot een huisarts
2,5
2
1 ,5
afstand (km)
Een verlaten zandbak, geen kleuter te bekennen. De schommel beweegt alleen omdat de wind dat wil. Grijs is niet alleen de meest voorkomende haarkleur, ook de gebouwen zijn volledig in RAL 7000 tinten opgetrokken.1 Maasboulevard in Vlaardingen lijkt het betongeworden cliché van de grijze stad. Met 73 procent 65-plussers staat de buurt op de dertiende plaats van de ranglijst van grijze stadsbuurten die we voor dit artikel samenstelden. De wijk waarin Maasboulevard ligt – de Vettenoordse Polder – staat zelfs op plek drie van de lijst van meest vergrijsde wijken.
1
0,5
0
0
10
20
30
40
50
60
70
aandeel 65+ ’ers in procent
4 afstand tot een supermarkt
22 2014/01 S+RO
Tabel top 25
Thema Grijze Stad Zelfverkozen afzondering
Buurtnaam
Gemeente
Percentage 65 en ouder
Omgevingsadressendichtheid
Aantal inwoners
Centrum West
Houten
95
2182
220
Rijnoord
Alphen aan den Rijn
94
3235
130
De Hoven - Ziekenhuis
Lelystad
90
2114
400
Paardenveld
IJsselstein
86
2022
325
Stadshart-Zuid
Hoogezand-Sappemeer
84
1607
240
Weizigtpark
Dordrecht
83
3524
385
Heyhoef
Tilburg
82
1742
365
Overvoorde
Rijswijk
80
3275
445
Swinhove - De Lus
Zwijndrecht
79
2492
310
Winkelcentrum Walburg
Zwijndrecht
74
3034
450
Stationsbuurt
Purmerend
73
2894
490
Eem- en Zonnestein
Zwijndrecht
73
2410
810
Maasboulevard
Vlaardingen
73
2305
780
Vaart Zuid
Vlaardingen
73
2250
790
Klarenbeek
Arnhem
71
1834
315
Omgeving Watersley
Sittard-Geleen
70
1988
75
Koutenveld
Brunssum
69
2339
335
Amaliapark
Baarn
69
1780
590
Schooten-Centrum
Den Helder
67
1569
840
Veerplein - De Werf
Zwijndrecht
64
3740
290
Vijverpark
Brunssum
64
1866
185
Park Holy Noord
Vlaardingen
63
2815
195
Zuiderpark
's-Gravenhage
62
5344
175
Boulevard Spuikom en Vredehof Zuid
Vlissingen
61
2086
1850
De Clomp
Zeist
61
1628
315
Van de tweehonderd grijste stedelijke buurten hebben er slechts tien meer inwoners dan gemiddeld.6
op een aantal ruimtelijke en sociaaleconomische punten ook duidelijk van elkaar af: Maasboulevard is een wederopbouwbuurt met een gemiddeld inkomen, Vaart Zuid een rijke villawijk uit Verder blijken de steden in de Zuidde jaren 1970 met een strook seniorenvleugel sterker vergrijsd dan die in de voorzieningen en Park Holy Noord een Noordvleugel van de Randstad: hier kleine semi-gated community met drie liggen maar liefst 11 van de 25 grijste stedelijke buurten.7 Vlaardingen springt nieuwe seniorentorens bovenop een parkeergarage. Net zo goed als ouderen er met drie bovenuit: Maasboulevard, geen homogene groep vormen, blijkt Vaart Zuid en Park Holy Noord staan ook dé grijze stad niet te bestaan. Het respectievelijk op plek 13, 14 en 22 (zie is daarom interessant om te verkennen de tabel hierboven).8 Samen vormen hoe de opgaven die de vergrijzing met ze een mooie staalkaart van grijze zich meebrengt in deze verschillende stedelijkheid. Deze drie buurten delen een aantal eigenschappen, maar wijken buurten uitpakken.
Maasboulevard Maasboulevard is een typische stedelijke buurt uit de jaren 1950, direct aan – de naam zegt het al – de Nieuwe Maas. Op het eerste gezicht springen vooral de grote, grijze flatgebouwen en het vele ongebruikte groen in het oog. Pas als je goed kijkt, verraden de gehaakte gordijntjes de leeftijd van de bewoners. Dat verklaart ook de rust . Omdat vrijwel niemand op de begane grond woont – een combinatie van een modernistisch stedenbouwkundig principe en het feit dat Maasboulevard buitendijks ligt – zijn de straten leeg en stil.
Grafiek inwonerstal en ouderen per buurt
S+RO 2014/01 23 Thema Grijze Stad Zelfverkozen afzondering
30000
genoten, blijken in de praktijk liever voluntary prisoner of architecture in hun eigen buurt. Kortom: hoe groot is de kans dat er vanuit Park Holy Noord hulp komt voor Maasboulevard? Of is dat een foute inschatting van de kansen en risico’s van dit soort wijken?
25000
20000
aantal inwoners
Park Holy Noord oogt als een Amerikaanse reclame: welgestelde, fitte ouderen die in luxe leven, alsof ziekte en dood niet aan de orde zijn. Maar misschien lopen juist deze buurten op termijn wel gevaar. Het gazon van kunstgras rondom de torens ziet er nu prachtig uit, maar over tien jaar is dat wellicht anders. Dan zijn op andere plekken waarschijnlijk nieuwere en nog luxere appartementen gebouwd, waaraandeel 65+ ’ers in procent door rijke ouderen Park Holy Noord links zullen laten liggen. Het is de vraag of de kosten van private verzorging van lichaam èn gebouw tegen die tijd nog het terrein met de rest van de stad. De buurt is geleidelijk vergrijsd. De zijn op te brengen voor de bewoners De ruimtelijke afzondering, de rust en bewoners – waaronder de voor de die niet konden of wilden verhuizen. De overzichtelijkheid staat dus los van de auteurs van dit stuk wereldberoemde sociaaleconomische eigenschappen van ontworpen afzondering kan dan snel Adriaan de Acrobaat – zijn ouder geworden, en nieuwe aanwas is er nau- een gebied; je ziet het in zowel de arme beklemmend worden, juist omdat het met nog geen tweehonderd woningen als de rijke buurten.9 welijks. Misschien is de stedenbouwom een heel klein wijkje gaat. kundige structuur van Maasboulevard De vraag is natuurlijk of dit eigenlijk voor hedendaagse woningzoekers een probleem is. Als ouderen rust en weinig aantrekkelijk: de hoogbouw Aantrekkelijk woongebied veiligheid zoeken, dan is het toch prima schermt het zicht op de Maas en de dat er buurten zijn die dit bieden? Dit haven af. En aan de noordkant snijdt Maasboulevard oogt nu al afgeleefd, het grote braakliggende terrein aan de argument gaat zeker voor welgestelde alsof het dringend behoefte heeft aan Galgkade, waar vroeger geëxecuteerde ouderen op: in zelfverkozen afzoneen ingreep. Maar daar staat tegenover misdadigers hingen, de buurt af van de dering hebben zij het, geholpen door dat de potentie duidelijk is: de binnennabij gelegen binnenstad en het station. tuinman en privéverzorger, prima voor stad, het station en de snelweg liggen elkaar. Voor minder kapitaalkrachtige allemaal binnen bereik. De gemeente en minder mobiele ouderen ligt dat an- wil Maasboulevard daarom ontwikIsolatie ders, zij hebben veel minder keuzevrijkelen tot een aantrekkelijk woongebied heid. Door de publieke bezuinigingen op met een stadspark, markant erfgoed Deze isolatie is een eigenschap die de zorg is er voor hen straks nauwelijks en zicht op het water. Dit moet het Maasboulevard met de twee andere meer plaats in verzorgingshuizen.10 gebied uit zijn isolement halen en ook buurten deelt. Het sterkste geldt dat Deze ouderen moeten zichzelf met een jongere doelgroep verleiden. Veel voor Park Holy Noord, dat is ontstaan behulp van mantelzorg en zorgvoorgeld is daarvoor niet beschikbaar: in uit een privaat initiatief van vier manzieningen in de buurt zien te redden. plaats van zelf te ontwikkelen zoekt de nen op leeftijd. Het is een fort met een Maar wat nu als je geen familie in de gemeente sinds 2011 een risicodragende gracht eromheen, camera’s erop en overal borden met ‘eigen terrein’. Waar buurt hebt, of als je ergens woont waar partner. En die zal in deze tijd nog wel maar weinig voorzieningen te vinden even op zich laten wachten. Maasboulevard in de loop der jaren zijn? Dan ben je aangewezen op andere door infrastructuur van het centrum Maar waarom dat eeuwige mikken op is afgesneden, daar is de afstand in het ouderen. En juist de hoogopgeleide en vitale ouderen, die volgens de overheid jonge bewoners? Waarom niet de ponieuwe Park Holy Noord bewust verin staat zijn tot hulp aan generatietentie benutten van de huidige >> groot: alleen een ophaalbrug verbindt 1 5000
1 0000
5000
0
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
1 00
24 2014/01 S+RO Thema Grijze Stad Zelfverkozen afzondering
Links: Ligging van de drie buurten in Vlaardingen
Rechts: 1: Park Holy Noord 2: Vaart Zuid 3: Maasboulevard
Park Holy Noord: 63%
Vaart Zuid: 73%
Maasboulevard: 73%
bewoners, te meer daar zij ook nog eens over een fatsoenlijk inkomen beschikken?11 Het is merkwaardig dat zorginstellingen ondanks de vrij specifieke zorgvraag nauwelijks een rol spelen in de ontwikkeling van een wijk als Maasboulevard. Er wordt zorg op afroep aangeboden – bewoners kunnen een woon-zorgabonnement afsluiten en de apotheker bezorgt aan de deur – maar er wordt niet gekeken naar het versterken van het draagvlak voor de voorzieningen, want zelfs in deze grijze buurt met bijna achthonderd inwoners is die smal. In Vaart Zuid zijn zorginstellingen – die ook buiten hun eigen muren zorg aanbieden – wel prominent aanwezig. Dit aanbod trekt thuiswonende ouderen uit de wijdere omgeving aan die voor
‘onderhoud’ naar Vaart Zuid komen. Als dat niet meer lukt, ruilen ze hun woning voor een zorgappartement in één van de acht torens die binnenkort worden gebouwd. Hier ontstaat een nieuw idee over de wooncarrière.
voor de buurt én de zorgaanbieders. Zo ontstaat een buurt waar ouderen in alle Omarmen fasen van gezondheid terecht kunnen: een echte levensloopbestendige buurt Ook Maasboulevard is in potentie een aantrekkelijke ouderenbuurt, maar dan met voorzieningen binnen bereik, waardoor ouderen zo lang mogelijk thuis dient ze haar grijze karakter wel te wonen, eventueel met zorg op afroep, omarmen. Juist in de concentratie van en pas naar een verpleeghuis gaan als ouderen liggen – zeker op de korte en middellange termijn – specifieke moge- het niet anders kan. Dat is niet alleen de lijkheden. De gemeente moet daarvoor wens van veel ouderen, maar ook een financiële noodzaak. actief op zoek gaan naar partners die Grijs staat vaak synoniem voor lenieuwe ouderenwoningen met zorgvenloos, homogeen en saai, zeker in voorzieningen realiseren. En als dat nieuwe aanbod – net als in Vaart Zuid – een stedenbouwkundig debat dat zich ook anderen bereikt, biedt dit voordelen toespitst op bottom-up initiatieven,
Speeltuintje Vlaardingen
S+RO 2014/01 25 Thema Grijze Stad Zelfverkozen afzondering
kunstenaars en startups. Maar door te kijken naar wat de grijze stad allemaal niet is, mis je de rijke schakering die de grijze stad wel te bieden heeft.12 Het heeft geen zin om grijze stedelijke buurten te vergelijken met jonge buurten in de binnenstad, vast te stellen dat voorzieningen en dynamiek missen en hier ‘oplossingen’ voor te bieden. Door zo te kijken worden de verkeerde opgaven gedefinieerd en de verkeerde strategieën gekozen. De rust die we vaak associëren met saaiheid is voor veel ouderen een bewuste keuze. De ruimtelijke isolatie en het gebrek aan voorzieningen zijn dat niet. De oplossing ligt meestal niet in het aantrekken van een jongere bevolking: drukke gezinnen en creatievelingen zijn niet geïnteresseerd in grijze buurten, en bovendien zijn zij niet de mantelzorgers van de participatie-
4 Om stedelijkheid te vinden gebruiken we de omgevingsadressendichtheid (OAD): ‘Het aantal adressen binnen een cirkel met een straal van één kilometer rondom een adres, gedeeld door de oppervlakte van de cirkel. De omgevingsadressendichtheid wordt uitgedrukt in adressen per vierkante kilometer.’ Boven de 1.500 per vierkante kilometer geldt als sterk stedelijk; boven de 2.500 is zeer sterk stedelijk. 5 Onderzocht zijn: supermarkten, restaurants, ziekenhuizen en huisartsen. Het aantal voorzieningen wordt bekeken in een straal van drie of tien kilometer rondom de inwoners. Het is dus niet zo dat een kleine buurt ook per se minder voorzieningen heeft. 6 Het percentage ouderen per buurt volgt netjes een normaalverdeling: hoe grijzer de buurt, hoe kleiner. 7 Het percentage 65-plussers bepaalt de positie op de ranglijst. 8 Zwijndrecht staat met maar liefst vier, kleinere buurten in de top 25. 9 Een snelle check van de andere grijze buurten uit de top 25 bevestigt dit beeld. 10 De verpleeg- en verzorgingshuiscapaciteit zal de komende jaren met ongeveer 40 procent afnemen. Door de extramuralisering van zzp’s 1 t/m 4 dreigt sluiting voor ruim 800 van de ongeveer 2000 ouderenzorglocaties. Het aantal verpleeg- en verzorgingshuisplaatsen is in de periode 1980 tot 2010 gedaald van 196.000 naar maatschappij. Juist de gezonde opa’s en 158.000 plaatsen. In dezelfde periode oma’s achter de geraniums nemen een verdubbelde het aandeel 80-plussers. groot deel van de ouderenzorg op zich. Was er in 1980 nog 1,6 80-plusser per verpleeg- en verzorgingshuisplaats, Door het grijze karakter van deze buurin 2010 waren er 4,2 80-plussers voor ten te versterken, worden ze aantrekéén plaats, blijkt uit cijfers van het kelijker voor alle ouderen. Het draagvlak ministerie van VWS. voor voorzieningen groeit en buurtbe11 Het inkomen per ontvanger ligt woners blijven langer thuis wonen als precies op het niveau dat je afgezet tegen het percentage 65-plussers zou de zorgverleners ook buiten de muren verwachten: € 24.700. van hun instelling actief zijn. Een grijze 12 Eenzelfde analyse maakt Reijndorp bevolking in een zilveren stad. ■ e.a. in hun analyse van de groeikernen. Arnold Reijndorp, Like Bijlsma, Ivan Nio, Noten Atlas nieuwe steden, 2013. 1 Grijs dus. 2 Planbureau voor de Leefomgeving, Vergrijzing en ruimte; Gevolgen voor de woningmarkt, vrijetijdsbesteding, mobiliteit en regionale economie, 2013. Rick ten Doeschate (1984) en Gerjan 3 De lijst van gemeenten met de Streng (1984) zijn beide architect en leeftijdsopbouw van de inwoners wordt medeoprichter van The Cloud Collective, vrijgegeven als een shape file. Met open een interdisciplinair ontwerpatelier voor source GIS-software – bijvoorbeeld architectuur, stedenbouw, onderzoek, met een combinatie van OpenJUMP en SkyJUMP – is dit eenvoudig om te zetten interieur, installaties, onderwijs, theorie in een kaart. en tekst.
