Gediplorneerde arts van Enschede in het begin van de vorige eeuw
MED. DR.
J.H.I.J.C.
BAURICHTER
(1779 - 1841 ) Gerdie Spee-Kelk h uis T anke
Familiewapen Bal/richter
bron: P'Baurichtcr
De familie Baurichter komt oorspronkelijk uit het dorp Westerkappeln in de buurt van Osnabrück. Daar stonden twee grote boerderijen met de namen Der Grosse Baurichtcr en Del' Kleine Bal/richter, die nu zijn afgebroken en opgekocht door de fam. Brenninkmeyer. In de tijd van de Reformatie is het hele dorp tot het protestantisme overgegaan, ook de bewoners van beide boerderijen op één na. Deze weigert zich tot het Lutheranisme te bekeren. Standvastig en trouw aan zijn geloof wijkt hij uit naar het katholieke Riesenbeck, dat onder de heerschappij van de vorstenbisschop van Münster valt. Deze Baurichter is de stamvader van de Enschedesche tak. De naam Baurichter heeft trouwens niets van doen met het bouwen van huizen, zoals men
wel eens gedacht heeft. In het familiewapen komt namelijk een schietlood voor, een touw met een stukje lood aan het eind, waarmee je in de bouw kunt nameten of iets wel precies recht gebouwd is . Het heeft echter alles te maken het richtern van Bal/cm, dus met het recht spreken over boeren. De naam Baurichter is in Westkappeln ook wel gebruikt als Bauer - richter.
12
11
Sliepsteen
Doctorsbul O p 3 m aart 1779 wordt in h et W estfaalse dorp Riesenbeck johann es, H ermannus, Ign atius, j osephus, C ic me ns Baurichter , zoo n van j ohan W ilhelm Ba n rich te r en C lara M argaretha Bon ek er , ge bo re n . Z ij n vade r is grootgrondbezitter en eige naa r van ee n bi erbrouw erij , bo vendien logementhouder va n de plaatselijke GiJstllJlitsdu!fi. Zoonlief
gaat m edi cijn en studeren aan de uni ver siteit van G re ifswa ld in Pornm ern , nu O o st-Prui sen . Als hij zij n diploma beh aald heeft , vertrekt h ij waa rsc hij nlij k in 1804 naar E nsch ed e, waar hij zich als arts wil vestige n. M aar hij m ag zij n bero ep ni et o nm idde llijk ui to efenen o mda t zij n dipl oma in N ederl and ni et offi cieel erke nd wordt (of... o m da t de N ed erl anders geld w ilde n zien? Een direct eur va n het vroegere H ard erwij kse museum heeft ve rte ld dat het ee rde r ee n kwestie van betalen dan van studie was, als ee n buitenl andse arts zich h ier w ilde vestige n !). H o e het ook zij, op 16 j anuari 180 5 krij gt h ij ee n op perkam ent gesc h reven diploma , voorzie n van ee n ro od lint m et waszegel in ee n m essin g blikj e. Uit de bul blijkt dat h ij hi er ni et ge prom oveerd is op een proefschrift, m aar o p grond van h et ve rde dige n van ee n ziek tegeva l uit de practijk en op ee n aantal stellingen . H et officiële do cument is no g steeds in fam ilie bezir.
Verzolgil1g In de middeleeuw en heer st er in het ee nza me en afgelege n Twen te ve el armoede en geb re k . D e h ygi ën e is overal ver te zoeke n . H et wa te r in bronnen en pu tten is m eestal b rak en in bep aald e ste de n word je gewoo nlij k bevan gen do or de afsch uwelijkste stank soo de I/(~{!el.f i/a» de /I/cht door ter aerde IliJ//ell. In d e o n mi dde llij ke omgeving van m en sen kom j e alle rle i soorte n o ngedierte, vooral rat ten en mui zen , vlooien en lui zen tegen. Er w o rdt ge pro beerd ziekte n te b estrijden do o r bij gelo o f en kw akz alverij . D e gezondhei dszo rg is nog erg primitief: vo o rna me lijk ee nvoudige en o ngelette rde zg n . ch irurgij ns geven zieke n do or ade rlate n o f ve rzo rging van w onden m et behulp van zalf en ve rba n d wa t
ve rlichting. H et zij n vooral de barbiers die naast het knipp en en sch eren h et va k va n chi rurgij n uito efenen. O p d e pui va n ee n h u is h eeft ee n dokter laten sch ilderen: De z /ckclI die troor //lIl /'CiJdlllllclI
CCII('('.I" Ik door II/!iil II/cdic!iilCll TCllzi/ I/aar clI/lc/ won/l lcJ!/"{JOI Ik I/cbgeell draIIkelI I/oor de dood. In de lo op va n de ach ttie n de eeuw gaa t langzam e rhand de va n u it d e klo osters begonnen k en nis over ge neeskrac htige kruiden zic h m eer en meer onder de gew one b evolking ver spreid en. Sommigen gaan er zic h in ve rdiepe n en m ak en er h un b ero ep van, ze n o emen zich kr u id endokters. Evena ls de kw ak zalvers reizen zij de hel e streek ro nd . D eskundigh eid o m tre nt h et b eh and elen van inwe nd ige zie k te n o ntbre ekt hen. Dat k om t later in h an den va n alleen acade m isch opgeleide n, di e sin ds de geneesku nd ige wette n va n T horbecke in 186 5, na h et behale n va n hun diploma h et artsen bero ep m ogen uito efen e n .
Examen In h et begin va n de negent iende ee uw vin dt er ee n du id elijke o m m ekeer plaats in de ge neesku ndige verzorging va n de burgers. D an is het blij kb aar ee n zaak di e de O ver h eid zeer ter h art e gaat. In de versch illende
ste de n, schou t- en richterambten wo rde n D ep artem entale Co m m issies voor ge neesk un dig to ezicht ingesteld . Z ij moet en h et D ep art ementale Bestu ur op d e ho o gte h ouden va n de ve rsp re id ing van besm ettelijke zie kten en h et aan tal ste rfgevalle n ten gevolge va n di e zie kte. Er komen allerle i m ed isch e R eglementen , o .a. /tel R eg le/llelll op de
c(TCl/eCJ"- CI/ arlsll(jkll//r!e, mitsgaders op her bereirlen, uereopcn CI/ qJgellell I/oor J!cllee.m/irlr!e/cn in h et dep art ement Overijssel. D e h eelmeesters, vroedmeeste rs. apothekers en vroe dv ro uwen m o eten vo o rtaan ee n ex amen afleg ge n.
Registratie Vol gens de staa tswet va n 20 m aart 1804 , art. 13 m o et j aarlijks ee n lijst in gel everd w orden va n o nder een be paa ld ressort ,feétabbli.o-err!e bel'o(~l!d /Ie/klaarde k(!II.I'lo~tJ('lIaar.1" (heelmeeste rs, vroedmeeste rs, apothekers, vr oed vrouw en , m cdi cin ae D o ctores) en gegevens o mtren t hu n (!fSlc'!Z'CII, /let/lllizclI CII a(///koll/clI zo da t er j aarlijk s ee n overz ich t is va n het b estand. M edi cin ae docto res, di e ee n universitai re stu die gevolgd h ebb en e n bevo egd zij n vo or de in w endige ge neesku n de en rece pte n mogen vo orsch rijven, zij n dan n og zeldza am . Het blij kt dat O ld en zaal slec h ts éé n m ed . doctor, H aak sber gen en
Het Academiezegel van Harderwije, z oals het z ich bevindt onderaan de pcrkatncntcn doctorsbul van MedDr.Ba uricîuer
H e ngel o (0) geen (de b ek ende N at h an P o ol was gedip lomeerd h eelmeester en vrocdmeester) , en Del de n er drie te h ebben . In 1805 staa t J H .I .J.C. Bauri cht cr als enig gediplo meerd m ed . do ct or geregistreerd in Slar!CII Gcridi) /Iall 1://.I'd/er!é. Andere nam en di e er in voor komen zij n J aco b Plante n , h eelm eester m et diploma C, l.O. Sac hse, h eelm eester en vroed rneeste r, vo lledig ge diplo meerd, A.S . G reve, h eelm eester m et diploma C en tevens. volledi g ge diplo meerd vro edmeester.
Visscherij Dr. J. Ban richter vestigt zich in E nsc he de als apo th eekh o u de n de arts in een tijd , w aarin h et ni et zo va nze lfspreke n d is dat j e sn el de h ulp inroept van ee n dokter. Elke hu ish ouding h eeft wel de n odi ge h ui sm iddeltjes tegen ve el voorkom ende kw aaltjes, zoa ls ka m ille , vlie r, H aarlemm er olie , sen ne blade n . Boer h aven sch e klontj es enz. Via de heren Van Lo cn en de late re vrederec hter Pasch en ko mt D r. Ban richter in h et b ezit va n ee n stu k gron d, ge noem d De K onijn enberg, waarop zic h ee n o u de Vissch erij b evindt , voormalig eige n do m van de St. Antoni e - vica rie . H ij legt er ee n kruiden tuin met tuinhuisje aan vo o r de ge neeskrach tige m iddele n op kruidenbasis.
R eyistratic van de bul in Overijssel, no,,< in 1805 Herkomst bul: archie] P.Banrichter ti
Sliepsteen
1]
gedem pt om plaats te maken vo or een ni eu w scho olgebo uw. D e straat die erlangs loopt heet no g stee ds Nieuwe Schoolweg.
Z enuwenkoorts
Situerino van 'De Visschcrij'(yz}: een kruidentuin, doorsneden en omgeven door lI'ater, waarin medicinale bloedzll igers gekll'eekt werden , Het kaartje dateert van 1887 bron: GAE
H et gehe el wordt omgeven door het resterende deel van een Vissch erij, die het klooste r heeft achterge laten , ee n o ngeveer tw ee m et er br ed e soo rt gracht , die j e o p de plattegrond van 1884 no g go ed teru g kunt vinde n . D e naam Visserijstraat. achter h et vroegere gebo uw van de Keuringsdien st van W aren , herinn ert hier no g aan . W aarschijnlijk h eeft de nieu w e dokter ee n bro edplaats gekweekt vo o r bloed zui gers, w aarva n in die tijd
overal regelm ati g gebruik gemaa kt wordt in de ge neeskund e. De bloedzuigw orm wordt op die plaats o p het lich aam ge zet waar het lich aam van bloed ophopingen of ander e sappen bevrijd m oet w or de n . H et beestje blijft er net zolang o pzitte n totdat het zic h volge zogen heeft en er vanze lf afvalt. H et is bek end dat de G riek N ikandros in de Iaat-Helleens e tijd dit middel al toegepast h eeft. In augustus 1897 is de ze Visserij
H et tuinhuisje van de [amBnurichter op De Visschcrij omstreeks 19 0 0 : op de achtergrond is de joz eifkcrk z ichtbaar [ota.Stroink, Stad en Land uan Twente
14 n S liepsteen
In het pr ovin ciale archief te Z w olle bevinden zich enkele bri even die Dr. Banrichter - in het Dui ts - o .a. aan de M agistraat van Enschede heeft geschr eve n . In 1805 heeft hij me t de vro edman A. Greve een gez in bezocht wa ar zij zes . kinderen m et ee n zeer gevaa rlij ke ko orts aantroffen. Z e vinden dat de ellen dige to estand en het gevaar voor uitbreiding h en noodzaakt dit aan de IIOC;';o"blidICIl lV/agistrat te melden om zowel m edi sch als op ande r gebi ed di t gez in zo snel en goe d mogelijk te kunnen help en . Onda nks dat de zie kte in 1808 no g sporadisch voorkomt, m ed e dank zij de grote zo rg en bij stand van de m agistraat , hebb en in die zo me r to ch tw ee ge zinne n heel erg onde r deze ziekte gelede n , ' n f.1 m i!ie m et vij f person en en di e van J.L. R ob ers m et elf In dat j aar geeft hij , op uitdru kkelijk ve rzo ek van de H eren Burgem eesters van de stad , een nauwkeurige b eschrij vin g van het verloop va n de zen uwenkoorts. D eze levensbedreigende ziekte, zo schrijft hij , is slec hts enkele keren in de stad Ensch ede gesignalee rd m aar heeft j aren gele den in de Esrnark e to t ee n epide m ie geleid. Vóór de ziek te uitbreek t tr ed en er enkele voorve rschij nsele n op: verm oeidhe id, ee n zwa ar gevoel in arm en, ben en en ru g. De perso on voel t zich lusteloos en heeft gee n zin in eten . Na enige dagen komt de koorts op zetten die zich laat aanzien als gallen-, reumatisch e of catharr halkoo rts. D e zieke heeft vreselijke hoofdpijn , ee n bitter e smaak in zij n m ond, klaagt over ee n band in het o nderlij f, heeft vaak ee n ho ge polsslag of voelt tr ekken in de ru g, armen en ben en . Het komt ook voor dat hij moet hoesten , keelpijn he eft of pijn in de borst. Als dit al een paar dagen ge duurd heeft en er gee n hulp geb oden is, wordt het stee ds erger. Hij valt in een delirium, waa rbij hij stil vo or zich uitmompelt of woedend uit het b ed springt.
Op de to ng ko m t ee n taaie bruine stroo p die uitdro ogt , het ade me nen gaat stee ds moeilij ke r, de po lsslag wordt zwakke r en hoger. Als het nog erger word t komt de gierstkoorts, pet echen . Over de urin e en stoelgang is dan gee n co ntrole meer, de patiën t ligt badend in het zweet. Als de po lsslag nog verde r achteru it gaat, kom t hij buiten kennis w aarop de dood h eftig of zeer sne l vo lgt.
meerd ere gezonde en besmett elij k zieke kinder en bij elkaar slape n m et alleen oude dekens en vo dde n zonde r lakens of linn engoed en waa r de slakke n ro ndkruipen .
Info rmatie D e brieven vert ellen j am me r genoeg
vast niet gemakkelij k gewees t. H et platteland is zeer du n bevolkt en er zij n nau w elijks ve rha rde wegen te vinde n. M et een bee tje fantas ie kun j e j e een klei ne voorstelling m aken van de rijvaardigheid in die tijd: in de zom er manouevr er end door h et ru lle zand en 's winters alle mogelijke
Huisbezoek Gez ien de erbarme lij ke omstandighede n in het gezin van Gorrit N ieh of is de oudste zoo n, m ed e door de uit zonderlijk e hitte van die zom er, al ove rleden. D e moed er heeft b ij gebre k aan baten gee n hulp inge roepe n. Geen wo nde r dat de overige zes zusjes aangesto ke n zij n . Als de dokter cr dan pas bijgeh aald wordt, ziet hij dat dri e meisjes in ee n zeer ernstig koorr sdelirium met zenuwsc ho kken verke ren en niet meer kunnen praten. Eén m eisj e sterft enkele ur en na zijn ko mst , twee ve rkeren nog in leven sgevaar. H ij hoopt dat de dr ie andere zusjes no g ge red kunnen worde n. Ook de dokter zelf is enige maand en daarvoor aangesto ken geweest. H ij doet nu ee n dringend beroep op de magistraat om alle mo gelijk e maatr egelen te nem en om verde re verspr eiding van de ziekte te voorko me n. Volgens do kter Ban richt er ove rvalt deze ziekte m eestal de lagere klasse omdat di e gebrek heeft aan alles wa t ziekte kan voorkome n of ve rzachte n. Er is bijna geen of slechts bed orven eten en die m en sen wone n meestal in kille en voc htige of bedorven lucht of kampen met ove rma tige hitte. H ij besch rijft in een brief aan het Landsgericht van Ensch ed e de hoo gst treuri ge omstandighe de n waa rin de vader, Gert H averk ott en zij n vro uw met tw ee kinder en in de Lonn ek er M ark e verke re n. Z e zijn niet allee n ge kw eld door w rede zenuwe nkoorts, maar h ebb en ook gee n levensmiddelen en kled in g en verzor gin g. Zo nde r snelle men selijke hulp is redding onmogelij k en het gevaar voo r uitbreiding des te gro ter! Hij komt in gez inne n waar het vreselijk vuil en vies is en geen en kelc m ogelijkh eid voor ve rscho ning . Som s zijn er maar tw ee bed sted en waa r
Copic van e((!cllhalld((!e, interessante brief !'all Bautitlttcr Hcrleoinst brief : RA Zwolle
allee n ove r de zen uw enkoo rts waaraan talrijke per son en o f hele gezinnen sterve n, niets ove r we lke behandeling en welke geneesmiddelen hij besluit te geve n. Ook over and er e ziektes of ongevallen enz . kan ik niets vinden . Eigenlijk w el logisch natuurlijk , wa nt daarover wordt ni et gec orrespo ndee rd. Oo k niets over het vervoer. D at is
tru cj es uithalend om poelen e n plassen te omze ilen met paard en ko ets. H oe zal dit gegaa n zij n bij maanl oze nacht en strenge vorst? Val- en slippartij en ? Zijn er steeds weer dek en s over een vo lgende ijslaag uit gespreid zijn zodat het paard zo nde r uit glijden zij n w eg kan vervolgen ? Omdat de mensen waarover hij schrij ft zo arm als J ob zij n, kunn en zij de dokter niet 11
Sliepsteen 15
betalen. Er zij n gee n ziektekos tenve rzeke ringe n . H oe wo rdt dit probl eem opge lost? Daarover heb ik iets kunn en vinde n: de z eer ondcrdauig« dienaar Stroink stuur t een bri ef aan Alrii/ Heer dm Landdrosr, die hij , nadat hij ve rslag heeft gedaan van de ziekteme ldinge n en de uitgeschreven recep ten en onkoste nre ke ninge n van de dok ters en heelm eesters bijvoegt , eindigt m et ucrsoetec z eer I/ederig dat r-VltO(~f E ge.rtrC//ge deselt« /lerrlerge/iel/C// te expedieren el/ te dJêctl/erel/J dat dzel/len door den Lande u/orden /lo!da{/f/ . In verband m et de oorl og tu ssen Frankrijk en Eng eland verorde nt N apol eon in het begin van de negentiende eeuw het C ontine ntale Stelsel, terwijl En geland als an twoord daarop een blok kad e instelt voor alle overzeese invoer. Daard oor is de ov er zeese hand el nagen oeg helem aal stilgelegd , met als gevolg dat de pr ijzen van m et nam e de koloniale waren schrikbarend omhoog schieten. Koffie kost bij voorb eeld 14 duiten I/et oude /oodJ d.i. f 2,40 per pond. Taba k is in die tijd ee n rijksmon op oli e, d.w.z. dat alleen de Staat tabak m ag bew erken en ve rko pen . Voo r ee n pond slec hte tabak m oet j e al een rijk sdaalder betalen. Ook Dr. Bauri chter krij gt medi sch hi er mee te m aken: E er: metselaar te Enscltede u/as z iek geu/ordm, doordat Itij al/ang Z(;il pijpje Itad m oeten missen. M aar ... D r. Bau ndueroenas Item u/eer door Item ut! z (;i/e doos eens te late» opsteken ,
De A postelenhof aan de Deurninçcrstraat: eCII echt h(1ie Foto : Stroinle , Stad CII Land van T wente
(wer/rj'del/ ea r z a/(f! sferji/f/r Itcbbm . Voorwaarde is dat de bew on ers vij ftig j aar of oude r zij n en van onbespro ke n gedrag en tenminste zes achteree n vo lgende j aren land s- en stadsbelasting betaald hebb en . Haar vader heeft bij de oprichting uitdrukkelijk bep aald dat de Ap ostelenhof niet alleen in bezit m oet blijv en van zij n nakomelingen , maar ook door hen mo et worde n beheerd. Helaas blijft bij de gro te br and van 1862 ook de Apostel enhof niet
gespaard. Over de verde re we te nswaa rdighe de n van dit eerste Ensche dees bejaard enhuis heeft Leo Nij kamp in Sliepstee n nr. 5 een artikel geschreve n. Bronnen: - Archief geme ente Ensche de - Priv éarchi ef van de heer P . Banri ch ter - RA O verij ssel te Zwolle - Kun st, Pro f. D r. J.K . van der, Om/!!feII
Ieie», Gezondhe idszor g in de genee skuns t in Nederlan d circa
1 2 0 0 - 19IO
Apostelenhof D r. Banr ich ter trou w t in 18 I 5 m et de in 179 I gebo ren Euphe m ia Rierink, dochter van H endrik Ri erink, een Enschedese fabriqe ur. H et echtpaar krijgt tw ee zoo ns en twee dochters (waarove r later meer). Hij sterft in 1841 , zij in 1870 . N a de dood van haar vade r in 1838 vo lgt Euphe mia nauwkeuri g al de voorschriften op die hij ten aanzien van de door hem in 1828 gestichte Apostelenhof, een co mplex van tw aalf eenvo udige hui sj es, heeft opgesteld. Armlastige en hulpb eh oevende oude katholieke mensen uit de stad of jurisdictie van Ensche de mogen hier hun laatste dagen slij ten lil de 1100p, dat God z al ge/iel/C// tegelJenJ dat a//m, die daani/
De boog van De A posteleuho], het enige overblUftel van dit stuk]e katholieke bej aardenz org, bevindt z ich nu in de muur lJ(//1 het DrA .Ariënstchuis aan de Dr. Coppesstraat 1/
Sliepsteen 17
