Zwarte Piet en Witte Klaas

 

Zwarte  Piet  en  Witte  Klaas    

 

Onderzoek  naar  beeldvorming  in  de  sinterklaastraditie                                                                

Bianca  Berends    

 

Kunst  en  Cultuurwetenschappen   Vrije  Opleiding      

  Voorwoord     Dit   is   een   scriptie   over   een,   volgens   velen,   oer-­‐Hollandse   traditie.   Ik   heb   dit   onderzoek   echter   grotendeels   in   Lima,   Peru   uitgevoerd,   omdat   ik   daar   samen   met   mijn  partner  voor  anderhalf  jaar  heb  gewoond.  Door  de  benodigde  literatuur  mee  te   nemen  en  tussendoor  een  keer  bij  te  tanken  in  de  Nederlandse  bibliotheken,  kon  ik   daar   schrijven   over   deze   Nederlandse   viering.   Belangrijker   nog,   de   moderne   technologie   staat   voor   niets,   was   het   internet.   Het   maakte   mij   mogelijk   om   te   communiceren   met   mijn   eigen   begeleider   Alex   van   Stipriaan,   maar   ook   met   docenten   en   professoren   aan   andere   universiteiten   in   Nederland   en   de   Verenigde   Staten.  Velen  waren  zo  vriendelijk  om  door  hen  geschreven  artikelen  aan  mij  op  te   sturen,  aangezien  ik  zo  ver  weg  zat.  Ook  Alex  stuurde  elke  keer  weer  gecorrigeerde   stukken   naar   Lima,   zodat   ik   weer   doorkon.   Ik   wil   hem   in   het   bijzonder   bedanken,   want  zonder  zijn  flexibiliteit  en  helder  commentaar  op  alles  wat  ik  schreef,  had  ik  dit   project  daar  niet  kunnen  uitvoeren.  Het  heeft  dan  ook  wat  voeten  in  de  aarde  gehad   en   tijd   gekost,   vanwege   verwachte   en   onverwachte   onderbrekingen,   maar   hier   ligt   hij   dan!   Ondanks   dat   ik   degene   ben   die   de   prestatie   heeft   geleverd,   wil   ik   wel   iedereen   in   mijn   omgeving   heel   erg   bedanken   voor   hun   geloof   in   mijn   doorzettingsvermogen.   In   het   bijzonder   Thom,   hij   las   bijna   alles   door,   gaf   commentaar,   brainstormde   mee   en   zette   een   prachtige   database   in   Excel   op,   hetgeen  als  kader  diende  voor  mijn  onderzoek  naar  de  sinterklaasverhalen.         Bianca  Berends   2000  

 

 

   

 

 

 

 

 

 

 maart  

Inleiding     Al  bijna  twintig  jaar  is  er  een  discussie  gaande  over  het  sinterklaasfeest,  waarbij  de   betrokken   partijen   niet   tot   een   oplossing   lijken   te   kunnen   komen.   De   vraag   die   centraal   staat   in   deze   discussie   is   of   de   traditie   racistische   elementen   bevat.   Bijna   iedereen   in   Nederland   heeft   er   een   vrij   uitgesproken   mening   over,   het   merendeel   van  deze  Nederlanders  gelooft  in  de  onschuld  van  dit  kinderfeest.  Slechts  een  klein   deel  van  de  bevolking  vraagt  zich  af  of  deze  traditie  wel  door  de  beugel  kan,  gezien   de  stereotype  verhoudingen  tussen  blank  en  zwart  en  de  manier  waarop  Zwarte  Piet   wordt   geportretteerd.   Opvallend   genoeg   zijn   er   maar   weinig   Nederlanders   echt   op   de  hoogte  van  de  geschiedenis  van  het  sinterklaasfeest,  waardoor  de  meningen  van   zowel  voor-­‐  en  tegenstanders  van  verandering  vaak  ongefundeerd  zijn.  Het  debat  is   in   een   vicieuze   cirkel   terechtgekomen   van   emotionele   argumenten   en   tegenargumenten,  waarbij  niet  gekeken  wordt  naar  feiten  die  de  traditie  omringen.   Omdat   de   beschuldiging   dat   het   sinterklaasfeest   een   racistische   inslag   heeft,   niet   eerder   door   empirisch   onderzoek   is   onderbouwd,   wordt   daar   in   deze   scriptie   een   begin   mee   gemaakt.   De   uitkomsten   van   dit   empirisch   onderzoek   zijn   gebruikt   om   de   discussie  wetenschappelijk  te  onderbouwen.        Gekozen   is   voor   een   probleemstelling   die   meer   inzicht   kan   geven   in   de   beeldvormende   werking   van   deze   viering   in   de   Nederlandse   samenleving   en   meer   duidelijkheid   kan   scheppen   in   de   discussie.   Deze   probleemstelling   luidt   als   volgt:   wanneer   en   hoe   heeft   de   populaire   figuur   van   Zwarte   Piet   zijn   intrede   gedaan   in   het   sinterklaasfeest   in   Nederland,   en   komt   de   manier   waarop   deze   figuur   in   de   afgelopen  eeuw  geportretteerd  wordt,  overeen  met  de  representatie  van  zwarten  in   de  Nederlandse  cultuur?       De  term  zwart   Het   is   noodzakelijk   om   eerst   kort   stil   te   staan   bij   de   term   ‘zwart’.   Net   als   de   term   ‘blank’   gaat   het   om   een   sociale   constructie.   Het   schaart   verschillende   etnische   en   culturele   groepen   onder   één   noemer,   hetgeen   in   de   praktijk   niet   gerechtvaardigd   is,   gezien   de   onderlinge   verschillen.   In   deze   scriptie   wordt   de   term   ‘zwart’   en   ´blank’   gebruikt   als   algemeen   etnisch-­‐cultureel   theoretisch   kader.   ‘Zwart’   doelt   hier   op   de   groep   die   van   Afrikaanse   of   negroïde   afkomst   is   en   met   ‘blank’   wordt   gerefereerd   aan   de   autochtone   Nederlandse   bevolking.   In   het   laatste   hoofdstuk,   waarin   de   discussie   rondom   het   sinterklaasfeest   centraal   staat,   wordt   de   verhouding   tussen   autochtoon  en  allochtoon  besproken,  ook  hier  blijft  de  term  ‘zwart’  deze  betekenis   houden.   Dit   kan   verwarrend   werken   omdat   de   allochtone   groepen   vaak   ook  

aangeduid   worden   met   de   term   zwart:   bijvoorbeeld   ‘zwarte   scholen’   of   ‘zwarte   wijken’.          Het   verschil   tussen   term   blank   en   zwart   is   dat   de   kleur   zwart   een   negatieve   connotatie   heeft.   Om   hier   een   indruk   van   te   krijgen,   zijn   een   aantal   definities   van   ‘zwart’   op   een   rijtje   gezet.   Zwart,   I   bn   (er,   st):   vuil,   morsig,   bemorst:   wat   zijn   je   handen   zwart!   ;   De   Zwarte   man,   de   duivel;   ongunstig.;   waarop,   waarin   ongunstige     zaken   staan,   waardoor   iets   ongunstigs   wordt   bereikt:   iem.   Zwart   maken;   hij   liegt   dat   hij  zwart  ziet;  zwarte  lijst;  verboden,  onwettig;  zonder  toestemming  van  de  overheid;   duister,  somber  voor  het  gemoed:  zich  alles  zwart  voorstellen  (..)  zwarte  humor;  als   symbool   van   ongeluk:   de   oorlogsjaren   waren   een   zwarte   tijd;     een   zwarte   dag.   Daarnaast   blijkt   dat   de   term   ‘zwart’   wordt   geassocieerd   met   het   negeroïde   ras:   zwarte,   I,   m.   –v.   (-­‐n)   1.   Neger,   negerin;   in   het   land   der   zwarten,   Afrika;   zwartin,   (thans  ongewoon)  negerin;  zwartje,    iemand  die  zwart  is;  neger.1  Deze  voorbeelden   raken  de  kern  van  wat  in  deze  scriptie  besproken  wordt:  de  voorstellingen  die  blank   Nederland  heeft  van  zwarten  en  hoe  deze  in  de  cultuur  tot  uiting  komen.  Het  gaat   om  beelden  van  wit  over  zwart,  beelden  die  blijken  terug  te  komen  in  de  figuur  van   Zwarte  Piet.  Zoals  Nederveen  (1989)  aanstipt,  is  het  niet  zo  dat  deze  beelden  geen   informatie  geven  over  zwarten,  maar  dat  deze  informatie  eenzijdig  en  vertekend  is2.       De  hoofdstukindeling     In   hoofdstuk   één   zal   als   eerste   ingegaan   worden   op   de   sinterklaastraditie   en   hoe   deze  ontstaan  is,  waarbij  de  nadruk  zal  liggen  op  de  figuur  van  Zwarte  Piet.  Er  is  in  de   afgelopen   eeuwen   veel   veranderd   in   de   traditie,   die   in   eerste   instantie   uit   meerdere   vieringen   bestond.   Gekeken   zal   worden   hoe,   uit   deze   verschillende   vieringen,   het   moderne   sinterklaasfeest   is   ontstaan   en   wat   de   voor-­‐   en   christelijke   geschiedenis   voor   een   rol   hebben   gespeeld   in   deze   ontwikkeling.   Een   andere   factor   die   de   ontwikkeling  van  het  feest  heeft  beïnvloed,  is  de  opvoedkunde.  Nieuwe  ideeën  in  de   pedagogiek   hebben   bijgedragen   aan   veranderingen   in   de   traditie.   In   de   negentiende   eeuw   is   het   Jan   Schenkman   die   een   grote   rol   speelt   in   de   verandering   van   het   sinterklaasfeest,  naar  de  viering  zoals  deze  tot  op  de  dag  van  vandaag  plaats  vindt.   Hij   is   zeer   waarschijnlijk   de   persoon   die   de   knecht   van   Sinterklaas   heeft   geïntroduceerd,  evenals  elementen  als  de  stoomboot  en  de  intocht.  Er  bestaan  veel   onduidelijkheden  over  de  verschijning  van  de  figuur  van  Zwarte  Piet,  er  kan  tot  nu   toe   alleen   gespeculeerd   worden   over   zijn   herkomst.   Besproken   zal   worden   welke   theorieën  hierover  bestaan.  Tot  slot  zal  er  gekeken  worden,  welke  veranderingen  de   traditie  heeft  doorgemaakt  in  de  afgelopen  eeuw.   1

Definities zijn afkomstig uit de van Dale, elfde herziende druk uit 1984. J. Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam, 1990) 10. 2

     Het  tweede  hoofdstuk  dient  als  theoretisch  kader,  waarin  het  begrip  beeldvorming   centraal   zal   staan.   Als   eerste   zal   ingegaan   worden   op   intergroepsrelaties   die   ten   grondslag   liggen   aan   beeldvorming.   Theorieën   van   sociale   identiteit   en   causale   attributie   verklaren   hoe   groepen   met   elkaar   interacteren,   wat   de   functie   van   groepen  is  en  welke  rol  het  zelfbeeld  speelt  in  het  maken  van  waardeoordelen  over   andere   groepen.   Door   middel   van   een   begrippenkader   zal   dieper   ingegaan   worden   op   beeldvorming,   wat   een   overkoepelend   begrip   is   voor   verschillende   uitingen,   houdingen   en   ideologieën.   Vervolgens   worden   theorieën   over   het   ontstaan   van   vooroordelen  en  stereotypen  besproken.  Tot  hier  kan  dit  hoofdstuk  gezien  worden   als   een   algemene   theoretische   basis   over   beeldvorming.   Omdat   de   sinterklaastraditie   een   cultuurproduct   is   en   stereotypen   en   vooroordelen   een   rol   spelen   bij   de   productie   hiervan,   wordt   er   ook   ingegaan   op   de   representatie   van   beelden  van  ‘anderen’  en  de  factoren  die  daarbij  een  rol  spelen.  Tot  slot  zal,  in  het   kader  van  de  discussie  die  in  hoofdstuk  vijf  centraal  zal  staan,  in  worden  gegaan  op   machtverhoudingen   bij   het   instandhouden   van   stereotypen   en   vooroordelen   over   andere  groepen  in  de  samenleving.          Nu  het  theoretisch  kader  van  beeldvorming  duidelijk  omlijnd  is,  wordt  in  hoofdstuk   drie  aandacht  besteed  aan  de  verschillende  beelden  van  zwarten  die  in  de  loop  van   de   eeuwen   zijn   ontstaan.   Om   te   onderzoeken   of   stereotypen   van   zwarten   ook   tot   uiting   komen   in   de   figuur   van   Zwarte   Piet,   wordt   gekeken   naar   de   beelden   van   zwarten   die   actief   zijn   in   de   samenleving   in   de   twintigste   eeuw.   Er   wordt   ook   ingegaan   op   het   onderscheid   dat   gemaakt   kan   worden   tussen   stereotypen   en   vooroordelen,  om  beter  zicht  te  krijgen  op  de  grote  hoeveelheid  beelden  van  blank   over  zwart.        De   eerste   drie   hoofdstukken   vormen   de   basis   voor   hoofdstuk   vier,   waarin   het   onderzoek   naar   69   sinterklaasverhalen   besproken   wordt.   Het   hoofdstuk   is   in   twee   delen  opgesplitst.  Het  eerste  deel  is  het  kader  van  het  onderzoek  en  in  het  tweede   deel  staan  de  resultaten  van  het  onderzoek  centraal.  De  methode  van  onderzoek  is   terug   te   vinden   in   bijlage   I.   Er   zijn   69   sinterklaasverhalen   verzameld   die   in   de   loop   van  de  twintigste  eeuw  zijn  geschreven.  Gekeken  is  uit  welke  elementen  de  verhalen   zijn  opgebouwd  en  vervolgens  hoe  deze  zich  door  de  tijd  heen  hebben  ontwikkeld.            In  het  laatste  hoofdstuk  wordt  de  discussie  over  de  sinterklaastraditie  besproken.   Aan  de  hand  van  de  resultaten  uit  hoofdstuk  vier  en  de  kennis  opgedaan  in  de  drie   eerste   hoofdstukken,   wordt   dieper   ingegaan   op   de   argumenten   aangedragen   door   beide   partijen.   Daarnaast   komen   begrippen   als   multiculturaliteit   en   tolerantie   aan   bod  bij  het  verklaren  van  het  voorbestaan  van  de  discussie  en  het  feit  dat  het  nog   steeds  niet  mogelijk  is  geweest  om  tot  een  oplossing  te  komen.