2013
Waterstof in de regio Vlaanderen / Zuid-Nederland
Realisaties, ervaringen en perspectieven.
2
3
Inhoud
Inhoudsopgave pag. 03
Inleiding
Projecten pag. 05 Tankstation duurzame waterstof in Vlaanderen pag. 06 1MW Brandstofcelplant op restwaterstof pag. 07 Waterstof uit zonne-energie pag. 08 Heftruck met motor op waterstof pag. 09 Tankstation duurzame waterstof in Zuid-Nederland pag. 10 Vuilniswagen met brandstofcel op waterstof pag. 11 Waterstof in het onderwijs pag. 12 Weco sloep pag. 13 Hydrogen Xperiance (HX) pag. 14 Bus met brandstofcel op waterstof pag. 15 Nieuw Industrieel Beleid Waterstof in Vlaanderen pag. 15 Don Quichote Waterstof in een smart-grid omgeving pag. 16 HighVLOcity Vijf bussen op restwaterstof in Antwerpen
Inleiding Partners pag. 18 WaterstofNet vzw pag. 18 APTS pag. 19 AutomotiveCampusNL pag. 19 Avans Hogeschool pag. 20 Ballast Nedam International pag. 20 Blue Planet Hydrogen pag. 21 BOM pag. 21 Colruyt Group pag. 22 Driven by Helmond pag. 22 ECN pag. 23 E-Trucks Europe pag. 23 Fontys pag. 24 Hogeschool Zeeland pag. 24 Hogeschool Zuyd pag. 25 Hydrogenics Europe NV pag. 25 Imec pag. 26 Karel de Grote-Hogeschool pag. 26 Thomas More Kempen pag. 27 Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) pag. 27 MTSA Technopower pag. 28 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. pag. 28 Power-Link, Universiteit Gent pag. 29 Solvay / Solvin pag. 29 SolviCore pag. 30 Strategische Projectenorganisatie Kempen pag. 30 Triphase pag. 31 Universiteit Gent pag. 31 Unitron Group
In internationale ontwikkelingen krijgt de toepassing van waterstof steeds meer aandacht. Concreet wordt in Europa in de periode 2014-2020 voor 1,4 miljard geïnvesteerd in de implementatie van waterstof binnen de publiek-private organisatie “Joint Undertaking Fuel Cells & Hydrogen”. Hierbij ligt de focus op elektrisch rijden en op energieopslag van groene elektriciteit. Verder kondigen toonaangevende automotive spelers de introductie van personenauto’s en van bussen op waterstof aan en investeren energiebedrijven in demonstratieprojecten in energieopslag via waterstof.
Het project heeft ook geleid tot bijkomende Europese projecten: binnen het project HighVLOcity wordt bij Solvay in Antwerpen een tankstation gebouwd met restwaterstof waarbij 5 bussen zullen tanken en zullen rijden voor de openbare vervoersmaatschappij de Lijn in Antwerpen. Het tankstation bij Colruyt Group wordt, via het Europese project Don Quichote, uitgebreid met nieuwe technologie tot een volledige demonstratie van waterstof in een smart grid concept. Verder is waterstof door de Vlaamse overheid aangeduid als één van de perspectiefrijke topics van haar “Nieuw Industrieel Beleid”.
Dankzij het Interreg-project “Waterstofregio VlaanderenZuid-Nederland”, dat wordt gecoördineerd door WaterstofNet, heeft de regio zich sinds 2009 met meer dan 20 partijen gepositioneerd om tot de koplopers op gebied van implementatie van waterstof in Europa te behoren.
Deze resultaten leiden tot een uniek regionaal waterstofcluster van spelers uit de industrie, onderzoek en onderwijs in de regio Vlaanderen-Nederland, waarbij inmiddels ook wordt samengewerkt met spelers uit Keulen (Noord-Rijn-Westfalen) en Aberdeen (Schotland).
Het grensoverschrijdende programma met de focus op “duurzame waterstof”, “early market toepassingen” en “onderwijs” heeft concrete projecten gerealiseerd. Het betreft projecten als de grootste brandstofcelplant op restwaterstof ter wereld bij Solvay in Antwerpen, een waterstoftankstation met duurzame waterstof voor heftrucks bij de Colruyt Group in Halle, een heftruck met verbrandingsmotor op waterstof, een waterstoftankstation op de AutomotiveCampusNl in Helmond, een vuilniswagen met brandstofcel op waterstof, een bus met een nieuw concept van brandstofcel op waterstof, sloepen op waterstof, nieuwe ontwikkelingen bij zonnecellen voor directe productie van waterstof en een onderwijsluik voor waterstof op hogescholen en universtiteiten.
In deze brochure vindt u een overzicht van de projectresultaten van het Interreg-project en de daaraan gekoppelde vervolgprojecten. Hieruit blijkt dat het draagvlak voor waterstof in de regio is geactiveerd en dat de samenwerking leidt tot sterke resultaten, die ook elders in Europa worden opgemerkt. Zo heeft dit Interreg-project een finaleplaats weten te bemachtigen in het strijd rond de Europese ‘DG Regio Awards’.
De samenwerking leidt tot sterke resultaten
Wilt u als organisatie mee bouwen aan deze waterstofregio, dan nodigen we u graag uit om contact op te nemen met WaterstofNet, om zo het aanwezige regionale ecosysteem verder uit te breiden en bijkomende projectideeën, te ontwikkelen en realiseren.
Adwin Martens Directeur WaterstofNet vzw
Projecten
4
Het project ‘Waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland’ focust op drie specifieke domeinen: • duurzame waterstof • early-market toepassingen • onderwijs Deze drie speerpunten zijn vertaald in concrete projecten, zoals in onderstaande figuur schematisch is toegelicht. Op de volgende pagina’s vindt u de projecten en de betrokken partners met een beschrijving van hun rol in het project.
Tankstation duurzame waterstof in Vlaanderen Om waterstoftoepassingen te kunnen demonstreren is het noodzakelijk om waterstofinfrastructuur te hebben. Aangezien in Vlaanderen geen waterstoftankstation beschikbaar was, is er binnen dit project een verplaatsbaar waterstoftankstation geïnstalleerd. Het tankstation bestaat uit een waterstofgenerator (elektrolyse), gevoed door hernieuwbare elektriciteit (wind en zon) en water. De on-site geproduceerde waterstof wordt opgeslagen bij een druk van 350 bar en kan gebruikt worden als brandstof voor brandstofcellen en motoren in diverse toepassingen. Het tankstation is volledig gebouwd door Hydrogenics uit Oevel, in opdracht WaterstofNet, en heeft als locatie het distributiecentrum Dassenveld van Colruyt Group in Halle. Het tankstation is sinds februari 2012 in gebruik voor het tanken van heftrucks en personenauto’s.
IN CIJFERS
ONZE PARTNERS
Waterstofproductie: 30 Nm³/h Opslag: 50 kg Druk: 350 bar Twee containers 20 voet
Hydrogenics: Leverancier van het tankstation met productie, compressie, buffer, dispenser, koeling en communicatie. Colruyt Group: Gastheer en investeerder in logistieke en andere toepassingen.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? De footprint van de waterstofgenerator (elektrolyse + systeem) is gehalveerd ten opzichte van de vorige generatie waterstofgeneratoren.
5
Projecten
6
1MW Brandstofcelplant op restwaterstof Bij chloorproducent Solvin in de Antwerpse haven is de grootste brandstofcelplant op restwaterstof ter wereld gebouwd. De plant zet restwaterstof, een bijproduct van de chloorproductie, om in 1MW hoogwaardige elektriciteit. De plant is vooral bedoeld als testfaciliteit, om de duurzaamheid van de technologie aan te tonen en te verbeteren.
IN CIJFERS
ONZE PARTNERS
• 1MW (1,6MW Piek) elektriciteit gekoppeld aan 6kV Net • 168 stacks • 12 600 cellen (75 per stack) • 70 kilo waterstof per uur
Solvay (Be): Eigenaar van de plant Solvin (Be): Leverancier van de waterstof Nedstack (Nl): Leverancier brandstofcelsystemen MTSA (Nl): Systeemintegratie Solvicore (De): Leverancier componenten brandstofcel
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? Het is de grootste PEM brandstofcel op restwaterstof ter wereld, volledig samengesteld met Europese technologie.
De grootste PEM brandstofcel op restwaterstof ter wereld.
Waterstof uit zonne-energie In dit project is de directe productie van waterstof uit zonlicht onderzocht. Zonlicht wordt omgezet in elektrisch vermogen aan de hand van fotovoltaïsche cellen en vervolgens aangewend voor het splitsen van water in waterstof en zuurstof, met behulp van een electrolyzer. De mogelijkheden van het samenbrengen van de functionaliteiten van foto voltaïsche cellen en een electrolyzer in één structuur is onderzocht. Het onderzoek legde zicht toe op de ontwikkeling van halfgeleider structuren die zonlicht absorberen, en waarbij de opgewekte fotostroom onmiddellijk gebruikt wordt voor het splitsen van water in waterstof en zuurstof. De geproduceerde waterstof wordt opgevangen en gebruikt voor de opwekking van elektriciteit, met behulp van een brandstofcel. Het onderzoek heeft zich toegelegd op de fabricage van III-V halfgeleiders, en de optische, elektrische en chemische karakterisatie. Naast de ontwikkeling van halfgeleiderlagen voor directe foto electrolyse, zijn ook twee demonstratie set-ups gebouwd. De eerste demonstratie set-up bestaat uit een zonnevolger met concentrator spiegels met een oppervlakte van ongeveer 1 m². Deze zonnevolger laat toe om de beweging van de zon te volgen doorheen de dag en het zonlicht te concentreren op een fotovoltaïsch module. Een electrolyzer zet vervolgens het elektrisch vermogen om in waterstof. Waterstofgas wordt opgevangen in een opslagtank en kan worden aangewend voor de productie van elektrische energie aan de hand van een brandstofcel. In de tweede demonstratie set-up zijn de fotovoltaïsch cellen en electrolyzer vervangen door één III-V structuur met beide functionaliteiten. De demonstratie set-ups zijn ter beschikking gesteld van de onderwijspartners.
ONZE PARTNERS IMEC: Voert het onderzoek uit en bouwt de demonstratie set-ups.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? IMEC onderzoekt specifieke III-V halfgeleiders, die gebruikt kunnen worden voor foto-elektrolyse, met oog op optimalisatie van het rendement en van de levensduur van de materialen.
7
Projecten
8
Heftruck met motor op waterstof In dit project is de oorspronkelijke motor van een vierwiel heftruck, type RX70 van het merk Still, met voorwielaandrijving met elektro/lpg aandrijving met hybride technologie, omgebouwd tot een motor op waterstof en is een waterstoftank geïntegreerd. Na ombouw is het toestel gekeurd en ter beschikking gesteld aan Colruyt Group voor het uitvoeren van een uitgebreid testprogramma op de site in Halle. De heftruck is meer dan 500 uren getest. De innovatie binnen dit project situeert zich vooral op het vlak van het ontwikkelen, implementeren en testen van nieuwe besturingssoftware.
IN CIJFERS
ONZE PARTNERS
Heftruck: Still, RX70 Ombouw: M otor van LPG naar waterstof Opslag waterstof: 350 bar, 4 kg, 1 tank
Blue Planet Hydrogen: Ombouw motor, integratie waterstofopslag, keuringen, vergunningen, testprogramma.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? Optimaliseren van hardware en besturingssoftware bij de ombouw van een LPG-motor naar een waterstofmotor.
Tankstation duurzame waterstof in Zuid-Nederland Om waterstoftoepassingen te kunnen demonstreren is het noodzakelijk om waterstofinfrastructuur te hebben. Aangezien in Zuid-Nederland geen waterstoftankstation beschikbaar was, is er binnen dit project een verplaatsbaar waterstoftankstation geïnstalleerd. Het tankstation bestaat uit een waterstofgenerator (elektrolyse) gevoed door elektriciteit en water. De on-site geproduceerde waterstof wordt opgeslagen bij een druk van 350 bar en kan worden gebruikt als brandstof voor brandstofcellen en motoren in diverse toepassingen. Het tankstation is in opdracht van WaterstofNet gebouwd door Ballast Nedam IPM, waarbij de waterstofgenerator (elektrolyse) werd geleverd door Hydrogenics. De locatie van het tankstation is de AutomotiveCampusNl in de gemeente Helmond. Ondertussen wordt, eveneens binnen het Interreg-project, het tankstation uitgebreid naar 700 bar, zodat ook personenauto’s kunnen worden getankt.
IN CIJFERS
ONZE PARTNERS
Waterstofproductie: 30 Nm³/h Opslag: 50 kg Druk: 350 bar en 700 bar
Ballast Nedam IPM: Leverancier van het tankstation met productie, compressie, buffer, dispenser, koeling en communicatie. Hydrogenics: Leverancier van de waterstofgenerator. AutomotiveCampusNL in de gemeente Helmond: Locatie.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? Het tankstation is zowel met 350 als met 700 bar uitgerust.
9
Projecten
10
Vuilniswagen met brandstofcel op waterstof In dit project is de elektrische aandrijflijn van een DAF CF FA vrachtwagen uitgebreid met een brandstofcel. De vrachtwagen wordt momenteel gebruikt als vuilniswagen door afvalverwerker Cure. Aangezien vuilniswagens bijna uitsluitend in dichtbewoonde gebieden rijden, is het belangrijk dat deze voertuigen zero-emissie worden uitgevoerd. Indien een batterijelektrische vuilniswagen wordt gebruikt is de actieradius beperkt tot 200 km, terwijl de vuilniswagen met brandstofcel berekend is op een actieradius van 400 km. Op vlak van aandrijving wordt een brandstofcel met een elektrisch vermogen van 30 kW gecombineerd met een Lithium-Ion batterijpakket van 144 kWh en een waterstofverbruik van 6 – 9 kg waterstof per 100 km.
IN CIJFERS
ONZE PARTNERS
Testplatform: DAF CF 75 FA Aandrijflijn: Brandstofcel Nedstack (30 kW) en Li-Ion batterij van 144 kWh Waterstofopslag: 350 bar Actieradius: 400 km
E-Trucks Europe: Ombouw, vergunningen, systeemintegratie Nedstack: Leverancier brandstofcel Triphase: Energiemanagement voertuig
Waterstof in het onderwijs Een achttal onderwijsinstellingen uit de regio Vlaanderen/ Zuid-Nederland ontwikkelden gezamenlijk interactieve, multimediale onderwijsmodules. De modules behandelen de waterstoftechnologie in diverse aspecten zoals productie, opslag, toepassingen, veiligheid en transitie. De modules worden op verschillende manieren ingepast binnen het reguliere onderwijsprogramma.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? In het project is de eerste vuilniswagen met brandstofcel als range-extender ontwikkeld.
Verder hebben de onderwijsinstituten, dankzij het waterstofregio-project, ook praktijkvoorzieningen kunnen aanschaffen. Zo krijgen de studenten de kans om, naast het theoretisch gedeelte, ook praktische ervaringen op te doen met de diverse waterstoftechnologieën.
IN CIJFERS • 8 samenwerkende onderwijsinstellingen uit Vlaanderen en Zuid-Nederland • 12 interactieve multimediale internetmodules • 8 verschillende praktijkvoorzieningen
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? Dankzij de intensieve samenwerking en kennisdeling tussen de verschillende onderwijsinstituten in Vlaanderen en Nederland, is een interactief onderwijspakket uitgewerkt, dat wordt geïntegreerd in het lessenpakket van de technische studierichtingen en wordt geïllustreerd aan de hand van praktijkopstellingen.
11
Projecten
12
Weco sloep De WECO 635 is een sloep voor verhuur in Zeeland voor recreatieve toepassingen. Initieel was de sloep met een dieselelektrische voortstuwing beschikbaar, waarbij de energie opgeslagen is in batterijen. Om de autonomie van de sloep te verhogen is in dit project de WECO uitgebreid met een range extender op basis van een met waterstof gevoede brandstofcel. Deze waterstof aangedreven sloep biedt interessante marktperspectieven voor sloepen tussen 6 en 11 meter lang. Het einddoel is een module te ontwikkelen om zo efficiënt mogelijk de batterij en brandstofcel aan te sturen en het veiligheidssysteem te integreren. Het functioneren van een brandstofcel op een sloep in alle weersomstandigheden zal worden nagegaan.
IN CIJFERS
ONZE PARTNERS
Vaartuig: spitgat sloep, 6,35 m x 2,30 m x 0,55 m (L x B x D) Klassieke drijflijn: 11 kW diesel met 2,2 elektromotor met batterij (48 V, 55 Ah) Te ontwikkelen drijflijn: PEM-brandstofcel (2 – 5 kW) Opslag waterstof: 350 bar
UNITRON: Engineering, bouw en installatie. DutchCell: Engineering reliability, availability, safety, certificering, keuring.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? Doelstelling is dat met waterstof als energiedrager deze WECO-sloep een vaarautonomie van één week in combinatie met ‘zero-emissie’ kan realiseren, wat volledig past in de doelstellingen op vlak van recreatief varen in de provincie Zeeland.
Hydrogen Xperiance (HX) De Hydrogen Xperiance (HX) is een rondvaartsloep van het type ‘Vlet 700’. Reeds eerder is de sloep uitgerust met een brandstofcel op waterstof, maar in dit project is de aandrijving gemodificeerd naar de laatste stand van techniek. Onder andere de modernisering naar industriële standaarden van stuursysteem, elektronica en bekabeling en de ombouw van de waterstofopslag zijn onderdeel van dit project. Belangrijk is dat het vaartuig als testplatform in de provincie Zeeland zal worden getest, zodat de resultaten kunnen worden vertaald naar bijkomende toepassingen in de regio.
IN CIJFERS
ONZE PARTNERS
Vaartuig: Vlet 700, 7,26 m x 2,30 m x 0,60 m (L x B x D) Te ontwikkelen drijflijn: PEM-brandstofcel (1,2 – 2 kW), accu’s (48 V, 230 Ah) Opslag waterstof: 200 bar, 4 flessen van 30 liter (watervolume)
UNITRON: Engineering, bouw en installatie. DutchCell: Engineering reliability, availability, safety, certificering, keuring.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? Doelstelling is de haalbaarheid van waterstof voor maritieme toepassingen te illustreren.
13
14
Projecten
Vervolgprojecten
Bus met brandstofcel op waterstof In dit project is een 12 meter lange Citea-E bus omgebouwd naar een voertuig met brandstofcel-aandrijving op waterstof. Hierbij werd de waterstofaanpassing in een innovatief modulair concept ontwikkeld, waarbij is gebruikt gemaakt van Europese technologie. De modulaire opzet biedt interessante mogelijkheden op het vlak van inwisselbaarheid met andere aandrijftechnologieën, standaardisatie en te ontwikkelen uitrol van tankinfrastructuur. Binnen dit project zal de bus 10.000 km als testplatform worden gebruikt.
IN CIJFERS Bus: Citea-E, 12 m, 200 km actieradius Drijnlijn: Brandstofcel, batterijen Waterstofopslag: 25 kg
Nieuw Industrieel Beleid Waterstof in Vlaanderen Dit project, dat wordt uitgevoerd in opdracht van het Agentschap Ondernemen, is een studieopdracht binnen het programma “Nieuw Industrieel Beleid’ van de Vlaamse overheid. Vlaanderen heeft - op vlak van waterstof - een aantal unieke technologiebedrijven, die goed verdeeld zijn over de waardeketen van de productie van waterstof tot het eindgebruik. Deze studie houdt in dat voor de segmenten ‘openbaar vervoer’, ‘logistieke toepassingen’ en ‘energieopslag met waterstof’ industriële clusters worden uitgewerkt.
ONZE PARTNERS APTS en VDL Bus & Coach: Ter beschikking stellen van Citea platform en integratie brandstofcelsysteem. Hydrogenics (D): Leverancier brandstofcel en waterstofopslag. SolviCore (D): Leverancier MEA’s brandstofcel.
WAT MAAKT DIT PROJECT BIJZONDER? Het modulaire concept en de inzet van Europese brandstofceltechnologie.
WaterstofNet voert deze studie uit.
Don Quichote Waterstof in een smart-grid omgeving Het project Don Quichote, goedgekeurd binnen de Joint Undertaking Fuel Cells and Hydrogen, omvat de benchmark en demonstratie van waterstof binnen een smartgridomgeving, gebaseerd op een uitbreiding van het bestaande waterstoftankstation van WaterstofNet bij Colruyt in Halle (zie pagina 5). Het heeft volgende doelstellingen: • Benchmark van alkalische elektrolyse en PEM-elekrolyse, beide met een capaciteit van 30 Nm³/h • Benchmark van membraancompressor en elektrochemische compressor, beide met een einddruk van 450 bar • Demonstratie van gebruik van waterstof in logistieke toepassingen (o.a. heftrucks) en/of in een brandstofcel (100 kW) WaterstofNet organiseert het projectmanagement, de evaluatie en communicatie rond het project.
15
16
Vervolgprojecten HighVLOcity Vijf bussen op restwaterstof in Antwerpen Het project HighVLOcity, goedgekeurd binnen de Joint Undertaking Fuel Cells and Hydrogen, omvat de demonstratie van 14 brandstofcelbussen op waterstof in drie regio’s in Europa: • Antwerpen : 5 bussen van Van Hool worden geëxploiteerd door De Lijn en tanken restwaterstof bij een binnen het project gebouwd tankstation bij Solvay. • San Remo : 5 bussen van Van Hool worden geëxploiteerd door Riviera Transporti, waarbij de waterstofbussen als alternatief worden vergeleken met het bestaande trolleybusnetwerk. • Aberdeen : 4 bussen van Van Hool worden geëxploiteerd door Aberdeen City Coach, waarbij de waterstofbussen gevoed worden met waterstof, geproduceerd via elektrolyse uit windenergie. WaterstofNet organiseert de evaluatie en communicatie rond de brandstofcelbussen in Vlaanderen. De bussen in Antwerpen worden in het eerste kwartaal van 2014 in bedrijf genomen. www.highvlocity.eu
17
Partners van WaterstofNet in Vlaanderen/Zuid-Nederland 1 WaterstofNet vzw 2 APTS 3 AutomotiveCampusNL 4 Avans Hogeschool 5 Ballast Nedam International Project Management 6 Blue Planet Hydrogen 7 NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM) 8 Colruyt Group 9 Driven by Helmond 10 Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) 11 E-Trucks Europe 12 Fontys Hogeschool Engineering 13 HZ University of Applied Sciences 14 Hogeschool Zuyd 15 Hydrogenics Europe NV 16 Imec 17 Karel de Grote-Hogeschool 18 Katholieke Hogeschool Kempen (KCE) 19 Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) 20 MTSA Technopower 13 21 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. 28 22 22 Power-Link, Universiteit Gent 23 Solvay / Solvin 24 SolviCore (Duitsland) 27 25 Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw 26 Triphase 27 Universiteit Gent 28 Unitron Group
10
5 20 4
7
25 1 6 17 23
18 15 26
8
16
21
3 12
2
9
11
19 14
18 WaterstofNet APTS
AutomotiveCampusNL 19 Avans Hogeschool WaterstofNet vzw WaterstofNet treedt op als katalysator van waterstofprojecten voor Vlaamse en Zuid-Nederlandse bedrijven en kennisinstellingen en heeft als doel de regio uit te bouwen tot een vooraanstaande waterstofregio in Europa. Hierbij zet het maximaal in op het gebruik van regionale/ Europese
AutomotiveCampusNL
technologie.Concreet ontwikkelt WaterstofNet in directe samenwerking met de industrie innovatieve
Contact WaterstofNet vzw www.waterstofnet.eu Contactpersoon Adwin Martens Directeur T +32 14 711 134 M +32 499 54 67 82 E
[email protected] Adres Campus Blairon 711 2300 Turnhout België
demonstratieprojecten rond duurzame waterstofinfrastructuur en early-market toepassingen en
De AutomotiveCampusNL is de nationale en internationale hotspot, ontmoetingsplek en vesti-
bouwt het opleidingsprogramma’s uit.
gingslocatie op het gebied van automotive. Deze locatie in de Brainport regio Eindhoven biedt een aantrekkelijke leer- en werkomgeving, state of the art technologische faciliteiten en flexibele
Voortvloeidend uit de coördinatie van het Interreg-project “Waterstofregioproject Vlaanderen /
huisvestingsconcepten.
Contact
De rol van uw organisatie in het waterstofregioproject:
AutomotiveCampusNL www.AutomotiveCampusNL.com
Zuid-Nederland” is WaterstofNet momenteel actief betrokken bij nieuwe regionale en Europese projecten rond waterstofprojecten, die de omvang van het huidige Intereg-project overstijgen.
Een van de eerste waterstoftankstations in Nederland wordt geplaatst op AutomotiveCampusNL. Met het waterstoftankstation wordt AutomotiveCampusNL aantrekkelijker voor nieuwe bedrijven die zich bezig houden met waterstoftechnologie. De toepassing van waterstoftechnologie past helemaal
De partners van WaterstofNet in Vlaanderen Zuid-Nederland
binnen de focusgebieden van de innovatieve Nederlandse automotive sector en sluit goed aan bij de bestaande en nieuwe proeftuinen op de Campus. Met deze ontwikkeling worden de faciliteiten binnen AutomotiveCampusNL verder uitgebreid. Het station zal in eerste instantie gebruikt worden voor een proeftuin voor onderzoek en ontwikkeling voor bussen en vrachtwagens. De semi-permanente faciliteit biedt de flexibliteit om, als het gebruik
APTS
Advanced Public Transport Systems B.V.
toeneemt, het station te verplaatsen naar een beter toegankelijke openbare locatie en geschikt te maken voor het tanken van personenauto’s.
Contactpersoon Manon Nijs Communicatie & PR T +31 492 – 562 500 M +31 6 - 22400483 E
[email protected] Adres Steenovenweg 1 5700 MC Helmond Nederland Sociale media F www.facebook.com/ AutomotiveCampusNL.Helmond T www.twitter.com/AutoCampus_NLD
Advanced Public Transport Systems (APTS) B.V. is een onderdeel van de VDL Groep. APTS is gevestigd op de Automotive Campus in Helmond en is gespecialiseerd in de ontwikkeling en productie van hoogwaardige openbaar vervoer concepten, met de nadruk op alternatieve brandstoffen en
Contact APTS www.apts-phileas.com Contactpersoon Ruud Bouwman Director T +31 (0)492-562374 M +31 (0)6-21891036 E
[email protected] Adres Steenovenweg 1 5708 HN Helmond Nederland
Avans Hogeschool
aandrijfsystemen. Het eerste project van APTS dateert uit het begin van de jaren negentig.
Academie voor de Technologie van Gezondheid en Milieu
APTS verkoopt, ontwikkelt en bouwt prototypes, test en homologeert innovatieve en duurzame
Activiteiten:
voertuigen voor toepassing in het openbaar vervoer. APTS faciliteert bij het integreren van het
• Hoger beroepsonderwijs
openbaar vervoer concept in een totaalsysteem. Dat wil zeggen inclusief infrastructuur, haltes,
• Onderwijs over duurzame energie, energieconversies, waterstof uit biomassa / algen
informatiesystemen etc. Avans Hogeschool, met name de Academie voor de Technologie van Gezondheid en Milieu (ATGM) In 2011 heeft APTS 4 fuel cell hybride Phileas bussen in 18 meter uitvoering aan Keulen en
heeft als één van de speerpunten aandacht voor de biobased economy, en voor ATGM specifiek
Amsterdam geleverd.
biobased chemistry, d.w.z. het maken van chemische producten uit hernieuwbare biologische grondstoffen in plaats van uit fossiele materialen.
De rol van APTS in het waterstofregioproject APTS heeft, in samenwerking met Hydrogenics, een uniek brandstofcelsysteem ontwikkeld dat
De rol van AVANS Hogeschool in het waterstofregioproject:
geïntegreed is in een 12 meter lange CITEA-bus van VDL Bus & Coach. De modulaire opzet biedt
Eén van de producten die vanuit biologisch materiaal geproduceerd zou kunnen worden is water-
interessante mogelijkheden op het vlak van inwisselbaarheid met andere aandrijftechnologieën,
stofgas (H2). In biologische waterstofproductie liggen aanknopingspunten om waterstof op een
standaardisatie en te ontwikkelen uitrol van tankinfrastructuur.
duurzame manier te produceren, vanuit biomassa of via biologische fotokatalyse. De participatie van Avans Hogeschool in het project waterstofregio Vlaanderen / Zuid-Nederland biedt goede mogelijkheden voor het opstarten van werk aan biologische waterstofproductie voor onderzoek (lectoraten) en onderwijs (m.n. de minoren biotechnologie en duurzame technologie).
Contact Avans Hogeschool www.avans.nl Contactpersoon Wilfred Kleinjan docent milieutechnologie T +31 (0)76-5250389 M +31 (0)6-15257570 E
[email protected] Adres Lovensdijkstraat 61 4818 AJ Breda Nederland Sociale media F www.facebook.com/ESSETavans T twitter.com/ESSETAvans
20 Ballast Nedam International Blue Planet Hydrogen
Ballast Nedam International Project Management Contact Ballast Nedam IPM www.bnipm.nl www.ballast-nedam.nl Contactpersoon Wouter van der Laak Manager ‘New Fuels’ A Ballast Nedam IPM T +31 (0)34-5639250 M +31 (0)6-20943104 E
[email protected] Adres Nijverheidsstraat 12 4143 HM Leerdam Nederland
Ballast Nedam ontwikkelt, engineert, realiseert en onderhoudt infrastructurele projecten, gericht op de productie en levering van energieproducten t.b.v het wegverkeer. Het initieert en ontwikkelt inno-
BOM 21 Colruyt Group
NV Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (NV BOM)
vatieve infrastructurele projecten in het kader van de transitie naar een duurzame samenleving.
De NV BOM is een regionale streekontwikkelingsorganisatie met als doel de bedrijvigheid en
Ballast Nedam is nauw betrokken bij innovatieve projecten, gericht op het toepasbaar maken en
werkgelegenheid in de regio te bevorderen. Dit doet ze door de structurele verhoging van de
beschikbaar stellen van energie uit natuurlijke bronnen zoals: zon, wind en water t.b.v het wegverkeer.
R&D-inspanningen van MKB/KMO’s te bewerkstelligen, in lijn met de doelstellingen van de Lissabonagenda en met de beleidsnota’s van Ministerie en Provincie als input.
De rol van Ballast Nedam IPM in het waterstofregioproject: Ballast Nedam IPM heeft voor het waterstoftankstation, dat gebouwd is op de AutomotiveCampusNL in
De rol van de BOM in het waterstofregioproject:
de gemeente Helmond, het waterstofvulstation ontwikkeld en gerealiseerd. Verder heeft Ballast Nedam
De BOM ontwikkelt, in samenwerking met Bicore, een netwerk van Zuid-Nederlandse ondernemers
IPM ook gezorgd voor het waterstofvulpunt voor maritieme toepassingen in Zeeland.
en onderzoekers, met oog op de gezamenlijke realisatie van waterstof- en brandstofcelprojecten.
Contact Brabantse Ontwikkelings Maatschappij (BOM) www.bom.nl Contactpersoon Marc de Haas Programmamanager Elektrisch Rijden & Smartgrids T +31 (0) 88 83 111 59 M +31 (0)6-526 33 598 E
[email protected] Adres Goirleseweg 15 5026 PB Tilburg Nederland
Contact Blue Planet Hydrogen www.blueplanethydrogen.com Contactpersoon Mark Pecqueur technical develoment manager M + 32 (0)476/40.87.44 E mark.pecqueur@ blueplanethydrogen.com Adres Sint-Aldegondiskaai 18 2000 Antwerpen België Sociale media F www.facebook.com/pages/ Blue-Planet-Energy-NV/ 249840148388943 T @BluePlanetEnerg
Blue Planet Hydrogen
Colruyt Group
Blue Planet Hydrogen brengt duurzame zero-emissie mobiele energie op de markt door de inzet van
De hoofdactiviteit van Colruyt Group is retail. De missie van Colruyt Group is in retail samen duur-
waterstofverbrandingsmotoren voor auto’s, openbaar vervoer en off-road voertuigen.
zaam meerwaarde creëren door waardengedreven vakmanschap.
Het bouwt waterstofmotoren in diverse mobiele en stationaire toepassingen en biedt sleutel op de deur oplossingen voor bedrijven die willen starten met waterstofverbrandingsmotoren in zowel
De rol van Colruyt Group in het waterstofregioproject:
mobiele als stationaire toepassingen.
Colruyt Group heeft één van zijn distributiecentra Dassenveld in Halle ter beschikking gesteld voor de installatie van een waterstoftankstation.
De rol van Blue Planet Hydrogen in het waterstofregioproject: Blue Planet Hydrogen heeft - in het kader van de logistieke demonstratieprojecten - een heftruck
Dit station werd gebouwd in kader van het waterstofregioproject en zal onder meer gebruikt worden
“Still RX 70” omgebouwd naar waterstof. De heftruck wordt ingezet in het logistieke centrum van
voor een uitgebreide testcase van minimum anderhalf jaar met heftrucks op waterstof. Via hernieuw-
Colruyt Group in Halle.
bare energiebronnen wind en zon, wordt groene waterstof via elektrolyse opgewekt en opgeslagen in de gasbuffer bij 350 bar. De heftrucks op waterstof zullen rechtstreeks aan het station kunnen tanken. Aansluitend op dit project startte Colruyt Group, in samenwerking met WaterstofNet en Hydrogenics, in januari 2012 met een MIP-studie (Milieu en energietechnologie Innovatie Platform) over het potentieel van waterstof als duurzame energiedrager. Bedoeling van deze MIP-studie is om aan te tonen hoe waterstof kan gebruikt worden bij een optimale afstemming van on-site productie en -verbruik van hernieuwbare energie. De buffercapaciteit van waterstof speelt in deze evaluatie een grote rol en zal mee worden onderzocht. Tevens werkt Colruy Group – binnen het Europees project Don Quichote – mee aan de uitbreiding van het tankstation binnen een smart-grid omgeving.
Contact Colruyt Group www.colruytgroup.com Contactpersoon Ulrich Dammans Projectingenieur Energie Milieu & Technieken T +32 (0)2/360.140 E
[email protected] Adres Edingensesteenweg 196 1500 Halle België
22 Driven by Helmond ECN
E-Trucks Europe 23 Fontys
Driven, Helmond City of Smart Mobility Helmond is één van de vier steden die een waterstoftankstation krijgen. Gemeente Helmond, Bouwbedrijf Van de Ven en AutomotiveCampusNL leverden een geschikte locatie voor het flexibele
Contact Driven, Helmond City of Smart Mobility Gemeente Helmond www.drivenbyhelmond.nl Contactpersoon Inez van Poppel Assistent Projectleider Automotive T +31 492-587848 M +31 6-13309052 E
[email protected] Bezoekadres Weg op den Heuvel 35, 5701 NV Helmond Postadres Postbus 950, 5700AZ Helmond
E-Trucks Europe
semi-permanente station wat in de toekomst kan worden verplaatst naar een beter toegankelijke openbare locatie.
E-Trucks Europe ontwikkelt en commercialiseert een volledig elektrische aandrijflijn voor zware voertuigen tot 22 ton. Deze aandrijflijn is best geschikt voor het aandrijven van vrachtwagens actief in
De rol van de gemeente Helmond in het waterstofregioproject:
het stadsvervoer zoals bijvoorbeeld vuilniswagens, sleepwagens en voertuigen voor stadsdistributie,
Living Lab: Als stad wil Helmond een proeftuin zijn, maar vooral ook een aanjager die continue voor-
omwille van de vele start- en stop bewegingen en de beperking van hun dagelijks afgelegde afstand.
uit blijft kijken op zoek naar kansen op het gebied van slimme en innovatieve mobiliteit. Onder Driven
De aandrijflijn kan ingebouwd worden in bestaande voertuigen (retrofit) en in nieuwe voertuigen.
bundelt de gemeente slimme en duurzame oplossingen die snel, schoon én veilig zijn. De realisatie
Door de afwezigheid van emissies en lawaai bij een volledig elektrisch aangedreven voertuig, is het
van het waterstoftankstation op AutomotiveCampusNL ligt helemaal in lijn met bestaande en nieuwe
voordeel van stadsapplicaties vanzelfsprekend. E-Trucks Europe voorziet ook voertuigen van een
proeftuinen en demonstratietrajecten rondom slimme en duurzame mobiliteit.
waterstof aangedreven range extender op de aandrijflijn, met als doel de actieradius te vergroten enerzijds en het batterijpakket te sparen anderzijds.
Extra duurzaam: Met het Waterstofstation wordt Helmond nog aantrekkelijker voor nieuwe bedrijven die zich bezig houden met waterstoftechnologie. Toepassing van waterstoftechnologie past helemaal
De rol van E-trucks Europe in het waterstofregioproject:
binnen de focusgebieden van de innovatieve Nederlandse automotive sector. Met deze ontwikkeling
In het waterstofregioproject heeft E-trucks samen met Triphase, een met waterstof aangedreven
worden de faciliteiten binnen AutomotiveCampusNL verder uitgebreid.
range-extender ontwikkeld. Een vuilniswagen van Cure is met de range-extender uitgerust en wordt actief ingezet bij de vuilnisophaling in de regio Eindhoven.
Sociale media F Driven by Helmond T @drivenbyhelmond
Contact E-Trucks Europe www.e-truckseurope.com Contactpersoon Flip Bamelis projectleider T +31 40 2012636 M +32 476 555509 E
[email protected] Adres Balendijk 221 3920 Lommel België Heijerstraat 7 5563 BM Westerhoven Nederland
Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) Contact Energieonderzoek Centrum Nederland www.ecn.nl Contactpersoon Marcel Weeda Project Manager / Senior Researcher T +31 (0)224 56 44 95 E
[email protected] Adres Westerduinweg 3 1755 LE Petten Nederland Sociale media T @ecn
ECN ontwikkelt, met en voor de markt, kennis en technologie die een transitie naar een duurzame energiehuishouding mogelijk maken. Hierbij richt ECN zich op energiebesparing, windenergie, zonneenergie, biomassa en schone inzet van fossiele brandstoffen. Naast technologie vormen beleid,
Fontys Hogeschool Engineering
beleidsinstrumenten, markten, ramingen, verkenningen, consumentengedrag en publieke acceptatie van energie-innovaties onderwerp van onderzoek en analyse.
Fontys Hogeschool Engineering is een instituut van Fontys Hogescholen, één van de grootste
Met ruim 500 toegewijde medewerkers en een hoogwaardige R&D infrastructuur staat ECN garant
hoger onderwijsinstellingen van Nederland. Fontys biedt ruim 100 bachelor-opleidingen in de
voor gedegen onderzoek aan innovatieve energietechnologie en ontwikkeling van zorgvuldige
varianten voltijd, deeltijd, duaal en in-service. Cursussen en trainingen worden vooral in Zuid-
beleidsadviezen voor een duurzame, betrouwbare en betaalbare energiehuishouding.
Nederland aangeboden. Naast onderwijs legt Fontys zich ook - met 41 lectoraten - toe op onderzoek, kennisinnovatie en contractactiviteiten. Fontys Engineering omvat de bacheloropleidin-
De rol van ECN in het waterstofregioproject:
gen Elektrotechniek, Werktuigbouwkunde en Mechatronica en een lectoraat Mechatronica.
ECN heeft meer dan 15 jaar ervaring in waterstof en brandstofcellen en binnen het waterstofregio project staat ECN in voor de ontwikkeling van een plan voor de uitrol van waterstofinfrastructuur in de
De rol van Fontys in het waterstofregioproject:
regio tot 2030 (1); het doen van ketenanalyses (energie, emissies) voor waterstoftoepassingen in het
Fontys Hogeschool Engineering participeert in de onderwijsgroep van het waterstofregiopro-
project (2) en de evaluatie van de demonstratie-activiteiten binnen het project(3).
ject. Delen van het -binnen het onderwijsluik opgestelde- onderwijspakket zijn door Fontys mee getoetst en vertaald naar cursusmateriaal voor opleidingstrajecten. Tegelijkertijd implementeert Fontys Hogeschool Engineering diverse practica en demonstratie-opstellingen zoals zonnecellen, brandstofcellen en de opwekking en opslag van waterstof. Een deel van het demonstratiemateriaal rond waterstof kon dankzij het waterstofregioproject worden aangekocht.
Contact Fontys Hogescholen Engineering www.fontys.nl Contactpersoon Jan Verdonschot Docent T +31 (0)8850 71441 M +31 (0)8850 71441 E
[email protected] Adres Rachelsmolen 1 5612 MA Eindhoven Nederland
24
Hogeschool Zeeland Hogeschool Zuyd
Hydrogenics Europe NV 25 Imec
HZ University of Applied Sciences
Lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen In het lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen bundelen 4 academies van Hogeschool Zeeland hun toegepast onderzoek. Het lectoraat slaat door praktijkgericht onderzoek de brug tussen
Hydrogenics Europe NV
nieuwe kennis en nieuwe toepassingen in de innovatieve bedrijfspraktijk. Studenten van verschil-
Contact HZ University of Applied Sciences Lectoraat Duurzaam Innoveren en Ondernemen www.hz.nl Contactpersoon P.J. (Pieter) Vollaard Associate lector T +31 (0)118-489472 M +31 (0)6-20247996 E
[email protected] Adres Edisonweg 4 4382NW Vlissingen Nederland
lende opleidingen werken met experts aan de kennisvragen van bedrijven en organisaties in de
Hydrogenics Europe NV, gelegen in Oevel, Westerlo, heeft een lange traditie in het ontwerp en de
regio. Er zijn 3 onderzoeksprogramma’s: sociaal-maatschappelijk (demografische ontwikkelingen,
bouw van waterelectrolyseurs. De electrolyseurs, bekend onder de merknaam HySTAT®, worden
krimp, vergrijzing), technisch-economisch (bio-based economy, energietransitie en maintenance) en
wereldwijd ingezet in industriële en hernieuwbare energie toepassingen. De HySTAT® is een
valorisatie (high performance incubator en open innovatie studio). In het onderwijs aan de engi-
geavanceerd en sterk geautomatiseerd toestel dat zich onderscheidt met een hoge efficiëntie en
neeringopleidingen van HZ vervult waterstof een belangrijke rol als energiedrager in de duurzame
betrouwbaarheid. De afnemers van de producten en diensten van Hydgenics Europe NV zijn bedrij-
energievoorziening van de toekomst.
ven zoals Line, Air Liquide, Siemens en Altom.
De rol van HZ University in het waterstofregioproject:
Hydrogenics Europe NV, dat een 60-tal werknemers telt, is een dochteronderneming van het
HZ was binnen het waterstofregioproject betrokken bij de ontwikkeling, toetsing en invoering van de digi-
Canadese Hydrogenics waar brandstofcellen worden gebouwd voor mobiele en stationaire toepas-
tale onderwijsmodule over waterstof. In de opleiding Energie- en ProcesTechnologie maakt de lesmodule
singen. Hydrogenics kan dus totaaloplossingen aanbieden voor een waaier van applicaties.
structureel onderdeel uit van het curriculum. Praktijkopdrachten in deze opleiding en die van Maritiem Officier aan het Maritiem Instituut De Ruyter leveren aanvullende kennis uit de beroepspraktijk. HZ wil de
De rol van Hydrogenics Europe NV in het waterstofregioproject:
kennis over de kansen en uitdagingen van waterstoftoepassingen in de regio verspreiden en bedrijven in
Hydrogenics Europe NV heeft voor dit project een compleet waterstoftankstation ontworpen en
hun mogelijkheden op dit gebied stimuleren.
gebouwd. Het waterstoftankstation bestaat uit een HySTAT® 30, een compressor unit, een 3-bank
Contact Hydrogenics Europe NV www.hydrogenics.com Contactpersoon Roel De Maeyer Sales Director T +32 14 462 132 E
[email protected] Adres Nijverheidsstraat 48C 2260 Oevel België
opslagsysteem en een tankzuil. Het geheel is geleverd in 2 X 20 voet containers en volledig geintegreerd op de site van Colruyt Group. Het tankstation kan tot 65 kg waterstof per dag produceren.
Hogeschool Zuyd
Ook voor het tankstation in Zuid-Nederland heeft Hydrogenics de electrolyseur geleverd.
Hogeschool Zuyd is een Euregionale kennispoort voor hoger beroepsonderwijs met voltijd-, deeltijd-, duaal- en contractonderwijs. Circa vijftig bachelor- en masteropleidingen, zestien lectoraten en kenniskringen voor toegepast onderzoek, zijn georganiseerd binnen 10 Kenniscentra. De domeinen waarbinnen deze Kenniscentra werken zijn Economie en Talen, Sociale Studies, Gezondheidszorg,
Imec
Kunsten, Onderwijs, Techniek en Informatica. Met 15.000 studenten en 1.750 medewerkers in Heerlen, Maastricht en Sittard behoort Zuyd tot de grote hogescholen van Nederland.
Contact Hogeschool Zuyd www.hszuyd.nl Contactpersoon Jack Theunisz Projectmanager T +31 (0)45 4006165 M +31 (0)6 24585680 E
[email protected] Bezoekadres Nieuw Eyckholt 300 6419 DJ Heerlen Nederland Postadres Postbus 550 6400 AN Heerlen Nederland
Imec verricht onderzoek dat tot de wereldtop behoort in het domein van nano-elektronica en nanotechnologie. Het onderzoekscentrum telt meer dan 1.900 medewerkers waarvan meer dan
Binnen de afdeling Techniek is ook aandacht voor waterstof. Hogeschool Zuyd participeert aan het
500 industriële residenten en gastonderzoekers. Imec’s onderzoek wordt toegepast in de betere
Interreg-project “Waterstofregio” en aan de “Shell Eco Marathon” met een “Waterstofauto”.
gezondheidzorg, slimme elektronica, hernieuwbare energie en veiliger transport.
De rol van Hogeschool Zuyd in het waterstofregioproject:
De rol van IMEC in het waterstofregioproject:
Hogeschool Zuyd heeft het onderwijsluik van het project gecoördineerd en heeft diverse onder-
Imec onderzocht de productie van waterstof met behulp van zonlicht. Zonlicht werd omge-
wijsmodules voor het interactief onderwijsprogramma rond waterstof ontwikkeld. Verder heeft
zet in elektrisch vermogen aan de hand van fotovoltaïsche cellen en vervolgens aangewend
Hogeschool Zuyd, dankzij het project, praktijkopstellingen aangekocht en in gebruik genomen
voor het splitsen van watermoleculen met behulp van een electrolyzer. Imec onderzocht de
(in het systeem “zonnecellen-waterstofproductie-waterstofopslag en waterstofverbruik”).
mogelijkheden van het samenbrengen van de functionaliteiten van fotovoltaïsche cellen en een electrolyzer in één structuur en heeft twee demonstratie set-ups gebouwd.
Contact imec www.imec.be Contactpersoon Ruben Lieten Associate researcher T +32 16 28 8789 E
[email protected] Adres Kapeldreef 75 3001 Leuven België Sociale media F www.facebook.com/pages/ IMEC/48799938690 T @katrienmarent
26 Karel de Grote-Hogeschool Thomas More Kempen
Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) 27 MTSA Technopower
Karel de Grote-Hogeschool, Katholieke Hogeschool Antwerpen vzw Met meer dan 10.000 studenten en ongeveer 1000 medewerkers is de Karel de GroteHogeschool de grootste hogeschool in Antwerpen. De KdG Hogeschool biedt meer dan 100 studietrajecten aan in 13 campussen, van Juweelontwerp tot Vroedkunde en van
Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim)
Autotechnologie tot Financie- en Verzekeringswezen. Vooruitgang, innoveren en engagement
Afdelingen: Quadri i-Net en KHLim- dep. lerarenopleiding
Contact
voor een betere wereld, daar zet de KdG Hogeschool op in. Naast onderwijs vormen wetenschappelijk onderzoek en dienstverlening een kernopdracht van
De KHlim doet, vanuit een dienstbare houding naar zowel studenten, medewerkers als samenleving,
Karel de Grote-Hogeschool, Katholieke Hogeschool Antwerpen vzw www.kdg.be
de Karel de Grote-Hogeschool. Dat wordt vertaald in onderzoeksprojecten, trainingen, coaching
een aanbod van onderwijs, onderzoek, dienstverlening en beoefening van de kunsten. Twee departe-
en consultancy. De onderzoeksgroep Autotechnologie beschikt over specifieke kennis en know-
menten partciperen aan het onderwijsprogramma van het Waterstofregio-project:
how voor de toepassing van waterstofgas als brandstof in verbrandingsmotoren. De kennis
Quadri i-Net en het departement Lerarenopleiding.
omvat zowel de wetenschappelijke inzichten met betrekking tot vermogens, verbruik en uitstoot,
Bij het Quadri i-Net van de Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) spitst het onderzoek en de dienst-
als met betrekking tot de praktische ombouw en het motormanagement.
verlening zich toe op 4 pijlers: Koeltechnieken, Clean mobility, Verwarming, Micro & Smartgrids en
Contactpersoon Luc Segers Opleidingshoofd Autotechnologie T +32 (0)3/613.17.53. E
[email protected] Adres Salesianenlaan 30 2660 Hoboken België Sociale media F www.facebook.com/ kareldegrotehogeschool W www.kdg.be/nieuws/ kdg-bouwt-eerste-auto-opwaterstof-aardgas-en-benzinebelgi%C3%AB T @kdghogeschool
Waterstof. Het departement lerarenopleiding leidt leerkrachten op in diverse vakgebieden. De rol van Karel de Grote-Hogeschool in het waterstofregioproject: De onderzoeksgroep Autotechnologie slaagde erin om binnen het waterstofregioproject een opera-
De rol van Quadri i-Net in het waterstofregioproject:
tioneel demovoertuig (VW Caddy) met verbrandingsmotor op benzine en LPG-gas uit te rusten met
KHLim – Quadri I heeft het aangeleverde cursusmateriaal in een E-learning module gegoten, geschre-
een derde brandstofsysteem op waterstofgas. De hogeschool werkte eveneens onderwijsmodules
ven in Flash. De module werd samen met praktijkmateriaal ingekoppeld in opleidingen om zo de kennis
over het thema uit en gebruikt de wagen daarbij om studenten wegwijs te maken in de werking van
van waterstof te verspreiden.
verbrandingsmotoren op waterstofgas. De rol van KHLim- dep. lerarenopleiding binnen het waterstofregioproject:
Contact Katholieke Hogeschool Limburg (KHLim) – Quadri i-Net www.khlim-inet.be Contactpersoon Marc Schreurs Onderzoekscoördinator/Docent T +32 (0)11/ 34 56 70 M +32 (0)478/ 90 41 65 E
[email protected] Adres Agoralaan gebouw B 3590 Diepenbeek België
Binnen het departement lerarenopleiding van de KHLim is de leerstof van het interactief onderwijspak-
Thomas More Kempen
ket rond waterstof, die binnen het waterstofregioproject door een aantal hogescholen is ontwikkeld voor hogeschool- en universtiteitsstudenten, omgezet naar lesmateriaal voor de eerste graad van het secundair onderwijs.
De maatschappelijke opdracht van Thomas More Kempen bestaat uit onderwijs, dienstverlening en onderzoek. Binnen Thomas More Kempen organiseert het kenniscentrumcentrum energie onderzoek en dienstverlening naar bedrijven binnen het domein energie. De focus ligt hierbij op de integratie van duurzame energiesystemen in de gebouwde omgeving.
Contact
MTSA Technopower
Vanuit die rol geeft Thomas More ook invulling aan de onderwijsvernieuwing in de technische
MTSA Technopower ontwerpt en bouwt klant specifieke apparaten, machines en installaties voor
Thomas More Kempen www.thomasmore.be
richtingen aan de Thomas More Kempen:
met name de energie, proces, food, farma en R&D sectoren.
• Bachelor Technologie
MTSA Technopower heeft tal van projecten uitgevoerd waarin waterstof een belangrijke rol speelt:
Contactpersoon Ivan Verhaert onderzoeksmedewerker / docent T +32 (0)14/56.23.10 M +32 473 53 92 25 E
[email protected]
• Master Industriële Wetenschappen
zoals installaties voor brandstofceltoepassingen en testapparatuur voor brandstofcellen.
Binnen de onderzoeksgroep wordt onderzoek verricht naar de toepassing van brandstofcellen in
De door MTSA Technopower ontworpen en gebouwde installaties worden ondermeer gebruikt voor
een micro-WKK en de mogelijkheden van waterstof als energievector in smart buildings. Deze kennis
noodstroomvoorziening, mobiliteit (autobussen en rondvaartboten) en het terugwinnen van elektrici-
wordt geïntegreerd in de opleidingen.
teit uit waterstof bij Chloor-Alkali fabrieken.
De rol van het Thomas More in het waterstofregioproject:
De rol van MTSA in het waterstofregioproject:
Binnen het project heeft het Thomas More mee gewerkt aan de ontwikkeling van cursusmateriaal
MTSA Technopower heeft in opdracht van Nedstack met Solvay als eindgebruiker de grootste fuel
en de uitbouw van labo-materiaal om de beoogde kennistransfer naar onderwijs en bedrijfsleven
cell centrale ter wereld (1 MW) op restwaterstof ontworpen en gebouwd.
te realiseren.
MTSA Technopower heeft hiervoor de basic engineering, de detail engineering, de bouw van de
Adres Kleinhoefstraat 4 2440 Geel België
centrale, het testen in de fabriek in Arnhem, alsmede de installatie hiervan in Antwerpen verzorgd.
Contact MTSA Technopower www.mtsa.nl Contactpersoon Jan ten Have Technisch Directeur T +31 26 384 42 84 M +31 6 1506 3237 E
[email protected] Adres Westervoortsedijk 67 6827 AT Arnhem Nederland
28 Nedstack Fuel Cell Technology B.V. Power-Link, Universiteit Gent
Solvay / Solvin 29 SolviCore
Solvay / Solvin De Solvay groep werd opgericht in 1863 en is actief in de sectoren Chemie en Kunststoffen. In september 2011 heeft Solvay de groep Rhodia overgenomen. Sinds 1970 baat Solvay in de Antwerpse
Contact Nedstack Fuel Cell Technology B.V. www.nedstack.com Contactpersoon Olivier Scheele CEO T +31 26 319 7692 M +31 6 5143 2095 E
[email protected] Adres Westervoortsedijk 73 6827 AV Arnhem Nederland
Nedstack Fuel Cell Technology B.V.
haven een electrolyse uit voor de productie van chloor en aanverwante producten. In 1999 gingen Solvay en BASF een joint-venture aan voor hun Vinyl activiteiten (productie en verkoop
Nedstack is een onafhankelijke producent van de veelzijdige PEM (Proton Exchange Membrane)
van PVC – polyvinylchloride en PVDC - polyvinylideenchloride), genaamd SolVin. De fabriek in
laagtemperatuur brandstofcellen. Nedstack’s klanten zijn systeemintegratoren die brandstofcelsyste-
Antwerpen/Lillo maakt sinds dan deel uit van de SolVin groep.
men bouwen voor verschillende vermogenstoepassingen. Nedstack ondersteunt daar waar nodig de integratoren met haar eigen systeemkennis. Bij het bedrijf werken momenteel 50 mensen.
In Lillo wordt door electrolyse van keukenzout chloor geproduceerd, naast de aanverwante producten natronloog, waterstofgas en natrium hypochloriet (ook chloorbleekloog of javel genoemd).
De rol van Nedstack in het waterstofregioproject:
Waterstof is een nevenproduct van de chloor electrolyse. Vanuit de fabriek in Lillo wordt de geprodu-
Nedstack leverde aan Solvay de 1 MW PEM power plant, die sinds november 2011 operationeel is.
ceerde H2 op diverse drukniveaus verdeeld over drie klanten (Air Liquide, Monsanto en Ineos).
De PEM power plant is gebaseerd of Nedstack’s eigen PEM brandstofcelsysteemtechnologie en is gekoppeld aan de Chloor-alkali fabriek van Solvin in de Antwerpse haven. Met het bijproduct water-
De rol van Solvin in het waterstofregioproject:
stof uit het productieproces van Chloor, wordt elektriciteit ter plaatse geregenereerd en ingezet.
Sinds november 2011 heeft SolVin een 1 MW brandstofceltestplant in bedrijf. Hierbij wordt waterstof, als bijproduct van de chloorproductie, omgezet in 1MW elektriciteit, met als enige bijproduct zuiver water.
Contact Solvin – Fabriek Lillo www.solvay.com www.solvayplastics.com en vandaar naar Vinyls Contactpersoon Sabine Thabert Goverment & Public Affairs T +32 (0)3/560.52.27 M +32 (0)475/650.155 E
[email protected] Adres Haven 647 Scheldelaan 480 2040 Antwerpen België
Verder wordt binnen het Europees project HighVLOcity bij Solvay in Lillo een tankstation gebouwd, waarbij 5 bussen- die gaan rondrijden voor de Lijn in Antwerpen- restwaterstof zullen tanken.
Power-Link, Universiteit Gent Contact
Het UGentse energiekennisplatform Power-Link bundelt en verspreidt professionele informatie inzake
Power-Link, Universiteit Gent www.power-link.ugent.be
Power-Link clean tech onderzoek in synergie met een eigen high tech omgeving, i.e. het Greenbridge
Contactpersoon Kurt Vandelanotte Projectmedewerker T +32 (0)59/242742 E
[email protected] Adres Wetenschapspark 1 8400 Oostende België
duurzame en hernieuwbare energie. Als netwerkpartner coördineert, valoriseert en demonstreert
SolviCore
wetenschapspark in Oostende. SolviCore, een 50-50 joint venture van Solvay en Umicore, De rol van Power-Link in het waterstofregioproject:
onderzoekt, ontwikkelt, produceert en verkoopt basiscom-
Power Link verzamelt kennis en data-informatie omtrent waterstof in de regio West-Vlaanderen.
ponenten (MEA’s) voor waterstoftechnologie. Een MEA, een
Daarnaast zet ze onderzoeksprojecten op inzake waterstof, waarbij studenten ingezet kunnen
‘membrane electrode assembly’ is de basiscomponent voor zowel
worden. Bovendien heeft het bijkomende technologieprojecten gedefinieerd, die plaats kunnen
PEM-brandstofcellen als voor PEM-waterstofgeneratoren (elektroly-
vinden in West-Vlaanderen of waarin West-Vlaamse spelers een rol kunnen spelen.
seurs). SolviCore is gevestigd in Hannau (D). De rol van SolviCore in het waterstofproject: SolviCore leverde de MEA’s voor de testfaciliteit van 1 MW, die bij Solvay in Antwerpen in bedrijf is genomen. Het betreft hier meer dan 10.000 MEA’s, gemaakt uit Solvays polymeer- en inonmeermembraan Aquivon®PFSA en uit Umicore’s elstTM katalysator.
Contact SolviCore GmbH & Co. KG www.solvicore.com Contactpersoon Markus Holzmann Head of Marketing & Sales T +49 6181 59-6492 F +49 6181 59-76492 E
[email protected] Adres Rodenbacher Chaussee 4 63457 Hanau-Wolfgang Duitsland
30 Strategische Projectenorganisatie Kempen Triphase
Universiteit Gent 31 Unitron Group
Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw SPK uit Turnhout, opgericht in 1989, is een neutrale en onafhankelijke organisatie die in een breed socio-economisch kader strategische projecten voor en met haar klanten schrijft, faciliteert, begeleidt, ontwikkelt en uitvoert, en daarvoor de nodige groepen en organisaties samen brengt. Ze stelt
Universiteit Gent
daarvoor een 40-tal mensen tewerk. Tot de klanten horen bedrijven, lokale besturen, kennisinstel-
Contact Strategische Projectenorganisatie Kempen (SPK) vzw www.spk.be Contactpersoon Bart Wuyts Directeur T +32 (14) 71.11.10 M +32 (477) 41.92.17 E
[email protected] Adres Campus Blairon 714 2300 Turnhout België
lingen, sociale en zorginstellingen, middenveldorganisaties en alle groepen die voor een strategisch
De UGent is met meer dan 38.000 studenten en 7.100 personeelsleden één van de grootste
belangrijk thema aansluiting zoeken bij andere spelers in de regio met het oog op een versterkend
universiteiten in het Nederlandse taalgebied. De UGent bekleedt een eigen positie onder de
effect.
Vlaamse universiteiten als open, sociaal geëngageerd en pluralistisch. Meer dan 130 vakgroepen, verdeeld over 11 faculteiten, bieden hoogstaande en door onderzoek ondersteunde opleidingen aan.
Contact
Disciplines als biotechnologie, aquacultuur, micro-elektronica en geschiedenis genieten wereldfaam.
Universiteit Gent www.UGent.be
uitbreiding voor Vlaanderen in het algemeen. Thema’s die de werkingsdomeinen van SPK illustre-
Het onderzoek aan de UGent rond waterstof is divers: de Onderzoeksgroep Vervoertechniek
ren zijn organisatiestrategie, energie en milieu, de digitale kloof, kinderopvang, duurzaamheid en
ontwikkelt waterstofmotoren, de Onderzoeksgroep Technische Thermodynamica bestudeert
werkgelegenheid voor kansengroepen.
brandstofcellen voor WKK toepassingen, het Lab. Microbiële Ecologie & Technologie onderzoekt
Contactpersoon Sebastian Verhelst Professor T +32 (0)9 264 33 06 M +32 (0)479 46 76 61 E
[email protected]
Vanuit haar verankering in de Kempen en haar rol als streekontwikkelingsorganisatie focust SPK voornamelijk op projecten die het verschil kunnen maken voor de regio in het bijzonder en per
microbiële brandstofcellen, en het Instituut voor Duurzame Mobiliteit onderzoekt de plaats van De rol van SPK in het waterstofregioproject:
waterstof als energiedrager in het mobiliteitsvraagstuk.
SPK stond aan de wieg van de oprichting van WaterstofNet en voert de financiële administratie voor het project uit. Daarnaast ondersteunt SPK WaterstofNet op het vlak van business development.
De rol van de UGent in het waterstofregioproject: De UGent ontwikkelde twee motorproefstanden om de werking van waterstofmotoren te demon-
Sociale media F www.facebook.com/ StrategischeProjectenorganisatieKempen
streren. Een eerste proefstand is gebaseerd op een productiemotor, en illustreert de stappen die men moet nemen om een motor aan te passen voor werking op waterstof (met behoud van de werking op benzine). De motor laat ook toe het hogere rendement op waterstof (vergeleken
Adres Sint-Pietersnieuwstraat 41 9000 Gent België Sociale media F www.facebook.com/ universiteitgent T @ugent
met benzine) op te meten. Een tweede, prototypemotor, toont het potentieel van een motor die
Triphase
geoptimaliseerd is voor waterstof. De proefstanden worden ingeschakeld in het onderwijs (masteropleiding, thesissen, workshops, …).
Triphase, gelegen in Leuven, België, realiseert flexibele ontwikkelings-, test- en meetsystemen rond
Contact Triphase www.triphase.com Contactpersoon Frederik Loeckx CEO T +32 2 669 06 02 M +32 485 801 252 E
[email protected] Adres Romeinse straat 18 3001 Heverlee België
de conversie van elektrisch vermogen. Deze systemen worden ingezet • als stroom- en/of spanningsversterker
Unitron Group
• als test- en/of emulatiesysteem van waterstofcellen, batterijmodules, PV installaties, elektromotoren... • als aandrijflijn in elektrische/hybride voertuigen.
Unitron bundelt een combinatie van diensten voor zowel de industriële als de medische markt. Ontwikkeling, engineering, productie en distributie op het gebied van elektronische en high-tech producten van begin tot eind. Unitron is vanaf de oprichting actief in de ontwikkeling van duurzame
Onze klanten bevinden zich hierbij wereldwijd.
energietechnologie en heeft diverse windturbinebesturingen ontwikkeld waarvan zij de produc-
Op het gebied van waterstof zorgt Triphase voor de integratie van fuel cell systemen in voertuigap-
tie uitvoert. Het is dan ook een bewuste stap geweest om zich te specialiseren op het gebied van
plicaties. Zo ontwikkelde Triphase een kart waarbij de fuel cell, samen met supercaps als tijdelijke
waterstoftechnologie.
opslag, wordt gebruikt als energievector voor de aandrijflijn. Triphase ontwikkelde verder een systeem dat gebruikt wordt voor het emuleren van een waterstofcel als energiebron in een vliegtuig.
De kracht van Unitron ligt in de samenwerking met de klant waarbij het product centraal staat. Unitron verzorgt het gehele proces vanaf ontwikkeling en productie tot en met distributie naar de eindgebruiker.
De rol van uw organisatie in het waterstofregioproject: Binnen het waterstofregioproject zorgde Triphase voor de realisatie en integratie van een 30 kW DC/
De rol van Unitron binnen het waterstofregioproject:
DC converter in een vuilniswagen, in samenwerking met E-Trucks Europe. Deze converter zorgt voor
Unitron is binnen dit project als hoofdaannemer verantwoordelijk voor het uitrusten van vaartuigen
een conversie van 150-350 VDC naar 750 VDC. Tevens werd het energiemanagement van het voer-
met waterstofaandrijving en de daarbij horende logistieke benodigdheden. De bestaande vaartuigen
tuig aangepast om rekening te houden met deze continue aanvoer van elektrische energie.
worden aangepast en voorzien van een 1,2 en 5 kW HFC (Hydrogen Fuel Cell) met bijhorend accupakket en waterstoftanks inclusief brandstofleidingen.
Contact Unitron Group www.unitron.nl Contactpersoon Gino de Jonghe Project manager T +31 117 307 300 E
[email protected] Adres Schansestraat 7 - 9 4515 RN IJzendijke Nederland
WaterstofNet vzw Campus Blairon 711 B-2300 Turnhout T +32 (0) 14 71 11 34 F +32 (0) 14 42 89 41 www.waterstofnet.eu
