zomerkamp 10 tot 24 juli 2006 Zwitserland

zomerkamp 10 tot 24 juli 2006

Zwitserland

Inhoud Inleiding ....................................................................................................... 3 Terugblik van de voorzitter ...........................................................................4 Gebiedsbeschrijving .....................................................................................5 Kroniek van het KNNV kamp Disentis..........................................................6 Meer dan tien… ..........................................................................................10 Vlinderen in Disentis...................................................................................11 Vogelwaarnemingen in Disentis 1 ..............................................................12 Paddenstoelen............................................................................................13 Rhyssa persuasoria....................................................................................15 Het Concert ................................................................................................16 Wandeltocht rondom Stagias .....................................................................17 Zondagavond 16 juli 2006 ..........................................................................18 Schatjes van de Passo du Lucomagno ......................................................20 Tekenexcursie ............................................................................................21 Bonte-avond-lied ........................................................................................22 Bijlagen: 1 Excursie overzicht 2 Waarnemingen planten 3 Toelichting planten en vegetaties excursie nr. 8, 14 juli 2006 4 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel 14 juli 2006 bew formatie 5 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel 14 juli 2006 bew ecologie 6 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel A 14 juli 2006 7 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel B 14 juli 2006 8 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel C 14 juli 2006 9 Waarnemingen vlinders 10 Waarnemingen vogels 11 Waarnemingen overig 12 Deelnemers

Foto voorpagina: P.G.

2

Inleiding Dit verslag is een weergave van de sfeer, de natuurbeleving en het natuuronderzoek tijdens het KNNV-zomerkamp nummer 8-1 2006, periode 11 tot en met 24 juli. Bestemming Camping TCS Fontanivas te Disentis in Graubünden, Zwitserland. Aan het kamp werd deelgenomen door 20 volwassenen en 2 jongeren. Het kampbestuur bestond uit: Gerard Verroen voorzitter, Herman ten Grotenhuis administrateur, Hans Fortuin en Sytse Tjallingii excursieregelaars. In het verslag Gerard V. geeft aan hoe het was om voorzitter te zijn van Disentis 1. Hans beschrijft het kampeergebied. Marlies maakte een kroniek van het kamp. Gerard H had Gerard V iets beloofd en dat leverde zijn “Meer dan tien….” beschrijving van orchideeën op. We kijken terug met Sytse naar de vogels. Bert wijst ons op de bijzonderheden van de paddenstoelen. Klaske en Herman omschrijven Disentis 1 als een feest voor vlinderaars. Frouke geeft een beschrijving van de sluipwespen op de camping.

Hans vatte zijn indrukken van het kamp samen in een gedicht. Peter maakte een sfeerverslag van de Stagias-excursie. Marlies noteerde wat we deden op de zondag dat er volgens het programma niets gedaan werd. Gerard H. neemt ons mee op speurtocht naar “zijn schatjes”. Een tekenexcursie is een aanrader schrijft Marlies. Van “De familie Bakker” is het Boven-in-debergen-lied dat ze voor de bonte avond hebben gemaakt. In de bijlagen In de bijlagen zijn het excursie overzicht, de waarnemingstabellen en de deelnemerslijst te vinden. De plantenlijst is gecontroleerd en aangevuld door Hans en Jan. Toegevoegd heb ik nog de waarnemingen van het 2e kamp in Disentis. De lijst is daardoor uitgebreid met 96 soorten. Van de hand van Peter zijn 5 vegetatietabellen met toelichting. Klaske en Herman zorgden voor de vlinderlijst. De tekeningen zijn van Marlies (met uitzondering van de 3 portretten op blz 18).

Wies Nijhuis November 2006

3

Terugblik door de voorzitter Het was een genoegen om voorzitter te mogen zijn van dit kamp. Een prima administrateur, twee uitstekende excursieregelaars en een kleine, maar zeer gevarieerde groep deelnemers maakten het voorzitterschap gemakkelijk. Achteraf heb ik mij afgevraagd of er wel een voorzitter nodig was, want alles liep op rolletjes. Tekenend voor dit kamp vond ik de laatste kampdag: eerst met z'n allen een bergwandeling van een halve dag maken, tegen het eind van de middag met z'n allen naar een verderop in het dal gelegen restaurantje lopen - toch een dik half uur wandelen - en daar gezamenlijk eten, met na afloop weer de wandeling terug naar het kamp. En of dat niet genoeg was, vervolgens nog samen de rest van de avond doorgebracht met koffiedrinken en napraten. Het begin van het kamp was nog wat stram: ten eerste waar zet ik mijn tent neer, of in dit geval, waar mag ik mijn tent plaatsen. De camping beheerder had ons nadrukkelijk de begrenzing van 'ons' terrein aangegeven, en iedereen wilde in de kring naast, en dus niet voor, elkaar staan. Gevolg: passen en meten, hier en daar een tent verzetten, en soms zelfs de aangegeven grens overschrijden. En ja, dan die zon! Natuurlijk is het heerlijk om mooi zomerweer te hebben in je vakantie. Maar als je om 7 uur al uit je tent gebrand wordt door de zon, die bovendien pas tegen 19 uur achter de bergen verdwijnt en al die tijd je tent verwarmt, dan is het te begrijpen dat sommigen daar een probleem mee hebben. Op het terrein zelf was geen schaduw, wel onder de bomen naast het kampeerveld: daar was het overdag dus behoorlijk druk. In mijn logboek begint elke dag met een typering van het weer en dat was in deze vakantie iedere dag hetzelfde, namelijk 'een zonnige, hete, (zomer)dag'. Pas de laatste dagen volgde dan 'onweersdreiging in de namiddag'. En toch moesten we gebruik maken van de convo, namelijk tijdens de bonte avond op de voorlaatste kampdag! Het bleef maar regenen en onweren die avond. Heerlijk was het om na een excursie even het 'zwembad' in te kunnen gaan. Dit bergmeertje op de camping wordt gevoed door een uit de bergen komende beek (=smeltwater) en de watertemperatuur was aanvankelijk laag. Maar elke dag werd het water warmer, en op de laatste vakantiedag kon ik toch ruim een half uur in het water blijven. Hoe dan ook, ik friste er steeds heerlijk van op. Andere deelnemers gingen soms met stoel en al in de langs ons

terrein stromende Vorderrhein zitten, voeten in het water, koud biertje in de hand. En dan de excursies. Zoals gezegd twee excursieregelaars hadden we, en die hadden hun huiswerk goed gemaakt. Als we alle excursiemogelijkheden af wilden werken, hadden we nog eens twee weken nodig heb ik van hen begrepen. En daarbij was dan nog geen rekening gehouden met de uitgebreide excursiemogelijkheden aan de zuidelijke kant van de Lukmanierpas, in het kanton Tessin! Dit hebben de deelnemers aan dit kamp zelf ontdekt, en prompt werden ook daar enkele excursies geregeld. Al met al hebben we een groot gebied rondom Disentis bekeken, en dat heeft gezorgd voor een grote variatie in de excursies, zowel horizontaal (tot 25 km van het kamp), als vertikaal (tot zo'n 2700 meter hoogte). Ook over de opbouw was nagedacht: de eerste dag niet teveel omhoog, maar wennen aan de omgeving en de bergen. Daarna elke dag wat hoger en moeilijker, met als letterlijk hoogtepunt de tweedaagse huttentocht.

foto: I.A. Ook dit kamp was er weer volop aandacht voor de natuur: de plantenwereld (en ook de orchideeënwereld*) werd uitvoerig bestudeerd, en 's avonds werden de vegetatieverschillen toegelicht (kalkrijk, kalkarm, zuur milieu), de insektenwereld werd bewonderd (met voor sommigen als hoogtepunt de op ons kamp rondvliegende grote weerschijnvlinder en de keizersmantel, die beiden op onze schouder of hand kwamen zitten), de paddestoelen die we vonden werden bekeken en waar mogelijk benoemd, de geologie van het gebied werd in een avondlezing toegelicht. Voor mij was dit een zeer geslaagd kamp.

Gerard Verroen *) Volgens G.H. dient tussen beide ‘werelden’ een onderscheid gemaakt te worden 4

Gebiedsbeschrijving Disentis ligt in het westelijke puntje van het kanton Graubunden in Zwitserland aan de bovenloop van de Rijn (Rein anteriur). Deze heeft een ongeveer west-oost lopend dal uitgeslepen dat naar het noorden, westen en zuiden begrensd wordt door gebergte dat hoogten bereikt van meer dan 3000 m en waar verscheidene gletsjers op liggen. Disentis is vanuit oostelijke richting bereikbaar via het dal en vanuit westelijke en zuidelijke richting via passen, resp. de Oberalppass en de Lukmanierpass. Vanuit het noorden is alleen te voet via (hoge) passen toegang mogelijk. Geologisch gezien en globaal genomen bestaat de westelijke uitstulping van Graubunden, waar Disentis in ligt, uit twee granietische massieven. Direct noordelijk van de Rijn het Aarmassief en zuidelijk het Gotthardtmassief. Tussen deze massieven en direct zuidelijk van de Rijn zijn twee andere, qua gesteente afwijkende ‘massieven’ ingeklemd, het Tavetscher Zwischenmassief en de Urseren-Garverazone. Vooral deze laatste twee zijn als gevolg van de alpiene plooiing, die een gevolg was van het botsen van een zuidelijk 'aanstormende' aardschol op een noordelijke, sterk geplooid en soms, zoals

in het veld op enkele plekken goed te zien was, versplinterd en vergruisd. Het gesteente, dat voornamelijk een granietische herkomst heeft en uit zeer oude tijden stamt, is i.h.a. zuur van karakter, wat zijn weerslag heeft op de er groeiende planten. Vooral noordelijk van de Rijn is dat te merken. Zuidelijk, zeker in de omgeving van de Lukmanier pas en langs het dal van de Medel komen ook basische en soms kalkhoudende gesteenten uit minder veraf gelegen perioden aan de oppervlakte met de bijbehorende flora. Zoals meestal in de bergen zijn de flanken begroeid met naaldbos, dat geëxploiteerd wordt. Langs het riviertje de Flem, bij Brigels is nog een stukje oernaaldwoud te vinden. Hogerop komt men in al dan niet beweide en minder steile bergweiden terecht. Hier komen ook enkele natuurlijke meren voor, zoals bijvoorbeeld, bij de Oberalppas, de Tomasee waar de Rijn aan zou ontspringen. In de omgeving van deze meertjes, maar ook op andere vlakke plaatsen hebben zich veentjes ontwikkeld. Bij de Oberalp- en de Lukmanierpas zijn ook stuwmeren aanwezig. Hans Fortuin

(de rode blokjes slaan niet op ons kamp)

5

Kroniek van het KNNV kamp Disentis, 11 – 24 juli 2006 Samengesteld en op de bonte avond voorgelezen door Marlies Tjallingii

Dinsdag 11 juli De eerste dag Kennismaken met de omgeving Vanuit het kamp naar Cavardiras Zittend op het terras van Pign Padua Naast planten, vlinders en vogels Ook kerken en kapellen Zingen Akoestiek: hoe klinkt dat Anthonius van Padua Met kind op de arm De onthoofde heilige Placidius in de kloosterkerk Wat zou het verhaal zijn? Woensdag 12 juli De tweede dag Een grote tocht op weg naar Alp Lupegna Een tweesprong leidt tot verwarring Peter was verdwenen Sytse loopt terug Is hij in zwijm? Of gaat hij zijn eigen weg? Bovenop de berg zitten we in de schaduw Onder een 5-stammige den, indrukwekkend Ans is ons kwijt Ze was al bij het kruis Met fluiten en roepen komen we elkaar weer tegen Ook horen we de “Alpenkruispieper” Zo ontstaan de namen van planten en dieren De afdaling is warm en vermoeiend Ik heb knikkende knieën. Donderdag 13 juli Derde dag De lunchpauze Na een enorme klim tegen een grashelling op Was dit een deel van de afspraak: Zo’n steile hete klim Zonder pad, met zweten en hartkloppen We verkoelen ons met de voeten in een waterbak Het water is zo koud dat we alleen even er in gaan en dan meteen weer er uit! Op de terugweg zien we 100-den erebia’s En het plakkaat zonnedauw Een prachtige tocht ’s Avonds om 9 uur beginnen de juni-kevers Rond onze oren te zoemen Ik ontdek dat er naast mei-kevers ook juni- en juli-kevers zijn. Ze zijn erg verschillend van elkaar We hebben tot nu toe steeds actieve juni-kevers gehad om deze tijd. Als ze vlakbij mijn oren zijn, hoor ik een heel laag gezoem of gebrom

We hebben veel vlinders gezien op het weggetje Ze zaten op elkaar Wat is daar te vinden? Klaske: “Als ze op elkaar zitten, komen er volgend jaar kleine vlindertjes” Oh ja?! 6

Vrijdag 14 juli De Vierde dag We gaan met 4: Jan, Ingrid, Sytse en Marlies met de gondel in Disentis Eigenlijk gaan we achter de groep aan Die de dag er voor is geweest. We hebben geluk: om 10.15 is er een stoeltjes lift omhoog We lopen de Muotta op. Sneeuwvelden met soldanella’s Prachtige paarse kleine klokjes met franje Een pad over de top Links en rechts uitzicht in de verte en naar beneden Hier en daar grote keien!

foto: I.A.

Zaterdag 15 juli voor mij een dag die gedenkwaardig is: de verjaardag van mijn moeder en mijn broer De vijfde dag De hele groep gaat naar de Oberalppass Gesplitst in twee groepen: een rondwandeling naar de Camut Belangrijke vraag: Kruip je genietend of geniet je kruipend Ben ik een kruiper of een doorloper Na een kwartiertje gaan we pauzeren Zegt Peter, teruglopend om een uur of een. Of we nu snelle genieters zijn Of langzame genieters Tijdens het einde van de lunch haalt de eerste de tweede groep in De vanille orchideeën zijn fantastisch. Zondag 16 juli Zesde dag Rustdag Dat dacht je maar Snoept de groep nu de mooie excursies op Van de volgende week? De Lukmanierpas is een gewild excursiedoel Maandag verder Sytse en ik treffen Peter bij Pign Padua Waar we een knickebocker royal eten MMM! We zijn naar Cavardiras gelopen Treffen in het pension de eigenaars aan die trots de kamers laten zien. Misschien toch nog iets om zondag de 23ste te eten met de hele groep? Prachtig rondje bij de choc foto: P.G.

Maandag 17 juli Dag zeven Op weg naar Aquacalda 12 kilometer Een wandel excursie, die deels kruipt Prachtige vergezichten Een warm meer Met sneeuw en soldanella’s 7

Moeilijke afdaling Frouke kust het gras met de neus, een meneer zegt: “Ihre Begeleiterin ist gestürzt” Toch houdt ze goed vol en komt ook naar beneden. Dinsdag 18 juli Dag acht Weer naar de Lukmanierpass Wandeling 4 naar Dötra Wat een bomen die Arves Met 5 naalden als een bosje bijeen Indrukwekkende wortelstelsels En door eekhoorns aangevreten Arve appels Bij de choc vraagt Jan “Hebben jullie ook kwartels gehoord?” Gerard vraagt: “Wat zeg je?” duidend op: zo doof als een kwartel Woensdag 19 juli Dag negen Gerard Verroen gaat weer naar de Lukmanier pas met schatkaart Om de chamorchis te vinden Hij vindt er meer dan één en Maakt een nieuwe schatkaart voor Gerard Harteveld met een D op het eind de D van Dinslage Woensdag 19 en Donderdag 20 juli Dag negen en tien Met 7 mensen op huttentocht Het is een prachtige tocht Het geeft ons de mogelijkheid om ’s middags nog een extra tocht te maken ’s Avonds eten we samen een heerlijk maal, daarna vermaken we ons met het tekenen van portretten Of dat nu lijkt is niet zo belangrijk Prachtige uitzichten op de passen Terugtocht op donderdag is niet zo gemakkelijk als gedacht, Toch hadden we dat allemaal al berekend: 700 meter dalen

Vrijdag 21 juli Dag elf Kring onder de paraplu’s Voorzitter vindt het punt zonder plu Een glanskop, volgens Willie, staat goed! Tocht naar het oerbos, zonder boswachter, die wordt pas weer in september actief Dan maar zelf de berg op naar het bos!

Zaterdag 22 juli Dag twaalf Teken excursie in Mompé Medel De anderen alweer naar de Lucmanierpass Prachtig om te zitten in zo’n klein en rustig dorpje Heerlijk ontspannen en meteen wat mijmeren over de bonte avond Sytse en ik ’s middags op weg naar het sportcentrum

foto A.H.

8

Maarten is de eerste in de Ronde van Quinhai Lake in China op 1’’ voorsprong Morgen is de laatste etappe Iedereen leeft mee! De bonte avond We eten met elkaar, van half zes tot half elf Dan nog één dag De mooiste excursie als allerlaatste En dan afscheid op maandag We boften met het weer op deze hoogte

Meegenieten met de familie Tjallingii

foto: W.N.

Zondag 23 juli Dag dertien We gaan met de hele groep Langs de Vorderrhein Allemaal lopend omhoog naar Mompé Medel Vanuit het kampterrein nog een excursie die we nog niet maakten. In het dorpje bezoeken we het kerkje We zingen (voor de akoestiek, voor onszelf of/en elkaar) en zijn stil De laatste dag van dit KNNV kamp Veel geleerd en gedeeld in deze groep van 22 actieve vakantie houders Maandag 24 juli Dag veertien We ruimen de tenten op, zetten ze op een andere plek of nemen ze mee in de auto Ieder gaat weer zijns of haars weegs Tot een volgende keer Marlies Tjallingii Getypt en gedeeltelijk nog aangevuld op 14 augustus 2006

foto: Herman Verschuren, kamp 2

9

…. door Gerard Harteveld Belofte maakt schuld. Veel soorten orchideeën mochten we niet verwachten in dit westelijke stuk van Graubünden. De verspreidingskaarten in de thuisgeraadpleegde “Die Orchideeëen der Schweiz und angrenzender Gebiete” temperden ons enthousiasme vrij snel. Als er meer dan tien soorten orchideeën gevonden werden, zou ik daar een verslagje van doen, beloofde ik de voorzitter. Het was een uitdaging die de teller pas bij de achttien stopte, waarmee we best voldaan zijn. Vooral de tweede week toen het onderzoeksterrein verlegd werd naar het meer zuidelijk gelegen, kalkrijker gebied rond en ten zuiden van de Lukmanierpass, nam de variëteit aan soorten toe. Het is ook daar dat we de Chamorchis alpina (Dwergorchis) vonden op 16 juli op de Lukmanierpass 1940 m: één solitair polletje op het tunneldak en een twintigtal bij elkaar zo’n tien minuten lopen zuidelijker. (Over de zoekacties staat een apart stukje elders in het verslag.) Een van de hoogtepunten omdat hij niet echt gemakkelijk te vinden is en niet talrijk. Makkelijker te vinden was de Coeloglossum viride (Groene nachtorchis) Lukmanierpass 1940 m die op het tunneldak en bijna vanuit de auto op de parkeerplaats bij het hotel waar te nemen was. Daar werd eveneens de Nigritella nigra (Zwarte vanilleorchis) op 16 juli prachtig in bloei in flinke aantallen aangetroffen. Met de Luftseilbahn naar Caischavedra op 1860 m was hij ook. Aanvankelijk vergeefs op zoek naar Gerard Verroens vindplaats van de Dwergorchis vonden we op 20 juli op wandeling 3 *) een prachtexemplaar van de niet zo veel voorkomende Nigritella rubra (Roze vanilleorchis). In sommige boeken als een ondersoort van de N. nigra beschouwd, hoewel hij twee weken eerder bloeit en er duidelijke vormverschillen zijn in de petalen en de lip.

N. nigra, de naar boven gerichte lip is driehoekig De petalen zijn half zo breed als de sepalen

N. rubra, lip naar boven gericht, eivormig, aan de basis ingesnoerd en zakjesvormig opgerold. De petalen zijn even breed als de sepalen.

Op de camping bloeide al gauw een Epipactis helleborine (Brede wespenorchis). Later troffen we meer exemplaren aan van deze vrij algemene soort die forse afmetingen kan hebben.

Chamorchis alpina Koude kan hem echt niet deren boven op de Alpenrots Testicolo graminole: Dwerg met kloten, apentrots

De tweede week werden de eerste waarnemingen van de fraaie, paarsrode, harige Epipactis atrorubens (Bruinrode wespen-orchis) gemeld o.a. ten zuiden van de Lukmanierpass (Alto Pertusio) op 18 juli. Van de Handekenskruiden vonden we de vaak de Dactylorhiza fuchsii (Bosorchis) op diverse locaties in rijke kleurschakeringen. De stevige Dactylorhiza majalis (Brede orchis) in een moerassig plasje bij Alpe Casacca, op 18 juli, bij tientallen, vaak al wat gedeeltelijk uitgebloeide exemplaren. De derde Dactylsoort, de Dactylorhyza incarnata (Vleeskleurige orchis) was o.a. ook daar ten zuiden van de Lukmanierpass (Alto Pertusio), langs het riviertje Brenno, op 18 juli. Al waar eveneens veel, fraaie Gymnadenia conopsea (Grote muggenorchis) stonden. eerder gevonden bij de Bergluftseilbahn Dusentis, op 9 juli. Verder weg moesten we reizen voor dat ene exemplaar van de Gymnadenia odoratissima (Welriekende muggenorchis) dat stond te pronken in het gedempte licht van het bos bij Brigels op 20 juli. Vlakbij stond de al bijna uitgebloeide Neottia nidus-avis (Vogelnestje) en een solitaire Platanthera chlorantha (Bergnachtorchis). Aan de rand van Disentis stond de verwante Platanthera bifolia (Welriekende nachtorchis). De algemeen voorkomend, maar vaak voorbijgelopen Listera ovata (Grote keverorchis) ontbreekt niet op de waarnemingenlijst. Het enige Standelkruid dit kamp was de Orchis Ustulata (Aangebrande orchis) bij Dötra op 1749 m. op 14 juli. Vlak naast hem stond verrassend een exemplaar van de Traunsteinera globosa (Kogelorchis) . Later vond men in die contreien er meer (enkele tientallen), die twee dagen daarna al uitgebloeid raakten. Ten slotte de Pseudorchis albida (Witte Muggenorchis) Op de Oberalppass (7 juli) en bij de Berglift (9 juli) lieten ze zich bewonderden met vele exemplaren. -0-0-0-

*)Naturkundliche Wanderwege des Lucomagno 10

Vlinderen in Disentis Vlinderen in Disentis is een feest, zeker als je in de periode van 10 juli tot en met 24 juli elke dag prachtig weer krijgt. Waar je ook loopt, langs een beek, over bergweitjes, langs warme, droge bermen, overal zie je vlinders. Gelukkig waren Herman en ik niet de enige vlinderaars in het kamp, Michel, Loes, Jetty en Cheryl konden er ook wat van. In totaal hebben we meer dan 75 soorten vlinders op naam gebracht. Een paar hoogtepunten wil ik hier beschrijven. Op 12 juli gingen we naar Mompé Medel, een dorpje dat we vanaf de camping kijkend naar het westen, zien liggen. Om er te komen moeten we door een smal tunneltje, de eerste keer is dat wel spannend. Als we de auto’s parkeren bij het kerkje, roept de plaatselijke herbergierster dat we verder naar boven een “echte” parkeerplaats zullen vinden. Dus op naar de “echte”. We lopen langs een zeer warm pad de berg op en worden omringd door kleine zwarte vlindertjes. Het is een overdagvliegende nachtvlinder, Odezia atrata, vertaald als de Rouwspanner of Kervelspanner. Deze laatste naam duidt de waardplant Kervel aan. Overal gaat het vlindertje zitten, zelfs op onze armen en benen. De Erebia’s doen overigens hetzelfde. De Morgenrood (vuurvlinder) zien we op prachtige gele bloemen als Streepzaad en Guldenroede. Af en toe krijgen we de Rode vuurvlinder te zien, net zo vurig als de Morgenrood. En jawel, op een Distel komt heel even de Kolibrivlinder nectar drinken. Vlinders die we in Nederland tegen kunnen komen zien we hier ook: Icarusblauwtje, Bruin zandoogje, Koevinkje, Hooibeestje en Gele luzernevlinder. Het grote verschil is dat ze hier in talrijke aantallen om ons heen vliegen, terwijl we in Nederland die ene vlinder al speciaal vinden. Op de middag moeten we langs een warm pad dalend terug naar de parkeerplaats. Op en rond het pad fladderen de Erebia’s, vooral de Grote erebia en de Zomererebia zijn goed vertegenwoordigd. Soms zitten er grote groepen bij elkaar de mineralen uit de stenen op te nemen. Bijna aan het eind van de wandeling vliegt ons de Koninginnepage voorbij. Wat is ze toch mooi! En dan vinden we ook nog de rups van de Koninginnepage op Wilde peen. Dat geeft een plezierig en voldaan gevoel, volgend jaar zullen er weer Koninginnepages in Disentis zijn.

foto: K. en H. ten G.

Wat hoger in de bergen komen we de vlinders tegen die daar thuis horen. In de lijst zijn ze te vinden met het voorvoegsel Alpen- of Bergervoor. De mooiste waarneming was voor ons het Noordelijk mansschildblauwtje. Nadat Herman het gevangen had, zag ik meteen dat ik dit vlindertje nog nooit gezien had. Het blijkt voor te komen in kleine populaties op afzonderlijke plaatsen, vaak samen met het Alpenblauwtje. Dat hebben we hier niet gevonden. De waardplant is Mansschild, en wat bleek, het plantje dat we nog op naam moesten brengen was Dwergmansschild. In dit geval dus eerst de vlinder op naam gebracht en daarna het plantje. Op dezelfde wandeling brachten we ook de Gletsjervlinder op naam. Jammer was dat deze vlinder al heel veel schubben was kwijtgeraakt. Daardoor was hij niet fotogeniek, maar het was wel onze eerste vondst van deze vlinder en dat maakt het voor ons bijzonder. Onze ontmoeting met een Bergmarmot was speciaal, maar daar zal Erik vast iets meer over vertellen, tenslotte was hij degene die het beest het eerst opmerkte. Om hem goed op de foto te kunnen krijgen, heeft Jan nog wat steentjes gegooid, maar de marmot was onverstoorbaar en bleef zitten waar hij zat. Op onze laatste wandeling, zondag 23 juli vanaf Mompé Medel terug naar de camping hadden we een ontmoeting met heel veel Landkaartjes. Waarschijnlijk waren ze net uit de pop gekropen, het waren er zeker meer dan 10. Allemaal nectar peurend uit Engelwortel. Alleen bleek er een zeer groot exemplaar tussen te zitten en jawel, de Grote weerschijnvlinder. Jammer genoeg niet zo dichtbij dat er een foto gemaakt kon worden.

11

De foto’s van de Grote weerschijnvlinder waren echter al eerder in de week gemaakt toen er een exemplaar van deze soort in de ochtend op de schouder van Jan kwam zitten en er een aantal foto’s gemaakt zijn van het blauwe overhemd van Jan met deze mooie

grote vlinder erop. Misschien stuurt iemand de foto op voor het verslag. Twee weken vlinderen in Disentis en het verveelt nog niet. Maar we moeten dan ook weer een jaar teren op alles wat we zo mooi te zien kregen, dus vlinders…….tot de volgende keer.

Klaske en Herman ten Grotenhuis

Vogelwaarnemingen in Disentis 1 Zoals te verwachten valt een bescheiden lijst met weinig spectaculaire vogelsoorten. Dit is vooral ook te wijten aan het feit dat er zoveel bloemen en vlinders te zien waren dat er niet veel oog was voor de vogels. Met een enkel oor warden dan toch nog wel wat vogelgeluiden opgepikt, zodat de meeste bosvogels er wel op staan. Opvallend waren de mannetjes vinken die zo mak waren dat ze tussen de tenten door liepen. Hoger in de bergen boven de boomgrens was de waterpieper opvallend, wat groter dan de boompieper en de graspieper. De baltsroep is wat langer dan de graspieper maar iets minder uitgebreid dan de boompieper. De streepjes op de borst ontbreken grotendeels in de zomer. Typische soorten als de alpenheggenmus en de rotslijster wel naar uitgekeken, maar niet ontdekt. Toch waren er nog wel meer leuke waarnemingen, zoals de waterspreeuw die vlak bij het kamp vele malen gedurende het

hele kamp gezien is. Natuurlijk kent iedereen deze opvallende vogel snel. De waterspreeuw is een herkenbare vogel met een donkerbruin verenkleed en een opvallende witte borst. De vogel heeft korte vleugels en vliegt met snelle slagen, vaak laag over het water. Waterspreeuwen zitten regelmatig op een steen in het water. Het voedsel van de waterspreeuw bestaat voornamelijk uit waterinsecten, die op de bodem van snelstromende riviertjes gevonden worden. Bij het zoeken naar voedsel duikt de vogel geheel onder water en loopt vervolgens over de bodem, waarbij de kop tegen de stroming ingehouden wordt. Hierdoor drukt de stroming de vogel tegen de bodem, een effect dat de vogel versterkt door de staart omhoog te houden. Voor het leven onder water heeft de waterspreeuw onder andere een beweegbare klep boven de neusgaten en een vlies bij de ogen zodat opspattend water niet in het oog komt. Dit plaatje had ik graag zelf geschoten:

12

Ik kwam nog een leuk stukje informatie over het zien van de waterspreeuw. Wij hebben verscheidene keren de waterspreeuw zien voedselzoeken. De Waterspreeuw is de enige zangvogel die een groot deel van zijn leven onder en in het water doorbrengt. Hij is dan ook gebonden aan heldere, snelstromende rivieren, zoals de Vorderrein. Hij kan zwemmen en over de bodem van ondiepe, snelstromende beken lopen op zoek naar zijn favoriete voedsel, dat bestaat uit insectenlarven, kevers, bootsmannetjes en kokerjufferlarven. Deze spoort hij op door stenen onder water om te draaien. Hij loopt het water in en vervolgt zijn weg dan onder water om voedsel te gaan zoeken. Door voortdurend met zijn vleugels te slaan bewerkstelligt hij dat hij beneden blijft. Soms pikt hij langs de kant naar de talrijke vliegen op en tussen de stenen, maar heel vaak duikt hij onder water. Gemiddeld zo’n 1600 maal per dag wat betekent dat hij per dag

zo’n twee uur onder water doorbrengt! Dat levert een probleem op: omdat water van dichter materiaal is dan lucht heeft water een grotere brekingsindex dan lucht en heb je een andere lens nodig dan voor lucht. Toch heeft de waterspreeuw hier een fantastische aanpassing: Hij kan zijn lens van vorm veranderen, zodat hij zowel in lucht als in water goed kan zien. Een unieke aanpassing die mogelijk is doordat het oog van de waterspreeuw een buitengewoon zachte lens bezit en enkele bijzonder sterke spieren, hetgeen tezamen voorziet in een verbazingwekkend mechanisme om onder water te kunnen zien. Als de vogel onder water gaat, verliest het hoornvlies van het oog onmiddellijk het scherpstellend vermogen. Dit wordt echter goed gemaakt door de lens die enorm opbolt. Aldus kan de vogel even goed onder water zien als erbuiten Toch heel erg leuk deze herinnering van de waterspreeuw aan ons kamp.

Sytse Tjallingii

Paddenstoelen 1. De bundelcollybia heet ook wel harige collybia en de steel is inderdaad vooral onderaan behaard. 2. Het dwergwieltje is een zeer klein paddenstoeltje met op het hoedje in het midden een donkere stip. 3. De kale aardappelbovist heeft geen steel en lijkt een beetje op een kleine aardappel. 4. De tolzwam heeft aan de onderkant van de hoed hoekige poriën en op de hoed concentrische cirkels. 5. De cantharel is een vanouds zeer eetbare en smakelijke paddenstoel, maar is in Nederland zeldzaam geworden. 6. De geringde vlekplaat groeit op (koeien)mest; de steel heeft een ring. 7. Het vuurzwammetje is prachtig rood gekleurd.en groeit in het gras; de soort hoort bij de wasplaten; soorten met vaak prachtig heldere kleuren.. 8. De roodgerande houtzwam zit met grote hoeden aan naaldbomen; soms hangen er vochtdruppels aan. 9. De zwavelgele melkzwam bevat een melkachtig vocht dat aan de buitenlucht sterk geel verkleurt. 10. De ruitjesbovist zit ook zonder steel op de grond; de schubjes laten een ruitvormig patroon achter. 11. De melkboleet is een buisjeszwam met witte druppels aan de buisjes. 12. De fopzwam is een bruine paddenstoel die mensen gemakkelijk verwarren met andere soorten; vandaar deze naam. 13. De porfierboleet heeft een prachtig grijszwarte kleur op bijna alle onderdelen. 14. De roodbruine slanke amaniet is een bijzonder sierlijke paddenstoel, maar zonder ring (wel bij de meeste andere amanieten). 15. De roodbruine schijntrechterzwam heeft ongeveer dezelfde kleur als de vorige soort, maar plaatjes die op de steel aflopen. 16. De berkenboleet heeft een steel met donkere schubjes erop. 17. De gladstelige heksenboleet heeft buisjes met rode poriën; bij aanraking vindt blauwkleuring plaats. Bert Tolsma

13

foto’s: A.H.

foto: F.E.

foto: P.G.

14

Rhyssa persuasoria Rhyssa persuasoria – een grote sluipwesp die regelmatig bij enkele sparren te zien was. Al op de eerste dag viel mijn oog op de vele sluipwespen bij een bepaalde boom. natuurlijk waarschuw je dan ook de anderen in de veronderstelling dat zoiets vaak maar heel eventjes te zien zou zijn. Tot onze verbazing bleef de boom elke dag weer bezoek krijgen van deze sluipwespen. De sluipwespen, op hun beurt kregen regelmatig bezoek van de deelnemers van ons kamp. Zelfs 's avonds om 11 uur werden er met de hulp van een zaklantaren nog sluipwespen gezien.

Het verloop van de boorwijze wordt in Grzimeck deel 2 uitvoerig beschreven: Het wijfje tast met haar antennen het hout af tot zij een plaats vindt waar zij een gastheer vermoedt. Dan richt zij haar achterlijf met de legboor eerst schuin en ten slotte verticaal omhoog. Vervolgens klapt zij de legboor om en plaatst deze eveneens verticaal met de punt op het hout. Omdat de legboor (45 mm) langer is dan haar lichaam (34 mm) kan zij deze houding alleen innemen wanneer zij haar poten dicht bijeen plaatst en ze strekt. Hierbij is het belangrijk dat het eerste paar poten korter is dan het derde paar (15 mm : 30 mm).

foto’s : F.E.

Een enkele keer was er een veel kleiner exemplaar te vinden. Dat zal dan een mannetje geweest zijn. Aan het vele hars kan men zien dat deze spar verzwakt is.Bij een dergelijke boom was het een komen en een gaan van de sluipwespen.

De legboor is nu nog door de beide kleppen van de legboorschede omgeven, maar zodra het boren begint, worden deze teruggeslagen tot ze ongeveer parallel zijn aan het lichaam.

foto’s I.A. Deze sluipwespen stonden heel hoog op de poten en ze hadden een heel lange legboor. Van deze insecten zijn veel foto's gemaakt en het werd steeds interessanter, want opeens zagen we iets wits in de kromming van de legboor. Van Ingrid zijn de foto's waarop zo mooi te zien is hoe om de legbuis een beschermende schede uit twee delen aanwezig is ( de draden die zo sterk gekromd zijn).Deze houtsluipwesp behoort tot de familie Ichneumonidae welke 30.000 soorten bevat. De sluipwesp Rhyssa persuasoria is bijna 40 mm lang. Hij heeft lange roestkleurige poten.

Naarmate de legboor dieper in het hout dringt en het boven het hout uitstekende deel kleiner wordt, brengt het wijfje met kleine pasjes het voorste deel van haar lichaam naar voren. Als de legboor ca. 10 mm diep in het hout is gedrongen, begint de wesp met trippelende bewegingen eerst langzaam, dan steeds sneller om de legboor heen te draaien. In het begin gaat de legboor dan nog nauwelijks vooruit; zodra echter de draaiende bewegingen van de wesp sneller worden, zakt hij zienderogen verder in het hout en in veel kortere tijd dan nodig was voor de eerste 10 mm is hij verdwenen. Het zijn nuttige dieren want ze houden het aantal houtwespen in toom.

Frouke Escher

15

HET CONCERT Iemand roept: “ Mens, reageer!” Ik word wakker en slaap niet meer. Hoor in de verte een leeuwerik, ook al wakker, net als ik; zingt het licht toe in zijn lied, dat ginds daagt, maar hier nog niet. Verder stilte, slechts de Rijn stoeit met stenen, groot en klein. Slaperig, maar plotseling treedt een lijster in de ring. “Ruwie, ruwie”, fluit van dichtbij zijn keel de rust aan flardenij. Hij ’s cantus firmus van ’t orkest dat weldra alle slaap verpest, want merel, roodborst, zwartkop gaan er nu ook wakker tegenaan. Adagio, presto, hoog en laag, door elkaar en luid of vaag, dragen ze elk aan de stampij hun onmiskenbaar thema bij. Het kamp, de camping zwijgen stil en ook het daglicht is nog pril. De kleuren zijn nog steeds bedaard, de lucht is fris en onbezwaard, als langzaam ’t vogelkoor ontbindt: de voertijd van het broed begint. Stilletjes gaan ogen open en de eerste mensen lopen. Uit de douches klinkt gespetter, mensenstemmen, blij gekwetter. En ineens hupt ook de zon over de berg. “Ha, warmtebron !” Tafeltjes voor het ontbijt verschijnen, brood wordt toebereid, thee gezet, melk gedronken, plannen voor de dag beklonken. Ieder gaat z’n eigen gang, de dag wordt mooi, de dag is lang. Maar dàn is daar ineens het uur voor excursies, avontuur. ’t Tempo stijgt, geloop, inpakken zweet doet vel en kleren plakken – de ontbijtboel aan de kant, smeren tegen zonnebrand: wat een ieder nu verricht is gelijk- en doelgericht: volgetuigd en top-gereed klaarstaan aan dezelfde meet. Was het vorige bedrijf , waarvan ik zo ’t vervolg beschrijf, een soort van scherzo dat kwam na de intro van ’t concertthema, nu volgt daarvan de doorwerking in ’t schild’ren van een wandeling.

Het kamp stroomt leeg, geanimeerd, druk in gesprek, gemotiveerd voor de natuur, vol studiezin gaat men de tocht aan. Dat houdt in berg op en af, veel bloemen zien en vlinders, ze benoemen en dus veel stilstaan, kijken en met plaatjes vergelijken. ’t Gezelschap krijgt daardoor weldra iets van een trekharmonica. Terwijl de ene verder wil staat de ander voor ‘dat ene’ stil. Het heeft iets strijdigs, concertants: trekdrang contra soortendans. Vandaar het beeld van een concert, vooral als je het wijder trekt. Want niet alleen ‘zingt’ elk zijn lied als ’s ochtends vogels, maar ook biedt het weer, ’t gebergte, ’t kampement volop contrast en soms torment. De zon die ons met hitte slaat, maar ook van ’t licht genieten laat. ’t Gebergte met zijn grimmigheid dat niettemin de mens verleidt, want schoonheid biedt en wandelschik, brengt ook ontberingen en schrik. Floor- en fauna’s overdaad, die zuchten doet en steunen laat, maar ook verrukt en inspireert, maakt ons dus prettig getroubleerd. En ’s avonds, wie de afwas doet en wachten, wachten, wachten moet, met lede ogen ziet h/zij aan hoe vol de camping komt te staan. Maar gek genoeg geeft dat ook rust, want iedereen schijnt zich bewust, dat zo alleen te leven valt, als men maar chilt en lalt noch bralt. Zo delen we in een geheel, wereld geheten, waarin veel twee kanten heeft en ook nog door elkaar heen kruist, als’ t vogelkoor. Ten antwoord op die woelige zee deint ’s mensenziel maar dapper mee. Al naar gelang men hekel heeft of nader inzicht voorrang geeft zet men zich af of geeft men mee. Hans Fortuin

16

14 juli 2006: Wandeltocht rondom Stagias (1600 meter) Ik begon zonder al te veel verwachtingen aan deze tocht op een hoogte van ongeveer 1600 meter. Het was een korte wandeling van ongeveer 4 kilometer. Maar ja, hoe voelt dat, als je oog verblind wordt door velden vol Gevlekte orchis, Witte muggenorchis, Valkruid, droogbloemen (Gnaphalium norvegicum), Adderwortel. Zou er genoeg tijd zijn om bij al dit oogverblindend moois stil te staan? Of zou de groepsdynamiek het kruipen, wat ik graag doe, onmogelijk maken. In een mum van tijd waren niet alleen de plantenkruipers enthousiast, ook de insectenliefhebbers kwamen in hun element. Overal vormden zich groepjes die het heerlijk vonden om stil te staan bij wat stond en rondvloog. Dan weer werd er een stukje gelopen, dan weer een stukje gekropen. Op deze manier duurde de korte wandeling langer als verwacht, en dat naar ieders grote tevredenheid. De sfeer was goed. Er viel geen wanklank te ontdekken. Het gebied werd gekenmerkt door stukken bos en open weiland, zeer afwisselend, met als ultieme karakteristiek vochtige tot natte plekken waar sprake was van natte heide en hoogveenachtige vegetaties. Later bleek, na het geologische verhaal van Hans, het voorkomen van ondoorlatende lagen in deze berghelling goed te verklaren.

foto: P.G.

Ja, het leven was goed, daar bij Stagias. Ik denk dat velen zich deze excursie niet meer een twee drie zullen herinneren na het vele moois, ook op grote hoogte, dat daarna nog aan onze ogen voorbijtrok. Maar bij het lezen van dit korte verslag met de plantjes en beestjes erbij denk ik dat deze dag weer levendig bij iedereen in de herinnering zal komen. Leve Stagias.

Peter Grubben

foto: I.A.

17

Zondagavond 16 juli 2006 Op deze dag was er geen georganiseerde excursie, ieder ging haar of zijns weegs. Tja en er waren toch de nodige excursies, een bron van ideeën voor de komende week voor de excursieregelaars of was er al gesnoept aan de ideeën die er nog waren. Verder op in de week zal blijken of dit echt een rustdag was of dat mensen toch nog een rustdag nodig hebben!?! Willy Hans Martha Peter Wies Sytse Marlies Bert

Frouke Ans Erik Adri

In de choc kring vraagt onze voorzitter aan iedereen: Wat heeft vandaag indruk op je gemaakt? Ik heb aantekeningen gemaakt, ik vind dit altijd heel inspirerend als mensen laten weten wat indruk heeft gemaakt. Ik hoop dat ik iedereen goed heb gehoord, anders is het wellicht genoeg om je weer te herinneren wat zo’n indruk heeft gemaakt. Marlies

Koeienbellen Ik ben op de camping gebleven en heb planten naam kunnen brengen. De weerschijnvlinder Wandeling 3 op de Lukmanierpas De weerschijnvlinder op mijn schoen Enorme kikker verschool zich in de modder Breedbladige wespenorchis achter het kamp Donkere vorm van de keizersmantel De situatie in Israël waar onze dochter is bij haar schoonfamilie Duits echtpaar ontmoet dat elk jaar naar Oost Kapelle op Walcheren komt, soms wel 3 weken. Zwitserland bezoeken ze ook maar dan maar 2 of 3 dagen. Kruisbekken Reformierte Kirche bezocht, 18 stoelen met 12 mensen plus de dominee De dienst was in het Duits Wat Marlies vertelt over Israël Karstverschijnselen tijdens de wandeling en een dik pak sneeuw in een kloof. Marmot die we steentjes gevoerd hebben Foto’s van bloemetjes: leontopodium, edelweiss. Gerard zocht naar zijn afdeling, je weet wel (Orchideeën natuurlijk, Marlies toegevoegd)

foto’s: G.H.

Gerard Harteveld vond the Testicolo gramignole (Dwerg Knabenkraut) ofwel de Chamorchis alpina Jetty Grote weerschijnvlinder op de hand. Heeft Jan zijn streepvaren weer teruggegeven. Loes Oranje Luzerne vlinder onderweg naar Disentis Michel Ondanks aanwijzingen toch de varen voorbij gelopen op weg naar Disentis Cheryl Nu heb ik een vriendje gevonden: een zuigzoen van een mannetjes weerschijnvlinder Herman Langs koeienpad moderne koeienstal compleet met moderne melkinstallatie Tegenstellingen traditioneel modern: varkens, melkbussen, paarden Klaske Vlinder: Manschild blauwtje, manschild (plant) Ingrid Eerste kamp, leer nu veel planten, prachtige stenen gevonden op het pad Jan 20 nieuwe soorten, roodbruine wespenorchis, Mooi Romaans kerkje met een prachtige akoestiek Gerard Verroen Minuscuul varentje op de Lukmanierpas, Noorse streepvaren Genoteerd door Marlies Tjallingii 18

19

door Gerard Harteveld Al bijna drie jaar was hij op zoek naar het miniatuurtje dat Dwergorchis heette. Tot zijn iets oudere naamgenoot er bij toeval op stuitte. Op het dak van de ‘galerie’-tunnel langs het stuwmeer bij de Lukmanierpass waren alle voorwaarden aanwezig: “Windexponierte, grasüberwachsene Felsterrassen und Gräte(…), auf trockenen, flachgrünigen Böden über kalkhaftige Gestein, (…), oft zusammmen mit Silberwurz (Dryas octopetala) und Edelweiss (Leontopodium alpinum). Oberhalb der Waldgrenze, von 1400 bis 2700 m”. Het was een mooi polletje van een vijftal stengels dicht bij elkaar. Koeien dreigden het kleinood om te zetten in alpenkaas en koeienvla zodat hij eerder dan gepland met succes zelf op zoek ging. De markeringen in het veld zorgden ervoor dat de verstrekte ‘schatkaart’ (figuur 1) ongebruikt in de zak kon blijven. Bovendien vond hij er nog drie Edelweisen bij. Des avonds verrieden zijn pretoogjes zijn triomf. De Wet van Verroen: “Als er een van staat, moeten er meer van in de omgeving zijn” had hij zelf weer bewezen. Op slechts een kilometer afstand had hij door intensief speurwerk tijdens wandeling nr. 3 een vindplaats met maar liefst zo’n 25 exemplaren gevonden. Een mengeling van bewondering en jaloezie benevelden een moment de blik van de Moordrechter. Daags daarna ging hij op pad met zijn vrouw en de door de voorzitter getekende schets (figuur 2). Het viel niet mee, mede omdat het echtpaar aangenaam werd afgeleid door een prachtexemplaar van de vrij zeldzame Nigritella rubra. Wandeling 3 uit het boekje werd uitgelopen, Dolinen, Bachschwinden en Karst-quellen zorgden voor een leerzaam en aangenaam uurtje. Nogmaals met frisse moed gestart bij de parkeerplaats troffen de buren van Bert en Martha na nauwkeurig en volhoudend vorsen het paradijsje aan van amper twee vierkante meter met tientallen bloeiende plantjes Chamorchis alpina, ofwel de Testicolo gramignole (It.), comfortabel op neushoogte. Weliswaar niet zo’n meerstelige, solitaire pol als de prima diva op het tunneldak, maar ja, de eerste ervaring schenkt vaak de zoetste herinnering. De summiere kaart bleek geen detail te veel of te weinig te vermelden tot en met de koffiesteen. Later in de week heeft G. V. o.a. Frouke de vindplaats laten ontdekken aan de hand van verbale aanwijzingen, de kaart was niet aanwezig, en zelfs op zeer geringe afstand van de plantjes zag men ze eerst over het hoofd. Zo werd het spel met de ‘schatkaarten’ met humor, vindingrijkheid, doorzettingsvermogen en een vleugje competitie gespeeld met zo’n mooi botanisch resultaat door de twee Disenters die behalve hun naam (die zoals men weet, uit het Germaans komt en niets minder dan als dappere speerstrijder betekent) ook de liefde voor orchideeën gemeen hadden.

Figuur 2 Kaart van Gerard V.

Figuur 1 Kaart van Gerard H.

Figuur 3 De beauty van de Lucomagno, foto G.H.

20

Verslag van de teken excursie zaterdag 22 juli 2006 We gaan met een groep van 8 mensen naar Mompé Medel. Met stoelen en tekenspullen. We zoeken een plek in de schaduw en kijken wat ons onderwerp zal zijn. We hebben het heerlijk rustig. We eten van de morellen aan de boom, die hangen er voor iedereen en voor de wespen. We laten ons uitdagen door de bergen en de huizen.

Hoe krijg je het zo dat het dak echt over de voorgevel uitsteekt? We nemen op deze manier een aandenken mee van Zwitserland dat toch nog iets anders is dan de snelle foto’s die ook geweldig zijn. We doen na het tekenen nog even het terras aan van het plaatselijke café. We gaan om een uur of een nog even langs de winkel daarna naar de camping om ons voor te bereiden op de bonte avond. Echt een aanrader zo’n teken excursie!

Marlies Tjallingii

21

Bonte avond lied van Familie Bakker ”Melodie: Daar boven op die berg” Daar boven in die bergen Is ons knnv-kamp ‘t Is beregezellig Alleen opstaan is een ramp (refrein) en van je hela hela hela hola la la he hela hela hela hola la la he hela hela hela hola la la he hela hela hela ho Bij ons op de camping Loopt iedereen met zijn mok Want het is ‘s avonds 8 uur Dus tijd voor onze choc (refrein) We gaan op excursie Maar blijven heel vaak staan Want weet je wat we nu weer zien De zoveelste gentiaan (refrein) Daar boven in de alpen Kruipen wij ons voort We slaan met onze netjes De volgende vlindersoort (refrein) Daar boven in de alpen Zoeken we ons kapot Hij moet hier toch zitten Die alpenmarmot (refrein) Daar boven in die bergen Mag niet iedereen mee Want weet je wat ze gaan zoeken De zeldzaamste orchidee (refrein) Daar boven op die bergen Maakt Erik een hele reis Want je moet het gezien hebben Die mooie edelweis (refrein) foto: I.A.

foto: I.A.

22

foto: I.A.

foto K. en H. ten G.

23

Bijlage 1 Excursie overzicht 1. Dinsdag 11 juli. Omgeving camping Wandeling 4 km. Hoogteverschil 100 m. 10.00 uur – 14.00 uur. Via de twee bruggen via Brulf langs de rivier eerst stroomafwaarts aan de noordoever en zuidoever, aan de noordoever weer stroomopwaarts. 4 deelnemers.

2. Dinsdag 11 juli. Vanaf kampterrein langs Rhein anterior ¾ dag. Langs de rivier stroomafwaarts aan de zuidkant via Cavardiras, bij Pardovat Dadens weer naar de noordoever en via Disla (grote weg), bij Disentis over voetpad weer naar het kamp. 16 deelnemers.

3. Woensdag 12 juli. Mompé-Medel ¾ dag. 11 deelnemers. 4. Woensdag 12 juli. Alp Lupegna ¾ dag. Van 1155 m naar 1650 m. Open bermen + bosranden en naaldbos. Hoogtepunten: vele vlinders; spar met hele dikke stam, grillig vertakt; “Alpenkruispieper”. Met de auto tot Faltscharidas, daar naar boven naar Lupegna; zware tocht, zelfde weg terug. 11 deelnemers.

5. Donderdag 13 juli. Mompé-Medel Met auto naar Mompé-Medel en daar lopend via Vitgava en Plaun Tiatscha langs het ravijn naar Runs en Stagias; terug langs de westkant.

6. Donderdag 13 juli. Van Caischavedra naar Gendusas rechtsaf rondje terug Alpenweiden met beekjes en plassen / moerasjes. Venige grond. Bloemrijke helling. Hoogtepunten: Gentiana acaulis; Knolkartelblad; mooi uitzicht op de gletsjer in het zuiden. Met de auto tot Disentis. Gondel vanaf Disentis. 13 deelnemers.

7. Vrijdag 14 juli. Caischavedra. Lac Muotta Schitterende velden soldanella’s bij de sneeuw. Met de auto tot Disentis. Gondel vanaf Disentis. Sessellift tot Gendusas (2173 m). 10 deelnemers.

8. Vrijdag 14 juli. Stagias ¾ dag. Afwisselend berggebied met beekjes, naaldbos, schrale graslanden en hoogveen. 1600 m – 1800 m. Met de auto via Curaglia-Mutschnengia naar Stagias. 15 deelnemers.

9. Zaterdag 15 juli. Oberalppass. Calmut ¾ dag. Alpiene graslanden, op hoogte subalpien. Circa 5 km wandelen Oberalppass – Calmut – Oberalppass in 2,5 uur. 2042 m – 2309 m Hoogtepunten: prachtige voorbeelden Curvuletum met Carex curta; Gentiana bavarica; Nigritella nigra. Met de auto: Disentis – Oberalppass.

10. Zondag 16 juli. Gebied ten zuiden van de Lukmanierpass (Excursie op eigen initiatief; rustdag). Licht geaccidenteerd; karstverschijnselen. Hier ontdekten we meer kalkrijke dus bloemrijkere gebieden dan in het dal van de Rijn. 5 deelnemers.

Bijlage 1 Excursie overzicht, blad 2

11. Maandag 17 juli. Val Termine 1 dag. Stuwmeer – stenig pad omhoog naar Passo dell Uomo door het Val Termine; Via de Passo dell Colombe (kalkrijker) naar Casuccio; vandaar langs de weg naar de Lukmanierpass Hoogepunten: prachtig landschap; edelhert; scherpe overgang van planten op zure grond naar planten op basisch gesteente; planten om en bij sneeuwveldje. Met de auto van Disentis naar de Lukmanierpas. Auto geparkeerd bij hotel. Langs het stuwmeer en dan omhoog, steile afdaling. 7 deelnemers.

12. Maandag 17 juli. Casaccia, Stabbio Nuovo ¾ dag. + 100 m, 4 km; “Kruip”wandeling langs beek / moeras; terug door bos. Hoogtepunten: Zilvervlekvlinder; veel apollo’s. 13 deelnemers.

13. Dinsdag 18 juli. Lukmanierpass, Camperia Alm ¾ dag. + 400 m, 6 km. Om een flinke afstand te kunnen afleggen passen we de “autotruck” toe. 8 deelnemers.

14. Woensdag + donderdag 19 + 20 juli. Oberalppass, Hütte Cua de Maighel Vanaf Oberalppass langs hoogtelijn naar Cua Maighels. Tot hut + 300 m stijgen naar 2314 m. ’s Middags naar pas bij gletsjers: 2631 m. 1 dag. Volgende morgen via Lac (stuwmeer) da Curnera richting Tschamut. – 100 m + 400 m – 700 m = 100 m. 10 km. ¾ dag. Met de auto van Disentis naar de Oberalppass. Parkeerplaats even na Tschamut. 7 deelnemers.

15. Woensdag 19 juli. Omgeving Laj Alv 2489 m - ¾ dag. Omhoog over stenig “karrenspoor” naar Laj Alv (2489 m). Via Gendusas Dadens afdalen naar Caischavedra (gondel op 1860 m). Open, stenig alpenterrein. Met de auto tot Disentis. Gondel vanaf Disentis. Sessellift tot Gendusas (2173 m). 8 deelnemers.

16. Donderdag 20 juli. Breil – Grep da Plaids 9 deelnemers.

17. Vrijdag 21 juli. Oerbos Breil: Chischaridas ¾ dag. 1506 m. (zie folder VVV). - 200 m tot oerbos, - 250 m tot Breil. Gemakkelijke daling. Het oerbos bestaat uit sparrenbos met grillige bomen van oud tot kiemplantjes. Mooie varens, dennenwolfsklauw. Eekhoorn gezien. Paadje vanaf 2e brug omhoog en dan vandaar uit het bos in. Met de auto tot Breil. Sessellift 1278 m – 1690 m.

12 deelnemers.

18. Vrijdag 21 juli. Oberalppass ¾ dag. Bloemrijke hooi- en graslanden. Koeien. Klein sneeuwveldje. Hoogtepunten: Gentianen. Orchideeën. Alpenvetblad. Met de auto tot de laatste parkeerplaats voor Oberalppass. 5 deelnemers.

19. Zaterdag 22 juli. Lukmanierpass Ochtend, 4 uren. 7 km. Uitgezette wandelroute 3 met karstverschijnselen. Kalkrijk. Met de auto van Disentis naar parkeerplaats Lukmanierpass (restaurant). 3 deelnemers.

Bijlage 1 Excursie overzicht, blad 3

20. Zaterdag 22 juli. Mompé-Medel Tekenexcursie. 8 deelnemers. 21. Zondag 23 juli. Rhein Anterior West – Mompé-Medel Ochtend. Wandeling vanaf camping westwaarts. Op het kampterrein via klein paadje; bij begin over de weg; brug. Aan andere kant over krautenpfad omhoog door dorpje, bij kapel omlaag. 14 deelnemers.

Nederlandse naam

Monnikskap, Blauwe

Monnikskap, Gele

Aconitum napellus

Aconitum vulparia

Els, Groene

Mansschild, Dwerg-

Engelwortel, Gewone

Rozenkransje

Kamille, Valse

Angelica sylvestris

Antennaria dioica

Anthemis arvensis

Look, Das-

Allium ursinum

Androsace chamaejasme

Look, Bies

Allium schoenoprasum

Alnus viridus

Vrouwenmantel

Vrouwenmantel, Alpen-

Alchemilla alpina

Look, Fraai

Zenegroen spec.

Ajuga spec.

Allium pulchellum

Zenegroen, pyramide

Ajuga pyramidales

Alchemilla subsp.

Agrimonie, Welriekende

Akelei, Wilde

Agrimonia eupatoria

Aguilegia vulgaris

Agrimonie

Aegopodium podagraria

Agrimonia procera

Alpendost, Kale (Klierstijl)

Zevenblad

Adenostyles glabra

Christoffelkruid

Steentijm, Alpen-

Acinos alpinus

Alpendost, Grauwe

Duizendblad, Dwerg-

Achillea nana

Adenostyles alliariae

Duizendblad, Muskus-

Achillea moschata

Actaea spicata

Duizendblad, Gewoon

Achillea millefolium

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

Bijlage 2 Waarnemingen planten kamp 1 en 2* 2

1+2

2

1

1

2

1

2

1+2

1+2

1

2

1

1

1

1+2

1

1

1

1+2

1+2

1+2

2

1

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

2

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

7

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Wijfsjesvaren

Helm, Alpen-

Madeliefje

Berk

Brilkruid, Glad

Bartsia alpina

Bellis perennis

Betula spec.

Biscutella laevigata

Wijfjesvaren, Alpen-

Athyrium distentifolium

Athyrium filix-femina

Sterrenscherm, Groot

Sterrenscherm, Klein

Astrantia minor

Tragant, Alpen-

Astragalus alpinus

Astrantia major

Tragant, Knikkende

Astragalus penduliflorus

Madeliefje, Alpen-

Aster bellidiastrum

Tragant, Gletsjer-

Aster, Alpen-

Aster alpinus

Hokjespeul, Wilde

Groensteel

Asplenium viride

Astragalus glycyphyllos

Steenbreekvaren

Astragalus frigidus

Streepvaren, Noordse

Artemisia vulgaris

Asplenium trichomanes

Bijvoet

Arrhenatherum elatius

Asplenium septentrionale

Haver, Glans-

Arnica montana

Muurvaren

Valkruid (Wolverlei)

Arenaria biflora

Asplenium ruta-muraria

Muur, Zand-

Arctium minus

Geitenbaard

Lis, Kleine

Arcticum lappa

Zwartsteel

Klis, Grote

Anthyllis vulneraria

Asplenium adiantum-nigrum

Wondklaver

Anthoxanthum odoratum

Aruncus dioicus

Lelie, Vertakte Gras-

Reukgras, gewoon

Anthericum ramosum

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

1

kamp 1 en 2* 1

1

1

1

1+2

1

1+2

2

1+2

1+2

1

1

1

1+2

1

1

1

1

1

1+2

1+2

1

1+2

2

2

1

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

x

7

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Zegge, Ster-

Zegge, Ster-

Zegge, Gele

Carex curvula

Carex echinata

Carex echinata

Carex flava

2

1

2

1

1

Zegge, Zomp-

Zegge, Kromme

Carex curta

2

1

1

2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1

1

1+2

1+2

2

1+2

1+2

1

1+2

2

1+2

1

1

2

kamp 1 en 2*

Carex atrata subsp atrata

Distel, Masker-

Herderstasje

Capsella bursa-pastoris

Carduus personata

Klokje, Ruig

Campanula trachelium

Distel, Krul-

Klokje, Kolfdragend

Campanula thyrsoides

Carduus crispus

Klokje, Scheuchzers

Campanula scheuchzeri

Veldkers, Bittere

Klokje, Gras-

Campanula rotundifolia

Steenkers, Rozet-

Klokje, Berg-

Campanula rhomboidalis

Cardaminopsis sisarenosa

Klokje, Akker-

Campanula rapunculoides

Cardamine amara

Klokje, Harig

Vingerhoedje, Elfen-

Klokje, Alpen-

Campanula alpina

Campanula cochlearifolia

Dotterbloem

Caltha palustris

Campanula barbata

Hei, Struik-

Calluna vulgaris

Brassica napus

Trilgras (Bevertjes)

Koolzaad

Botrychium lunaria

Koeienoog, Smalbladig

Maanvaren, Gelobde

Blechnum spicant

Buphthalmum salicifolium

Dubbelloof

Blackstonia perfoliata

Briza media

Brilkruid

Bitterling

Biscutella subsp

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

x

x

7

x

8

15-jul x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Centaurie, Berg-

Centaurea montana

2

1

Heksenkruid, spec.

Distel, Stengelloze

Distel, Ongelijkbladige

Distel, Moes-

Kale Jonker

Distel, Dichtgestekelde Veder-

Distel, Speer-

Steentijm, Kleine

Cirsium acaule

Cirsium helenioides

Cirsium oleraceum

Cirsium palustre

Cirsium spinosissimum

Cirsium vulgare

Clinopodium acinos

Circaea alpina

Circaea spec.

Muursla, Alpen-

Heksenkruid, Alpen-

Cicerbita alpina

Stinkende gouwe

Hendrik, Brave

Chenopodium bonus-henricus

Orchis, Dwerg-

Chamorchis alpina

Chelidonium majus

Wasbloempje, Kaal

Wilgenroosje

Cerastium arvense

Chamerion angustifolium

Akkerhoornbloem

Centaurea uniflora

Cerinthe major

Centaurie, Eenbloemige

Centaurea scabiosa

1

1

1+2

1+2

1

1+2

1

1

2

1

1+2

1+2

1

1+2

1

1

1+2

2 1

Centaurie, Grote

Centaurea raetica

2

Knoopkruid

Centaurea jacea

1+2

2

1

2

1+2

2

2

kamp 1 en 2*

Centaurea nigrescens

Zegge, Hoge Cyper-

Distel, Zilver-

Carlina acaulis

Zegge, Blauwe

Carex panicea

Carex pseudocyperus

Zegge, Haze-

Zegge, Bleke

Carex pallescens

Carex nigra

Carex ovalis

Zegge, Ruige

Zegge, Zwarte

Carex hirta

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

11-jul x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

7

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Cystopteris fragilis

Wolfsklauw, Alpen-

Zonnedauw, Rondbladige

Zilverwortel

Drosera rotundifolia

Dryas octopetala

Anjer, Kartuizer

Dianthus carthusianorum

Diphasiastrum alpinum

Smele, Bochtige

Deschampsia flexuosa

Anjer, Pracht-

Smele, Ruwe

Deschampsia cespitosa

Vingerhoedskruid, Groot

Peen, Wilde

Daucus carotus

Digitalis grandiflora

Peperboompje, Rood

Daphne mezereum

Dianthus superbus

Orchis, Riet-

Peperboompje, Alpen-

Dactylorhiza majalis subsp. Alpestris

Daphne alpina

Orchis, Brede

Dactylorhiza majalis

Dactylorhiza praetermissa

Orchis, Gevlekte

Orchis, Brede

Dactylorhiza maculata

Kropaar

Blaasvaren

Cynosurus cristatus

Orchis, Bos-

Kamgras

Cymbalaria muralis

Dactylorhiza fuchsii

Leeuwenbek, Muur-

Cuscuta europaea

Dactylis glomerata

Warkruid, Klein

Warkruid, Groot

Cuscata epithymum

Peterselievaren

Cryptogramma crispa

Crepis aurea

Streepzaad, Goudgeel

Hazelaar

Corylus avellana

1)

Herfsttijloos

Winde, Akker-

Convolvulus arvensis

Orchis, Groene Nacht-

Coeloglossum viride

Colchicum autumnale

Borstelkrans

Clinopodium vulgare

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1+2

1

1

1

1+2

1

1

1

1+2

2

2

2

1

1+2

1

1+2

1

1+2

2

1+2

1

2

1+2

1+2

1+2

2

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

7

x

x

x

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Hondstarwegras

Hei, Kraai-

Elymus caninus

Empetrum nigrum

Heermoes

Equisetum arvense

Ogentroost, Beklierde

Ogentroost, Stijve

Euphrasia stricta

Ogentroost, Dwerg-

Euphrasia minima

Ogentroost, Beklierde

kroontjeskruid

Euphorbia helioscopia

Euphrasia rostkoviana

Wolfsmelk, Cipres-

Euphorbia cyparissias

Euphrasia picta

Wollegras, Eenarig

Eriophorum scheuchzeri

Leverkruid (Koninginnekruid)

Wollegras, Scheuchzers

Eriophorum husonii

Eupatorium cannabinum

Wollegras

Eriophorum angustifolium

Eriophorum vaginatum

Fijnstraal, Eenhoofdige

Veenpluis

Erigeron uniflorus

Fijnstraal, Alpen-

Orchis, Brede Wespen-

Epipactis helleborine

Erigeron alpinus

Orchis, Bruinrode Wespen-

Epipactis atrorubens

Paardenstaart, Bos-

Basterdwederik, Moeras-

Epilobium palustre

Fijnstraal, Scherpe

Basterdwederik, Berg-

Epilobium montanum

Erigeron acer

Wilgenroosje, Harig

Epilobium hirsutum

Equisetum sylvaticum

Wilgenroosje, Alpen-

Epilobium fleischeri

Epilobium alsinifolium

Slangenkruid

Waterbies, Armbloemige

Eleocharis quinqueflora

Echinops sphaerocephalus

Echium vulgare

Mannetjesvaren

Distel, Kogel-

Dryopteris filix-mas

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

2

kamp 1 en 2* 1

2

2

1+2

2

1+2

1+2

1+2

1

2

1+2

1+2

1

1

1+2

1+2

1

1+2

1

2

2

1+2

2

1+2

1

1

1+2

1

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

x

x

7

x

x

x

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Nagelkruid, Kruipend

Kogelbloem, Hartbladige

Droogbloem, Bos-

Orchis, Welriekende Muggen-

Globularia cordifolia

Gnaphalium sylvaticum

Gymnadenia odoratissima

Nagelkruid, Berg-

Geum montanum

Nagelkruid, Knikkend

Ooievaarsbek, Bos-

Geranium sylvaticum

Geum rivale

Robertskruid

Geranium robertianum

Geum reptans

Ooievaarsbek, Beemd-

Ooievaarsbek, Berm-

Geranium pyrenaicum

Ooievaarsbek, Donkere

Geranium phaeum

Geranium pratense

Gentiaan, Tere

Gentianella tenella

Gentiana utriculosa

Gentiaan, Duitse

Gentiaan, Blaas-

Gentiana purpurea

Gentianella germanica

Gentiaan, Purper-

Gentiana punctata

Gentiaan, Voorjaars-

Gentiaan, Gestippelde

Gentiana nivalis

Gentiaan, Veld-

Gentiaan, Sneeuw-

Gentiana bavarica

Gentianella campestris

Gentiaan, Beierse

Gentiana acaulis

Gentiana verna

Walstro, Geel

Gentiaan, Stengelloze

Galium verum

Lievevrouwebedstro

Walstro, Rondbladig

Galium rotundifolium

Walstro, Glad

Galium mollugo

Galium odoratum

Hennepnetel, Gewone

Walstro, Kruisblad-

Galium cruciata

Aardbei, Bos-

Fragaria vesca

Galeopsis tetrahit

Spirea, Moeras-

Filipendula ulmaria

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

1+2

1

1

1

1+2

1+2

1+2

1

2

1

1

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

x

7

x

x

x

8

15-jul x

x

x

x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

1

Hop

Wolfsklauw, Dennen-

Hertshooi, Ruig

Hertshooi, Berg-

Sint-Janskruid

Biggenkruid, Gewoon

Biggenkruid, Eenhoofdig

Springzaad, Groot

Springzaad, Klein

Humulus lupulus

Huperzia selago

Hypericum hirsutum

Hypericum montanum

Hypericum perforatum

Hypochaeris radicata

Hypochoeris uniflora

Impatiens noli-tangere

Impatiens parviflora

Dovenetel, Paarse

Lamium purpureum

Beemdkroon

Knautia arvensis3)

Knautia, Berg-

Jeneverbes

Juniperus communis alpina

Dovenetel, Witte

Rus, Jacquins

Juncus jacquinii

Lamium album

Pitrus

Juncus effusus

Knautia dipsacifolia4)

2

Greppelrus

Juncus bufonius

2

2

1+2

1

1

1

2

2

Iris graminea

1

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1

1

1+2

2 1

Hoefblad, Alpen-

1+2

Homogyne alpina

Hieracium pilosella

2

1+2

1+2

1

1+2

1

1+2

kamp 1 en 2*

Hieracium uniflora

Havikskruid, Stijf

Muizenoor

Hieracium laevigatum

Berenklauw, Gewone

Heracleum sphondylium

Havikskruid, Oranje

Leverbloempje

Hepatica nobilis

Havikskruid, Wittig

Zonneroosje spec.

Helianthemum nummullarium ?

Hieracium intybaceum

Driehoeksvaren, Gebogen

Gymnocarpium dryopteris

Hieracium aurantiacum2)

Orchis, Grote Muggen-

Gymnadenia conopsea

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

7

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Veldbies, Witte

Veldbies, Sneeuwwitte

Veldbies, Ruige

Luzula luzuloides

Luzula nivea

Luzula pilosa

Penningkruid

Veldbies, Gewone

Luzula campestris

Lysimachia nummularia

Rolklaver, Gewone

Lotus corniculatus

Wederik, Bos-

Rolklaver, Alpen-

Lotus alpinus

Wolfsklauw, Stekende

Kamperfoelie, Zwarte

Lonicera nigra

Lysimachia nemorum

Azalea, Alpen-

Loiseleuria procumbens

Lycopodium annotinum

Orchis, Grote Kever-

Listera ovata

Veldbies, Grote

Geelhartje

Linum cartharticum

Wolfsklauw, Grote

Vlasbekje

Linaria vulgaris

Lycopodioum clavatum

Leeuwenbek, Alpen-

Linaria alpina

Luzula sylvatica

Lelie, Turkse

Lilium martagon

2

1

1+2

1

2

2

1

1+2

1+2

1+2

2

1

1+2

1+2

1

2

1+2

1+2

1 1

Lelie, Rogge-

1+2

1+2

Lilium bulbiferum subsp. croceum

Margriet, Gewone

Leucanthemum vulgare

1

2

1

1

1+2

2

1

kamp 1 en 2*

Ligusticum mutellinoides

Margriet, Alpen-

Leucanthemopsis alpina

Lathyrus sylvestris

Leeuwentand, Berg-

Lathyrus, Bos-

Lathyrus pratensis

Leeuwentand, Ruige

Lathyrus, Veld-

Laserpitium latifolium

Leontodon hispidus

Laserkruid, Breedbladig

Laserpitium halleri

Leodonton montanus

Larix, Europese

Laserkruid

Larix decidua

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

x

x

x

7

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Teunisbloem

Esparcette

Orchis, Aangebrande

Marjolein, Wilde

Onobrychis viciifolia

Orchis ustulata

Origanum vulgare

Ogentroost, Gele

Odontites luteus

Esparcette, Berg-

Orchis, Roze Vanille-

Nigritella rubra

Onobrychis montana

Orchis, Zwarte Vanille-

Nigritella nigra

Oenothera subsp

Borstelgras

Vergeetmijnietje, Moeras-

Myosotis palustris

Vogelnestje

Vergeetmijnietje, Akker-

Myosotis arvensis

Neottia nidus-avis

Muursla

Mycelis muralis

Nardus stricta

Muur spec., Veld-

Maskerbloem

Mimulus guttatus

Wintergroen, Eenbloemig

Gierstgras, Bos-

Milium effusum

Moneses uniflora

Munt, Herts-

Mentha longifolia

Minuartia spec.

Klaver, Witte Honing-

Klaver, Citroengele Honing-

Parelgras, Knikkend

Melica nutans

Melilotus officinalis

Hengel, Bos-

Melampyrum sylvaticum

Melilotus alba

Luzerne

Hengel

Melampyrum pratense

Klaver, Hop-

Medicago lupulina

Medicago sativa

Kaasjeskruid, Klein

Kamille, Schijf-

Matrecaria discoidea

Kaasjeskruid, Muskus-

Malva moschata

Malva neglecta

Dalkruid

Maianthemum bifolium

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1

1

1+2

2

2

1

1+2

1

1+2

2

2

1

1

1

1+2

1+2

1+2

1+2

2

2

1+2

1+2

1+2

1

2

1

2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

3

12-jul x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

x

7

x

x

8

15-jul x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Doddegras, Alpen-

Timotheegras

Rapunzel, Betonie-

Rapunzel, Zwarte

Rapunzel, Bol-

Phleum alpinum

Phleum pratense

Phyteuma betonicifolium

Phyteuma nigrum

Phyteuma orbiculare

Den, Berg-

Weegbree, Smalle

Plantago lanceolata

Den, Alpen- (=Arve)

Pinus cembra

Weegbree, Alpen-

Vetblad, Gewoon

Pinguicula vulgaris

Plantago alpina

Vetblad, Smalgespoord

Pinguicula leptoceras

Pinus mugo

Bevernel, Kleine

Vetblad, Alpen-

Pinguicula alpina

Picea Abies

Pimpinella saxifraga

Rapunzel, Witte

Spar, Fijn-

Phyteuma spicatum

Rapunzel, Haller's

Beukvaren, Smalle

Phegopteris connectilis

Rapunzel, Schorseneerblad-

Meesterwortel

Peucedanum ostruthium

Phyteuma scorzonerifolium

Kartelblad, Knol-

Pedicularis tuberosa

Phyteuma ovatum

Kartelblad, Stevig

Kartelblad, Moeras-

Pedicularis palustris

Kartelblad, Vleeskleurig

Kartelblad, Wollig

Pedicularis gyroflexa

Pedicularis rostratospicata

Parnassia

Parnassia palustris

Pedicularis recutita

Zuring, Alpen-

Eenbes

Paris quadrifolia

Oxalis acetosella

Oxyria digyna

Bremraap, Tijm-

Klaverzuring, Witte

Orobanche alba

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

2

kamp 1 en 2* 1+2

2

1

1+2

2

1

1

1

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1

2

1

2

1

2

1

1+2

1

1

1+2

11-jul x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

x

x

7

x

x

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Brunel, Gewone

Orchis, Witte Muggen-

Adelaarsvaren

Prunella vulgaris

Pseudorchis albida

Pteridium aquilinum

Sleutelbloem, Gaafrandige

Brunel, Grootbloemige

Sleutelbloem, Rode Alpen-

Primula hirsuta

Prunella grandiflora

Sleutelbloem, Melige

Primula integrifolia

Mantelanjer, Kleine

Potentilla erecta

Primula farinosa

Tormentil

Potentilla aurea

Prethrorhagia saxifraga

Ganzerik, Goudgele

Potentilla anglica

Vijfvingerkruid

Ganzerik, Kruip-

Populus tremula

Sla, Hazen-

Populier, Ratel-

Polystichum lonchitis

Prenanthes purpurea

Lansvaren

Polypodium vulgare

Potentilla reptans

Duizendknoop, Levendbarende

Eikvaren, gewone

Polygonum viviparum

Adderwortel

Vleugeltjesbloem, Gewone

Polygala vulgaris

Polygonum bistorta

Vleugeltjesbloem, Liggende

Polygala serpylifolia

Salomonszegel, Krans-

Vleugeltjesbloem, Alpen-

Polygala alpestris

Varkensgras

Beemdgras, Knol-

Poa bulbosa var. vivipara

Polygonum aviculare

Beemdgras, Alpen-

Poa alpina

Polygonatum verticillatum

Orchis, Welriekende Nacht-

Orchis, Bergnacht-

Platanthera chlorantha

Plantago media

Platanthera bifolia

Weegbree, Grote

Weegbree, Ruige

Plantago major

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

2

kamp 1 en 2* 1

1

1+2

1+2

1

1

1

2

1+2

1+2

1+2

1

1

1

1+2

1+2

1+2

1+2

2

1+2

1

2

1

1

1

1

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

x

x

x

x

x

7

x

x

x

8

15-jul x

x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Alpenroosje, Roestbladig

Alpenroosje, Harig

Ratelaar, Gekamde

Rhododendron ferrugineum

Rhododendron hirsutum

Rinanthus aristatus

Zuring, Veld-

Zuring, Schapen-

Zuring, Berg-

Zuring, Spaanse

Wilg, Bos

Rumex acetosa

Rumex acetosella

Rumex arifolius

Rumex scutatus

Salix caprea

Framboos

Rozewortel

Rhodiola rosea

Rubus idaeus

Ratelaar, Grote

Rhinanthus angustifolius

Braam, Gewone

Ratelaar, Harige

Rhinanthus alectorolophus

Braam, Dauw-

Boterbloem, Bos-

Ranunculus serpens subsp nemorosus

Rubus fruticosus

Boterbloem, Behaarde

Ranunculus sardous

Rubus caesius

Boterbloem, Kruipende

Ranunculus repens

Roos, Honds-

Boterbloem, Witte

Ranunculus platanifolius

Egelantier

Boterbloem, Berg-

Ranunculus montanus

Rosa rubiginosa

Boterbloem, Gletsjer-

Ranunculus glacialis

Rosa canina

Boterbloem, Alpen-

Boterbloem, Scherpe

Ranunculus auricomus

Boterbloem, Monnikskap-

Ranunculus aconitifolius

Ranunculus alpestris

Wildemanskruid spec.

Wintergroen, Rondbladig

Pyrola rotundifolia

Pulsatilla alpina

Pulsatilla spec.

Alpenanemoom, Oostenrijkse

Anemoon, Alpen-

Pulsatilla alba

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

1

1

1

1+2

1+2

1+2

2

1

1

2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1+2

1

1

1

1

1

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1

2

11-jul x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

x

7

x

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x x

x

x

x

x

x

x

x x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

1

Salie, Veld-

Waterpunge

Pimpernel, Kleine

Alpenschaarde, Echte

Steenbreek, Gele Berg-

Steenbreek, Witte Mos-

Steenbreek, Blauwgroene

Salvia pratensis

Samolus valeriandi

Sanguisorba minor

Saussurea alpina

Saxifraga aizoides

Saxifraga bryoides

Saxifraga caesia

Sedum sexangulare

Huislook, Gewone

Vetmuur, Zacht

Sedum reflexum

Sempervivum tectorum

Tripmadam

Sedum album

Huislook, Berg-

Vetkruid, Wit

Sedum acre

Huislook, Spinneweb-

Muurpeper

Scutellaria alpina

Sempervivum montanum

Glidkruid, Alpen-

Scleranthus annuus

Sempervivum arachnoideum

Hardbloem, Eenjarige

Scabiosa columbaria

Hemelsleutel

Duifkruid

Saxifraga stellaris

Mosvaren, getande

Steenbreek, Ster-

Saxifraga rotundifolia

Selaginella selaginoides

Steenbreek, Rondbladige

Saxifraga paniculata

Sedum telephium

Steenbreek, Altijd Groene

Saxifraga oppositifolia

2

1+2

1+2

2

1+2

1

1

1+2

2

2

1

2

1

1+2

1

1

1

Steenbreek, Knol-

Steenbreek, Zuiltjes-

Saxifraga granulata

2

Saxifraga diapensioides

1

1

1+2

2

1

2

1+2

1 2

Salie, Kleverige

1+2

Salvia glutinosa

Wilg, Netnervige

Salix reticulata

kamp 1 en 2*

Salix serpyllifolia

Wilg, Kruid-

Salix herbacea

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

11-jul x

x

x

x

x

x

2

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

7

x

8

15-jul x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Silene, Blaas-

Bitterzoet

Kwastjesbloem, Alpen-

Kwastjesbloem, Kleine

Guldenroede, Echte

Distel, Gewone Melk-

Lijsterbes

Spurrie

Betonie

Andoorn, Moeras-

Andoorn, Bos-

Muur, Gras-

Muur, Vogel-

Muur, Bos-

Zaagblad, Schubbig

Smeerwortel

Ruit, Kleine

Solanum dulcamara

Soldanella alpina

Soldanella pusilla

Solidago virgaurea

Sonchus oleraceus

Sorbus aucuparia

Spergula arvensis

Stachys officinalis5)

Stachys palustris

Stachys sylvatica

Stellaria graminea

Stellaria media

Stellaria nemorum

Stemmacantha rhapontica

Symphytum officinalis

Talictrum minus

Silene, Rots-

Silene rupestris

Silene vulgaris

1

Silene, Nacht-

Silene nutans

2

2

1

1

1

1

1+2

1

1

2

1+2

2

1+2

1

1

1+2

1+2

1

1+2

Koekoeksbloem, Avond-

Silene latifolia

1+2 1

Koekoeksbloem, Dag-

1+2

1

1+2

1+2

2

1+2

1

kamp 1 en 2*

Silene exscapa

Silene dioica

Kruiskruid, Bos-

Senecio nemorensis subsp. fuchii

Kruiskruid, Kleverig

Kruiskruid, Bos-

Senecio nemorensis

Silene, Stengelloze

Kruiskruid, Jacobs-

Senecio jacobaea

Silene acaulis

Kruiskruid, Alpen-

Senecio cordatus

Senecio viscosus

Kruiskruid, Tiroler

Senecio abrotanifolius

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

7

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Brandnetel, Kleine

Tussilago farfara

Urtica urens

Valeriaan, Echte

Hoefblad, Klein

Trollius europaeus

Valeriana officinalis

Trollius, Europese

Trisetum flavescens

Bosbes, Rode

Haver, Goud-

Trifolium spadiceum

Rijsbes

Klaver, Dadel-

Trifolium rubens

Vaccinium vitis-idaea

Klaver, Purperen

Trifolium repens

Vaccinium uliginosum

Klaver, Witte

Trifolium pratense

Brandnetel, Grote

Klaver, Rode

Trifolium montanum

Bosbes, Blauwe

Klaver, Berg-

Trifolium hybridum

Vaccinium myrtillus

Klaver, Basterd-

Trifolium badium

Urtica dioica

Hazenpootje

Klaver, Bruine

Trifolium arvense

Klaver, Alpen-

Heggedoornzaad

Torilis japonica

Trifolium alpinum

Bieslelie

Tofieldia calyculata

Morgenster, Gele

Tijm, Wilde

Thymus seryllum

Orchis, Kogel-

Tijm, Kruip-

Thymus praecox subsp polytrichus

Traunsteinera globosa

Bergvlas, Liggend

Thesium humifusum

Tragopogon pratensis

Gamander, Berg-

Ruit, Akelei-

Thalictrum aquilegifolium

Gamander, Echte

Teucrium chamaedrys

Teucrium montanum

Paardenbloem, Gewone

Taraxacum officinale

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

1+2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1

1

2

1+2

1+2

1+2

2

1+2

1+2

1+2

1

1

2

1+2

1

2

1+2

1

1

2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

x

6

x

x

x

x

7

x

x

x

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Vicia cracca

Viola tricolor

5)

4)

3)

2)

gekartelde bladrand

blad lijnvormig / eirond

blad veerspletig

meerdere bloemhoofdjes bij elkaar

alleenstaande bloemhoofdjes

Viooltje, Driekleurig

Viola palustris

1)

Viooltje, Ruig

Viooltje, Moeras-

Viola hirta

Viooltje, Tweebloemig

Wikke, Vogel-

Veronica urticifolia

Viola biflora

Ereprijs, Netel-

Veronica spicata

Wikke, Hegge-

Ereprijs, Aar-

Veronica officinalis

Engbloem, Witte

Ereprijs, Mannetjes-

Veronica chamaedrys

Vincetoxicum hirundinaria

Ereprijs, Gewone

Veronica bellidioides

Vicia sepium

Beekpunge

Ereprijs, Madelief-

Veronica beccapunga

Toorts, Zwarte

Ereprijs, Alpen-

Veronica alpina

Toorts, spec.

Verbascum spec.

Verbasum nigrum

Stalkaars

Keizerskaars

Verbascum phlomoides

Nieswortel (Dodenwaad)

Veratrum album

Verbascum densiflorum

Valeriaan, Drieblad-

Valeriana tripteris

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

1

kamp 1 en 2* 1+2

1

1

1+2

2

1

1+2

1

1

1

1

1

1+2

1

1

1

2

2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

x

x

6

x

7

x

8

15-jul x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Bijlage 3 Toelichting planten en vegetaties excursie nr. 8, 14 juli 2006 (Stagias-dag) KNNV-Disentis 1 Door Peter Grubben Werkwijze: Vanuit de alfabetische lijst zijn de tabellen tot stand gekomen. Voor elke soort ben ik via literatuur nagegaan voor welke eigenschappen deze soort kenmerkend is. Ik heb me beperkt tot de volgende eigenschappen: formatie (bijv. grasland of bos), kalkrijkdom, basenrijkdom, indicatie voor Silicaat, indicatie voor Stikstof(armoede), natte omstandigheden en kenmerkend voor bepaalde plantengemeenschappen. Daarna zijn alle soorten met dezelfde voorkeur bij elkaar gezet. Op deze wijze heb ik vijf tabellen gemaakt. Ik pretendeer geen volledig en foutloos overzicht te geven. Op basis van de huidige gegevens is wel een goede inschatting te maken.van de ecologische omstandigheden en met welke plantengemeenschappen we te maken hebben. Ik hoop dat dit verslag sommige van jullie aanspoort om zelf op ontdekkingstocht te gaan in de wereld van de vegetaties. Symbolen: Een kruisje tussen haakjes (x) wil zeggen, of dat de soort ook onder die omstandigheden wordt aangetroffen maar niet preferent, of dat de soort geen uitgesproken voorkeur heeft voor die omstandigheid. Alleen een kruisje wil zeggen dat deze soort (bij voorkeur of uitsluitend) onder die eigenschap of onder die plantengemeenschappen voorkomt. k = kensoort voor de betreffende plantenplantengemeenschap v = komt voor in die betreffende plantengemeenschap Enkele bronnen: Ellenberg, Vegetation Mitteleuropas mit den Alpen Oberdorfer, Pflanzensoziologische Exkursionsflora Fischer e.a., Exkursionsflora Österreich Lauber, Flora Helvetica Pantke, Pflanzengesellschaften der Schweiz (http://131.152.161.2/veghelv/index.html) Reisigl et al, Alpenpflanzen in Lebensraum formatietabel De tabel laat zien dat er nogal wat soorten zijn genoteerd die onder venige en dus vochtige omstandigheden voorkomen. Het betreft meest hoogveensoorten. Een tweede groep zijn de schrale graslanden. Een derde groep de bossen. Daarnaast zijn nog andere formaties aangetroffen waarvan slechts enkele soorten zijn genoteerd, bijvoorbeeld soorten van (sub)alpiene graslanden. Details worden bij de volgende tabellen besproken. Ecologie-tabel De tabel bestaat uit twee delen. Het eerste deel (de eerste drie kolommen) is het hart van de tabel op basis waarvan de indeling gemaakt is. Op basis van kalkarme, kalkrijke en basenarme omstandigheden zijn de soorten met gelijke eigenschappen bij elkaar geplaatst. Er ontstaan drie hoofdgroepen met één cluster van twee kolommen, de kalkarme groep, en een derde kolom, de kalkrijke groep. Het cluster bestaat uit soorten die onder kalkarme omstandigheden voorkomen (eerste twee kolommen). Dit is de grootste groep. Binnen dit cluster is onderscheid gemaakt in soorten die onder basenrijke of basenarme omstandigheden voorkomen. Enkele soorten voelen zich onder beide omstandigheden thuis. Het is geen verrassing dat de soorten die we in dit deel van de

Alpen hebben gezien, met name kenmerkend zijn voor kalkarme of kalkmijdende omstandigheden (zie verslag Hans Fortuin) In de derde kolom staan soorten die onder kalkrijke omstandigheden voorkomen. In het tweede deel van de tabel staan vier eigenschappen: silikaat, vocht, stikstof en stikstofarmoede. Opvallend is dat zowel in de basenrijke groep als in de basenarme groep uitgesproken Silikaatliefhebbers voorkomen. Vochtige soorten zijn met name in de tweede basenarme groep vertegenwoordigd. Er zijn weinig soorten die letterlijk (letterlijk) te boek staan als indicatoren voor stikstofrijkdom of stikstofarmoede.

Vegetatietabellen De vegetatietabellen bevatten de plantengemeenschappen waarin de soorten thuishoren. Ik heb geen volledigheid nagestreefd. Ik behandel plantengemeenschappen of sterk aan elkaar gerelateerde gemeenschappen met vaak twee kensoorten (kenmerkende soorten). Plantengemeenschappen waarvan in ons materiaal slechts één soort is aangetroffen, heb ik niet beschreven. De soorten die door ons zijn gevonden zijn slechts een selectie van het totaal aantal aan te treffen soorten. Met name kleine en/of onopvallende planten, grassen en zeggen e.d. zijn niet of nauwelijks beschreven. Plantengemeenschappen zijn gemeenschappen van planten die vaak in elkaars gezelschap worden aangetroffen. Dit houdt tevens in dat die planten onder vergelijkbare omstandigheden (ecologie) in het veld aan te treffen kunnen zijn. Ik zeg met nadruk ‘kunnen’ omdat in werkelijkheid de omstandigheden zeer gevarieerd zijn, en dus ook de plantensamenstelling. De (theoretische) plantengemeenschappen zijn in de literatuur benoemd na hergroepering van honderden, zoniet duizenden vegetatieopnamen (alle soorten + aantallen + bedekkingsgraad). De grootste gemene deler van opnamen die op elkaar lijken (met soorten die vaak in elkaars gezelschap voorkomen), heeft geleid tot een min of meer theoretische indeling in successievelijk families, orden, verbonden en associaties (zie figuur). De associatie is de meest concrete plantengemeenschap die we in ons classificatiesysteem kennen. De indeling in de literatuur is vaak regionaal bepaald zodat het de voorkeur heeft de plaatselijk geldende indeling te gebruiken. In dit geval heb ik gebruik gemaakt van een internetbron (zie bronnen). De naamgeving van de plantengemeenschappen in het Latijn is volgens een internationale nomenclatuur. Familie Orde

Orde

Verbond

Verbond

Verbond

Associatie Associatie

Associatie

Associatie

Figuur: syntaxonomische indeling In de figuur is een voorbeeld gegeven van een Familie bestaande uit twee Orden, drie Verbonden en vijf Associaties

Planten die met name in een bepaalde plantengemeenschap voorkomen (en die dus karakteristiek zijn voor die groep van planten), zijn als kensoort aangegeven (symbool ‘k’ in

tabel). Een soort kan kensoort zijn voor een familie (voorbeeld: Zwitserse leeuwentand, tabel A), of voor een orde (voorbeeld: Bieslelie, tabel B), of voor een verbond (Stengeloze gentiaan, tabel A), of voor een associatie (voorbeeld: Hazensla, tabel C). Daarnaast zijn er planten die in de betreffende plantengemeenschap worden aangetroffen, maar die hun voorkeur in een andere hebben (symbool ‘v’). Ook die planten die geen uitgesproken voorkeur hebben, maar die wel in de betreffende gemeenschap worden aangetroffen, zijn met een symbool ‘v’ aangegeven. Ik besef dat het overzicht onvolledig is. Er zijn vast planten te vinden die ook met een symbool v hadden kunnen worden aangegeven. Helaas ontbreekt mij en de ervaring en de tijd om uitputtend speurwerk te doen. Voor een uitgebreide uitleg van de vegetatiekunde zie ‘De vegetatie van Nederland, deel 1’ van Schaminée et al. Vegetatietabel A In tabel A is één cluster zichtbaar gemaakt. De eerste kolom, het Mesobrometum (associatie), vertegenwoordigt de schrale droge graslanden die met name in de onderste hoogteregionen worden aangetroffen. Deze plantengemeenschap is min of meer vergelijkbaar met de bij ons voorkomende kalkgraslanden in Zuid-Limburg (zonder dat er in dit geval echt sprake hoeft te zijn van kalkrijke omstandigheden). Van het Mesobrometum zijn deze dag slechts drie kensoorten door ons gevonden: Rolklaver, Gewone margriet, Betonie-rapunzel. Dit wil niet zeggen dat de werkelijke gemeenschap ook daadwerkelijk een Mesobrometum is omdat, zoals gezegd, te veel plantensoorten niet door ons zijn genoteerd. Wel is duidelijk dat hoe meer kensoorten zijn gezien, des te groter de kans is dat we daadwerkelijk met het Mesobrometum te maken hebben gehad. Het Mesobrometum is vernoemd naar semi-droge omstandigheden met Bromus erectus als bepalende plant. Het zijn bloemrijke, niet bemeste hooilanden (secundair van oorsprong, d.w.z. door mensenhand bepaald). Zelfs de Betonie-rapunzel, die kalkarme omstandheden nodig heeft, wordt tot deze gemeenschap gerekend. Hoe moeilijk een indeling is, blijkt uit het onderbrengen van deze soort door Oberdorfer bij het Nardion, de borstelgraslanden (het tweede cluster ). Wat mij betreft het meest voor de hand liggend, ook wat betreft hetgeen we in het veld hebben gezien. Het tweede cluster zijn de borstelgraslanden. Op verschillende niveaus (klasse, verbond, associatie) worden door ons kensoorten aangetroffen. Het is vanuit dit gegeven een feit dat we zeker met borstelgraslanden te maken hebben. Aspect bepalend voor deze graslanden is Nardus stricta (Nardion, Nardetum). Het zijn gemeenschappen van de middelste en bovenste Alpenregionen. Nog altijd is de mens, door het laten grazen van het vee, bepalend voor het ontstaan van deze wei(de)landen. Het is vaak onvoorstelbaar dat zelfs op grote hoogte beweiding plaatsvindt, ook al zie je dat niet direct. De vegetatie verraadt veel. Het Nardion of de Nardeten zijn met name in het centraal Alpenmassief goed vertegenwoordigd (Silikaatgesteente, zuur, voedselarm). Stengelloze gentiaan, Valkruid, Witte Muggenorchis en Oranje havikskruid zijn de vertegenwoordigers op deze dag. Op grote hoogte hebben we matten gezien van alleen Kromzegge (Carex curvula) en zonder Borstelgras (Nardus stricta). Deze Alpiene graslanden zijn primair, natuurlijk dus, zonder mensenhand. Deze zogenaamde Curvuleten (Curvuletum) mengen zich wat lager in het gebergte met de Nardus stricta tot Curvulo-Nardeten, een overgangsgemeenschap tussen de het lagere secundaire Nardetum en het hogere primaire Curvuletum. Vegetatietabel B De plantengemeenschappen die in tabel B staan, zijn slechts door twee kensoorten vertegenwoordigd. Omdat we geen opnamemateriaal hebben, kunnen wij dus niet zeggen dat we deze gemeenschappen gezien hebben. Wel kunnen we zeggen dat we de voor de

plantengemeenschappen karakteristieke soorten in een bepaalde vegetatie hebben gezien, meestal in de vorm van kleine pleksgewijs ontwikkelde vegetaties die omringd zijn door dominante andere vegetaties. In dit geval hebben we het over kleine natte locaties met kwel en veenvorming. We hebben tijdens onze excursies op verschillende dagen dit soort plekken gezien. Het mooie is dat de tabel voorbeelden geeft van drie klassen, de Parvocaricetea, kleine zeggenvegetaties, de Scheuchzerietea, hoogveenvegetaties, en de Oxycocco-Sphagnetea, hoogvenen en natte heiden. De eerste klasse is, in tegenstelling tot de andere twee klassen, minder voedselarm. Klassen kunnen we beschouwen als grote families van plantengemeenschappen. Binnen bovengenoemde klassen kunnen we verschillende orden en verbonden onderscheiden. Bieslelie en Melige sleutelbloem zijn de vertegenwoordigers van de voedselarme maar basenrijke (ook kalkrijke) bronvenen-orde, de Caricetalia davallianae (of een andere benaming de Tofieldietalia). Deze planten en de vegetaties hebben tijdens onze excursie vele harten sneller doen kloppen. Het is zeer de moeite waard om wat verder in deze vegetatie en in de lijsten van andere excursiedagen te graven. Het Caricetum nigrae, genoemd naar Carex nigra, is de zure (kalkmijdende) tegenhanger van de kalkrijke Caricetalia davallianae. Het Caricetum nigrea is een associatie waarvan twee vertegenwoordigers in de lijst voorkomen: Parnassia en Alpendoddegras. Eerlijk gezegd kan ik het voorkomen van deze planten in elkaars nabijheid niet voor de geest halen. De klasse Oxycocco-Sphagnetea wordt door twee soorten vertegenwoordigd: Rondbladig zonnedauw en Eenarig wollegras. Dit zijn typische hoogveenplanten, ook al komen beide ook in andere vegetaties voor, zelfs in het Caricetum nigrae. In het Caricetum nigrae zijn deze planten niet dominant of aspectbepalend. Ruimtelijk gezien kunnen de bovengenoemde vegetaties naast elkaar voorkomen in overgangsmilieus van het ene type in het andere. Helaas zijn mijn waarnemingen niet zo gedetailleerd dat ik meer over de verbanden in het veld kan vertellen.

Vegetatietabel C Deze tabel behandelt de bossen (de eerste twee kolommen) en de wat voedselrijkere graslanden. Ik sta, om af te sluiten, stil bij de graslandplanten. De familie MolinioArrhenateretea, de voedselrijke graslanden (secundair) komen vooral in lagere regionen voor. Binnen de familie zijn twee orden aanwezig. De eerste orde is de Arrhenatheretalia, de bemeste hooi- of weilanden. Van deze orde zijn het Polygono-Trisetion (Goudhavergraslanden) en het Poion (subalpiene weiden) de vertegenwoordigende verbonden. Het verbond Polygono-Trisetion is typisch voor de Europese middel- en hooggebergten. In feite is dit verbond de opvolger voor het bij ons, in het laagland, voorkomende verbond Arrhenatherion (waarvan ons Frans raaigras, Glad walstro, Grote bevernel e.a.). Hoe hoger men komt des te meer het Frans raaigras wordt vervangen door Goudhaver. De Europese trollius is kensoort voor het Polygono-Trisetion, maar ook voor het Mesobrometum. Oberdorfer zet deze plant als kenmerkend voor een andere orde binnen de Molinea-Arrhenateretea, het Molinietalia, de Pijpestrootjes-orde. In onze tabel valt het verbond Calthion, het Dotterbloemverbond, met Knikkend nagelkruid en Monnikskapboterbloem, binnen deze orde Molinietalia. Het verbond poion alpinae zijn subalpiene melkkruidweiden, genoemd naar Leontodon hispidus die in de Alpen als melkkruid wordt aangeduid. Bruine klaver is een kensoort van dit verbond.

Afsluitend Het blijft jammer genoeg onmogelijk om de werkelijk aangetroffen vegetaties aan te geven. Mijn gegevens zijn wat dat betreft onvolledig. Ik heb geprobeerd iets van die sluier aan vegetaties op te lichten. Naar ik hoop een basis voor de speurende liefhebber. Gezien de beperkte tijd en de tijdrovende klus moet ik het hierbij laten. Ik hoop nog een keer een plek tot op het bot te bestuderen zodat de duiding, vegetatiekundig en ecologisch, preciezer is. Voor opmerkingen, aanvullingen en correcties houd ik me sterk aanbevolen. Je kunt reageren via email: [email protected]

Nederlandse naam

eigenschappen

Dubbelloof Dalkruid Paardenstaart, BosWintergroen, Eenbloemig Klaverzuring, Witte Sla, HazenSteenbreek, Rondbladige Boterbloem, MonnikskapOrchis, BosOrchis, Gevlekte Zonnedauw, Rondbladige Wollegras, Eenarig Bieslelie Sleutelbloem, Melige Nagelkruid, Knikkend Veldbies, Sudeten Trollius, Europese "Gevederde" centaurie Gentiaan, Gestippelde Leeuwentand, Zwitserse Ogentroost, Dwerg Gentiaan, Stengelloze Valkruid (Wolverlei) Havikskruid, Oranje Borstelgras Klokje, Scheuchzers Rapunzel, BetonieRibzaad, Gouden Gentiaan, Beierse Orchis, Witte MuggenParnassia Doddegras, AlpenMargriet, Gewone Klaver, RolRatelaar, Harige Klaver, Bruine Klaver, Rode Klaver, Witte

Wetenschappelijke naam

formatietabel

Blechnum spicant Maianthemum bifolium Equisetum sylvaticum Moneses uniflora Oxalis acetosella Prenanthes purpurea Saxifraga rotundifolia Ranunculus aconitifolius Dactylorhiza maculata subsp. fuchsii Dactylorhiza maculata subsp. maculata Drosera rotundifolia Eriophorum vaginatum Tofieldia calyculata Primula farinosa Geum rivale Luzula sudetica Trollius europaeus Centaurea nervosa Gentiana punctata Leontodon helveticus Euphrasia minima Gentiana acaulis Arnica montana Hieracium aurantiacum Nardus stricta Campanula scheuchzeri Phyteuma betonicifolium Chaerophyllum aureum Gentiana bavarica Pseudorchis albida Parnassia palustris Phleum alpinum Leucanthemum vulgare Lotus corniculatus Rhinanthus alectorolophus Trifolium badium Trifolium pratense Trifolium repens

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x

8

Bijlage 4 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel 14 juli 2006 bew formatie

(v)

(kwel) x x x x x x v v x

(x)

(x) x

(x) x x x x x x x x x x

veen/venig/ laagveen/ schrale dwergstruik hoogveen graslanden heiden x x x x x x x (x)

bos

x x x x x x x x x x x

overig

Nederlandse naam

eigenschappen

Dalkruid Paardenstaart, BosWintergroen, Eenbloemig Sla, HazenOgentroost, Dwerg Valkruid (Wolverlei) Orchis, Witte MuggenHavikskruid, Oranje Veldbies, Sudeten Borstelgras Klokje, Scheuchzers Boterbloem, MonnikskapParnassia Rapunzel, BetonieZonnedauw, Rondbladige Leeuwentand, Zwitserse Gentiaan, Stengelloze Wollegras, Eenarig Gentiaan, Gestippelde Doddegras, AlpenOrchis, Gevlekte "Gevederde" centaurie Ribzaad, Gouden Bieslelie Steenbreek, Rondbladige Gentiaan, Beierse Sleutelbloem, Melige Margriet, Gewone Klaver, RolRatelaar, Harige Trollius, Europese Klaverzuring, Witte Orchis, BosNagelkruid, Knikkend Klaver, Bruine Klaver, Rode Klaver, Witte Dubbelloof

Wetenschappelijke naam

ecologietabel - 14 juli nr. 8

Maianthemum bifolium Equisetum sylvaticum Moneses uniflora Prenanthes purpurea Euphrasia minima Arnica montana Pseudorchis albida Hieracium aurantiacum Luzula sudetica Nardus stricta Campanula scheuchzeri Ranunculus aconitifolius Parnassia palustris Phyteuma betonicifolium Drosera rotundifolia Leontodon helveticus Gentiana acaulis Eriophorum vaginatum Gentiana punctata Phleum alpinum Dactylorhiza maculata subsp. maculata Centaurea nervosa Chaerophyllum aureum Tofieldia calyculata Saxifraga rotundifolia Gentiana bavarica Primula farinosa Leucanthemum vulgare Lotus corniculatus Rhinanthus alectorolophus Trollius europaeus Oxalis acetosella Dactylorhiza maculata subsp. fuchsii Geum rivale Trifolium badium Trifolium pratense Trifolium repens Blechnum spicant

Bijlage 5 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel 14 juli 2006 bew ecologie

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x (x)

(x) (x)

x (x) (x)

(x)

x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x (x)? (x)

x?

cluster kalkarm basenar kalkarm (ook m (Zuur oppervlakkig) en , zuur, Kalkmijde basenrijk nd) 8

x x x x x x x x x x

kalkrijk en basenrijk

x x x x

(x)

x x x x

x

x

(x)

x x (x) x

x (x)

x x

x x (x)

x

(x)

(x)

x

x

x x

vochtig / Silikaat nat (uitgespro (uitgespro schraalind ken) ken) N-indicatie N-arm

d

v v v k k k k

v

k

Hoog montane subalpiene matig droge zure schrale borstelgraslanden en weiden, kalkarme schrale silikaatgraslanden Alpiene droge zure graslanden Meestal door overbeweiding ontstane schrale borstelgeraslanden. Gedomineerd door Borstelgeras (Nardus stricta) humus en fijnaarderijk, zuur Licht bemestengte, als weide of eenscharig hooiland gebruikte Dravik-graslanden (Trespenhalbtrockenrasen, Mesobrometen), op niet al te steile en zonnige hellingen op kalkbodems (mergel, puin).

k k k v

v

v v v k k v

Dauco-Salvio-Mesobrometum Caricetea curvulae Nardion strictae Nardetum

x x x x x x x x x x x x x x x

cluster Caricetea Nardion Nardetum (Daucocurvulae (al strict. Salvio) (hoogmon Mesobromet pien) , subalp) um (monta 8 an)

Veldbies, Sudeten Gentiaan, Beierse Gentiaan, Gestippelde Leeuwentand, Zwitserse Ogentroost, Dwerg Gentiaan, Stengelloze Valkruid (Wolverlei) Orchis, Witte MuggenHavikskruid, Oranje Borstelgras Klokje, Scheuchzers Rapunzel, BetonieMargriet, Gewone Klaver, RolRatelaar, Harige

eigenschappen

Nederlandse naam

Luzula sudetica Gentiana bavarica Gentiana punctata Leontodon helveticus Euphrasia minima Gentiana acaulis Arnica montana Pseudorchis albida Hieracium aurantiacum Nardus stricta Campanula scheuchzeri Phyteuma betonicifolium Leucanthemum vulgare Lotus corniculatus Rhinanthus alectorolophus

vegetatietabel A - 14 juli 20

Wetenschappelijke naam

Bijlage 6. KNNV-kamp Disentis vegetatietabel A 14 juli 2006

Nederlandse naam

basenrijke bronvenen moerassen in Silikaatgebergte, overgangsmilieus moerasheiden

Caricetalia davallianae Parnassio-Caricetum nigrae Oxycocco-Sphagnetea (Spagnetalia)

x x x x x x

Bieslelie Sleutelbloem, Melige Parnassia Doddegras, AlpenZonnedauw, Rondbladige Wollegras, Eenarig

k k k k k k

Familie: Scheuchzerietea / Familie: OxycoccoFamilie:Parvocaricetea Scheuchzerio-Caricetea Sphagnetea (Spagne fuscae talia) Orde: Caricetalia davallianae / Associatie: (Parnassio-) --Tofieldietalia Caricetum nigrae 8

Tofieldia calyculata Primula farinosa Parnassia palustris Phleum alpinum Drosera rotundifolia Eriophorum vaginatum

vegetatietabel B - 14 juli 2006 excursie Nr.8

Wetenschappelijke naam

Bijlage 7 KNNV-kamp Disentis vegetatietabel B 14 juli 2006

k k

k (k) (k)

bodemzure dwergstruikrijke naalbossen Beuken-Dennen-Sparren-gemeenschappen voedselrijke subalpiene en alpiene graslanden (natuurlijk of licht bemest) matig voedselrijke graslanden (hooi- en weilanden) Goudhavergraslanden (hooilanden, licht bemest) Dotterbloemgraslanden (natte matig voedselrijke hooilanden)

k v k v

Piceion excelsae Festuco-Abieti-Fagetum Poion alpinae Molinio-Arrhenatheretea Polygono-Trisetion Calthion

x x x x x x x x x x x k

Verbond Assoc. Klasse Verbond Piceion Festuco- Molinio- Polygonoexcelsae / Abieti- Arrhenath Trisetion / (hoog) eretea Piceetalia Fagetum montaan / (Orde) ook Mesobrom 8 etum

Dubbelloof Dalkruid Wintergroen, Eenbloemig Klaverzuring, Witte Sla, HazenNagelkruid, Knikkend Boterbloem, MonnikskapKlaver, Bruine Klaver, Rode Klaver, Witte Trollius, Europese

Nederlandse naam

Blechnum spicant Maianthemum bifolium Moneses uniflora Oxalis acetosella Prenanthes purpurea Geum rivale Ranunculus aconitifolius Trifolium badium Trifolium pratense Trifolium repens Trollius europaeus

vegetatietabel C

Wetenschappelijke naam

Bijlage 8 KNNV-kamp Disentis vegetietabel C 14 juli 2006

k

k k

Verbond Verbond Calthion Poion alpinae / (sub)alpie ne weiden

Bijlage 9 Vlinders van Disentis Papilionidae Koninginnepage Apollovlinder

Papilio machaon Parnassius apollo

Pieridae Groot koolwitje Groot geaderd witje Klein koolwitje Klein geaderd witje Gele luzernevlinder Bergluzernevlinder Veenluzernevlinder Oranje luzernevlinder Oranjetipje Boswitje Citroenvlinder

Pieris brassicae Aporia crataegi Pieris rapae Pieris napi Colias hyale Colias phicomone Colias palaeno Colias croceus Anthocharis cardaminus Leptidea sinapis Gonepteryx rhamni

Licaenidae Kleine vuurvlinder Morgenrood Rode vuurvlinder Bruine vuurvlinder Dwergblauwtje Tijmblauwtje Klein tijmblauwtje Icarusblauwtje Witstreepblauwtje Bleek blauwtje Klaverblauwtje Gentiaanblauwtje Noordelijk mansschildblauwtje Heideblauwtje Vals heideblauwtje Veenbesblauwtje

Lycaena phlaeas Lycaena virgaureae Lycaena hippothoe Lycaena tityrus Cupido minimus Maculinea arion Pseudophilotes baton Polyommatus icarus Polyommatus damon Polyommatus coridon Polyommatus semiargus Maculinea alcon Plebeius glandon Plebeius argus Plebeiusidas Plebeius optilete

Nymphalidae Grote weerschijnvlinder Kleine ijsvogelvlinder Landkaartje Atalanta Kleine vos Distelvlinder Gehakkelde aurelia Keizersmantel Grote parelmoervlinder Adippevlinder Duinparelmoervlinder Braamparelmoervlinder Purperstreepparelmoervlinder Kleine parelmoervlinder Bergparelmoervlinder Bosparelmoervlinder Steppeparelmoervlinder Akkerparelmoervlinder Titania’s parelmoervlinder Zilveren maan Zilvervlekvlinder Alpenparelmoervlinder

Apatura iris Limenitis camilla Araschnia levana Vanessa atalanta Aglais urticae Vanessa cardui Polygonia c-album Argynnis paphia Argynnis aglaja Argynnis adippe Argynnis niobe Brenthis daphne Brenthis ino Issoria lathonia Boloria napaea Melitaea athalia Melitaea aurelia Boloria dia Boloria titania Boloria selena Boloria euphrosyna Melitaea varia

f. valesina

Satyrinae Dambordje Boserebia Grote erebia Bergerebia Klein bergerebia Zomererebia Alpenbergerebia Alpenglanserebia Voorjaarserebia Amandelogerebia Bruin zandoogje Koevinkje Bont zandoogje Hooibeestje Alpenhooibeestje Darwinhooibeestje Gletsjervlinder Rotsvlinder

Melanargia galathea Erebia ligea Erebia euryale Erebia epiphron Erebia melampus Erebia aethiops Erebia eriphyle Erebia nivalis Erebia medusa Erebia alberganus Maniola jurtina Aphantopus hyperantus Pararge aegeria Coenonympha pamphilus Coenonympha gardetta Coenonympha darwiniana Oeneis glacialis Lasiommata maera

Bijlage 10 Waarnemingen vogels Excursie- Excursie- Wetenschappelijke naam datum nummer 11 juli

12 juli

12 juli

13 juli

14 juli

2

3

4

5

7

Nederlandse naam

Langs de rivier en in het dal van de Rhein anterior a) Op het kampterrein Cinclus cinclus Corvus corone Fringilla coelebs Motacilla cinerea Parus caeruleus Parus Major Parus palustris Picus viridis Regulus regulus Sylvia atricapilla Turdus merula Turdus philomelos

Waterspreeuw Zwarte Kraai Vink Grote Gele Kwikstaart Pimpelmees Koolmees Glanskop Groene Specht Goudhaantje Zwartkop Merel Zanglijster

b) Langs de rivier Ardea cinerea Buteo buteo Corvus corone Erithacus rubecula Motacilla alba Passer domesticus Phylloscopus collybita Sylvia communis Troglodytes troglodytes

Blauwe Reiger Buizerd Zwarte Kraai Roodborst Witte Kwikstaart Huismus Tjiftjaf Grasmus Winterkoning

Mompé-Medel Emberiza citrinella

Geelgors

Alp Lupegna Anthus trivialis Buteo buteo Dendrocopos major Fringilla coelebs Nucifraga caryocatactes Parus palustris Turdus viscivorus

Boompieper Buizerd Grote Bonte Specht Vink Notenkraker Zwarte Mees Grote Lijster

Mompé-Medel Anthus trivialis Carduelis cannabina Corvus corax Emberiza citrinella Motacilla alba Phoenicurus ochruros Saxicola rubetra

Boompieper Kneu Raaf Geelgors Witte Kwikstaart Zwarte Roodstaart Paapje

Caischavedra - Lac Muotta Anthus trivialis Apus melba. Garrulus glandarius Oenanthe oenanthe

Boompieper Alpengierzwaluw Vlaamse Gaai Tapuit

Excursie- Excursie- Wetenschappelijke naam datum nummer

15 juli

17 juli

17 juli

9

11

12

Nederlandse naam

Pyrrhocorax graculus

Alpenkauw

Oberalppass - Calmut Alauda arvensis

VeldLeeuwerik

Val Termine Anthus spinoletta Oenanthe oenanthe

Waterpieper Tapuit

Casaccia -Stabbio Nuovo Cinclus cinclus Nucifraga caryocatactes

Waterspreeuw Notenkraker

18 juli

13

Lukmanierpass - Camperia Alm Anthus spinoletta Waterpieper Carduelis flavirostris Kneu Fringilla coelebs Vink Motacilla alba Witte Kwikstaart Nucifraga caryocatactes Notenkraker Parus caeruleus Pimpelmees Parus Major Koolmees Parus palustris Zwarte Mees Phylloscopus collybita Tjiftjaf Prunella modularis Heggenmus Ptyonoprogne rupestris Rotszwaluw Regulus regulus Goudhaantje Sylvia atricapilla Zwartkop Sylvia borin Tuinfluiter Troglodytes troglodytes Winterkoning

21 juli

17

Oerbos Breil: Chischaridas Buteo buteo Cinclus cinclus Corvus corone Parus palustris Sylvia atricapilla Troglodytes troglodytes

Buizerd Waterspreeuw Zwarte Kraai Zwarte Mees Zwartkop Winterkoning

Lukmanierpass Chloris chloris Nucifraga caryocatactes Phoenicurus ochruros Troglodytes troglodytes

Groenling Notenkraker Zwarte Roodstaart Winterkoning

22 juli

19

Bijlage 11 Waarnemingen overig Paddenstoelen Amanita fulva Boletus queletii Calvatia utriformis Cantharellus cibarius Collybia confluens Coltricia perennis Fomitopsis pinicola Hygrocybe miniata Laccaria laccata Lactarius chrysorrheus Lepista flaccida Marasmius bulliardii Panaeolus fimiputris Porphyrellus porphyrosporus Scleroderma Suillus granulatus

Roodbruine slanke amaniet Gladstelige heksenboleet Ruitjesbovist Cantharel Bundelcollybia Tolzwam Roodgerande houtzwam Vuurzwammetje Fopzwam Zwavelmelkzwam Roodbruine schijntrechterzwam Dwergwieltje Geringde vlekplaat Porfierboleet Aardappelbovist Melkboleet

Insecten Autographa gamma Colostygia pectinataria Macroglossum stellatarum Odezia atrata Zygaena filipendulae Zygeana osterodensis

Bruine alpenspanner Gamma-uil Kleine groenbandspanner Kolibrievlinder (Meekrapvlinder, Onrustvlinder) Rouwspanner Sint Jansvlinder

Cicindela campestris Cychrus caraboides Monochamus sartor Nicrophorus vespillo Strangalia maculata Trichodes alvearius

Groene zandloopkever Slakkenloopkever Boktor Krompootdoodgraver Gevlekte smalbok Bijenwolf

Chrysis Eristalus tenax Nephrotoma cocata Pholidoptera griseoaptera Tipula maxima Raphidia Rhyssa persuasoria

Goudwesp Blinde bij Langpootmug Bramensprinkhaan Langpootmug Kamelenhalsvlieg, larve van Sluipwesp

Fauna Cervus elaphus Marmota marmota Sciurus vulgaris

Edelhert Alpenmarmot Eekhoorn

Bijlage 12 Deelnemers Cheryl van Adrichem, Delft

Willy Fortuin-Vernhout,

Wies Nijhuis, Doetinchem

Michel van Adrichem, Delft

Goes

Sytse Tjallingii, Zwolle

Ingrid Andeweg,

Herman ten Grotenhuis,

Marlies Tjallingii-vd Werf,

Zevenhuizen

Laren (Gld)

Zwolle

Loes Bakker, Delft

Klaske ten Grotenhuis-Pols,

Bert Tolsma, Zeist

Jan Cevat, Den Haag

Laren (Gld)

Martha Tolsma, Zeist

Erik Dinslage, Breda

Peter Grubben, Marken

Ans Vermolen, Uithoorn

Frouke Escher, Hendrik Ido

Adri Harteveld, Moordrecht

Gerard Verroen, Dordrecht

Ambacht

Gerard Harteveld,

Jetty Wickel, Delft

Hans Fortuin, Goes

Moordrecht

Nederlandse naam

Andoorn, Moeras-

Anemoon, Alpen-

Anjer, Kartuizer

Anjer, Pracht-

Aster, Alpen-

Azalea, Alpen-

Basterdwederik, Berg-

Basterdwederik, Moeras-

Beekpunge

Beemdgras, Alpen-

Beemdgras, Knol-

Stachys palustris

Pulsatilla alpina

Dianthus carthusianorum

Dianthus superbus

Aster alpinus

Loiseleuria procumbens

Epilobium montanum

Epilobium palustre

Veronica beccapunga

Poa alpina

Poa bulbosa var. vivipara

Adenostyles glabra

Andoorn, Bos-

Alpendost, Kale (Klierstijl)

Adenostyles alliariae

Alpenschaarde, Echte

Alpendost, Grauwe

Pulsatilla alba

Stachys sylvatica

Alpenanemoom, Oostenrijkse

Cerastium arvense

Saussurea alpina

Akkerhoornbloem

Aguilegia vulgaris

Alpenroosje, Harig

Akelei, Wilde

Agrimonia procera

Alpenroosje, Roestbladig

Agrimonie, Welriekende

Agrimonia eupatoria

Rhododendron ferrugineum

Agrimonie

Pteridium aquilinum

Rhododendron hirsutum

Adderwortel

Adelaarsvaren

Polygonum bistorta

Aardbei, Bos-

Fragaria vesca

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

Bijlage 13 Waarnemingen planten kamp 1 en 2* 1

1

1+2

1

2

1+2

1+2

1

1+2

1

1

1+2

2

1+2

1+2

1

1

2

1

1

1

1

1

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

x

x

7

x

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Ranunculus glacialis

Boterbloem, Scherpe

Boterbloem, Witte

Braam, Dauw-

Braam, Gewone

Ranunculus auricomus

Ranunculus platanifolius

Rubus caesius

Rubus fruticosus

Boterbloem, Kruipende

Boterbloem, Gletsjer-

Ranunculus serpens subsp nemorosus

Boterbloem, Monnikskap-

Boterbloem, Bos-

Ranunculus montanus

Ranunculus aconitifolius

Boterbloem, Berg-

Ranunculus sardous

Ranunculus repens

Boterbloem, Alpen-

Boterbloem, Behaarde

Ranunculus alpestris

Bosbes, Blauwe

Bosbes, Rode

Vaccinium vitis-idaea

Clinopodium vulgare

Vaccinium myrtillus

Borstelgras

Borstelkrans

Nardus stricta

Blaasvaren

Bijvoet

Artemisia vulgaris

Cystopteris fragilis

Biggenkruid, Gewoon

Hypochaeris radicata

Bitterling

Biggenkruid, Eenhoofdig

Hypochoeris uniflora

Bitterzoet

Bieslelie

Tofieldia calyculata

Solanum dulcamara

Bevernel, Kleine

Pimpinella saxifraga

Blackstonia perfoliata

Betonie

Berk

Betula spec.

Beukvaren, Smalle

Bergvlas, Liggend

Thesium humifusum

Phegopteris connectilis

Berenklauw, Gewone

Heracleum sphondylium

Stachys officinalis5)

Beemdkroon

Knautia arvensis3)

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

2

1

1+2

1+2

1

1

1+2

1

1

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1

1+2

1

1+2

1+2

1

1

1

1

1+2

1+2

1

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

x

6

x

x

x

x

x

7

x

x

8

15-jul x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Distel, Zilver-

Doddegras, Alpen-

Dotterbloem

Dovenetel, Paarse

Dovenetel, Witte

Driehoeksvaren, Gebogen

Caltha palustris

Lamium purpureum

Lamium album

Gymnocarpium dryopteris

Distel, Masker-

Carduus personata

Phleum alpinum

Distel, Krul-

Carduus crispus

Carlina acaulis

Distel, Kogel-

Echinops sphaerocephalus

Distel, Stengelloze

Distel, Gewone Melk-

Sonchus oleraceus

Distel, Speer-

Distel, Dichtgestekelde Veder-

Cirsium spinosissimum

Cirsium acaule

Den, Berg-

Pinus mugo

Cirsium vulgare

Den, Alpen- (=Arve)

Pinus cembra

Distel, Moes-

Dalkruid

Maianthemum bifolium

Distel, Ongelijkbladige

Christoffelkruid

Actaea spicata

Cirsium helenioides

Centaurie, Grote

Centaurea scabiosa

Cirsium oleraceum

Centaurie, Berg-

Brunel, Grootbloemige

Prunella grandiflora

Centaurie, Eenbloemige

Brunel, Gewone

Prunella vulgaris

Centaurea uniflora

Brilkruid, Glad

Biscutella laevigata

Centaurea montana

Bremraap, Tijm-

Brilkruid

Biscutella subsp

Brandnetel, Kleine

Urtica urens

Orobanche alba

Brandnetel, Grote

Urtica dioica

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

2

2

1+2

1+2

1+2

1

1

1+2

1

1

1

1

2

1+2

1

1+2

1+2

1

1

1+2

2

1+2

1+2

1

2

2

1

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

2

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

7

x

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Duizendblad, Gewoon

Duizendblad, Muskus-

Duizendknoop, Levendbarende

Eenbes

Egelantier

Eikvaren, gewone

Els, Groene

Engbloem, Witte

Engelwortel, Gewone

Ereprijs, Aar-

Ereprijs, Alpen-

Ereprijs, Gewone

Ereprijs, Madelief-

Ereprijs, Mannetjes-

Ereprijs, Netel-

Esparcette

Esparcette, Berg-

Fijnstraal, Alpen-

Fijnstraal, Eenhoofdige

Achillea millefolium

Achillea moschata

Polygonum viviparum

Paris quadrifolia

Rosa rubiginosa

Polypodium vulgare

Alnus viridus

Vincetoxicum hirundinaria

Angelica sylvestris

Veronica spicata

Veronica alpina

Veronica chamaedrys

Veronica bellidioides

Veronica officinalis

Veronica urticifolia

Onobrychis viciifolia

Onobrychis montana

Erigeron alpinus

Erigeron uniflorus

Gamander, Berg-

Gamander, Echte

Ganzerik, Goudgele

Ganzerik, Kruip-

Teucrium montanum

Teucrium chamaedrys

Potentilla aurea

Potentilla anglica

Fijnstraal, Scherpe

Duizendblad, Dwerg-

Achillea nana

Framboos

Duifkruid

Scabiosa columbaria

Rubus idaeus

Dubbelloof

Blechnum spicant

Erigeron acer

Droogbloem, Bos-

Gnaphalium sylvaticum

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

1

2

1

1+2

1

1+2

1

1+2

1

1

1

1

1

1

1

2

2

1

1+2

1

1

1+2

1

1+2

2

2

1

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

x

6

x

7

x

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Hei, Kraai-

Hei, Struik-

Empetrum nigrum

Calluna vulgaris

Hazenpootje

Trifolium arvense

Heermoes

Hazelaar

Corylus avellana

Heggedoornzaad

Havikskruid, Wittig

Hieracium intybaceum

Torilis japonica

Havikskruid, Stijf

Hieracium laevigatum

Equisetum arvense

Havikskruid, Oranje

Glidkruid, Alpen-

Scutellaria alpina

Hieracium aurantiacum2)

Gierstgras, Bos-

Milium effusum

Haver, Goud-

Gentiaan, Voorjaars-

Gentiana verna

Haver, Glans-

Gentiaan, Veld-

Gentianella campestris

Trisetum flavescens

Gentiaan, Tere

Gentianella tenella

Arrhenatherum elatius

Gentiaan, Stengelloze

Gentiana acaulis

Hardbloem, Eenjarige

Gentiaan, Sneeuw-

Gentiana nivalis

Guldenroede, Echte

Gentiaan, Purper-

Gentiana purpurea

Scleranthus annuus

Gentiaan, Gestippelde

Gentiana punctata

Solidago virgaurea

Gentiaan, Duitse

Gentianella germanica

Greppelrus

Gentiaan, Blaas-

Gentiana utriculosa

Groensteel

Gentiaan, Beierse

Gentiana bavarica

Asplenium viride

Geitenbaard

Aruncus dioicus

Juncus bufonius

Geelhartje

Linum cartharticum

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1+2

2

1+2

1+2

1+2

2

1

1+2

1

1

1

1+2

1

2

2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

x

6

x

x

x

x

x

7

x

x

8

15-jul x

x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Huislook, Gewone

Huislook, Spinneweb-

Jeneverbes

Kaasjeskruid, Klein

Kaasjeskruid, Muskus-

Kale Jonker

Kamgras

Kamille, Schijf-

Kamille, Valse

Kamperfoelie, Zwarte

Kartelblad, Knol-

Sempervivum arachnoideum

Juniperus communis alpina

Malva neglecta

Malva moschata

Cirsium palustre

Cynosurus cristatus

Matrecaria discoidea

Anthemis arvensis

Lonicera nigra

Pedicularis tuberosa

Huislook, Berg-

Sempervivum montanum

Sempervivum tectorum

Hop

Humulus lupulus

Hertshooi, Berg-

Hypericum montanum

Hondstarwegras

Herfsttijloos

Colchicum autumnale

Hokjespeul, Wilde

Herderstasje

Capsella bursa-pastoris

Elymus caninus

Hennepnetel, Gewone

Galeopsis tetrahit

Astragalus glycyphyllos

Hengel, Bos-

Melampyrum sylvaticum

Hoefblad, Klein

Hengel

Melampyrum pratense

Tussilago farfara

Hendrik, Brave

Chenopodium bonus-henricus

Hertshooi, Ruig

Hemelsleutel

Sedum telephium

Hoefblad, Alpen-

Helm, Alpen-

Bartsia alpina

Homogyne alpina

Heksenkruid, spec.

Circaea spec.

Hypericum hirsutum

Heksenkruid, Alpen-

Circaea alpina

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

1

2

2

1+2

1+2

2

1

1

1+2

2

1+2

1+2

1

1

1+2

1

1

1+2

2

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1+2

1

1

2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

x

7

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Klokje, Scheuchzers

Knautia, Berg-

Knoopkruid

Koeienoog, Smalbladig

Campanula scheuchzeri

Knautia dipsacifolia4)

Centaurea jacea

Buphthalmum salicifolium

Klokje, Harig

Campanula barbata

Klokje, Kolfdragend

Klokje, Gras-

Campanula rotundifolia

Klokje, Ruig

Klokje, Berg-

Campanula rhomboidalis

Campanula trachelium

Klokje, Alpen-

Campanula thyrsoides

Klokje, Akker-

Klaver, Rode

Trifolium pratense

Campanula alpina

Klaver, Purperen

Trifolium rubens

Campanula rapunculoides

Klaver, Hop-

Medicago lupulina

Klis, Grote

Klaver, Dadel-

Trifolium spadiceum

Klaverzuring, Witte

Klaver, Citroengele Honing-

Melilotus officinalis

Arcticum lappa

Klaver, Bruine

Trifolium badium

Oxalis acetosella

Klaver, Berg-

Trifolium montanum

Klaver, Witte

Klaver, Basterd-

Trifolium hybridum

Klaver, Witte Honing-

Klaver, Alpen-

Trifolium alpinum

Melilotus alba

Keizerskaars

Verbascum phlomoides

Trifolium repens

Kartelblad, Vleeskleurig

Kartelblad, Wollig

Pedicularis gyroflexa

Kartelblad, Stevig

Pedicularis recutita

Pedicularis rostratospicata

Kartelblad, Moeras-

Pedicularis palustris

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

1

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1

2

1

1

1+2

2

1+2

1+2

2

1

1

1+2

1+2

1+2

2

1+2

2

1

2

1

2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

7

x

x

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Leeuwentand, Ruige

Lelie, Rogge-

Lelie, Turkse

Lelie, Vertakte Gras-

Leverbloempje

Leverkruid (Koninginnekruid)

Lilium martagon

Anthericum ramosum

Hepatica nobilis

Eupatorium cannabinum

Leeuwentand, Berg-

Leodonton montanus

Lilium bulbiferum subsp. croceum

Leeuwenbek, Muur-

Cymbalaria muralis

Leontodon hispidus

Leeuwenbek, Alpen-

Laserkruid, Breedbladig

Laserpitium latifolium

Linaria alpina

Laserkruid

Laserpitium halleri

Lathyrus, Bos-

Larix, Europese

Larix decidua

Lathyrus, Veld-

Lansvaren

Polystichum lonchitis

Lathyrus pratensis

Kwastjesbloem, Kleine

Soldanella pusilla

Lathyrus sylvestris

Kruiskruid, Tiroler

Kwastjesbloem, Alpen-

Kruiskruid, Kleverig

Senecio viscosus

Soldanella alpina

Kruiskruid, Jacobs-

Senecio jacobaea

Senecio abrotanifolius

Kruiskruid, Bos-

Kropaar

Dactylis glomerata

Senecio nemorensis subsp. fuchii

kroontjeskruid

Euphorbia helioscopia

Kruiskruid, Alpen-

Koolzaad

Brassica napus

Kruiskruid, Bos-

Kogelbloem, Hartbladige

Globularia cordifolia

Senecio nemorensis

Koekoeksbloem, Dag-

Silene dioica

Senecio cordatus

Koekoeksbloem, Avond-

Silene latifolia

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1

1

1+2

1

1

2

2

1+2

1

1

1+2

2

1

1+2

1

1

1

1

2

1+2

1+2

1+2

1+2

2

2

1

1+2

1

11-jul x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

x

7

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Muur, Vogel-

Muur, Zand-

Stellaria media

Arenaria biflora

Muur spec., Veld-

Minuartia spec.

Muur, Bos-

Munt, Herts-

Mentha longifolia

Muur, Gras-

Muizenoor

Hieracium pilosella

Stellaria graminea

Mosvaren, getande

Selaginella selaginoides

Stellaria nemorum

Morgenster, Gele

Tragopogon pratensis

Marjolein, Wilde

Origanum vulgare

Monnikskap, Gele

Margriet, Gewone

Leucanthemum vulgare

Monnikskap, Blauwe

Margriet, Alpen-

Leucanthemopsis alpina

Aconitum vulparia

Mantelanjer, Kleine

Prethrorhagia saxifraga

Aconitum napellus

Mansschild, Dwerg-

Androsace chamaejasme

Maskerbloem

Mannetjesvaren

Dryopteris filix-mas

Meesterwortel

Madeliefje, Alpen-

Aster bellidiastrum

Peucedanum ostruthium

Madeliefje

Bellis perennis

Mimulus guttatus

Luzerne

Maanvaren, Gelobde

Botrychium lunaria

Allium pulchellum

Medicago sativa

Look, Das-

Look, Fraai

Allium ursinum

Lis, Kleine

Look, Bies

Allium schoenoprasum

Lijsterbes

Sorbus aucuparia

Arctium minus

Lievevrouwebedstro

Galium odoratum

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 2

1

1

1

1

1+2

1+2

2

1

1+2

1+2

2

1+2

1+2

1+2

1+2

2

1

2

1

1

1+2

1+2

2

2

1

2

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

7

8

15-jul x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Ooievaarsbek, Donkere

Orchis, Aangebrande

Orchis, Bergnacht-

Orchis, Bos-

Orchis, Brede

Geranium phaeum

Orchis ustulata

Platanthera chlorantha

Dactylorhiza fuchsii

Dactylorhiza majalis

Orchis, Gevlekte

Orchis, Groene Nacht-

Orchis, Grote Kever-

Orchis, Grote Muggen-

Coeloglossum viride

Listera ovata

Gymnadenia conopsea

Chamorchis alpina

Dactylorhiza maculata

Orchis, Bruinrode Wespen-

Orchis, Dwerg-

Epipactis atrorubens

Orchis, Brede

Ooievaarsbek, Bos-

Geranium sylvaticum

Orchis, Brede Wespen-

Ooievaarsbek, Berm-

Geranium pyrenaicum

Epipactis helleborine

Ooievaarsbek, Beemd-

Geranium pratense

Dactylorhiza majalis subsp. Alpestris

Ogentroost, Gele

Ogentroost, Dwerg-

Euphrasia minima

Ogentroost, Stijve

Ogentroost, Beklierde

Euphrasia rostkoviana

Euphrasia stricta

Ogentroost, Beklierde

Euphrasia picta

Odontites luteus

Nagelkruid, Kruipend

Nieswortel (Dodenwaad)

Veratrum album

Geum rivale

Geum reptans

Nagelkruid, Berg-

Nagelkruid, Knikkend

Geum montanum

Muursla, Alpen-

Muurvaren

Asplenium ruta-muraria

Muursla

Mycelis muralis

Cicerbita alpina

Muurpeper

Sedum acre

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1

2

1

1

1

1

1

1+2

1

2

1

2

1+2

2

2

1+2

1

1

1+2

1

1

1

2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

7

x

x

x

x

8

15-jul x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Equisetum sylvaticum

Juncus effusus

Ratelaar, Gekamde

Ratelaar, Grote

Ratelaar, Harige

Reukgras, gewoon

Rinanthus aristatus

Rhinanthus angustifolius

Rhinanthus alectorolophus

Anthoxanthum odoratum

Rapunzel, Witte

Rapunzel, Zwarte

Phyteuma nigrum

Phyteuma scorzonerifolium

Phyteuma spicatum

Rapunzel, Haller's

Rapunzel, Schorseneerblad-

Phyteuma ovatum

Rapunzel, Bol-

Pitrus

Sanguisorba minor

Phyteuma orbiculare

Pimpernel, Kleine

Cryptogramma crispa

Populier, Ratel-

Peterselievaren

Daphne mezereum

Rapunzel, Betonie-

Peperboompje, Rood

Daphne alpina

Phyteuma betonicifolium

Peperboompje, Alpen-

Lysimachia nummularia

Populus tremula

Peen, Wilde

Penningkruid

Daucus carotus

Parelgras, Knikkend

Paardenstaart, Bos-

Taraxacum officinale

Parnassia

Paardenbloem, Gewone

Nigritella nigra

Parnassia palustris

Orchis, Zwarte Vanille-

Pseudorchis albida

Melica nutans

Orchis, Welriekende Nacht-

Orchis, Witte Muggen-

Platanthera bifolia

Orchis, Roze Vanille-

Orchis, Welriekende Muggen-

Gymnadenia odoratissima

Orchis, Riet-

Dactylorhiza praetermissa

Nigritella rubra

Orchis, Kogel-

Traunsteinera globosa

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1+2

1+2

2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1

2

1

2

1+2

2

2

1

1+2

2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1

1

2

1

11-jul x

x

x

x

x

2

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

x

x

x

x

x

7

x

x

x

8

15-jul x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Spirea, Moeras-

Springzaad, Groot

Impatiens noli-tangere

Sleutelbloem, Rode Alpen-

Primula hirsuta

Filipendula ulmaria

Sleutelbloem, Melige

Primula farinosa

Spar, Fijn-

Sleutelbloem, Gaafrandige

Primula integrifolia

Smele, Ruwe

Slangenkruid

Echium vulgare

Picea Abies

Sla, Hazen-

Prenanthes purpurea

Deschampsia cespitosa

Sint-Janskruid

Hypericum perforatum

Smeerwortel

Silene, Stengelloze

Silene acaulis

Smele, Bochtige

Silene, Rots-

Silene rupestris

Deschampsia flexuosa

Silene, Nacht-

Silene nutans

Symphytum officinalis

Silene, Blaas-

Silene vulgaris

Salvia glutinosa

Salie, Veld-

Salie, Kleverige

Juncus jacquinii

Salomonszegel, Krans-

Rus, Jacquins

Talictrum minus

Polygonatum verticillatum

Ruit, Kleine

Thalictrum aquilegifolium

Salvia pratensis

Rozewortel

Ruit, Akelei-

Rhodiola rosea

Roos, Honds-

Rolklaver, Gewone

Lotus corniculatus

Rozenkransje

Rolklaver, Alpen-

Lotus alpinus

Antennaria dioica

Robertskruid

Geranium robertianum

Rosa canina

Rijsbes

Vaccinium uliginosum

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1+2

1+2

1

1

2

1

1

1

1+2

1+2

1+2

1+2

1

1+2

1+2

1+2

1+2

2

1

2

1

1

1+2

1

1+2

2

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

x

7

x

x

8

15-jul x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Streepvaren, Noordse

Streepzaad, Goudgeel

Teunisbloem

Tijm, Kruip-

Tijm, Wilde

Timotheegras

Toorts, spec.

Toorts, Zwarte

Tormentil

Tragant, Alpen-

Tragant, Gletsjer-

Asplenium septentrionale

Crepis aurea1)

Oenothera subsp

Thymus praecox subsp polytrichus

Thymus seryllum

Phleum pratense

Verbascum spec.

Verbasum nigrum

Potentilla erecta

Astragalus alpinus

Astragalus frigidus

Astrantia major

Sterrenscherm, Klein

Sterrenscherm, Groot

Clinopodium acinos

Stinkende gouwe

Steentijm, Kleine

Acinos alpinus

Chelidonium majus

Steentijm, Alpen-

Cardaminopsis sisarenosa

Astrantia minor

Steenbreekvaren

Steenkers, Rozet-

Asplenium trichomanes

Steenbreek, Witte Mos-

Steenbreek, Zuiltjes-

Saxifraga oppositifolia

Steenbreek, Ster-

Saxifraga stellaris

Saxifraga bryoides

Steenbreek, Knol-

Steenbreek, Rondbladige

Saxifraga rotundifolia

Saxifraga aizoides

Saxifraga granulata

Steenbreek, Blauwgroene

Steenbreek, Gele Berg-

Saxifraga caesia

Stalkaars

Steenbreek, Altijd Groene

Saxifraga paniculata

Spurrie

Spergula arvensis

Verbascum densiflorum

Springzaad, Klein

Impatiens parviflora

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1

1+2

1+2

1

1

1+2

1

2

2

1+2

1

1+2

1+2

2

1

1+2

2

1

1

1

1

1+2

1

1+2

1

1

2

2

1

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

2

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

x

6

x

x

7

x

8

15-jul x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Vetblad, Gewoon

Vetblad, Smalgespoord

Vetkruid, Wit

Vetmuur, Zacht

Vijfvingerkruid

Vingerhoedje, Elfen-

Vingerhoedskruid, Groot

Viooltje, Driekleurig

Viooltje, Moeras-

Viooltje, Ruig

Viooltje, Tweebloemig

Pinguicula leptoceras

Sedum album

Sedum sexangulare

Potentilla reptans

Campanula cochlearifolia

Digitalis grandiflora

Viola tricolor

Viola palustris

Viola hirta

Viola biflora

Vergeetmijnietje, Akker-

Myosotis arvensis

Pinguicula vulgaris

Veldkers, Bittere

Cardamine amara

Vergeetmijnietje, Moeras-

Veldbies, Witte

Luzula luzuloides

Vetblad, Alpen-

Veldbies, Sneeuwwitte

Luzula nivea

Pinguicula alpina

Veldbies, Ruige

Luzula pilosa

Myosotis palustris

Veldbies, Gewone

Veldbies, Grote

Luzula sylvatica

Veenpluis

Eriophorum angustifolium

Luzula campestris

Valkruid (Wolverlei)

Varkensgras

Polygonum aviculare

Valeriana officinalis

Arnica montana

Valeriaan, Drieblad-

Valeriaan, Echte

Valeriana tripteris

Tripmadam

Trollius, Europese

Trollius europaeus

Trilgras (Bevertjes)

Briza media

Sedum reflexum

Tragant, Knikkende

Astragalus penduliflorus

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1

1

1+2

1

1+2

1+2

1

1+2

1

2

1

2

2

1+2

1+2

1

2

2

1+2

1+2

2

1+2

1

1

1+2

1

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

x

6

x

x

7

x

8

15-jul x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Waterpunge

Samolus valeriandi

Weegbree, Grote

Weegbree, Ruige

Weegbree, Smalle

Wijfjesvaren, Alpen-

Wijfsjesvaren

Wikke, Hegge-

Wikke, Vogel-

Wildemanskruid spec.

Wilg, Bos

Wilg, Kruid-

Wilg, Netnervige

Plantago major

Plantago media

Plantago lanceolata

Athyrium distentifolium

Athyrium filix-femina

Vicia sepium

Vicia cracca

Pulsatilla spec.

Salix caprea

Salix herbacea

Salix reticulata

Wederik, Bos-

Waterbies, Armbloemige

Eleocharis quinqueflora

Weegbree, Alpen-

Wasbloempje, Kaal

Cerinthe major

Plantago alpina

Warkruid, Klein

Cuscata epithymum

Lysimachia nemorum

Warkruid, Groot

Cuscuta europaea

Galium mollugo

Walstro, Kruisblad-

Walstro, Glad

Galium verum

Walstro, Rondbladig

Walstro, Geel

Alchemilla alpina

Galium rotundifolium

Vrouwenmantel, Alpen-

Alchemilla subsp.

Galium cruciata

Vogelnestje

Vrouwenmantel

Neottia nidus-avis

Vleugeltjesbloem, Gewone

Vleugeltjesbloem, Liggende

Polygala serpylifolia

Vleugeltjesbloem, Alpen-

Polygala alpestris

Polygala vulgaris

Vlasbekje

Linaria vulgaris

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 1+2

1

1

1+2

1+2

1

1+2

1

1+2

1+2

2

2

1

2

1

1

1

1+2

1

1

1+2

1+2

1+2

1+2

1

2

1

1

2

11-jul x

x

x

x

x

x

x

x

2

x

x

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

x

7

8

15-jul x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Wolfsklauw, Stekende

Wolfsmelk, Cipres-

Wollegras

Wollegras, Eenarig

Wollegras, Scheuchzers

Wondklaver

Zaagblad, Schubbig

Lycopodioum clavatum

Lycopodium annotinum

Euphorbia cyparissias

Eriophorum husonii

Eriophorum vaginatum

Eriophorum scheuchzeri

Anthyllis vulneraria

Stemmacantha rhapontica

Zenegroen, pyramide

Ajuga pyramidales

Carex echinata

Zenegroen spec.

Zegge, Ster-

Carex echinata

Ajuga spec.

Zegge, Ster-

Carex hirta

Zegge, Zomp-

Zegge, Ruige

Carex curvula

Zegge, Zwarte

Zegge, Kromme

Carex pseudocyperus

Carex nigra

Zegge, Hoge Cyper-

Carex ovalis

Carex curta

Zegge, Gele

Zegge, Haze-

Carex flava

Zegge, Blauwe

Wolfsklauw, Grote

Huperzia selago

Zegge, Bleke

Wolfsklauw, Dennen-

Diphasiastrum alpinum

Carex pallescens

Wolfsklauw, Alpen-

Pyrola rotundifolia

Carex panicea

Wintergroen, Eenbloemig

Wintergroen, Rondbladig

Moneses uniflora

Wilgenroosje, Harig

Winde, Akker-

Convolvulus arvensis

Wilgenroosje, Alpen-

Epilobium fleischeri

Epilobium hirsutum

Wilgenroosje

Chamerion angustifolium

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

kamp 1 en 2* 2

1

2

1

1

2

2

1

2

1+2

2

2

1

1

1+2

1

1+2

2

1+2

1+2

1

1

1

1+2

1

1+2

2

1+2

1+2

11-jul x

x

x

x

x

2

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

x

x

7

x

x

8

15-jul x

x

x

x

x

x

9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul

Nederlandse naam

Zwartsteel

Rumex acetosa

Asplenium adiantum-nigrum

1

1+2

1

1

2 1 1 2 1

Hieracium uniflora

Iris graminea

Ligusticum mutellinoides

Salix serpyllifolia

Saxifraga diapensioides

Silene exscapa

5)

4)

3)

2)

gekartelde bladrand

blad lijnvormig / eirond

blad veerspletig

meerdere bloemhoofdjes bij elkaar

alleenstaande bloemhoofdjes

2

Epilobium alsinifolium

1)

2 2

Centaurea raetica

2

Zuring, Veld-

Rumex scutatus

Centaurea nigrescens

Zuring, Spaanse

Rumex acetosella

1 1

2

Zuring, Schapen-

Rumex arifolius

1+2

1+2

1+2

1+2

kamp 1 en 2*

Carex atrata subsp atrata

Zuring, Alpen-

Zuring, Berg-

Oxyria digyna

Zonnedauw, Rondbladige

Zonneroosje spec.

Helianthemum nummullarium ?

Zilverwortel

Dryas octopetala

Drosera rotundifolia

Zevenblad

Aegopodium podagraria

* Waagenomen door kamp 1 of 2 of door 1 en 2

Wetenschappelijke naam

11-jul x

x

x

x

2

x

3

12-jul x

x

x

x

x

x

x

x

4 4a 4b 4c 4d 4e 4f 5

6

7

x

8

15-jul 9

22-jul

21-jul

20-jul

19-jul

19+20-jul

18-jul

17-jul

16-jul x

x

x

x

x

x

x

x

x

x

10 11 11a 11b 12 13 14 15 16 17 18 19 21

23-jul

14-jul

13-jul