Zet de Limes weer op de kaart!

Zet de Limes weer op de kaart! De noordgrens van het Romeinse Rijk

Lesbrief groep 6,7 & 8

1

Zet de limes op de kaart Ga op pad met de Romeinen

Colofon Deze lesbrief is onderdeel van een educatief project van de Romeinenweek en RomeinenNU Ontwikkeling: Firien Dubben, Martine van Empel, Suzanne Klüver, Thijs Olive, Kelly Hokke en Lotte Drouen. Afbeeldingen: Voorpagina: eigen materiaal en deel van de Tabula Peutingeriana, bron: wikipedia Blz 5: Mijlpaal Wateringese Veld, bron: Wikimedia Commons, fotobewerking: Lotte Drouen Blz 8: Bataafse ruiter - fotografie: Paul vd Heijden, fotobewerking: Stijl10 Blz 9: Bullyland-figuren - fotografie en bewerking: Stijl10 Blz 10: Foto’s schloss Neuswanstein, Hoge Veluwe, Piramides in Gizeh, Soester Duinen, molens Kinderdijk, bron: Wikimedia Commons Blz 11: Foto’s Schokland en omgeving, De Stelling van Amsterdam, Het Molencomplex Kinderdijk-Elshout, Het Woudagemaal, Willemstad Curaçao, De Droogmakerij De Beemster, Het Rietveld Schröderhuis, De Waddenzee, De Grachtengordel van Amsterdam, bron: Wikipedia Blz 12: Kaart van Nederland, bron: Wikipedia Blz 13: Schilderspalet bron: google, Neus, bron: www.knups.nl, Oor, bron: Wikimedia Commons, bewerking: Lotte Drouen Vormgeving & illustraties: Lotte Drouen en Martine van Empel Filmmateriaal: De Archeoloog (Archeos) www.romeinenweek.nl www.romeinen.nu ©RomeinenNU

2


Inleiding Deze lesbrief bevat 2 lessen van ongeveer 50 minuten als voorbereiding op de Romeinenchallenge. De lessen gaan over een deel van de Romeinse geschiedenis langs de limes. Doelgroep: groep 6, 7 & 8 basisonderwijs De lesbrief sluit aan bij: Canonvenster: De Romeinse limes Tijdvak 2: Grieken en Romeinen (3000 voor Chr. – 500 na Chr.) Leerdoelen bij deze lesbrief: 

De leerling weet wat de Romeinse limes is,



De leerling kan de limes aanwijzen op een kaart van Nederland,



De leerling weet wat Werelderfgoed is,



De leerling weet waarom de limes als Werelderfgoed kan gelden.

Benodigde kennis: Algemene kennis over de Romeinse tijd en de aanwezigheid van Romeinen in Nederland. Deze lesbrief bevat: Instructies, leerlingenwerkblad en antwoordblad. Meer lessuggesties: Voor een uitgebreidere les over de limes of gewoontes en gebruiken van Romeinen: http://entoen.nu/romeinselimes/lessen/po-docent Meer informatie over limes: http://entoen.nu/romeinselimes http://spannendegeschiedenis.nl/de-romeinen http://www.surfspin.nl/limes.html Meer informatie over Unesco Werelderfgoed: http://werelderfgoed.nl/educatie http://unesco.wikiwijs.nl/

3


Hoe zien de lessen eruit? Duur:   

Les 1 De limes: 50 minuten (opdrachten en werkblad) Les 2 Werelderfgoed: 50 minuten (opdrachten en werkblad) De Romeinenchallenge

Benodigdheden/ voorbereiding:  Digibord of computer met beamer  Print de werkbladen (pag. 6-14 van deze lesbrief) voor leerlingen  Leg eventueel atlassen klaar Lesopbouw: Eerst een kort klassikaal deel over de limes en het Werelderfgoed, vervolgens opdrachten maken in groepjes van 2 à 3 leerlingen en een centrale afsluiting.

Les 1 De limes Klassikale inleiding (15 minuten) Bekijk een van de volgende filmpjes:  Schooltv Beeldbankclip ‘Romeinen in ons land’ op www.entoen.nu/romeinselimes,  Schooltv Beeldbankclip ‘De Romeinen’ op www.entoen.nu/romeinselimes,  Schooltv Beeldbankclip ‘Alle wegen leiden naar Rome’ op: www.entoen.nu/romeinselimes. Leerlingen in groepjes (25 a 35 minuten) Leerlingen lezen de bronteksten en maken de opdrachten op de leerlingenwerkbladen (blz. 6-9 van deze lesbrief). Afsluiting Centraal (10 minuten) Bespreek de opdrachten klassikaal.

Les 2 Werelderfgoed Klassikale inleiding (15 minuten) Bekijk op het digibord in de klas de interactieve kaart van Werelderfgoed: http://www.unesco.nl/ erfgoed-kaart/. Zoom in op Nederland: Laat een of meer Werelderfgoedplaatsen van Nederland zien: Schokland / De Stelling van Amsterdam / De Molens van Kinderdijk / Willemstad Curaçao

4


/ Het Woudagemaal / De Beemster / Het Rietveld Schröderhuis / De Waddenzee / De Grachtengordel van Amsterdam. Vraag aan de kinderen of ze deze plaatsen kennen. Zo ja welke? Vinden ze deze plekken mooi? Zoom uit op de wereld: Laat een of meer Werelderfgoedplaatsen van de wereld zien: bijvoorbeeld Chinese muur in China, De Grand Canyon in de Verenigde Staten van Amerika, de toren van Pisa. Internationaal erkend door Unesco. Vertel dat er meer dan 900 Werelderfgoederen zijn over de hele wereld en dat er ieder jaar weer meer bij komen: De Werelderfgoedlijst van Unesco. Bespreek met de kinderen wat er gemeenschappelijk is aan deze plaatsen: het zijn bijzondere gebieden en gebouwen uniek in de wereld die we voor de volgende generaties willen bewaren. Ze zijn onvervangbaar en uitzonderlijk. Het zijn natuurgebieden en culturele plekken. Vraag aan de kinderen of ze het verschil weten. (wel of niet door mensenhanden gemaakt). Leerlingen in groepjes (25 a 35 minuten) Leerlingen lezen de bronteksten en maken de opdrachten op de leerlingenwerkbladen (pag. 10-13 van deze lesbrief). Afsluiting Centraal (10 minuten) Bespreek de opdrachten klassikaal. Laat eventueel een paar kinderen over hun plek in geuren en kleuren vertellen. (opdracht 2 c).

De Romeinenchallenge Klassikaal: Bespreek De Romeinenchallenge op pagina 14. Laat leerlingen alleen, in groepjes of met de hele klas Romeinse voorwerpen knutselen die in Nederland zijn gevonden. Voorbeelden van deze voorwerpen zijn te vinden op internet., bijvoorbeeld op www.regiocanons.nl. Ter voorbereiding kunnen er ook filmpjes over de limes gekeken worden op de website van het Klokhuis of SchoolTV. Als de knutselvoorwerpen af zijn kunnen de leerlingen aan elkaar iets vertellen over deze voorwerpen.

5

Leerlingenwerkblad


Werkblad les 1 De limes Lees de bronteksten en maak bij elke tekst de opdrachten. Brontekst 1 De limes De Romeinen kwamen oorspronkelijk uit Rome. De keizers waren er de baas en die wilden heel veel land in hun bezit hebben. Hiervoor stuurden ze soldaten vanuit Rome alle kanten op om land te veroveren. Grote delen van Zuid-Europa en Noord-Afrika, maar ook de noordelijke delen van Europa. Zo kwamen de Romeinen ook terecht in het gebied waar tegenwoordig Nederland ligt. Nederland is niet helemaal veroverd, omdat het Romeinse rijk hier stuitte op de Germanen, en die bleken te sterk. Zo bleven de Romeinen steken bij een rivier in het midden van ons land, de Rijn. Deze rivier werd de grens van het Romeinse rijk in het noorden. Deze grens noemen we de limes.

Opdracht 1 A. Op de kaart hieronder zie je de Romeinse limes aangegeven met daarop plaatsen waar Romeinse verdedigingstorens, legerplaatsen voor hulptroepen (castella) en legioenbases (castra) hebben gestaan: Maurik, Elst, Katwijk, Utrecht, Woerden, Arnhem, Leiden en Nijmegen. Zet de juiste plaatsnamen achter de nummers. Als je het niet zeker weet mag je het opzoeken. 1………………………………………………………………………… 2………………………………………………………………………… 3………………………………………………………………………… 4………………………………………………………………………… 5………………………………………………………………………… 6………………………………………………………………………… 7………………………………………………………………………… 8…………………………………………………………………………

6

Zet de limes op de kaart

Leerlingenwerkblad

Ga op pad met de Romeinen

B. Sommige van deze plaatsen hadden in de Romeinse tijd andere namen, namelijk: Ulpia Noviomagus, Matilo, Trajectum, Albaniana en Lugdunum Batavorum. Verbind de Romeinse plaatsnaam met de huidige naam. Het is lastig, maar sommige plaatsnamen lijken nog wel een beetje op de oude naam.

C. De Rijn was de grens van het Romeinse rijk. Waarom was een rivier een goede grens voor de Romeinen denk je? …………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………………………………………….

7

Leerlingenwerkblad


Brontekst 2 Bescherming van het Romeinse Rijk De limes werd door de Romeinen goed bewaakt tegen hun vijand in het noorden: de Germanen. Daarom werden er langs deze grens wachttorens en forten gebouwd. In het begin bij de verovering van de Noordelijke gebieden (rond 19 V Chr) bouwden de Romeinen een heel groot kamp op de Hunerberg. Dit is een hoger gelegen gebied aan de rand van het huidige Nijmegen. Het bleek al snel dat zo’n groot kamp hier niet nodig was, want de lokale bevolking gedroeg zich rustig. Daarom bouwden ze wat later, rond 12 voor Chr. een klein kamp als commandopost met enkele honderden soldaten. In het jaar 69 bleek opeens toch dat het gevaar niet alleen vanaf de andere kant van de limes kwam, maar ook vanaf hun eigen grondgebied. In dat jaar kwamen de Bataven namelijk in opstand. Tot die tijd woonden de Bataven in alle vrede tussen de Romeinen en vochten ze zelfs mee in het Romeinse leger. Maar tijdens de opstand hebben ze bijna alle forten aan de limes verwoest. Na 69 na Chr. werd het grote legerkamp bij Nijmegen weer opgebouwd door de Romeinen. Hier werd een legioen dat bestond uit 5000 soldaten gelegerd. Zij moesten hier een oogje in het zeil houden voor het geval er weer stammen in opstand zouden komen. In geval van nood konden ze ook andere soldaten bij de limes helpen met het bewaken van de grens.

Opdracht 2 Je ziet op de volgende pagina twee figuren met verschillende rangen uit het Romeinse leger, een centurio en een legionair. Zet de woorden op de juiste plek in de tekst naast de figuur waar het volgens jou hoort te staan:

plu

zwaard

rio centu

ns ereteke

im

solda

wapenstok

at

legioen

ata t n e m g e lorica s

schild 8


Leerlingenwerkblad


. ..................…….. .. … … en e is erder it D . Hij is de aanvo n e at ld so e d n Hij is de baas va legionairs. pleiding van de o e d r o vo t rg en hij zo arnas er, een soort h ld ko n ië al m n ee Hij draagt hier Hij is te eren ringetjes. ijz l e ve l ee h n gemaakt va borst, edailles op zijn m e d n ro e d n herkennen aa d, en een ………… genoem .… .. .. .. .. .. .. .. … … ook wel op zijn …..........………….. … … se ar w d n e helm met e hoofd. nu ……… slaat hij zo … … .. .. .. .. .. .. .. .. .. Met zijn …….. legionair e soldaten. Als am rz o o h ge n o en dan . r hem oppassen moet je dus voo

Dit is een …… …..........……… ….. Bij de Ro nen heette d meiat een legion a ir . S amen met 5999 andere n vormt hij e e n ……….......... ………….. In zijn hand heeft hij een gladius. Dit is ………..........… een ……….. Hier v echt hij mee . Om zich te b eschermen h eeft hij in zij andere hand n een ……….... .. .. .. … … ……... Dit heet een scu tum. Ook draagt h ij een harna s van versch stalen platen illende . Deze stukk en worden o segmenten g ok wel enoemd. Dit harnas heet een

………........

9

..…………..

…..........……

……..

Leerlingenwerkblad


Werkblad les 2 Werelderfgoed Opdracht 1 Wat is Werelderfgoed? a. Bijzondere en unieke plek Wat vind jij een bijzondere en unieke plek in Nederland of in de wereld? Ik vind …………………………….. een bijzondere en unieke plek in de wereld omdat ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………. b. Kruis aan wat voor soort plek het is Het is: 

een culturele plek (gebouw of bouwwerk gemaakt door mensen)



een natuurgebied (op natuurlijke wijze ontstaan en niet door mensenhanden gemaakt)

c. Wat doe je met iets dat je heel bijzonder en uniek vindt? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………. …………………………………………………………………………………………………………………………………………………... Werelderfgoederen zijn kostbare wereldschatten uit ons verleden. Het zijn bijzondere en unieke gebieden en gebouwen in de wereld die we voor de volgende generaties willen bewaren. Deze plaatsen en monumenten worden beschermd tegen vernieling en verval. De organisatie die dit doet heet Unesco. d. Staat jouw plek op de Unesco Werelderfgoedlijst? (http://www.unesco.nl/erfgoed-kaart/) Waarom wel of niet? ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………... ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..

10


Leerlingenwerkblad


Opdracht 2 Werelderfgoed in Nederland Het Koninkrijk der Nederlanden heeft 9 door Unesco erkende werelderfgoederen: 8 in Nederland en 1 op Curaçao. a. Zet de nummers van het werelderfgoed in het juiste plaatje 1. Schokland en omgeving 2. De Stelling van Amsterdam 3. Het Molencomplex KinderdijkElshout 4. Het Woudagemaal 5. Willemstad Curaçao 6. De Droogmakerij De Beemster 7. Het Rietveld Schröderhuis 8. De Waddenzee 9. De Grachtengordel van Amsterdam.

11

Leerlingenwerkblad


b. Zet de cijfers van de 8 Werelderfgoedplaatsen in de vakjes op de kaart van Nederland. Gebruik eventueel deze link: http://goo.gl/maps/ncWWP

c. Kies jouw favoriete Werelderfgoed uit het Koninkrijk der Nederlanden en schrijf op in geuren en kleuren wat je ervan vindt. Gebruik minstens drie kleuren, drie geuren en drie geluiden die er volgens jou het beste bij passen. Als je wilt, kun je de website van het Werelderfgoed gebruiken om ideeën op te doen.

12


Leerlingenwerkblad


Kies uit: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Schokland: www.schokland.nl De Stelling van Amsterdam: www.stellingvanamsterdam.nl De molens van Kinderdijk: www.kinderdijk.nl Willemstad Curaçao: www.Werelderfgoed.nl/pages/nl/willemstad.php Het Woudagemaal: www.woudagemaal.nl De Beemster: www.landvanleeghwater.nl Het Rietveld Schröderhuis: www.rietveldschroderhuis.nl De Waddenzee: www.waddenzee.nl De Grachtengordel van Amsterdam: www.Werelderfgoed.amsterdam.nl

Ik kies: ………………………………………………………………………………. Deze kleuren passen bij deze plek:

IK …………………………………………………………………………………………………... …………………………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………………………...

Deze geuren passen bij deze plek: ………………………………………………………………………………………………………………….. ………………………………………………………………………………………………………………... ………………………………………………………………………………………….. Deze geluiden passen bij deze plek: ………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………..

13

Leerlingenwerkblad


De Romeinenchallenge Je ontvangt deze brief van Octavius. Lees de brief en help Octavius en zijn familie om naar het Romeinenfestival te gaan. Kun jij een manier bedenken waarop die grens van het Romeinse Rijk weer zichtbaar wordt? Alleen, min kleine groepjes of met je hele klas: alles helpt! Knutsel samen iets moois en laat het aan de hele school zien! 25 april, Londinium Ave!

zit zo: rd nodig hebben! Het ha lp hu e lli ju we t ze brief omda hele belangrijke Ik, Octavius, schrijf de en. Dat is een soort rd wo ge en eg jm Ni n m groot ctus va Julius gaat een enor m Oo oom Julius is praefe ! m he op ts tro mt n hartstikke . Mijn broer Marcus ko igd od en tg burgemeester. We zij ui is e ili m allemaal via en. Onze hele fa gebruikelijk reizen we feest houden in Nijmeg als Zo d. lan ge En t ui d en ik et zomaar een helemaal uit Duitslan se Rijk. Maar het is ni ein m Ro t he n va s en , iedereen de limes. Dat is de gr Net als de snelweg nu g. we e ijk gr lan be n ee kijken weet ook rden langs de weg te bo simpele grens! Het is de op or Do . en m gens te ko gebruikt de weg om er g! oet. Ze wijzen je de we je waar je naar toe m reizen. In ze familie via de limes on en ik s, cu ar M n ar staat overal Net als vroeger wille makkelijk vinden. Da g we de we en nn en waar de ku d en, bordjes of gebouw ur Duitsland en Engelan m , en rp we or vo se Romein netjes aangegeven met t. es Romeinen zijn gewe al gezocht, ilie en ik hebben over m fa ijn M ! jee oh … en aal niet nd kom nen. We weten helem we rd Maar als we in Nederla ve os rlo oo sp n Romeinen lijke jullie ons maar de limes en de moeten lopen! Willen we e ho en en lop n en ge se we st van onze oom kunn fee t meer waar de Romein he op j wi t da Zo van de weg? helpen bij het vinden komen in Nijmegen. selen! se voorwerpen te knut ein m Ro or do en do je el ? Dat kun Of een Romeins kaste al. pa ijl m Hoe kun je ons helpen of er ijz gw gemaakt een heel mooie we Een Romeinse munt, ft. Zomaar wat ideeën; ra ec in M in d uw bo en in de n of nage e Romeinse voorwerp di al (castellum), van karto et M . lm he en at een echte sold ar Nijmegen. van papiermaché. Of weg weer te vinden na de ilie m fa ijn m en ik buurt weten Nu t je wilt gaan maken. wa t rs ee nk de be en klas welke met de hele klas kijk dan samen met de Werk alleen, samen of be , nt be r aa kl je s Al ginnen! kan het knutselen be iets over! gemaakt en vertel er en bb he llie ju en rp we voor Nijmegen! Zo komen wij veilig in Salute, Octavius

14


Antwoordenblad les 1


Antwoordenblad les 1 Les 1 De limes Opdracht 1a 1. Katwijk 2. Leiden 3. Woerden 4. Utrecht 5. Maurik 6. Arnhem 7. Elst 8. Nijmegen Opdracht 1b Ulpia Noviomagus Albaniana Trajectum Matilo Lugdunum Batavorum

= = = = =

Nijmegen Alphen aan de Rijn Utrecht Leiden Katwijk

Opdracht 1c Een rivier is gemakkelijk te bewaken. Het is een natuurlijke barrière en je ziet de vijand goed aankomen. De bewakers in een wachttoren hadden nog geen telefoon natuurlijk. Ze gebruikten rooksignalen en vlaggen om elkaar te waarschuwen en om berichten door te seinen.

Opdracht 2 1. Centurio, eretekens, pluim, wapenstok, 2. Soldaat, legioen, zwaard, schild, lorica segmentata

15

Leerlingenwerkblad


Antwoordenblad les 2 ‘werelderfgoed’ Opdracht 1 a Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: de Posbank, omdat je daar heuvels hebt. b Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: het is een natuurgebied. c Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: daar ben ik heel voorzichtig mee. d Eigen antwoord. Bijvoorbeeld: nee, in Nederland is de Posbank heel bijzonder, maar in andere landen heb je ook zulke gebieden. Het is dus niet uniek.

Opdracht 2a 1.

= Schokland en omgeving

2.

= Stelling van Amsterdam

3.

= Woudagemaal

4.

= Molencomplex Kinderdijk-

8

4

Elshout 5.

= Willemstad Curaçao

6.

= Droogmakerij De Beemster

7.

= Rietveld Schröderhuis

8.

= Waddenzee

9.

= Grachtengordel van Am-

1

6 9

2 7

sterdam

3

Opdracht 2b Opdracht 2c Eigen antwoord.

Les 3 De Romeinenchallenge Eigen knutselwerk. Voor meer informatie over Romeinse voorwerpen uit de eigen omgeving kan je kijken op www.regiocanons.nl en zoeken op Romeinen. Op de websites van het Klokhuis en schoolTV zijn filmpjes te vinden over de Romeinen en de Limes.

16

17

Zet de Limes weer op de kaart!

Recommend Documents