SBORNÍK PRACl FILOZOFICKÉ FAKULTY BRNĚNSKÉ UNIVERZITY STUDIA MINORA FACULTATIS PHILOSOPHICAE UNTVERSITATIS BRUNENSIS H 27-28, 1992-1993
O L G A SETTARI
ZÁMEK JÁNSKÝ V R C H A MĚSTO JAVORNÍK V MINULOSTI PŘÍSPĚVEK K HUDEBNÍ TOPOGRAFII SLEZSKA
Tento p ř í s p ě v e k navazuje n a d ř í v ě j š í v ý z k u m h u d e b n í historie Moravy, k t e r ý autorka p r o v á d ě l a p ř e d více n e ž dvaceti p ě t i lety a shrnula Jej do m o n o g r a f i c k é p r á c e o topografii hudby na M o r a v ě . ' V r á m c i takto p o j a t é ho v ý z k u m u bylo jeho n e d í l n o u s o u č á s t í i studium s l e z s k é h u d e b n í his torie v jejich J e d n o t l i v ý c h vývojových fázích se z ř e t e l e m k h l a v n í m t y p ů m h u d e b n í c h aktivit v historicky d a n ý c h centrech i l o k a l i t á c h tohoto ú z e m n í h o celku. Z tohoto pohledu pak v o b d o b í 18. s t o l e t í z ř e t e l n ě vystoupil do p o p ř e d í v ý z n a m z á m k u J á n s k é h o Vrchu a p ř i l e h l é h o m ě s t a J a v o r n í k u v j e s e n i c k é m regionu, a to nejen pro rozvoj m í s t n í z á m e c k é h u d e b n í kultury, ale i pro u t v á ř e n í n o v ý c h forem h u d e b n í c h aktivit v š i r š í m okolí, n a v a z u j í c í c h na m ě n í c í se e k o n o m i c k é , p o l i t i c k é i kultur n í p o d m í n k y Jesenicka. J á n s k ý Vrch i J a v o r n í k p a t ř i l y v 18. s t o l e t í mezi n e j v ý z n a m n ě j š í h u d e b n í s t ř e d i s k a ve Slezku, k t e r á svou h u d e b n í aktivitou a čilými styky s o k o l n í m p r o s t ř e d í m c e l k o v ě p ř í z n i v ě ovlivnila h u d e b n í vývoj ve Slezsku ve d r u h é p o l o v i n ě 18. století. Nej v ě t š í p o d í l n a tomto d ě n í m ě l bezesporu h u d e b n í skladatel Karel Ditters z Dittersdorfu (1739-1799), k t e r ý zde prožil p l n ý c h dvacet p ě t let s v é d r u h é poloviny ž i v o t a (v letech 1769-1794) ve s l u ž b á c h biskupa Filipa Gotharda Schaffgotsche (1716 a ž 1795). I k d y ž se Dittersovo u m ě l e c k é p ů s o b e n í na z á m k u J á n s k ý Vrch m ů ž e jevit n a p r v n í pohled s p í š e Jevem v ý j i m e č n ý m a o j e d i n ě l ý m , nebylo n i c m é n ě bez souvislosti s p ř e d c h o z í h u d e b n í t r a d i c í Jesenicka. Z e j m é n a č i n n o s t p i a r i s t i c k é koleje v B í l é V o d ě , v z d á l e n é od J a v o r n í k u jen n ě k o l i k k i l o m e t r ů (kolej byla z a l o ž e n a v r. 1727 spolu s p i a r i s t i c k ý m g y m n á z i em, p r v n í m v c e l é m t e h d e j š í m Slezsku, h r a b ě t e m A r n o š t e m J a k u b e m z L i c h t e n š t e j n a ) p ř i p r a v i l a za p ů s o b e n í f u l n e c k é h o r o d á k a , ř a d o v é h o skladatele P. A n t o n í n a Brossmanna (1731-1798) u v á d ě n í m d i v a d e l n í c h her, o r a t o r i í a oper p ů d u pro rozmach h u d e b n í h o d ě n í . 2
1
2
Olga S e t t a r i : K topografii české hudby. D í l I. Morava. Brno 1968. 260 stran strojopis. T é ž 70 hesel z oblasti h u d e b n í topografie Moravy, k t e r á m ě l a b ý t s o u č á s t í České hudební encyklopedie p ř i p r a v o v a n é pro n a k l a d a t e l s t v í Supraphon. V y d á n í t é t o publikace se dosud n e u s k u t e č n i l o . P ř i b u d o v a n í koleje a g y m n á z i a v Bflé V o d ě se h r a b ě A r n o š t J a k u b z L i c h t e n š t e j n a lnspl-
46
OLGA SETTARI
Z hlediska h u d e b n ě t o p o g r a f i c k é h o m ů ž e m e J á n s k ý Vrch a J a v o r n í k z a č l e n i t do j e s e n i c k é h o h u d e b n í h o regionu. D n e š n í Jesenicko p ř e d s t a vuje ú z e m n í č á s t b ý v a l é h o n i s k o - o t m u c h o v s k é h o knížectví. J e h o ž cent rem byla Nisa, d r u h é n e j v ě t s í m ě s t o po Vratislavi a s í d e l n í m í s t o b i s k u p ů . Po r o z d ě l e n i Slezska a v r a t i s l a v s k é m m í r u v r. 1724 z ů s t a l o J e s e n i c k o v r á m c i t e h d e j š í h a b s b u r s k é monarchie - p ř i p o m e ň m e si, ž e vratislavským mírem z t r a t i l a panovnice M a r i e Terezie celé Slezsko k r o m ě T ě š í n s k á , Opavska a K r n o v s k á a d á l e Kladsko. Tato č á s t zahrnovala ú z e m í p a t ř í c í drive s o u d n í m o k r e s ů m J a v o r n í k , F r ý v a l d o v , Vidnava a Cukmantl, k t e r é do n e d á v n é doby p a t ř i l o svou vět š i n o u a d m i n i s t r a t i v n ě k š u m p e r s k é m u okresu. Až do r. 1945 přetrvávalo na Jesenicku mnoho v z t a h ů k H o r n í m u Slezsku, p o t é naopak d o c h á z í k n o v é orientaci n a k u l t u r n í centra typu Olomouce a Opavy, c o ž souvi selo i s f o r m o v á n í m n o v ý c h m e z l o b l a s t n í c h vazeb. Jesenicko m á tedy Jako region pohnutou historii, n e b o ť bylo v minulosti m í s t e m s t ř e t á v á n í různých mocenských zájmů, zejména pruských a habsburských. O s í d l e n o bylo ve 13. století n e j d ř í v e Slovany, pak N ě m c i , k t e ř í asi od 15. s t o l e t í etnicky ovládli kraj. P r v n í z p r á v y o h u d e b n í m životě v J e s e n i c k é m regionu se v á ž í ke š k o l e ve V i d n a v ě (1573). Z n a č n ý p o d n ě t pro h u d e b n í život kraje znamenal b i s k u p s k ý d v ů r v Nise a h u d e b n í d ě n í v s a m o t n é m m ě s t ě J a v o r n í k u podnítila činnost nedalekého piaristického g y m n á z i a a koleje v B í l é V o d ě , jak u ž bylo z m í n ě n o . O d dob n e j s t a r š í h o o s í d l e n í Jesenicka Slovany j í m vedly k o m u n i k a č n ě d ů l e ž i t é spoje p ř e s Vidnavu, Bematice a J a v o r n í k d á l e do Kladska. A r c h e o l o g i c k é v ý z k u m y kolem Otmuchova odkryly asi 25 s í d l i š ť , tzv. h r a d i š ť z konce 12. s t o l e t í . Jedno z h r a d i š ť bylo odkryto i v J a v o r n í k u nedaleko s t a r é h o kostela a s l o u ž i l o p a t m ě vzhledem ke s v é s t r a t e g i c k é poloze k o c h r a n ě m ě s t a . Při posuzo v á n í k u l t u r n í h o vývoje Jesenicka Je t ř e b a citlivě z v a ž o v a t o t á z k u tzv. p o z d ě j š í kolonizace, k t e r á byla, jak d o k l á d a j í n ě k t e ř í b a d a t e l é , s p o l e č n ý m d í l e m s l o v a n s k ý c h i n ě m e c k ý c h o s a d n í k ů . Bylo t a k é p o u k a z o v á n o na to, ž e to, co se d ř í v e p o v a ž o v a l o za p ř í n o s n ě m e c k é h o p r o s t ř e d í , bylo k u l t u r n í hodnotou p ř e v z a t o u z Itálie, Francie a Nizozemí, z v l á š t ě pokud š l o o vývoj ve m ě s t e c h . 1 j e s e n i c k á h u d e b n í kultura byla ve s v é m histo3
4
5
6
roval vzorem s v é h o p ř í b u z n é h o , o l o m o u c k é h o biskupa Karla z L l c h t e n š t e j n a , zakladatele p i a r i s t i c k é h o g y m n á z i a v K r o m ě ř í ž i . V koleji v B í l é v o d ě byl d o b r ý orchestr a o p e r n í sou bor, Jejich představení navštěvovalo publikum ze širokého okolí. Blíže vfe Rudolf Z u b e n Karel Ditters z Dittersdorfu. Š u m p e r k 1970. vydal V l a s t i v ě d n ý ú s t a v v Š u m p e r k u jako 11. sva zek K n i h o v n i č k y s e v e r n í Moravy, 23 str. Srovn. Rudolf Z u b e r a kol.: Jesenicko v období feudalismu do roku 1948. Ostrava, Profil 1966. s. 59n. ' T ě m t o h r a d i š t í m Je p ř i s u z o v á n s l o v a n s k ý p ů v o d . Srov. Rudolf Z u b e r: Osídlení Jesenicka do počátku 15. století. Opava. Matice S l e z s k á 1972. s. 21. 25. P o d r o b n ě j i o tom p í š e Rudolf Z u b e r v cit. p r á c i . s. 16. Mnoho p o d r o b n o s t í pro tuto s k u t e č n o s t p ř i n á š í 1 dílo H . P 1 a n 1 t z e: Die deutsche Stadt im Mittelalter. G r a z - K ó l n 1954. Srovn. t é ž k tomu E . S e h w a r z: Volkstumsgeschíchte der Sadetenlander U. M á h r e n - S c h l e s l e n (Handbuch der Sudetendeutschen Kulturgeschichte. Band 4), M n i chov 1966. s. 305-330. * T a k s o u d í n a p ř . n ě m e c k ý badatel E . Schwarz, k t e r ý se z a b ý v a l p r o b l é m y o s í d l e n í N ě m c ů v č e s k ý c h z e m í c h . Viz t é ž c i t p r á c i Rudolfa Zubera s. 13 a pozn. č. 5. 3
5
47
ZÁMEK JANSKÝ VRCH A MĚSTO JAVORNÍK V MINULOSTI
r l c k é m vývoji o v l i v ň o v á n a p o l s k ý m i , n ě m e c k ý m i a č á s t e č n ě i francouz s k ý m i proudy. J e ž se n a tomto ú z e m í prostupovaly. Z á r o v e ň d o c h á z í k migraci h u d e b n í k ů n a Jesenicku, a to ve dvou hlav n í c h typech (pomineme-li d o č a s n o u č i n n o s t S l e z a n ů mimo Slezsko nebo p ř e c h o d n é p ů s o b e n í c i z i n c ů ve Slezsku): Je to t r v a l é p ř i s t ě h o v á n í c i z í c h h u d e b n í k ů do j e s e n i c k é h o regionu a v y s t ě h o v á n í d o m á c í c h p r o d u k č n í c h a r e p r o d u k č n í c h sil ze Slezska. Tuto migraci n a c h á z í m e t a k é v Javor n í k u a v z á m e c k é kapele biskupa S c h a í T g o t s c h e , do n í ž p ř i b y l o n a p ř . n ě k o l i k č l e n ů č e s k é h o m u z i k a n t s k é h o rodu B a t k ů . M ě s t o J a v o r n í k je po p r v é d o l o ž e n o v l i s t i n á c h v i d n a v s k é h o fojtství z konce 14. století. Obyvatelstvo tvořili p ř e v á ž n ě d r o b n í ř e m e s l n í c i a k r a m á ř i . S t a v e b n ě n e j v í c e povznesl . J a v o r n í k i J á n s k ý V r c h , svou oblí benou rezidenci, biskup J a n Thurzo. V ý z n a m n o u stavitelskou p a m á t kou r o m á n s k o - g o t l c k é h o slohu je kostel v J a v o r n í k u , k t e r ý p a t ř í k nejs t a r š í m k o s t e l ů m ve Slezsku v ů b e c . V r. 1549 byl J a v o r n í k p o v ý š e n n a m ě s t o a velmi z í s k a l o b j e v e n í m s t ř í b r n ý c h rud v okolí a jejich d o l o v á n í m . Jeho h o s p o d á ř s k ý vzestup byl v y s t ř í d á n poklesem b ě h e m třicetileté v á l k y , J a v o r n í k ztratil i s t a v e b n ě s v ů j p ř e d c h o z í vzhled teprve p o č á t k e m 18. s t o l e t í se mohl o p ě t pochlubit v ý s t a v n ý m i budovami. O h u d e b n í m d ě n í v J a v o r n í k u m á m e z této doby velmi m á l o z p r á v . Koncem 16. s t o l e t í a p o č á t k e m 17. s t o l e t í se o b j e v u j í doklady o lidové t a n e č n í h u d b ě a dvou k a p e l á c h ve m ě s t ě , k t e r é j i provozovaly. M ů ž e m e p ř e d p o k l á d a t i p ě s t o v á ní c h r á m o v é hudby, p r o t o ž e kolem r. 1730 byl j a v o r n i c k ý k ú r d o b ř e vybaven h u d e b n í m i n á s t r o j i a p o č á t k e m 18. s t o l e t í p ř í m o v J a v o r n í k u pracovali i dva m i s t ř i h o u s l a ř i - O n d ř e j Gottwald a O n d ř e j Gotsche. V 18. s t o l e t í byla s p o l e č e n s k ý m s t ř e d i s k e m J a v o r n í k u m í s t n í k r y t á s t ř e l n i c e , kde p o ř á d a l i j a v o r n i č t í m ě š ť a n é s t ř e l e c k é slavnosti. Po staveb n í c h ú p r a v á c h byla s t ř e l n i c e od r. 1783 v y u ž í v á n a jako divadlo. S p o l e h l i v é z p r á v y o m í s t n í m š k o l s t v í c h y b í , v í m e v š a k , ž e od p o č á t k u 17. s t o l e t í navazuje J a v o r n í k u ž š í kontakty s Moravou a ř a d a s t u d e n t ů , J a v o r n i c k ý c h r o d á k ů , je z a p s á n a na o l o m o u c k é u n i v e r z i t ě . P ř e d c h o z í v ý r a z n á orientace na H o r n í Slezsko je p o s t u p n ě v y s ř í d á n a vazbou n a Moravu, a to nejen v p ř í p a d ě m ě s t a J a v o r n í k u , ale c e l é h o j e s e n i c k é h o regionu. K u l t u r n í svazky s m o r a v s k ý m p r o s t ř e d í m jsou zde s t á l e č i l e j š í , j i s t ě t a k é vlivem n o v ý c h h o s p o d á ř s k ý c h a p o l i t i c k ý c h s k u t e č n o s t í po r o z d ě l e n í Slezska a v souvislosti s t í m se z t r á t o u p ů v o d n í h o v ý z n a m u Vratislavi jako k u l t u r n í h o centra. N e j v ě t š í h o r o z k v ě t u se ovšem J a v o r n í k d o č k a l za biskupa Filipa Gotharda S c h a í T g o t s c h e , k t e r ý uprchl na z á m e k J á n s k ý Vrch ze s v é p ř e d c h o z í internace v k l á š t e ř e v O p o l í . 7
8
9
7
P o d r o b n ý popis v ý v o j e m ě s t a J a v o r n í k a najde č t e n á ř v h l s t o r l c k o - t o p o g r a f i c k é m p ř e h l e d u o b c í n a J e s e n i c k u do r. 1848 v p r á c i Rudolfa Zubena, s. 279 n. ' J m é n a m i s t r ů h o u s l a ř ů u v á d í Rudolf Z u b e r ve stati Nástin hudebního vývoje Jesenicka. In: O p u s m u s l c u m 1971. č. 5/6. s. 176. * Filipa Gotharda S c h a í T g o t s c h e prosadil za v r a t i s l a v s k é h o b i s k u p a p r u s k ý k r á l B e d ř i c h II. v r. 1747 1 p ř e s odpor p a p e ž e , k t e r ý m ě l n á m i t k y v ů č i p ř í l i š s v ě t s k é m u z p ů s o b u ž i v o t a m l a d é h o h r a b ě t e . B ě h e m s e d m i l e t é v á l k y se v š a k biskup Schaffgotsch p ř i d a l n a stranu Marie Terezie a tak. k d y ž k r á l B e d ř i c h II. nakonac ve v á l c e zvítězil, lnternoval b i s k u p a v klášteře v Opolí.
48
OLGA SETTARI
Z á m e k J á n s k ý V r c h byl od 16. století r e z i d e n č n í m s í d l e m v r a t i s l a v s k ý c h b i s k u p ů a za z m ě n ě n ý c h p o l i t i c k ý c h p o d m í n e k ve s l e z s k é zemi přeložil biskup Schaffgotsch i zemskou v l á d u z Vidnavy do J a v o r n í k u . T í m se m ě s t o J a v o r n í k stalo s p r á v n í m 1 k u l t u r n í m centrem c e l é h o Jesenicka, c o ž m ě l o m i m o ř á d n ý v ý z n a m i pro jeho d a l š í h u d e b n í žtvot. N a biskup s k ý z á m e k se p ř e s t ě h o v a l a c e l á ř a d a h u d e b n í k ů , k t e r é sem biskup, v e l k ý přítel u m ě n í , pozval. H l a v n í postavou j a v o r n i c k é h o h u d e b n í h o d ě n í t é doby se stal v í d e ň s k ý r o d á k , h u d e b n í skladatel Karl Ditters, za j e h o ž p ů s o b e n í se J a v o r n í k p o s t u p n ě stal h u d e b n í m centrem Slezska p r v o ř a d é h o v ý z n a m u . S m r t í biskupa S c h a í T g o t s c h e v r. 1795 a odcho dem Ditterse z J a v o r n í k u v r. 1797 ztratilo m ě s t o s v ů j p ř e d c h o z í v ý z n a m po h u d e b n í s t r á n c e , s p á d e m feudalismu p ř i š l o 1 o z e m s k ý soud a t í m 0 charakter s p r á v n í h o centra Jesenicka. T é m ě ř s o u č a s n ě poklesl 1 v ý z n a m p i a r i s t i c k é koleje v B í l é V o d ě , k t e r á byla d a l š í m v ý z n a m n ý m ohniskem j e s e n i c k é h o h u d e b n í h o d ě n í . Po odchodu Ditterse z J a v o r n í k u se z a s l o u ž i l o h u d e b n í život ve m ě s t ě m í s t n í regenschori a č l e n z á m e c k é kapely. Cech A n t o n í n Batka (17591827), k t e r ý vychoval tři v ý b o r n é h u d e b n í k y . Dva z nich byli jeho syno vé; J a n Nepomuk Batka (1795-1874) p ů s o b i l ve V í d n i , kde se s t ý k a l s Beethovenem, Jeho bratr Evermond Batka (1797-1873) po pobytu v J i h l a v ě zakotvil jako p r e m o n s t r á t n a S t r a h o v ě . Byl p ř í l e ž i t o s t n ý m autorem c í r k e v n í c h i s v ě t s k ý c h skladeb. T ř e t í m ž á k e m A n t o n í n a Batky byl j a v o m i c k ý r o d á k , p o z d ě j š í v y n i k a j í c í h o u s l o v ý v i r t u ó z F r a n t i š e k Nass (1791-1829), k t e r ý koncertoval z e j m é n a ve V í d n i a Vratislavi. Po p ř e s í d lení A n t o n í n a Batky do Nisy nastala v p ř e d t í m p o m ě r n ě r u š n é m Javorn i c k é m h u d e b n í m d ě n í d e l š í p ř e s t á v k a a teprve ve č t y ř i c á t ý c h letech n a v á z a l n a h u d e b n í tradici d a l š í j a v o r n i c k ý r o d á k Liberatus Geppert (1815-1881), u č i t e l a regenschori v J a v o r n í k u . Byl i skladatelem příleži t o s t n ý c h c h r á m o v ý c h d ě l , ve s v é d o b ě velmi o b l í b e n ý c h . V d r u h é polo v i n ě 19. století vystupuje ve m ě s t ě do p o p ř e d í n o v á s p o l e č e n s k á vrstva m ě š ť a n s t v o , k t e r á se čile ú č a s t n í h u d e b n í h o d ě n í , p ř e d e v š í m v p ě v e c k ý c h s p o l c í c h . Ty byly v t é d o b ě z a k l á d á n y v c e l é m J e s e n i c k é m regionu, v s a m o t n é m J a v o r n í k u pak v r. 1882 vznikl p ě v e c k ý spolek „ E n g e l s b e r g bund"." M ě s t s k o u kapelu v J a v o r n í k u vedl A n t o n í n Kaps z H o r n í h o F o ř t u , j e h o ž synovec Rudolf Kaps se uplatnil jako violoncellista a profe sor n a k o n z e r v a t o ř i v Hamburku. M u z i k o l o g i c k á literatura se v n e d á v n é d o b ě po d e l š í p ř e s t á v c e o p ě t v r á t i l a k h u d e b n í a k t i v i t ě Karla Ditterse ve Slezsku, k d y ž byla p ř e d t í m m a t e r i á l o v ě obohacena i Dittersova č i n n o s t na J á n s k é m Vrchu ve s l u ž 10
1 0
11
N ě k t e r é z G e p p e r t o v ý c h skladeb Jsou u l o ž e n y v archivu v J a v o r n í k u a v k o s t e l n í c h a r c h í vech n a Sumpersku. Srovn. Rudolf Z u b e r: Hudební minulost Jánského Vrchu. Š u m p e r k 1972, n e č í s l o v á n o . Vydal V l a s t i v ě d n ý ú s t a v v Š u m p e r k u jako 54. č í s l o Vlastivědných zajímavostí. P r v n í p ě v e c k ý spolek n a Jesenicku vznikl v r. 1849 ve Z l a t ý c h H o r á c h , ve V l d n a v ě byl z a l o ž e n v r. 1662. J a v o m l c k é p ě v e c k é s d r u ž e n í p ř e v z a l o s v ů j n á z e v „ E n g e l s b e r g b u n d " od J m é n a autora tehdy o b l í b e n ý c h m u ž s k ý c h s b o r ů E . S. Engelsberga ( v l a s t n í m J m é n e m dr. E d u a r d a S c h ó n a z A n d ě l s k o ; - r y u B r u n t á l u ) . Srovn. Rudolf Z u b e r, p r á c e cit. v pozn. č. 10). M
ZÁMEK JANSKÝ VRCH A MĚSTO JAVORNÍK V MINULOSTI
49
12
b á c h biskupa Schaffgotsche. Nebude j i s t ě z a p o t ř e b í opakovat v ě c i z n á m é , s p í š e p ů j d e o to, upozornit na n ě k t e r é o b e c n ě j š í vývojové rysy, k t e r é lze odvodit z Dittersova p ů s o b e n í na z á m k u a z existence z á m e c k é kapely. V š i m n ě m e si nejprve kapely a Jejich v z t a h ů k o s t a t n í m s l e z s k ý m z á m e c k ý m k a p e l á m t é doby. Č i n n o s t z á m e c k é kapely na J á n s k é m Vrchu za é r y Karla Ditterse m ů ž e m e o h r a n i č i t zhruba léty 1769 ( p ř í c h o d Ditterse na z á m e k ) a ž 1794 (odchod Ditterse ze z á m k u do m ě s t a J a v o r n í k ) , p ř í p a d n ě r. 1795 ( ú m r t í biskupa Schaffgotsche a r o z p u š t ě n í z á m e c k é kapely n o v ý m biskupem Josefem K r i s t i á n e m z Hohenlohe). T é m ě ř s o u č a s n ě s kapelou na J á n s k é m Vrchu byla č i n n á i kapela v Linhartovech n a z á m k u S e d l n i c k ý c h , z a l o ž e n á v r. 1775, v níž v letech 1777-1787 p ů s o b i l Gottfried Rieger a z á m e c k á kapela ve S l e z s k ý c h R u d o l t i c í c h za h r a b ě t e Alberta Josefa z Hodic. V provozu byla t a k é z á m e c k á kapela a divadlo h r a b ě t e C h o r i n s k é h o ve V e l k ý c h H o s t í c í c h (zde byl v letech 1768-1778 k a p e l n í k e m skladatel Josef Puschmann), k t e r á p r á v ě kolem r. 1770 d o s á h l a s v ý m i d e v a d e s á t i č l e n y u m ě l e c k é h o souboru k u l m i n a č n í h o bodu. D a l š í kapela p ů s o b i l a v H o š ť á l k o v e c h , s í d l e h r a b ě t e S k r b e n s k é h o . J e j í rozkvět s p a d á do 70. a 80. let 18. stole tí. Existence z á m e c k é kapely v Hradci u Opavy je d o l o ž e n a J e š t ě p ř e d o b d o b í m v l á d y L i c h n o v s k ý c h (zal. v r. 1770). V š e c h n y tyto kapely byly ve v z á j e m n é m styku, p ř e d e v š í m p r o s t ř e d n i c t v í m p ř i r o z e n ý c h vazeb mezi h r á č i a z p ě v á k y , skladateli a libretisty č i učiteli a jejich ž á k y . T a k n a p ř . Gottfried Rieger z l i n h a r t o v s k é kapely byl ž á k e m A n t o n í n a Brossmanna v b ě l o v o d s k é p i a r i s t i c k é koleji, j e ž u d r ž o v a l a ú z k é kontakty s J á n s k ý m Vrchem ( t a k é Brossmann s Dittersem byli p ř á t e l é ) . S k l a d a t e l s k á pro dukce Josefa Puschmanna. dirigenta kapely ve V e l k ý c h H o s t í c í c h , byla spojena s tvorbou č l e n a j e z u i t s k é h o ř á d u I g n á c e Pintuse. Ten byl tajem n í k e m biskupa Schaffgotsche a libretistou skladatele Ditterse. Po u m ě l e c k é s t r á n c e lze p a t m ě k u l m i n a č n í bod v š e c h z m í n ě n ý c h z á m e c k ý c h kapel k l á s t do p o s l e d n í č t v r t i n y 18. století. Ve s r o v n á n í se s i t u a c í na M o r a v ě pozorujeme tedy ve Slezsku č a s o v é z p o ž d ě n í z á m e c k é h u d e b n í kultury, k t e r é bylo d á n o Jednak n e p ř í z n i v ý m i p o l i t i c k ý m i p o m ě r y , jed nak r e l a t i v n ě m e n š í m p o č t e m š l e c h t i c k ý c h či z á m e c k ý c h center, k t e r á mohla b ý t p o t e n c i á l n í m i nositeli h u d e b n í h o d ě n í . Z u m ě l e c k é h o hledis ka s l e z s k á z á m e c k á h u d e b n í kultura n e p ř i n e s l a p ř í l i š mnoho n o v é h o , 13
" O l d ř i c h P u I k e r t: Kari Ditters z Dittersdorfu. In: H u d e b n í rozhledy 1989, č. 11, str. 515-518. Rudolf Z u b e r: Karel Ditters z Dittersdorfu. Š u m p e r k 1970, 23 str. V y d a l V l a s t i v ě d n ý ú s t a v v Š u m p e r k u Jako 11. svazek K n i h o v n i č k y S e v e r n í Moravy. T ý ž : H u d e b n í minulost Jánského vrchu. V y d a l V l a s t i v ě d n ý ú s t a v v Š u m p e r k u v r. 1972 jako 54. č í s l o V l a s t i v ě d n ý c h z a j í m a v o s t í , n e č í s l o v á n o . T ý ž : Nástin hudebního vývoje Jesenicka. In: O p u s m u s i c u m 1971, č. 5/6. s. 174-179. T a m t é ž studie Karla B o ž e n k a a Miroslava M a l u r y o s l e z s k é h u d e b n í historii. J i ř i n a M r á z k o v á : Hudební kultura ve slezském regionu od XVI. do počátku XDC století. Brno 1974, d i p l o m n í p r á c e FF. 1 3
Na sklonku ž i v o t a biskup Schaffgotsch v r. 1794 v y p o v ě d ě l Karla Ditterse ze s v ý c h slu ž e b . Podstatnou m ě r o u k tomu p ř i s p ě l y Intriky n ě k t e r ý c h D i t t e r s o v ý c h z á m e c k ý c h kole g ů i s a m o t n é m a j e t k o v é spekulace Ditterse. Nový biskup Josef K r i s t i á n Hohenlohe (1795-1817) dokonce Ditterse Jako n e h o d n é h o d ů v ě r y propustil a penzionoval, z á m e c kou kapelu pak rozpustil.
50
OLGA SETTAR1
s p í š e p ř e j í m a l a s l o h o v é p o d n ě t y odjinud a v m í s t n í m p r o s t ř e d í je modifi kovala. ' V o p e r n í a o r a t o r n í oblasti dominovala v í d e ň s k á a n e a p o l s k á tvorba, se kterou mohla v t é d o b ě č e s t n ě s o u p e ř i t d o m á c í s l e z s k á h u d e b n í produkce j e d i n ě d í k y d í l ů m Karla Ditterse a č á s t e č n ě Josefa Puschmanna. C e l k o v á k u l t u r n í orientace s l e z s k ý c h z á m e c k ý c h center na V í d e ň je si^le i n t e n z i v n ě j š í a opet j i m u s í m e v i d ě t v š i r š í c h souvislos tech. J a k u ž bylo uvedeno, po r o z d ě l e n í Slezska v r. 1742 ztratila Vratislav v ý z n a m k u l t u r n í h o centra pro č á s t r a k o u s k é h o Slezska, k t e r á se s t á l e více u p í n á k V í d n i . V p ř í p a d ě z á m e c k é kapely n a J á n s k é m Vrchu je tato vazba u m o c ň o v á n a s o u v i s l ý m i a i n t e n z i v n í m i styky Ditterse jako v í d e ň s k é h o r o d á k a s jeho m ě s t e m , jeho u m ě l e c k ý m i cesta mi do V í d n ě a jeho styky s v í d e ň s k o u větví č e s k é h u d e b n í emigrace. Ditters m ě l o v š e m kontakty nejen s Vídní, ale i s Prahou, Brnem či V r a t i s l a v í , seznamoval j e s e n i c k ý region s n o v ý m i skladbami Haydna a Mozarta a z p r o s t ř e d k o v á v a l tak s p o j e n í J á n s k é h o Vrchu i J a v o r n í k u s n o v ý m i h u d e b n í m i proudy z oblasti v í d e ň s k é h o klasicismu. Svou skladatelskou i dirigentskou č i n n o s t í vytvořil Ditters ze z á m k u J á n s k ý Vrch, p ů v o d n ě lokality bez v ě t š í h o v ý z n a m u pro s l e z s k é d ě n í , h u d e b n í centrum m i m o ř á d n é intenzity. D o m n í v á m e se, ž e p r á v ě v tom tkví hlav ní p ř í n o s jeho p ě t a d v a c e t i l e t é č i n n o s t i na J á n s k é m Vrchu, n e b o ť svou u m ě l e c k o u aktivitou pozvedl z á m e k i m ě s t o J a v o r n í k n a ú r o v e ň , k t e r á mohla b ý t vzorem pro o s t a t n í s l e z s k é z á m e c k é lokality t é doby. P ř i p o m e ň m e a l e s p o ň pro ilustraci, ž e kapela na J á n s k é m Vrchu byla natolik d i s c i p l i n o v a n á a d o b ř e s e h r a n á , ž e koncertovala i tehdy, k d y ž byl Ditters miino z á m e k na s v ý c h u m ě l e c k ý c h c e s t á c h . " Karel Ditters p e č l i v ě v y b í r a l n o v é č l e n y kapely tak, aby s p l ň o v a l i jeho u m ě l e c k é p ř e d stavy a byli schopni i n t e r p r e t a č n ě z v l á d n o u t i jeho v l a s t n í díla. P ř e v á ž n o u č á s t z á m e c k é h o orchestru tvořili č e š t í h u d e b n í c i , z e j m é n a z h u d e b n í h o rodu B a t k ů z Prahy, b r a t ř i V á c l a v a F r a n t i š e k Č e r v e n k o v é z Brna a d a l š í . S h u d e b n í m ž i v o t e m na z á m k u za p ů s o b e n í Karla Ditterse jsou t a k é spjata j m é n a s k l a d a t e l ů , k t e ř í byli D i t t e r s o v ý m i ž á k y : F. W. Bonora (1775-1825) a V. M ú l l e r (1759-1835), jeden z n e j ú s p ě š n ě j š í c h a u t o r ů s i n g s p i e l ů . V ý z n a m n é bylo t a k é k r á t k é p ů s o b e n í k o n c e r t n í ho mistra a skladatele Franze Gotze (1755-1801). k t e r ý odtud o d e š e l do s l u ž e b o l o m o u c k é h o biskupa a p o t é zakotvil v B r n ě jako dirigent diva d e l n í h o orchestru. 1
1
15
1 7
" T a k s o u d í Karel B o ž e n e k ve studil Slezská hudební centra 18. staletí. In: O p u s m u s i c u m 1971, č. 5/6. s. 140. N ě k t e r é Dlttersovy opery, n a p ř . opera Lékař a lékárník, m ě l y ve s v é d o b ě dokonce v ě t š í ú s p ě c h n e ž Mozartovy opery. C í s a ř Josef II. cenil Ditterse v ý š n e ž Mozarta. Dlttersovy skladby se tiskly ve V í d n i , B e r l í n ě , Nise, P a ř í ž i 1 L o n d ý n ě . J e š t ě dlouho po Jeho smrti byly n ě k t e r é skladby n a repertoiiru h u d e b n í c h s o u b o r ů v č e s k é m p r o s t ř e d í 1 ve s t ř e d n í E v r o p ě . P o d r o b n ě j i k tomu viz studii O l d ř i c h a P u 1 k e r t a: Kari Ditters z Dittersdorfu. In: H u d e b n í re- ledy 1989, č. 11, s. 515. 1 5
1 6
17
O tom p í š e Lothar R i e d l n g e r ve studii C a ř i von Dittersdorf als Opemkomponist. In: Studien zur Muslkwwlssenschaft 1914, s. 215. O n e j n o v ě j š í soupis h u d e b n í k ů p ů s o b í c í c h v J a v o r n í k u a z á m e c k é kapele se pokusila ve s v é d i p l o m n í p r á c i n a filozofické f a k u l t ě v B r n ě J i ř i n a M r á z k o v á : Hudební kultura ve slezském regionu od XVI. do počátku XIX. století. B m o 1974. str. X X X V n.
51
ZÁMEK JANSKÝ VRCH A MĚSTO JAVORNÍK V MINULOSTI
Č i n n o s t z á m e c k é kapely n a J á n s k é m Vrchu zanikla biskupovou s m r t í a odchodem Ditterse; t í m zanikly i h l a v n í p ř e d p o k l a d y pro trvalou h u d e b n í a d i v a d e l n í aktivitu na z á m k u . Hudba se p ř e s u n u l a do m ě s t a J a v o r n í k u do budovy m í s t n í h o s t ř e l e c k é h o spolku. J i ž p ř e d t í m , od r. 1 7 8 5 , kdy byla uvalena s t á t n í s p r á v a na p ř í l i š z a d l u ž e n é b i s k u p s k é p a n s t v í , dostala š l e c h t a , ú ř e d n í c i a m ě š ť a n é J a v o r n í k u p ř í l e ž i t o s t p o k r a č o v a t v z á m e c k é tradici n a p o n ě k u d J i n é ú r o v n i a za J i n ý c h p o d m í n e k , i k d y ž biskup J e š t ě m e n š í m i č á s t k a m i n a provoz kapely p ř i s p í v a l . Z t ě c h t o spo l e č e n s k ý c h vrstev p o c h á z e l i noví h r á č i a z p ě v á c i , t a k ž e p ů v o d n í z á m e c k ý charakter kapely se m ě n i l p o s t u p n ě na m ě š ť a n s k ý u m ě l e c k ý spolek. T a k é Karl Ditters, s á m p ř í s l u š n í k aristokracie, nereprezentoval Jen svou t ř í d u , ale Jeho h u d e b n í d í l a o d r á ž e l a i životní styl a s m ý š l e n í s t ř e d n í c h vrstev - n o v ě n a s t u p u j í c í h o m ě š ť a n s t v a , pro n ě ž psal mj. 1 s v é singspie ly. A Dittersovi ž á c i , p o d o b n ě Jako Brossmannovi ž á c i z koleje v B í l é V o d ě , se podíleli na b u d o v á n í h u d e b n í kultury ve m ě s t e c h . V i d í m e tedy. ž e d o c h á z e l o k p r o m ě n á m f u n k c í hudby i Jejich n o s i t e l ů v regionu a ž e to byla p r á v ě i . i ě s t a , k t e r á se z a č a l a projevovat jako ohniska d a l š í h o vý voje hudby v r á m c i J e s e n i c k é h o regionu. V ý š e n a z n a č e n á historie J á n s k é h o Vrchu i J a v o r n í k u m ů ž e b ý t i p o d n ě t e m k h l e d á n í o d p o v ě d i n a o t á z k u . Jakou funkci m ě l a lokalita ( a ť u ž to byl k l á š t e r , z á m e k , kolej, osada či ves) v tomto regionu a za j a k ý c h p o d m í n e k mohla p ř e r ů s t v h u d e b n í centrum. M a t e r i á l z h u d e b n ě t o p o g r a f i c k é h o v ý z k u m u Mora vy a Slezska ukazuje, ž e lokality a centra byly v minulosti s p í š e p r o m ě n livými v e l l i č i n a m i : m í s t o , k t e r é bylo dříve h u d e b n í m centrem, nabylo po s l é z e charakteru lokality a naopak, n e b o ť zde d o c h á z e l o k p r o l í n á n í r ů z n ý c h k u l t u r n í c h p r o u d ů , z n ě h o ž se odvíjel i c e l ý d a l š í h u d e b n í vývoj v regionu V n o v ě j š í d o b ě b ý v á obvykle pojem h u d e b n í h o centra vymezo v á n z h u d e b n ě t o p o g r a f i c k é h o hlediska s ohledem na intenzitu a rozvětvenost h u d e b n í č i n n o s t i , kterou toto centrum p ů s o b i l o n a o s t a t n í lokali ty, ale t a k é n e p ř í m o se z ř e t e l e m n a k u l t u r n í a s p o l e č e n s k é aspekty, hos p o d á ř s k o u z á k l a d n u či p o č e t obyvatelstva apod. J e nutno si o v š e m u v ě domit, ž e t a k o v é v y m e z e n í h u d e b n í h o centra n e p l a t í t í m v í c e , č í m hlou b ě j i sledujeme historii z k o u m a n é h o regionu. H u d e b n í centra nemusela b ý t d ř í v e v souladu se s p i á v n ě e k o n o m i c k ý m i a j i n ý m i celky, ale s p í š e byla m í s t y , kde se v ý r a z n ě u p l a t ň o v a l vliv h u d e b n í c h i n s t i t u c í nebo Jed n o t l i v c ů - n a d p r ů m ě r n ý c h h u d e b n í c h o s o b n o s t í . T a k o v á m í s t a pak z n a č n ě o v l i v ň o v a l a h u d e b n í d ě n í s v é h o okolí, v y s í l a l a č a s t o Impulsy 1 na v ě t š í v z d á l e n o s t nebo Je z p ě t n ě odtud p ř i j í m a l a - v í d e ň s k ý m h u d e b n í m centrem z n a č n ě p r o s t o r o v ě v z d á l e n ý m byl napr. J a v o r n í k za doby Karla Ditterse o v l i v n ě n v í c e a v ý z n a m n ě j i n e ž n e s r o v n a t e l n ě b l i ž š í Opavou nebo V r a t i s l a v í . Role J á n s k é h o Vrchu Jako h u d e b n í h o centra minulosti byla p o d m í n ě n a 1 u m ě l e c k o u profesionalitou Ditterse a m e c e n á š s t v í m biskupa Schaffgotsche, k t e r ý š t ě d ř e podporoval h u d e b n í d ě n í n a z á m k u a s a m o t n é h o Ditterse obklopil ř a d o u poct i h m o t n ý c h v ý h o d . N á s t u p c e 18
1 9
" Srovn. O l d ř i c h P u 1 k e r t, cit. studie s. 516. " Dittersovi byl napf. u d ě l e n r á d r y t í ř e z l a t é ostruhy ( t e n t ý ž , k t e r ý dostal G l u c k a p o z d ě j i
52
OLGA SETTARI
biskupa SchalTgotsche n e m ě l o v y d r ž o v á n í z á m e c k é kapely z á j e m , t a k ž e Dltlersova tradice d o ž í v a l a p o s t u p n ě ve m ě s t ě J a v o r n í k u . V i d í m e tedy, ž e s m r t í m e c e n á š e nebo o c h a b n u t í m Jeho z á j m u o hudbu čl odchodem v ý r a z n é u m ě l e c k é osobnosti z kapely k o n č í obvykle doba vzestupu z á m e c k é h u d e b n í kultury v d a n é l o k a l i t ě a d o c h á z í k J e j í m u ú t l u m u , neli p ř í m o k z á n i k u (s podobnou s i t u a c í se o s t a t n ě s e t k á v á m e 1 v n ě k t e rých m o r a v s k ý c h z á m e c k ý c h kapelách). Pokusili jsme se n a s t í n i t n ě k t e r é okolnosti, k t e r é p ř i s p ě l y k tomu, ž e se z á m e k J á n s k ý Vrch stal na p ř e c h o d n o u dobu v y s p ě l ý m h u d e b n í m centrem Slezska v 18. století. H u d e b n í historie z á m k u i m ě s t a n á m u m o ž ň u j e z á r o v e ň zobecnit n ě k t e r é p ř e d c h o z í poznatky. Poznali Jsme, ž e p r v n í h u d e b n í centra t é doby m ě l a charakter c í r k e v n í c h , š l e c h t i c k ý c h nebo z á m e c k ý c h m í s t , ž i l a ve z n a m e n í č i l é h o h u d e b n í h o ruchu a u d r ž o vala mnohdy i z a h r a n i č n í styky. V d a l š í m v ý v o j o v é m o b d o b í ustupuje z á m e c k á h u d e b n í kultura ve Slezsku m ě s t s k é h u d b ě d i v a d e l n í a kon c e r t n í . J e j í m ž nositelem se s t á v á n o v á s p o l e č e n s k á vrstva - m ě š ť a n s t v o . P ě v e c k é spolky Jsou t a k é v ý r a z e m n o v é orientace m ě š ť a n s t v a a ř e m e s l nictva, k t e r á p o s t u p n ě v y ú s t i l a a ž v profesionalizaci a institucionalizacl h u d e b n í h o d ě n í v regionech. V J a v o r n í k u z á m e c k á h u d e b n í kultura d o ž í v á a p ř e r ů s t á v m ě s t s k o u d i v a d e l n í hudbu J e š t ě za Dittersova života. J a v o m i č t í m ě š ť a n é se tehdy ujali s p r á v y kapely, o p e r n í soubor byl dopl n ě n o z p ě v á k y z ř a d m í s t n í honorace a p ř e d s t a v e n í byla h r á n a v adapto v a n é m í s t n í s t ř e l n i c i , nikoli j i ž na z á m k u . To v š e ukazuje i n a posun ve s p o l e č e n s k é m f u n g o v á n í hudby. H u d e b n í historie z á m k u J á n s k ý Vrch a m ě s t a J a v o r n í k u je dokladem toho, jak u r č i t ý h u d e b n í f e n o m é n fungo val Jako n e d í l n á s o u č á s t historicky d a n é h o prostoru, jako s o u č á s t kul t u r n í h o d ě n í u r č i t é lokality či centra, aby p o s l é z e v d ů s l e d k u n e u s t á l é p r o m ě n y s p o l e č e n s k é h o f u n g o v á n í hudby p o s t u p n ě vymizel ve p r o s p ě c h J i n ý c h forem h u d e b n í c h aktivit v á z a n ý c h na tu s p o l e č e n s k o u vrstvu, k t e r á z a č í n a l a (v p ř í p a d ě J a v o r n í k u J i ž za ž i v o t a skladatele Karla Ditterse) ovlivňovat s m ě r d o b o v é h o s p o l e č e n s k é h o vývoje.
THE CHATEAU JÁNSKÝ VRCH AND THE TOWN JAVORNÍK IN THE PAST Contrlbution to the muslc bistory of Silesia In the past the author of the study carried out a research o n the music hlstory of Moravia a n d Silesia. which was iucluded in her syntheUc work about the topography of music. Withln the franiework of s u c h a research. the author payed attentlon also to the m a l n centers of the muslc Ufe ln Silesia ln the past. In the 18th century rapldly increased the slgnlflcance of the chateau of J a v o r n í k and of the near-by town of J á n s k ý V r c h i n Silesia (both of the above-mentioned
towns are sltuated ln the region of J e s e n í k ) not only
Mozart), byl p o v ý š e n do š l e c h t i c k é h o stavu - von Dlttersdorf, byla m u p ř i d ě l e n a s p r á v a h e j t m a n s t v í a pod.
ZÁMEK JANSKÝ VRCH A MĚSTO JAVORNÍK V MINULOSTI
53
for the development of the local chateau music culturc, but also for the development of music a c t í v l t l e s ln the wlde surroundlngs. The chateau of J á n s k ý V r c h belonged (accordlng to the research) to the most slgnlflcant music centers ln SUesla. whose music a c t í v l t l es a n d contacts wlth even dlstant towns (such as Prague, Vienna, W r ó c l a w ) substantlalty lnfluenced the development of music in SUesla at the tlme. The person who deserved well of thls development was the music composer Karl Dltters von Dlttersdorf (1739-1799). who spent 25 years of his llfe at the chateau of J á n s k ý V r c h ln SUesla (during the years 1769-1794) ln the servlce of bishop Filip Gothard Schaffgotsch. Karl Ditters conducted the chateau music band, composed his works. he travelled to V i e n n a to keep up music a c t í v l tles and frlendshlp wlth the representatives of the Czech music ln Vienna. He performed new works of H a y d n and Mozart at the chateau of J á n s k ý V r c h and surroundlngs. He also achleved great success thanks to his ope ras comlque composed for a new s o c i á l class the bourgeolsle. Dltters was a n artlstlc personality who substantlalty lnfluenced the a c t í v l tles at the chateau of J á n s k ý Vrch. After he left the chateau, the actlvlty of the music orchestra slowly dlsappeared. Later the music center moved to the town of J a v o r n í k and acquired quite a dlfferent character ln connection wlth the development of middle-class music.
