ZAMBIA DIRK KOOLMEES. Inhoudsopgave

ZAMBIA 2003 - 2004

DIRK KOOLMEES [email protected] www.home.zonnet.nl/dirkkoolmees Inhoudsopgave Zondag 26 januari 2003 ........................................................................................................................................ 4 Maandag 27 januari 2003...................................................................................................................................... 4 Dinsdag 28 januari 2003 ....................................................................................................................................... 5 Donderdag 30 januari 2003................................................................................................................................... 6 Vrijdag 31 januari 2003 ........................................................................................................................................ 7 Zondag 2 februari 2003......................................................................................................................................... 7 Woensdag 5 februari 2003 .................................................................................................................................... 8 Donderdag 6 februari 2003 ................................................................................................................................... 9 Vrijdag 7 februari 2003....................................................................................................................................... 10 Zaterdag 8 februari 2003..................................................................................................................................... 12 Woensdag 12 februari 2003 ................................................................................................................................ 14 Woensdag 19 februari 2003 ................................................................................................................................ 16 Donderdag 20 februari 2003 ............................................................................................................................... 18 Zondag 23 februari 2003..................................................................................................................................... 19 Maandag 3 maart 2003........................................................................................................................................ 20 Dinsdag 4 maart 2003 ......................................................................................................................................... 22 Woensdag 5 maart 2003...................................................................................................................................... 22 Zaterdag 8 maart 2003 ........................................................................................................................................ 24 Maandag 31 maart 2003...................................................................................................................................... 27 Vrijdag 4 april 2003 ............................................................................................................................................ 28 Zaterdag 5 april 2003 .......................................................................................................................................... 30 Maandag 7 april 2003 ......................................................................................................................................... 31 Dinsdag 8 april 2003 ........................................................................................................................................... 32 Zaterdag 12 april 2003 ........................................................................................................................................ 33 Zondag 13 april 2003 .......................................................................................................................................... 34 Maandag 14 april 2003 ....................................................................................................................................... 35 Vrijdag 25 april 2003 .......................................................................................................................................... 36

Zaterdag 26 april 2003 ........................................................................................................................................ 38 Maandag 28 april 2003 ....................................................................................................................................... 41 Vrijdag 23 mei 2003 ........................................................................................................................................... 42 Zaterdag 24 mei 2003 ......................................................................................................................................... 44 Dinsdag 27 mei 2003 .......................................................................................................................................... 46 Zondag 1 juni 2003 ............................................................................................................................................. 48 Maandag 2 juni 2003 .......................................................................................................................................... 49 Zondag 8 juni 2003 ............................................................................................................................................. 49 Maandag 9 juni 2003 .......................................................................................................................................... 51 Dinsdag 10 juni 2003 .......................................................................................................................................... 52 Vrijdag 13 juni 2003 ........................................................................................................................................... 52 Zaterdag 14 juni 2003 ......................................................................................................................................... 55 Maandag 16 juni 2003 ........................................................................................................................................ 57 Woensdag 18 juni 2003....................................................................................................................................... 58 Maandag 23 juni 2003 ........................................................................................................................................ 60 Dinsdag 24 juni 2003 .......................................................................................................................................... 61 Maandag 28 juli 2003 ......................................................................................................................................... 62 Dinsdag 29 juli 2003 ........................................................................................................................................... 64 Vrijdag 1 augustus 2003 ..................................................................................................................................... 66 Zaterdag 2 augustus 2003 ................................................................................................................................... 67 Maandag 18 augustus 2003................................................................................................................................. 69 Maandag 1 september 2003 ................................................................................................................................ 72 Dinsdag 2 september 2003.................................................................................................................................. 74 Vrijdag 12 september 2003 ................................................................................................................................. 76 Zaterdag 13 september 2003 ............................................................................................................................... 77 Woensdag 17 september 2003 ............................................................................................................................ 77 Vrijdag 19 september 2003 ................................................................................................................................. 79 Zondag 21 september 2003 ................................................................................................................................. 80 Maandag 22 september 2003 .............................................................................................................................. 82 Donderdag 25 september 2003............................................................................................................................ 83 Zondag 28 september 2003 ................................................................................................................................. 84 Maandag 29 september 2003 .............................................................................................................................. 84 Woensdag 1 oktober 2003................................................................................................................................... 85 Vrijdag 3 oktober 2003 ....................................................................................................................................... 87 Dinsdag 7 oktober 2003 ...................................................................................................................................... 87 Woensdag 8 oktober 2003................................................................................................................................... 88 Dinsdag 14 oktober 2003 .................................................................................................................................... 89 Woensdag 15 oktober 2003................................................................................................................................. 90 Zondag 19 oktober 2003 ..................................................................................................................................... 91 Maandag 20 oktober 2003................................................................................................................................... 91 Zondag 26 oktober 2003 ..................................................................................................................................... 92 Dinsdag 28 oktober 2003 .................................................................................................................................... 93 Donderdag 30 oktober 2003................................................................................................................................ 94 Vrijdag 31 oktober 2003 ..................................................................................................................................... 95 Dinsdag 4 november 2003 .................................................................................................................................. 95 Zondag 9 november 2003 ................................................................................................................................... 96 Woensdag 12 november 2003............................................................................................................................. 97 Donderdag 20 november 2003 ............................................................................................................................ 98 Dinsdag 25 november 2003 ................................................................................................................................ 99 Vrijdag 5 december 2003.................................................................................................................................. 101 Zaterdag 6 december 2003................................................................................................................................ 102 Woensdag 10 december 2003 ........................................................................................................................... 102 Zondag 1 februari 2004..................................................................................................................................... 103 Donderdag 12 februari 2004 ............................................................................................................................. 104 Vrijdag 13 februari 2004................................................................................................................................... 105 Woensdag 17 maart 2004.................................................................................................................................. 106 Vrijdag 19 maart 2004 ...................................................................................................................................... 107 Dinsdag 23 maart 2004 ..................................................................................................................................... 108 Dinsdag 30 maart 2004 ..................................................................................................................................... 109 2

Woensdag 31 maart 2004.................................................................................................................................. 110 Zaterdag 1 mei 2004 ......................................................................................................................................... 111 Dinsdag 4 mei 2004 .......................................................................................................................................... 113 Woensdag 5 mei 2004....................................................................................................................................... 113 Maandag 17 mei 2004....................................................................................................................................... 116 Dinsdag 1 juni 2004 .......................................................................................................................................... 116 Woensdag 2 juni 2004 ...................................................................................................................................... 117 Zaterdag 24 juli 2004 ........................................................................................................................................ 118 HIV/Aids in Zambia, een persoonlijke indruk. ................................................................................................. 121 Zaterdag 18 september 2004 ............................................................................................................................. 123 Maandag 20 september 2004 ............................................................................................................................ 125 Vrijdag 24 september 2004 ............................................................................................................................... 126 Donderdag 28 oktober 2004.............................................................................................................................. 128 Vrijdag 29 oktober 2004 ................................................................................................................................... 130 Maandag 1 november 2004............................................................................................................................... 131 Woensdag 10 november 2004........................................................................................................................... 132 Maandag 15 november 2004............................................................................................................................. 135 Donderdag 16 december 2004 .......................................................................................................................... 136 Donderdag 23 december 2004 .......................................................................................................................... 138 Vrijdag 24 december 2004................................................................................................................................ 139 Zondag 26 december 2004................................................................................................................................ 140 Foto’s ................................................................................................................................................................ 143

3

Zondag 26 januari 2003 Aankomst om kwart over zes ‘sochtends op het vliegveld van Lusaka na een doorwaakte nacht vanaf Londen Heathrow. Uit pure verveling twee keer de laatste Austin Powers film gekeken, desondanks de titel al vergeten. Toch twee keer gelachen om dezelfde hilarische grappen. Met mij vlogen nog een stuk of vijftien andere VSO’ers mee. Volgens mij gaat er echter niemand naar dezelfde provincie als waar ik over tien dagen naar toe ga. Tot die tijd zijn we ondergebracht in een soort resort ongeveer acht km. buiten Lusaka. Vrij luxe setting, tennisbanen en zwembad, tevens heb ik het geluk dat ik een kamer alleen kreeg gezien het oneven aantal mannen. Badkamer met warm stromend water en geen ongedierte. Vandaag hebben we geen programma maar de andere dagen zitten vol met allerlei informatieve sessies. Ik heb dus alle tijd om even in bad te gaan en even te strekken. Ik heb net even het boekje met afscheidsgroeten doorgebladerd dat Sabine als verrassing mee heeft gegeven. De schat heeft dat allemaal achter mijn rug weer geregeld: alle vrienden, familie en bekenden benaderd voor een bijdrage hierin. Ontzettend leuk en stimulerend, ik zal hier nog vaak inkijken! Terwijl ik dit type luister ik via de laptop naar mijn eigen muziek die ik in de afgelopen weken omgezet heb naar mp3 formaat. Dit tot begrijpelijke irritatie van Sabine vanwege al die aandacht die dientengevolge niet naar haar ging maar ik ben nu toch erg blij dat ik dat heb volbracht: ongeveer 120 audio cd’s op 11 cd-roms; ‘talk about travelling light’. Dit is echter niet geheel op mij van toepassing omdat bij het inchecken bleek dat ik 40 kg bij me droeg i.p.v. de toegestane 23 kg. Godzijdank werd hier op Schiphol niet moeilijk over gedaan. Een Engels meisje, Pauline Jones, werd in Londen gedwongen om 10 kg uit haar bagage te halen. Het alternatief van 300 pond bijbetalen woog daar letterlijk niet tegenop. Ik zal Sabine erg gaan missen. Nu valt het nog wel mee: ik leer weer een aantal nieuwe mensen kennen en de sfeer is goed ondanks de vermoeidheid. Ons afscheid op Schiphol was emotioneel en de tranen stonden ons beiden in de ogen. Maar voor haar is het een heel andere ervaring; zij zal de leegte in een verder onveranderde situatie moeten invullen, ik moet een geheel nieuw leven opbouwen hier. Er werd ons 200.000 kwacha uitgereikt als eet- en drinkgeld wat zich laat vertalen naar 44 euro. Dit voor drankjes en lunches tijdens de in-country training. Ter vergelijking: een (engelse) pint aan de hotelbar kost zo’n 4.000 kwacha, dit kost een liter benzine trouwens ook! Meer weet ik nog niet over prijzen. Daarnaast krijgen we ook nog een 340.000 kwacha voor benodigdheden (huisraad, kleding enzo, naar eigen keuze) zodat we hier in Lusaka nog spullen kunnen kopen. Ik ga zo meteen denk ik nog even naar Lusaka met een minibusje (1.500 kwacha) om even te mailen dat ik veilig ben en nog geen malaria heb, ha. Nu nog even wat lezen en eens kijken of ik de wereldontvanger (bedankt Frank en Miranda!) aan de praat krijg om te kijken wat Vitesse-FC Twente gedaan heeft… Ondanks de regen die af en toe met bakken uit de hemel komt vallen, zijn we, Mark, Suzanne en ik, op een droog moment naar Lusaka gegaan. De minibusjes verkeren in een werkelijk deplorabele staat, zo heb ik ze zelfs in India en China maar zelden meegemaakt. Ze wijken daarin niet af van de stad zelf. Een trieste verzameling afgebladderde gebouwen die op een zondagmiddag niet bepaald een architectonisch hoogtepunt vormen. Ik voel medelijden opkomen voor de VSO'ers die hier in de stad geplaatst zijn. Er is wel veel actie op straat: voornamelijk van mensen die bij wijze van spreken vijf bananen en drie aardappelen proberen te verkopen. Daarnaast veel dronken mannen die om geld vragen: ’hé, white man’. Ik word bij het busstation bijna overreden door een minibus die met hoge snelheid uit een voor mij onverwachte richting komt. Men rijdt inderdaad aan de linkerkant van de weg: dat wordt me zo met bijna fatale afloop wel heel duidelijk gemaakt en ik vrees voor mijn reflexen tijdens het motorrijden. Er bleek inderdaad een internetcafé open en ik heb Sabine gemaild en een aantal mensen die ongetwijfeld erg benieuwd waren naar mijn eerste reactie.

Maandag 27 januari 2003 Gelukkig konden we vanochtend rustig uitslapen en begonnen we pas om half elf met het programma. Ik had een onrustige nacht nadat ik twee muggen vermoord had. Alhoewel het ook één mug kon zijn geweest want ik was niet zeker of mijn eerste poging doeltreffend was. Toch maar onder het muggennet geslapen. ‘Snachts een paar keer halfwakker gelegen niet wetende waar ik precies was en wat ik hier deed. Tegen de ochtend ook flinke twijfel over de hele onderneming. Dit gevoel trok wel weg toen ik eenmaal goed wakker was en door de BBC wakker werd gemaakt. Al hun uitzendingen lijken te draaien rond Irak en de onvermijdelijke oorlog. Ik ben al een paar keer 4

vruchteloos op zoek geweest naar de Nederlandse omroep want ik ben wel benieuwd naar de lopende kabinetsvorming alhoewel me dat ook eigenlijk worst zal zijn. Misschien kan ik er eens goed om lachen. Nadat we eerst een goed half uur door de Program Director van VSO Zambia waren doorgezaagd over dingen die ik al weer vergeten ben kregen we een leukere sessie waarin allerlei administratieve zaken afgehandeld moesten worden. Registratieformulieren voor de Nederlandse ambassade, bankgegevens enzo. Mooiste van alles was dat we ons salaris grotendeels contant in handen kregen plus een bedrag voor huisvestingskosten. Omdat we ons salaris per kwartaal krijgen liep dit op tot 2.325.000 kwacha. Inderdaad: tweemiljoendriehonderdvijentwintigduizend kwacha. Dit is ongeveer het equivalent van 510 euro. Hier moeten we het dus wel de komende twee maanden mee doen. Om een idee te krijgen: op de markt kost een tros bananen 500 kwacha. Ik kan dus bijvoorbeeld zo’n 23.250 bananen eten tot eind maart. Donna Rimmer moet ook een motor gaan rijden en wij hebben in deze week ook een tweetal extra sessies. Vandaag zijn we door een monteur van de Honda garage ingelicht over klein onderhoud aan de motor. Woensdag gaan we daadwerkelijk een stukje rijden. Ik ben nog steeds lichtelijk nerveus over het links rijden omdat er gezien de rijstijl van overige weggebruikers regelmatig een reflexmatige ingreep nodig zal zijn. Tevens regent het nogal en vertrouw ik het wegdek niet echt. Maar goed, het wel loslopen. De motor die ik krijg is een off the road van 125 cc (Honda 125XL). Bij de Honda dealer stond een nieuwe en die zien er wel goed uit. Ben benieuwd in welke staat de motor verkeert die in Chisekesi voor me klaar staat. Ik moet binnen drie maanden ook een praktisch examen afleggen omdat ik niet gewend ben aan linksrijdend verkeer alhoewel ik wel de papieren heb gekregen om hiervoor vrijstelling aan te vragen. Toen ik zo eens vroeg of de examinateur dan achterop op de motor zit of in een auto achter mij aanrijdt, antwoordde Robert van VSO tot mijn verbazing dat de examinateur langs de kant van de weg zou staan…. -Why, is he going to run along? -No, he will watch you doing the 8ths (achtjes rijden). -But how will he know that I can drive on the left side off the road? -You will do the 8ths the other way around! Na de laatste sessie vanmiddag, waarin een arts ons verlichtte met florisante verhalen over malaria (zwarte urine?), TBC, bilharzia, diarree, HIV en depressie en hoe we daar allemaal weinig aan konden doen, zijn we met de hele groep naar Lusaka gegaan en daar gegeten. Nog even mijn mail gecheckt maar enkel een mailtje van Patricia waarin ze schrijft dat Beaud een toeristenvisum heeft gekregen en zij haar tentamens heeft gehaald. Goed nieuws voor haar!

Dinsdag 28 januari 2003 Praktisch de gehele dag was geweid aan HIV/AIDS; je zou het er ondertussen bijna van krijgen. Bovendien was ik erg moe vandaag en had weinig puf. Hoogtepunt van de verschillende sessies waren de bijdragen van Andy en Catherine, twee Zambianen die openlijk over hun infectie met HIV kwamen praten. Ze vertelden vrijuit over de manier waarop ze het gekregen hadden en de impact die het op hun leven heeft. Ze leven er allebei al zo’n 10 jaar mee en zeker in de tijd dat ze het kregen was de ziekte nog een taboe. Uitsluiting en stigmatisering was hun lot. Dat speelt zich vandaag de dag nog steeds af: iemand die AIDS krijgt wordt binnengehouden en de buurt wordt verteld dat diegene weggegaan is. Andere excessen vinden plaats omtrent medicijnmannen en traditionele geneeskunde. Ook in Zambia worden nog steeds baby’s en jonge meisjes verkracht omdat dit een reinigend effect zou hebben. Vorig jaar waren er ruim 700 gerapporteerde gevallen hiervan. Toen ik Andy vroeg waar dit bijgeloof vandaan kwam antwoordde hij dat het wellicht te maken had met het volgende traditionele gebruik: wanneer een man sterft dient de broer van de overledene eenmalig geslachtsgemeenschap te hebben met de weduwe zodat deze ‘gereinigd’ is. Daarna kan ze weer met een andere man trouwen. Bijkomend aspect is daarnaast dat deze medicijnmannen een aardige vergoeding krijgen voor het consult: zo’n 500.000 kwacha (= 110 euro); ruim twee maandlonen. Later in de week begreep ikook dat de statistiek van 20-25% geïnfecteerden waarschijnlijk een lage schatting is en gebaseerd op mensen die zich laten testen. Dit aangezien er nogal wat weerstand is tegen testen, men weet het liever niet of ontkent de ziekte (vaak wordt ook een andere doodsoorzaak dan AIDS opgegeven om de familie eer niet te beschadigen of uit schaamte; in landelijke omgeving wordt het ook gezien als een vloek van kwade geesten en wordt verder niet over HIV gesproken). Op een bepaalde school waar men iedereen verplicht heeft laten testen kwam een percentage van 85% HIV geïnfecteerden naar boven!!

5

Verder voel ik me eigenlijk wel goed. De sfeer in de groep is nog steeds erg goed en iedereen lijkt het naar zijn of haar zin te hebben. Het heeft vandaag ook niet geregend en de temperatuur schiet meteen naar 30 graden. Heerlijk weer dus om een lekkere Rhino of Castle te drinken op het terras hier in ons afgeschermde resort. Dat laten we dus ook niet na…

Donderdag 30 januari 2003 Verslag van twee dagen aangezien ik gisteren geen privacy had om te schrijven. Tom, een Engelse volunteer die al twee jaar in Zambia zit sliep in het tweede bed op mijn kamer. Waarschijnlijk blijft hij vannacht nog een nacht slapen dus ik zit nu tussen de ‘laatste sessie’ en ‘diner’ wat in te tikken. Donna en ik moesten gisteren een eindje rijden op de motor zodat de mensen van VSO het vertrouwen hebben dat we ook met de ‘machines’ overweg kunnen. We werden dus opgehaald nadat we zowat de hele ochtend in een overheidsgebouw hadden doorgebracht om een N.R.C. te laten maken: national registration card. De paar kantoorruimtes die we daar gezien hebben waren ongelooflijk. Ten eerste hadden ze meer weg van kraakpanden, in die zin dat het meubilair, voor zover dat er al was, half uit elkaar hing. Maar indrukwekkender was de Kafka-iaanse manier waarop al die duizenden papiertjes die te allen tijde gestempeld moeten worden, opgeborgen worden. Ik zou hier niet het woord archiefvorming durven gebruiken. Het duurde ook even voordat ik doordat die dozen met stapels oud papier in de hoek van de kamer de gegevens van honderdduizenden Zambianen bevatte. Geen mens die daar nog ooit uitkomt. Maar goed, na een aantal uren kregen we allemaal onze N.R.C. en een gecertificeerde werkvergunning. Dit schijnen essentiële documenten te zijn om het land goed door te komen. Het motorrijden was erg amusant alhoewel ook een beetje een lachertje. In eerste instantie mochten we een paar rondjes over een ‘zandpad’ rijden wat wel lekker rijden is met zo’n off the road. Daarna even een paar rondjes in een zeer rustige wijk zonder verkeer en met een 30 km snelheidslimiet dus dat was ook niet echt leerzaam. Ben constant in verwarring over de richting die ik op moet kijken bij het naderen van een kruising en het afslaan. De zomer(!)handschoenen die ik heb meegebracht zijn erg warm en ik geloof niet dat Zambianen ze gebruiken. De motorjas is ok zolang je niet stilstaat in de zon. De ritsen in de lengte van de mouw, waardoor de wind tijdens het rijden lekker door de jas heenwaait, dragen daar zonder meer aan bij. Lopend door Lusaka in de brandende zon geeft de stad toch een ander cachet. Alhoewel het een derde wereld stad blijft zijn de meeste mensen zeer netjes gekleed en ook bijzonder goedlachs. Af en toe maak je ook wel rare dingen mee. In de (Zuid-Afrikaanse) supermarkt Shoprite, dit schijnt een begrip te zijn, werd de groep mensen die in een ongeordende groep voor de ‘breadcounter’ stonden even in een lange rij geduwd, met de wapenstok, door een Shoprite beveiligingsbeambte. Dit ging, laten we zeggen, niet bepaald op een klantvriendelijke manier. Bewaar ook je kassabon goed want bij de uitgang moet je die overhandigen aan de bewaking die dan even met een schuin oog nakijkt of de bon overeenkomt met hetgeen je bij je hebt. Tevens in het straatbeeld ook veel bedelaars waaronder veel kinderen. Donna en Emma zouden ‘savonds nog een zwerfkind op straat zien liggen met bloedend gezicht die zojuist in elkaar geslagen was. Mijn moeder belde ‘savonds zoals afgesproken op naar het hotel. Dit was een erg leuke verrassing aangezien ik het wachten op mijn kamer opgegeven had een uur na de afgesproken tijd. Ik stond net bij de bar toen de barman telefoon kreeg en bleek dat de receptie mijn moeder maar naar de bar had doorverbonden. De rest van de avond in het resort dorgebracht op het terras bij de bar. Heerlijk vakantie-achtig gevoel, warm en af een toe een tropische stortbui. Het regenseizoen duurt nog twee maanden ofzo. Vandaag hebben we weer een aantal min en meer zinvolle sessies voor onze kiezen gekregen. Eerst een interessant college van drie uur door (Dr.) John over de historie en politiek van Zambia, daarna een ongelooflijk lachwekkende preek van een tv-presentator/priester over de verschillende talen van Zambia. Hij was zelf niet grappig maar de belerende, bulderende en prekerige manier (‘ARE YOU WITH ME?) waarop het een heel uur wist te verspillen was hilarisch. Althans ik hield het niet meer na drie kwartier en kon het weer eens niet laten om een ironische opmerking te plaatsen. Ik moet wel oppassen met mijn Hollandse gevatheid. Interessant is wel om te weten dat er in Zambia 74 wezenlijk verschillende talen worden gesproken waarvan er zeven door de regering als officieel zijn bestempeld. Dit is ook een kwestie van ‘relatiebeheer’ en ‘moderne stammenstrijd’: aangezien er vorig jaar een nieuwe president is gekozen met een andere etnische achtergrond is het heel waarschijnlijk dat tijdens zijn regeringsperiode weer een aantal andere talen als leidend worden bestempeld! 18:30…Tijd voor een Rhino… 6

Vrijdag 31 januari 2003 Iets na zessen ging de telefoon gisterenavond: Sabine. Eindelijk contact na 4 dagen niets gehoord te hebben. Blijkbaar was ze in de veronderstelling dat ik de eerste dagen mijn mail toch niet zou kunnen lezen dus had ze haar reactie uitgesteld. Erg fijn om haar stem weer te horen! We hebben ruim 40 minuten gesproken, o.a. ook over Zambia en haar veranderde gevoelens over wonen en werken in Zambia. Wat mij betreft wordt alles wel duidelijk als ze in juli komt: of ze het hier trekt en of we elkaar nog kunnen uitstaan. Ik realiseer me wel dat communicatie in een afstandsrelatie misschien nog wel belangrijker is dan in een ‘normale’ situatie en dat er meer moeite voor gedaan moet worden, zeker in technische zin. Het is denk ik erg makkelijk om iemand te vergeten wanneer je niet in alles aan die persoon herinnerd wordt. Voor mij is alles zo nieuw hier dat het voor de hand ligt om iemand die niet lijfelijk aanwezig is geen plek te geven bij het inrichten van mijn leven en dagelijkse rituelen. Als ze komt ben ik al vijf maanden hier en zal dat ook het moeilijkste worden omdat die plek die in Nederland vanzelfsprekend was, dan weer door haar veroverd zal moeten worden. En idem dito ongetwijfeld, verschil is echter dat zij van buiten binnenkomt in mijn ruimte. Om haar een kans te geven moet ik haar dus op voorhand al een plek geven. Bijvoorbeeld door een leuke klus voor haar te zoeken zodat ze zich nuttig kan voelen (en maken). Ook samen op reis gaan geeft weer een iets meer uitgebalanceerde ‘machtsverhouding’ alhoewel ik het land, de mensen, de cultuur en wellicht de taal dan al redelijk goed ken natuurlijk. Tot de zomer is het in ieder geval erg belangrijk dat we regelmatig contact hebben en elkaar goed op de hoogte houden van dagelijkse dingen en gevoelens.

Zondag 2 februari 2003 Het valt niet mee om de discipline op te brengen om iedere dag wat te schrijven merk ik nu al. Ik zal er gewoon een dagelijks ritueel van moeten gaan maken op een vaststaand tijdstip. Aangezien ik vandaag de laatste kans heb om dit dagboek door te mailen moet ik er nu een beetje snel een eind aan draaien. Ik heb veel tijd gespendeerd aan het kopen van allerlei spullen voor mijn nieuwe huisje: potten, pannen, strijkijzer, bestek, watercontainer, glazen, beddengoed enzo. Ook heb ik tot mijn grote plezier en tevredenheid nieuwe speakers voor mijn laptop gekocht die een aanzienlijk beter geluid geven. Voor de school heb ik twee voetballen gekocht. Overigens kun je hier in Lusaka alles krijgen, ook de bekendere merken. De shoppingmall doet niet onder voor laten we zeggen Hoog Catherijne. Fridah Bhebe is mijn program manager en ze heeft me verder ingelicht over mijn functie en woonomstandigheden. John, de laatste volunteer, is in december weggegaan en hij heeft een redelijk groot huis achtergelaten dat recent nog geschilderd is, waarin ik kom te wonen. Er is een kippenhok en een tuintje. Het is nog onduidelijk wanneer ik precies moet beginnen met lesgeven maar het schooljaar begint officieel morgen. Het kan echter best 1, 2, 3 weken duren voordat de lessen beginnen: eerst moet al het manhoge gras gemaaid worden (met een machete) en de studenten die het eerst arriveren worden ‘beloond’ met die opdracht. De meeste studenten komen dus gewoon een tijdje later. Ik weet in ieder geval dat er 4 computers staan waar niemand mee om weet te gaan dus ik kan me daarin ook wel nuttig maken. Ik heb vlak voor vertrek nog wat diskettes met leuke educatieve software gevonden, gericht op wiskunde. Ben heel erg benieuwd. We hebben trouwens de overige vrijwilligers die al langer in Zambia zijn ontmoet tijdens een gearrangeerd etentje, lekker Chinees, en het valt dan wel op hoe goed men elkaar kent ondanks de afstanden in het land. Ook is er duidelijk sprake van een incestueus roddelcircuit. Ook gearrangeerd was een bustour langs enkele belangrijke plekken in Lusaka: ambassades, overheidsgebouwen, winkelcentra. Er staan redelijk wat hoge gebouwen in Lusaka maar een redelijk aantal staat compleet leeg of is niet eens afgebouwd. Dit gaat ook niet meer gebeuren: het geld is gewoon op. We reden langs een enorm overheidsgebouw dat al een jaar of twaalf ongebruikt is. Het is een gebouw van de staatspartij die van 1976 tot 1990 aan de macht was (eenpartijstelsel naar communistisch model) en vlak voor de overgang naar een meerpartijstelsel gereed kwam maar dus al twaalf jaar leeg staat en nooit gebruikt is. Dit is geen uitzondering. We liepen later rond op een commercieel marktje voor lokale kunst, veel houtsnijwerk en tot mijn genoegen werd er ook ter plekke gewerkt. De kunstenaars gebruiken een soort hakbijlen die ze zelf maken. Het oogt prehistorisch maar ik heb het even mogen proberen op een stuk boom en aangezien het blad goed scherp is gaat het vrij makkelijk. Toch verbaas ik me over de kwaliteit van de beelden die gemaakt worden en de snelheid waarmee gewerkt wordt. Je moet ontzettend goed mikken!! Ik kon een bijl kopen (4,5 euro) maar ze vertelden me dat in de 7

provincie waar ik ben ook veel aan houtsnijwerk wordt gedaan dus ik ga daar wel op zoek. Ik ben zeker van plan om dit te gaan proberen!! De beelden zijn ook niet duur: een abstract beeldje van ong. 40 cm, ebbenhout, werd me voor afdingen aangeboden voor 9 euro. Ik vrees dat ik een hele container ga meenemen…uiteraard werd er ook heel veel toeristische shit aangeboden (giraffes, nijlpaarden enzo) maar gelukkig ook wat meer traditioneel werk. Erg mooi. Ik moet trouwens nog een keer kwijt dat mensen hier ontzettend vriendelijke en easygoing zijn en dat ze een goed gevoel voor humor hebben! Prettig volk! Dit is erg belangrijk voor mijn gemoedstoestand want ik ben inderdaad de enige VSO vrijwilliger in de hele Southern Provence dus ik zal mijn sociale leven compleet moeten invullen door omgang met Zambianen. Geruststellend dat er een hoop ‘common ground’ is. Het is dus bijna zover. Morgen komt de headmaster van Charles Lwanga, Mr. Chisangano, en dan kan ik eindelijk gaan inpakken voor het laatste stukje van de reis. Morgenavond gaan we eten op de Britse ambassade en dinsdagochtend rijd ik met de headmaster naar Chikuni. Op sommige momenten voelt het alsof ik weer naar huis ga, ik bedoel dan naar Nederland, omdat deze week heel erg veel leek op hetgeen we in Birmingham gedaan hebben en omdat onze accommodatie dermate luxe en afgelegen was dat het eigenlijk net zo goed in Sri Lanka, Belize of Thailand had kunnen zijn. Sterk vakantiegevoel dus. Wel indrukwekkend en intensief: het lijkt alsof ik al een jaar van huis weg ben. Dit zal voorlopig ook het laatste contact zijn: een volgende keer zal ik vanuit Livingstone mailen. Bovendien hoop ik dan ook een website te hebben gebouwd. Blijkbaar kan ik hier wel cd-rom’s gebruiken om attachments te versturen dus ik zou eventueel ook kunnen uploaden vanaf een internetcafe. De verbindingen zijn echter erg traag dus via de post is bijna even snel?!

Woensdag 5 februari 2003 Lieve hemel. Waar moet ik beginnen? Feitelijk komt het erop neer dat ik ben aangekomen op de plek waar ik de komende twee jaar ga wonen en werken, dat het ongelooflijk heet is alhoewel het nu godzijdank even regent en dat het mee en tegenvalt. Maar hoe beschrijf ik de mensen, de omstandigheden en de gevoelens die in de afgelopen dagen naar boven zijn gekomen? Ik kan wel janken en juichen tegelijkertijd. Ik voel me thuis en een vreemde. Ik ben verliefd en zwaarmoedig. Ook moedig denk ik. Ik ben in staat om mijn kalmte en vriendelijkheid te bewaren, tegenvallers zonder kwaadheid te accepteren en vast te houden aan de mooie dingen die me zijn overkomen. Rustig ademhalen. Langzaam laten zakken ook al wordt ik direct ingezogen. Niet vooruit denken of juist toch wel. Concentreren op het landschap en de bewoners, een mens, een boom, bloem, insect. Muziek. Sigaret. Endorfine. Hemoglobine. Eten, drinken: niet vergeten. 12:30: Er is water. Driemaal per dag is er waterdruk en is het zaak om de flessen en vaten te vullen. Het water komt van 60 meter diepte en is waarschijnlijk niet eens zo riskant. Toch lijkt het me verstandiger om dit nog niet uit te proberen. Eerst het water dus vijf minuten laten koken en dan afgekoeld door de door VSO beschikbaar gestelde waterfilter laten lopen. Deze heeft een capaciteit van 10 liter. Ik heb een watercontainer gekocht van vijf liter met een kraantje die in de koelkast past om een redelijke hoeveelheid water koel te kunnen bewaren. Zonder filter is het water ongetwijfeld prima maar voor mijn gemoedsrust en die van anderen wellicht (?) gebruik ik het maar; misschien zitten er zware metalen in het water. Omdat het college een eigen pomp heeft is het niet zo direct afhankelijk van regenval. De dorpsbewoners in de omliggende Chikuni streek zijn minder gelukkig en afhankelijk van de hoeveelheid oppervlaktewater die in de dam bewaard wordt. Naar horen zeggen staat die bijna droog. Vooralsnog, dat wil zeggen de afgelopen 18 uur, was er in ieder geval wel continue elektriciteit op het college, dat is een enorme meevaller. Het schijnt wel zo te zijn dat de elektriciteit om de zoveel tijd spontaan uitvalt maar dit is zeker niet dagelijks. Toch maar op voorhand een paar kaarsen kopen. Let wel: het is hier na zevenen pikkedonker (met een ongelooflijke sterrenhemel). Het is inmiddels weer opgehouden met regenen en de temperatuur loopt op. Een acht centimeter lange mot houdt me al een paar uur bewegingsloos vanaf de hor in de gaten. Hoe stroperig kan tijd zijn? Tegen het einde van de tiendaagse in-country training werd ik de andere volunteers een beetje beu. Op een paar uitzonderingen na dan. Iedereen stond natuurlijk ook wel in toenemende mate onder spanning. Eergisteren kwamen de werkgevers naar Lusaka om ons te ontmoeten en op te halen. Mr. Chisangano is de headmaster van Charles Lwanga TTC en oogde in eerste instantie nogal streng. Later bleek dit een paternalistisch trekje en verwelkomde hij me als zijn nieuwe zoon. Dit herhaalde hij regelmatig met grootse nadrukkelijke gebaren 8

en vandaag zelfs tegenover alle andere docenten tijdens de eerste stafmeeting (People: he is our son!). Ik weet nog niet goed hoe ik hem moet plaatsen maar vooralsnog is hij erg vriendelijk en meewerkend. De avond voor ons vertrek uit Lusaka zijn we op persoonlijke uitnodiging van de Engelse ambassadeur nog eens goed uit de band gesprongen. Hij en zijn vrouw stelden hun residentie, ‘huis’ zou een beetje een understatement zijn voor de ommuurde en zwaarbewaakte ambtswoning, beschikbaar voor een receptie met lekkere hapjes, allerlei dranken en ‘netwerkgelegenheid’. Hoog koloniaal gehalte ondanks de aanwezigheid van allerlei vertegenwoordigers van ontwikkelingsorganisaties. Beetje cynisch al die goedgeklede en weldoorvoede mensen die duidelijk in alle luxe praten over ontwikkelingswerk. Toch wel interessant zo’n inkijkje in de diplomatieke wereld. De vrouw van de ambassadeur vertelde me dat ze hiervoor in Belmopan, Belize woonden, nee sorry: resideerden. Een hoofdstad met 7000 inwoners waar Sabine en ik ook nog eens door heen zijn gekomen. Nou ja, in ieder geval de kans te baat genomen om nog eens lekkere rode wijn, Zuid-Afrikaanse uiteraard, te drinken want wijn is hier duur en zurig. Het is een bierland bij uitstek en ik liet me vertellen dat Zambia boven aan de Afrikaanse ranglijst van liters bier die per hoofd van de bevolking worden weggedronken staat. Ook de headmaster dronk onderweg naar het college al rijdende soepel drie bier weg. Alcoholisme wedijvert hier dan ook met HIV als belangrijkste probleemgebied. Alhoewel hongersnood, malaria en TBC ook hun best doen uiteraard. Mr. Chisangano en zijn hulp haalden me gisterenochtend na elven op bij Andrews Motel in de jeep van het college. Hij maakte van de gelegenheid gebruik om in Lusaka nog wat inkopen te doen: verf, ingevroren kippen, eieren, stof. Dit duurde tergend lang: blijven glimlachen en metabolisme laag houden, in de schaduw blijven. Opeens realiseerde ik me wel dat ik ook boodschappen moest inslaan omdat ik al wist dat erop het college niks te krijgen was. Van de weeromstuit kocht ik dus in Lusaka ook maar dertig eieren (dit was bij de poelier het minimum), een ingevroren (!) kip en wat kippenpoten ervan uitgaande dat we hierna linea recta naar het college zouden rijden. Naïef natuurlijk: alhoewel het mogelijk is om in goed twee uur van het college naar Lusaka te rijden deden we er zo’n negen uur over. Niet alleen vanwege de boodschappen in Lusaka maar ook omdat we onderweg nog een aantal keer zouden stoppen. In Mazabuka staat op 77 km afstand van het college de dichtstbijzijnde grote supermarkt, Shoprite. Inkopen gedaan voor een week niet wetende hoe ik precies zou gaan wonen: vijf kg. rijst, zeven kg. Zimbabwaanse aardappelen, vijf liter melk, vlees, vijf liter olijfolie, allerlei blikvoer, schoonmaakmiddelen, lucifers, thee, instantkoffie etc. Ik werd er licht nerveus van want iets vergeten betekent dat je het voorlopig ook niet hebt. Gelukkig liep de hulp mee om aan te geven wat eventueel ook nog dichter in de buurt gekocht kan worden. Toen we eenmaal in Monze aangekomen waren, ongeveer 33 km. van het college, introduceerde mijn ‘nieuwe vader’ me bij alle kroegen, winkels, snackbars en, joepie, ook bij een internet café: ‘This is our brother, please take good care of him when he comes here’. Ik hoef dus niet helemaal naar Lusaka of Livingstone om te e-mailen. Het is wel een stuk duurder vanaf hier maar het is een levenslijn. Inmiddels was het al wel donker en duurde het weer een Afrikaanse eeuwigheid; dit werd bijkans een kroegentocht omdat er ook regelmatig gedronken moest worden. Ik was moe en flauwtjes maar de welhaast overdreven vriendelijkheid waarmee ik werd voorgesteld aan bareigenaren weerhield me ervan om hier iets van te zeggen. Niet klagen, niet pushen, onderdanigheid en dankbaarheid tonen, ieders hand schudden: ben ik een Zambiaan, doe ik het zo goed? Monze, een stadje dat alle kenmerken van het wilde westen heeft, kent zelfs een nachtclub die er, zelfs zonder al te cynisch te zijn, veelbelovend uitziet. Hier stroomt naar het schijnt half Monze naar toe elke dag na tienen en moet een ongekende ambiance bieden. Dat zal ik nog wel een keer ervaren, wel is duidelijk dat Mazabuka en Monze stukken rustiger en veel plezieriger zijn dan Lusaka: niet de hectiek, veel minder troep op straat en mensen met de tijd, dat werd zoals gezegd steeds duidelijker.

Donderdag 6 februari 2003 Hoeveel handen heb ik inmiddels geschud? Hoeveel tong(a)brekende namen moet ik onthouden? Handen schudden moet je hier niet licht opvatten. Als je met iemand meeloopt merk je dat iedereen hier elkaar kent (ook 30 km verderop) en bij elke ontmoeting wordt uitgebreid geschud. Vaak minstens drie maal twee keer per gesprek. Dat zit zo: je schudt iemands hand door eerst de hand te pakken, dan in elkaars duim te haken en dan weer de hand te schudden. Ondertussen zak je ook nog een beetje door knieën uit respect alhoewel dat alleen diegene doet die lager in de rangorde staat. Als blanke wordt dat (dus?) niet van je verwacht. Vrouwen doen het ten allen tijde. Ze schudden dan met de rechterhand terwijl ze met de linkerhand de rechterpols vasthouden. Namen uitwisselen is ook essentieel. Dus je schudt iemands hand, je vraagt naar zijn of haar naam en schudt dan weer, bij het afscheid schud je voor de derde keer.

9

Inmiddels zit mijn tweede dag op het college er bijna op en voel ik me zelfs al een beetje gesettled. Niet in de laatste plaats omdat ik vandaag voor het eerst in mijn eigen keuken gekookt heb: gewoon gekookte aardappelen met runderlapje en een tomaat. Kopje koffie na. Ook mijn spullen uitgepakt waardoor het huis wat meer gaat leven. De eerste nacht ontdekte ik bij aankomst dat zowel het huis van Miriam als het huis van John, de twee vorige vrijwilligers, bezet waren door studenten. Er was dus niks geregeld en de vrouwelijke studenten in het huis van Miriam moesten een kamer leegruimen zodat ik daar kon slapen. Dit viel even een beetje tegen maar de meisjes waren erg vriendelijk en begonnen meteen het huis schoon te maken en eieren voor me te koken die ik had meegebracht. Helaas was er geen koelkast in het huis en oh ja, ik had een diepgevroren kip meegenomen die na onze lange reis al weer zo’n beetje begon te leven. Deze, plus melk, eieren, kippenpoten, rundvlees, boter, werden snel in de vriezer van de buurman ondergebracht. De kip ligt inmiddels in mijn eigen vriezer en ik weet het nog niet: flink doorbraden maar. Ook was er geen oven zoals beloofd en de badkuip was erg, erg smerig, ook met een half oog. Ik heb nog even met de meiden zitten kletsen, erg leuk, en ben toen naar bed gegaan. Omdat ik waarschijnlijk de volgende dag naar het huis van John zou verhuizen heb ik nagelaten het muggennet op te hangen en doneerde ik het eerste uur minstens een halve liter bloed aan een lokale muggenfamilie terwijl ik ondertussen peentjes lag te zweten. Om half zeven werd ik doodop wakker. De volgende dag ben ik voornamelijk bezig geweest met het organiseren van een pick-up om te verhuizen naar het huis van John. Ook de motor bevrijd uit de schuur. Dit vereiste ook weer wat handen schudden omdat de sleuteltjes van de hangsloten ergens onder in een mandje in het kantoortje van de vice-principal lagen. De motor ziet er nu goed uit, de achterband was lek en hij wilde eerst niet starten maar ik ben inmiddels al een keer mee op en neer naar Monze gereden met Alex, een Zambiaanse collega die goed bevriend is met Miriam. Ik heb geprobeerd te internetten maar dat was enorm frustrerend: het duurde zonder overdrijven vijf minuten voordat een pagina wilde openen terwijl de connectie ook een paar keer wegviel. Dan tikt 4 euro per tien miuten wel hard aan. In Monze heb ik verder nog een voorlopig rijbewijs voor motor en auto gekocht (!). Ik hoefde niet eens mijn rijbewijs te laten zien. Deze zijn echter slechts een paar maanden geldig en in de tussentijd zal ik een keer moeten komen laten zien dat ik daadwerkelijk kan rijden. De weg tussen Livingstone en Lusaka is trouwens erg goed: strak asfalt en weinig verkeer (wel regelmatig vrachtwagens van het Rode Kruis en World Food Program). Erg mooi landschap ook met hier en daar flinke heuvels. Veel ‘huttendorpjes’ onderweg. Volgens Alex moet er nog wat aan de motor gesleuteld worden als ik ermee naar Lusaka (213 km) dan wel Livingstone (286 km) wil rijden: nieuwe ketting en tandwielen, nieuwe bougie. Ook de carburateur moet schoongemaakt worden. Hij helpt me hier mee maar ook uit eigenbelang: hij mocht van Miriam de motor vaak lenen en verwacht van mij waarschijnlijk dezelfde service. Ik heb hem wel duidelijk gemaakt dat het mijn motor is en dat ik wil dat hij bij mij blijft staan. Ik wil er niet elke keer naar op zoek moeten gaan als ik even naar Chisekesi (11 km) of Monze wil rijden. Nadeel is wel dat de motor in mijn woonkamer moet staan want buiten staat hij wellicht niet veilig. De woonkamer is hier overigens groot genoeg voor. Achter het huis heb ik een tuin van ongeveer 200 m2, jawel. Het kippenhok is ingestort dus dat moet nog opgeruimd worden. Verder ben ik al in onderhandeling met een lokale manus-van-alles om een schaduwplek te creëren waarin ik mijn hangmat kan ophangen: het wordt zo’n typische ronde Afrikaanse open hut met rieten dak waar de dorpsoudsten ‘savonds de beslissingen nemen. Van daaruit kan ik de bananen en papaja’s langzaam rijp zien worden. Geen grapje overigens: er staan vijf bananenbomen en twee papajabomen.

Vrijdag 7 februari 2003 Goed geslapen vannacht. Ik heb een goed tweepersoonsbed en een ruime klamboe. De slaapkamer blijft redelijk koel. Morgenochtend komen er twee mannen mijn hut bouwen. Eerst worden er ‘sochtends 20 bundels gedroogd gras verzameld in de omliggende dorpen en hout gehaald uit het bos. Twee dikke palen moeten ervoor zorgen dat ze mij in mijn hangmat kunnen dragen. Om houtrot te voorkomen worden ze eerst met oude motorolie ingesmeerd. Daarna worden de gaten gegraven en het dak bedekt met het gras. Ben benieuwd of ze dit in een dag afkrijgen. We hebben afgesproken dat de werkers voor de hele klus 50.000 kwacha krijgen (inclusief hout) en als ik zeer tevreden ben en het snel klaar is 60.000. Voor de bundels gras betaal ik 20.000 kwacha. Wellicht moet ik nog wat transportkosten betalen maar dit zal loslopen. Omgerekend betaal ik dus slechts (?) in totaal 20 euro. Volgens Alex is dit een gemiddelde prijs en ik vertrouw er voorlopig maar op. In ieder geval steun ik de locale economie enigszins. Er is gisteren ook al een buurmeisje komen vragen of ze kan komen werken. Ik heb met haar afgesproken dat ze een dag per week kan komen om de was te doen en de keuken en de badkamer schoon te maken en dat we na twee weken 10

kijken of ik tevreden ben. Sindsdien ben ik nog twee keer benaderd hiervoor. Het huis is trouwens erg schoon achtergelaten en ik heb nog geen insect kunnen ontdekken: geen kakkerlakken, geen mieren, geen spinnen… De buurtkinderen heb ik gisteren ook ontmoet toen ik oud achtergelaten papier en plastic wilde verbranden in de tuin (het zal inmiddels duidelijk zijn dat afval hier niet opgehaald wordt, ha). De buurvrouw is erg aardig en heeft beloofd me elke dag een woord tonga te leren. Muli buti ('hoe gaat het') is voorlopig mijn vocabulaire. Maar iedereen spreekt hier redelijk tot goed Engels, ook de dorpelingen. Het is wel even wennen aan hun uitspraak. De mensen die hier op de campus wonen zijn redelijk goed af. In tegenstelling tot de dorpelingen zijn ze goed gekleed en ik denk dat de meeste ook een inkomen hebben. Er staan ongeveer 100 woningen waarvan 40 bezet door mensen die op het college werken. De overige 60 worden verhuurd en zijn daarmee ook een bron van inkomsten voor het college. Er is vandaag een begrafenis voor een collega die vannacht overleden is; 42 jaar oud. Waaraan weet ik niet maar bij navraag word er eerst heel algemeen geantwoord dat hij al een jaar ziek was. Zelfs Alex die toch vrij open is zei uiteindelijk zoiets als ‘misschien was het één van de moderne ziektes’. Er is hier onder de docenten een goed besef van HIV/AIDS overigens en het wordt serieus genomen als iets dat in het lesprogramma moet zijn opgenomen. Het moet niet te persoonlijk worden echter. Ik ben door de principal in het HIV/AIDS comité geplaatst. Vooralsnog heb ik hier verder nog niks over gehoord, hoogstwaarschijnlijk zit ik enkel in deze commissie om fondsen aan te boren via VSO maar dat is een meerwaarde waar ik mee kan leven. Deze week is nog een introductieweek en a.s. maandag beginnen de lessen. Vanmiddag word ik ingewerkt door Mr. Makala, het sectiehoofd: heb nog geen boek gezien tot nu toe. Ik krijg nota bene een eigen ‘office’ in het schoolgebouw maar dit zie ik vanmiddag pas. Hier kan ik de studenten ontmoeten waar ik de mentor van ben. De studenten zijn erg vriendelijk, grappig, levenslustig en ook erg braaf, een leraar heeft hier duidelijk een heel andere status dan in Nederland. Ordeproblemen komen hier absoluut niet voor; ondenkbaar. Tijdens een introductie van de Math/Science departement zat ik met de andere vier wiskunde leraren tegenover zo’n 150 studenten. De meeste zijn begin twintig en naar de middelbare school geweest. Hun idee van wiskunde is toch nogal beperkt. Tijdens een discussie in groepjes waarbij de vraag ‘Wat is wiskunde’ beantwoord moest worden hadden de antwoorden allemaal betrekking op rekenkunde. ‘Is wiskunde moeilijk?’: ‘Nee, want de docenten zijn hier om ons te helpen’. Ha. Er wordt door het team tijdens de introductie duidelijk gemaakt aan de studenten dat de wijze van lesgeven gebaseerd zou zijn op actieve participatie (activity based learning), iets wat ze niet gewend zijn (‘chalk and talk’ is hier de geijkte methode). Weet nog niet of dit ‘wishful thinking’ is maar een aantal docenten komt gemotiveerd over. Ik moet nog een aantal zaken voor in huis kopen (binnen een keer verven is ook een aardige opdracht voor de mannen misschien, verf is wel stukken duurder dan gras). Ook een spiegel zou wel aardig zijn. Ik nam net een foto van mezelf en schrok even. Ik heb hem een paar keer moeten overnemen voordat ik tevreden was: ik zou jullie niet ongerust willen maken. Maar ik voel me goed, ik heb eten en ben tevreden met mijn huis. Heel prettig is de boiler (50 liter) die buiten hangt en automatisch elke dag gevuld wordt. In de keuken heb ik dus altijd warm water (erg warm zelfs). Ik vermoed dat de boiler ook aangesloten zou moeten zijn op de badkamer omdat daar maar liefst 4 kranen uitkomen. Slechts twee daarvan geven daadwerkelijk (koud) water driemaal daags, de andere twee enkel lucht (om mee af te drogen?). In de vroege ochtend (de lessen beginnen om 7 uur) is koud water toch nog erg fris om over je heen te gooien. Een paar keer op en neer lopen vanuit de keuken met een jerrycan is daarentegen ook niet zo erg. ‘No problem, no problem’ Ik ben serieus naar de kapper geweest: alles gemillimeterd. Twijfel nog of ik me voel als een hooligan of een boedhistische monnik. Volgens Emma vertoonde ik enige gelijkenis met Ewan MacGregor: In 'Star Wars' of in 'Trainspotting' Emma? Het was helemaal niet de bedoeling om zo gekortwiekt te worden maar het was een kwestie van links en rechts net zo lang blijven bijscheren tot er enige symmetrie in te ontdekken viel. Dat stadium werd godzijdank bereikt voordat ik helemaal kaal was: deze coupe wordt op de lijst van mogelijke kapsels (drie in totaal) aangeprezen als ‘Potato cut’. De meeste mannen in Zambia lopen hiermee: hygiënisch, makkelijk en je hebt opvallend weinig shampoo en gel nodig.

11

Zaterdag 8 februari 2003 Het heeft vanochtend goed en redelijk lang geregend en het druppelt nu nog steeds. Regen is regelmatig onderwerp van gesprek want regen betekent oogst en oogst betekent geen honger en wat geld. Dit is de eerste fatsoenlijke bui die ik hier in Chikuni heb meegemaakt. Buien zijn erg lokaal: het kan een kilometer verderop compleet droog zijn. Gisera Mukwalantila, het buurmeisje dat het huis komt schoonmaken en de was doen, is zojuist al even geweest en is nu even terug gegaan om haar zoontje Joshua pap te geven. Ik laat ondertussen de badkuip vollopen zodat ze water heeft voor de was. Ben benieuwd hoe schoon ze het krijgt in een teiltje. Brengt ze een wasbord mee? Raadsels, raadsels. Hoe laat komen de werkers voor de hut of speelt de regen nu parten? Nou ja, laat ik me vandaag maar even concentreren op mijn eerste lessen op maandag. Gisteren heeft Mr. Makala me dus ingewerkt…d.w.z. hij heeft me een drietal wiskundeboeken gegeven en een blaadje met onderwerpen die behandeld moeten worden: getallen, verzamelingen, vier rekenkundige bewerkingen (delen, vermenigvuldigen enzo), didactiek. Vrij laag niveau dus en tot mijn ontluistering zijn dit alle onderwerpen die tijdens het eerste trimester (de komende 4 maanden dus) behandeld moeten worden! De uitdaging ligt dus meer in het contact opbouwen met de studenten en ze motiveren om als onderwijzer in het basisonderwijs te gaan werken en daar ook te blijven. Er is een chronisch tekort aan basisschool leraren omdat het slecht betaald is en de werkomstandigheden miserabel. De enige uitweg is verder te studeren om op een middelbare school te kunnen gaan werken. Ik krijg hier wel een dubbel gevoel van. Mijn Hollandse individuele instelling geeft ze groot gelijk maar voor het land als geheel, vooral het platteland, is deze leegloop rampzalig. Uiteraard moet de oplossing hiervoor komen vanuit het ministerie van Onderwijs door een betere certificering en salariëring. Nu heb ik wel begrepen op de receptie van de ambassade dat dit probleem onderkend wordt en dat er ook een landelijk examen voor een hoger diploma in dit vakgebied gaat komen zodat er ook ‘carrière mogelijkheden’ binnen het lager onderwijs mogelijk zijn. Zoals ik al zei moet ik maandag beginnen. Echter, het rooster is nog niet klaar dus ik heb geen idee waar ik moet zijn en welke klassen ik heb. Toen ik vroeg wanneer het rooster klaar zou zijn zei Mr. Makala doodleuk dat dat eind volgende week met een beetje geluk wel klaar zou zijn. En in de tussentijd dan? ‘Mmm, ik denk dat we misschien het rooster van vorig jaar tijdelijk kunnen gebruiken’ antwoordde hij losjes. En dit dus vrijdagmiddag eind van de middag terwijl maandag het nieuwe schooljaar begint. Als ik het al niet weet, hoe moeten de studenten er dan wijs uit worden? Hij raadde mij aan om zondagmiddag even langs het administratiegebouw te lopen. Met een beetje geluk hangt er dan wel een briefje… Ondertussen zijn er wel wat sportactiviteiten gaande: voetbal, volleybal, basketbal. Mijn twee ‘gedoneerde’ voetballen leverden een applausje op toen dit werd meegedeeld tijdens de stafmeeting. Hoe kan ik nog meer helpen? Zojuist kwam Charles aankloppen. Hij is niet toegelaten tot de middelbare school in Monze vanwege te lage cijfers in grade 9 (derde klas). Hij liet me zijn cijferlijst zien (niet dat ik daar veel wijzer van werd). Volgens hem wordt er slecht les gegeven op de school en heeft hij weinig gelegenheid gehad om naar school te gaan wegens grotere problemen. Hij wil nu grade 9 overdoen op de missieschool in Choma, dit is een kostschool zo’n honderd kilometer verderop. De schoolgelden in Monze bedragen ongeveer 175.000 kwacha per trimester (40 euro). Ik heb hem geld gegeven om naar Choma te reizen en te informeren of er nog plek voor hem is daar en hoeveel de schoolgelden bedragen. Dinsdag komt hij terug en als alles in orde lijkt rijd ik met hem naar Choma om hem in te schrijven en ter plekke het geld te betalen. Ik ben natuurlijk niet zo zot om het handje contantje mee te geven. Pijnlijker was de volgende persoon die langs kwam: Agneta. Zij is de oude hulp van Miriam en kwam voor een baantje. Hoeveel hulp in het huishouden kan ik gebruiken? Haar twee kinderen en zij hebben honger en ze hebben niets meer te eten. Wat moet ik doen? Er staan drie miljoen mensen in Zambia op het punt om te sterven vanwege het voedselgebrek. Ik heb geen werk voor haar. Ze laat me de aanbevelingsbrief lezen die Miriam voor haar geschreven heeft. Miriam had me al over haar verteld trouwens en ook dat ze goed toneel kan spelen. Ik geloof echter best dat het leven moeilijk voor haar is. Hier sta ik dan tegenover een vrouw die me smeekt om haar te helpen (‘Please, by the lord Jesus Christ, help me’) terwijl ik aan de ingevroren kip denk in de vriezer en aan al mijn voorrechten. Waarom weet ik ook niet. Dit probleem is te groot voor mij. Ze zit nu terwijl ik dit schrijf nog in een bedelhouding voor mijn deur terwijl ik haar net 25.000 kwacha heb gegeven voor een emmer maispoeder. Was dat verstandig? Moet ik haar nu wegsturen? Ik heb het gevoel dat ik het doodsvonnis van haar en twee kinderen teken. De headmaster zei eerder dat ik dorpelingen die om geld komen vragen gewoon weg moet sturen. Ik stuur haar weg. Doe de deur dicht. Ze zal ongetwijfeld terugkomen. Mijn digitale camera wordt bijna als magisch gezien. Ik nam een klein filmpje van het voetballen en bij het afspelen levert dat ongelovige blikken op. De buurtkinderen konden niet ophouden met lachen toen ze zichzelf zagen dansen op de laptop. 12

Ondertussen is een van de werkers gekomen voor de hut. Hij is begonnen met het egaliseren van de plek waar de hut moet komen. Gisera doet onverstoorbaar en met een glimlach haar werk; Joshua op haar rug. Mijn kleren hangen bij haar huis te drogen en ze veegt en dweilt nu het hele huis. Ik ben gisterenavond met Alex en een Duitse vrouw die een paar huizen van mij vandaan woont (! Ik geloof echter niet dat we veel gemeenschappelijks hebben) uitgeweest in Monze. Alex kwam onverwachts langs en zei dat we over een kwartier zouden gaan. Hij heeft iets dwingends over zich wat me niet bevalt. Bovendien zuipt hij als een tierelier en heeft hij een slechte dronk. Hij wordt niet echt agressief maar leuk gezelschap is anders; hij heeft ook niets te vertellen eigenlijk en valt dus constant in herhaling: veel mannelijke schouderkloppen en stoer handen schudden. Miriam heeft nog steeds telefonisch contact met hem en volgens mij steunt ze hem financieel. Dit zou iets met de community school in het dorp te maken hebben maar ik vermoed eerder dat Miriam via Alex de Mosi brouwerij steunt. Vallen de schellen pas ‘sochtends van mijn ogen? Gisteren reed ik in de pick-up van Alex naar Monze terwijl we onderweg zijn vrouw Gladys bij de missiekliniek afzetten: zij werkt daar als verpleegster en had een nachtdienst. Wij gingen door naar Monze waar we in Tooters wat gingen drinken. Al vrij snel kwamen er wat mensen om ons heen zitten waaronder een heel stil meisje, Priscil, dat door Alex aangehaald werd. Zestien jaar oud. Zij bleef de hele avond maar zitten zonder een stom te woord te zeggen op enig onverstoorbaar gemompel na wanneer ze wat gevraagd werd. Helemaal achterlijk ben ik natuurlijk ook niet: het was wel duidelijk dat dit meisje uit noodzaak bijverdiende. Trieste realiteit. Op de terugweg moest ik ook rijden, Alex was te dronken en ging achter in de pick-up met nog een aantal andere personen die erbij sprongen. Pas toen ik bij mijn huis achter het stuur vandaan kwam zag ik dat dit meisje ook in de pick-up zat. Ik dacht er verder niet zoveel van: misschien had ze gewoon een lift nodig. Pas toen ik wakker werd bedacht ik me dat Gladys de hele nacht gewerkt had en dat het niet anders kan zijn dan dat Alex dit meisje voor zichzelf had meegenomen. En dit is dan een ‘gerespecteerde’ leraar op het Charles Lwanga College? Ik begin me ongemakkelijk en walgelijk te voelen: arme Gladys. Als dit waar is moet ik goed op mijn hoede zijn. Alex begint zich meer en meer als een opdringerige manipulator te manifesteren die zich continue als tussenpersoon opwerpt. Ik moet hem op afstand houden en meer contact maken met anderen. De andere kant van het verhaal is dat hij me ook werkelijk geholpen heeft en dat hij nog niets van me gevraagd heeft. Al mijn instincten zeggen echter dat hij een subtiel machtsspelletje aan het spelen is, in wat voor zaakjes is deze man betrokken? Hij is ook de eigenaar van een louche kroeg in een klein dorpje twee kilometer verderop. Hier zit de mannelijke helft van de bevolking zich ‘savonds klem te drinken terwijl de vrouwen thuis zitten: een getrouwde vrouw komt niet een bar. De vrouwen hebben een ondergeschikte rol en zijn compleet afhankelijk van de grillen van hun man. De man heeft vrij spel op elk gebied. Ik voelde me nogal bedrukt toen ik dit de tweede avond ervaaarde, op het platteland is het zoveel duidelijker als in Lusaka dat toch wat, laten we zeggen, moderner is. Als iets dit land kan redden zijn het de vrouwen. Een man vertelde me een paar dagen geleden dat jonge meisjes in deze streek als ze gaan trouwen vier of vijf maanden lang afgezonderd worden en door de oude vrouwen getraind zodat ze weten hoe ze de man in alle aspecten kunnen plezieren. Na de huwelijksvoltrekking moet de maagdelijkheid, net als in de islam, bewezen worden door bloed op het laken. De man betaalt een bruidsschat voor de vrouw, afhankelijk van de klasse tussen de 200 a 400 euro. Vroeger waren dit koeien. Een van de trainers zei tijdens de in-country training dat dit bedrag echter steeds meer wordt gezien als een afkoopsom en dat de vrouw vanaf dat moment dus eigenlijk het bezit is van de man en ook op die manier behandeld wordt. Gisera is inmiddels even wat eten en ik ben zeer tevreden. Ik kan eindelijk met blote voeten lopen over de stenen vloer zonder een zandkorreltje te voelen. Ik heb haar vier kippenpoten meegegeven voor haar en haar vier kinderen, deze deed ze in een doosje zodat de buurtbewoners het niet zouden zien. Het kan goed zijn dat er dan namelijk al snel verhalen rondgaan over haar ‘activiteiten’ in mijn huis: seks in ruil voor eten is vrij gebruikelijk. Deze verhalen zullen toch wel komen. Sowieso zal ze nog ruzie krijgen met de oude hulp van Miriam omdat zij het baantje heeft gekregen, dit vertelde ze me voor dat ze ging. Zij is 26 jaar oud. Haar man is nachtwaker in een ver weggelegen stad en blijft meestal maanden weg. Ze komt straks nog terug om te strijken. God, wat een wereld. Alex kwam net langs. Ik vroeg hem hoe het met dat meisje zat: ‘She wanted me’ was het grinnikende antwoord. Tuurlijk: 16-jarige meisjes vallen opvallend vaak op 42-jarige dronkelappen. Dus toch. Ik maakte hem duidelijk dat ik daar niet van gediend was: 13

-‘I think you took her instead’. -‘’ -‘You are married, Alex.’ - schouderophalend ‘But it’s normal, I have many girlfriends’. Toen hij merkte dat ik het niet zo grappig vond veranderde het verhaal opeens: ‘She came for a friend and stayed the night there’. Blablabla. Ik wil hier absoluut niet de moraalridder uithangen maar het zijn dit soort mannen die er voor zorgen dat er vijf maal zoveel vrouwen besmet zijn met HIV dan mannen. Hij loopt nota bene rond in een VSO t-shirt met achterop het internationale anti-AIDS logo. Na mijn indoctrinatie periode in Birmingham en de in-country training kan ik hem moeilijk anders zien dan als een verkrachter en een moordenaar. Hoe ga ik hem dat subtiel duidelijk maken zonder direct een vijand te creëren in deze kleine gemeenschap, een vijand met een groot netwerk niet te vergeten? Zou het uberhaupt veel uitmaken?

Woensdag 12 februari 2003 Je blijft je af en toe toch verbazen. Ik las een artikel in The Post over de arrestatie van een voormalig minister van Financiën wegens corruptie. Omdat de politie vermoedde dat deze man over magische krachten beschikte en zichzelf onzichtbaar kon maken gebruikte men de volgende methode: de politiemannen urineerden over enkele foto’s van deze man en trokken geen onderbroek aan tijdens de arrestatie!! Dat zou de betovering verbreken…let wel: The Post is de meest betrouwbare en serieuze krant van Zambia. Alex heeft me beloofd een keer mee te nemen naar een traditionele medicijnman om te ervaren hoe serieus men dit soort bijgeloof in Zambia neemt. Alex zei tegen me dat hij mijn openheid en kritiek over zijn gedrag (zie vorig dagboek) waardeerde als goed advies en betrokkenheid. Ik laat het hier maar even bij. Als ik hem ga kritiseren dan kan ik minstens de helft van alle andere mannen hierin meenemen. Hij beweert in ieder geval dat hij condooms gebruikt tijdens zijn ‘escapades’. Naar aanleiding van de begrafenis afgelopen maandag zei Gisera nog dat de man ‘too movious’ was: van de ene vrouw naar de andere. Toen ik haar vroeg waaraan de man volgens haar gestorven was durfde ze geen antwoord te geven: ‘I’m afraid that God will punish me for saying’. De begrafenis duurde erg lang vooral omdat het graf ook wordt dichtgegooid terwijl men wacht om daarna verschillende groepen mensen naar voren te roepen die aan het graf de laatste eer bewijzen. De brandende zon was ook moordend op het kerkhof, ze hadden me bijna ter plekke kunnen begraven. Ook ik moest als lid van het docententeam naar voren komen ook al heb ik de man nooit gekend. Protocol staat hoog in het vaandel hier. Het rooster is bekend en ik ben er erg tevreden ermee. Op donderdag begint om 11:30 het weekend al voor mij. Dat wil zeggen normaliter: ik zal nu en dan ook de studenten moeten opzoeken die in het tweede jaar zitten en nu het hele jaar stage lopen. Het kan zijn dat die op 150 km afstand lesgeven op een school. Hoe die bezoeken georganiseerd worden weet ik nog niet. Dichterbij gelegen scholen kunnen op de vrijdag als ik geen klassen heb gevisiteerd worden. Het kan echter ook zijn dat ik een hele week op tournee ben als ik de verder weggelegen scholen bezoek. Waarschijnlijk krijg ik dan een chauffeur en auto mee. De chauffeur om te voorkomen dat ik verdwaal neem ik aan maar voor hetzelfde geld bereidt hij (chauffeurs zijn hier altijd mannelijk) ook de maaltijden als ik bij een school overnacht. Ik heb tot nu toe 9 uren lesgegeven en ik heb er veel plezier in. De studenten zijn niet bijster goed opgeleid, op uitzonderingen na, maar over het algemeen zeer goedlachs en ook bereidwillig. Ik begin om 07:00 ‘sochtends met de eerste groep, lessen van een heel klokuur. Het laatste lesuur loopt tot 16:00. De studenten zitten in een vast lokaal en ik rouleer per uur. Alhoewel ze een dichtgespijkerd rooster zouden moeten hebben merk ik vaak dat andere docenten niet op komen dagen. De studenten wachten dan gedwee een uur tot de volgende docent komt (of niet). Nu is deze week nog niet erg serieus, beetje kennis maken, dus misschien verandert dat volgende week wel. Overigens: ik geef slechts les aan zeven parallelle groepen, elk twee uur per week. Dus in vier dagen geef ik in totaal maar 14 uur les. Het is de bedoeling dat de leraar constant zijn eigen krijt en bordenwisser meeneemt. Ik kreeg van het college 200 vel blanco papier, een nietmachine, een rode pen en een zak krijtjes. Je tekent voor het in ontvangst nemen van elk artikel (ook voor de balpen moest ik dus tekenen). Helaas zijn de bordenwissers op het moment in bestelling dus voorlopig vertrouw ik op zakdoeken van de studenten…

14

De eerste les heb ik gespendeerd aan een vergelijking tussen Zambia en Nederland. Nederland past bijvoorbeeld ongeveer 22 keer in Zambia terwijl Zambia slechts 10 miljoen inwoners heeft! Het is grappig om te merken dat de studenten maar ook de docenten eigenlijk geen idee hebben van klimaat of geografie van Europa laat staan Nederland. Mijn buurman die ook docent is vroeg me of het waar is dat er in de winter in Nederland zes maanden lang geen zon te zien is. Sommige docenten daarentegen hebben tot mijn verbazing een tijdje een studie gevolgd in Engeland en regelmatig moet ik horen hoe modern ze Schiphol vonden. Andere noemen Ajax of PSV en een student had het zelfs over een landbouwschool in Barneveld. Goudse kaas en Philips zijn ook bekend alhoewel ze dit niet uit zichzelf konden noemen. Maar goed, hoeveel weten wij nu eigenlijk van Zambia? Mr. Manamope liet me een ZATEC (Zambian Teacher Education Course) examen van 2001 zien. Dit is een landelijk examen. Het hele curriculum van Wiskunde en Science wordt in een examenzitting van twee en een half uur afgenomen naast een aantal opdrachten die door het jaar heen moeten worden ingeleverd. De studenten doen examen in vijf vakken. Wanneer ze voor alle examens een voldoende hebben mogen ze op stage gaan. Mochten ze voor een enkel examen zakken dan moeten ze een heel jaar wachten op het herexamen en mogen ze niet op stage. Wat een tijdsverlies gezien het tekort aan leraren in Zambia. Ondertussen wacht ik nog steeds op de voltooiing van de hut in de tuin. Het was natuurlijk naïef om te denken dat deze in een dag af zou komen. In ieder geval staan er al zeven palen overeind in een cirkel. Ook het gras staat in bundels klaar om als bedekking te worden gebruikt. Schijnbaar is het een kwestie van spijkers. Deze moeten in Monze gekocht worden dus ik moet wachten tot iemand daar heen gaat. Ik ben zelf gisteren al naar Monze gereden om te internetten in het ‘Mule Business Centre’ maar laat de hut over aan de werkmannen. Voor dit soort zaken heb ik Alex dan ook nodig: deze mannen komen nogal eens in zijn kroeg en hij weet dus meer dan ik. Hij stuurt ze ook aan en fungeert dus een beetje als onderaannemer. Ongetwijfeld gaat een deel van het geld naar hem maar het scheelt me wel een hele hoop geregel. Ik zie hem elke dag in de theepauze en vandaag heeft hij beloofd dat zijn zonen spijkers zullen halen in Monze. Ik ontdekte dat het land over het zandpad aan de voorkant van mijn huis ook aan mij toebehoort. Mijn buurman attendeerde mij daarop: het is toch nog zo’n 200 vierkante meter. Er staat al wat maïs op te groeien en een stukje lag nog braak. Tussen neus en lippen door zei ik tegen hem dat ik niet van plan was om dit te gaan gebruiken en dat het vrij was wat mij betreft. Dit was niet aan dovemansoren gericht: de volgende ochtend waren er drie vrouwen zoete aardappelen aan het planten. Ze beloofden me een gedeelte van de oogst. Gisterenavond kwam een andere buurman vragen of hij de bananen mocht afhakken in mijn achtertuin die rijp waren. Uiteraard en de volgende ochtend kwam de buurjongen een ruime tros met 18 bananen brengen. Ze smaken goed! Alle buren zijn erg aardig en er wordt altijd uitgebreid gegroet, gezwaaid en gelachen. ‘Dingen tussen neus en lippen’ opmerken is hier hetzelfde als vragen. Mr. Habinda is de docent die ‘kunstzinnige vorming’ geeft en ik merkte op dat ik te zijner tijd best geïnteresseerd was om iets met houtbewerking te doen. De volgende dag kwam hij naar me toe en zei dat hij reeds geïnformeerd had naar het ebbenhout in de omtrek en eigenlijk ook al opdracht had gegeven om dit in stukken te zagen en te laten brengen. Hout, ook ebbenhout, kost hier overigens geen donder. Het zal nog wel een tijdje duren voordat het hout komt want het is regenseizoen en het hout is dus nog te nat. Voor zover ik weet ligt er nu dus ergens ebbenhout te drogen voor mij. Hij zou me een lijstje meegeven voor materialen. Gutsen kunnen blijkbaar in Lusaka gekocht worden alhoewel ik nog steeds de bijlen wil gebruiken die ik in Lusaka gezien heb. Nog steeds zeer weinig insecten in huis, op een maffe spin en een kakkerlak na. De laatste kwam nota bene vrolijk de koelkast uitlopen toen ik die open deed. Hoe komt die daar nu weer in? Nou ja, erg groot was ie nu ook weer niet, centimeter of drie. Ik ga morgen als mijn weekend begint met de motor naar Lusaka om te proberen of ik deze site kan uploaden. Zoniet, dan zend ik de cd-rom naar mijn broer Chris zodat hij dit voor me kan doen. Ik kan ook even naar het VSO kantoor gaan om te melden hoe het gaat en door te geven dat er enkele spullen verdwenen zijn uit het huis van Miriam: koelkast, oven, waterfilter. Ook is er nog steeds geen medicijnkist gevonden. VSO zorgt ervoor dat er in elke provincie zo’n kist staat voor noodgevallen. Ik ben verantwoordelijk voor de kist in de Southern Provence maar het ziet er naar uit dat we maar moeten vertrouwen op de traditionele geneeskunde…Tijdens mijn afwezigheid kan ik de laptop en andere waardevolle spullen bij de buurman in bewaring geven. Er wordt toch nog al eens ingebroken…ook in dit huis is ingebroken in de tijd dat het leeg stond. Toen is de twee persoonsmatras meegenomen. Ik moet er niet aan denken dat ik van Lusaka terugkom en de deur openstaat. Omdat ik ook nog al wat contant geld in huis heb, 1.650.000 kwacha bijvoorbeeld, ga ik morgen eerst naar de ZANACO bank in Monze om een rekening te openen. 15

Ik moet zeggen dat ik me ondertussen aardig begin thuis te voelen. Ik kan me zelfs bijna niet meer voorstellen dat ik ooit weer terug naar Nederland moet of wat ik daar dan moet gaan doen. Niet dat ik hier jaren op het college wil blijven maar ik begrijp wel dat veel vrijwilligers in Zambia blijven hangen. Het leven is simpel, geen hectiek, geen gehaast en het contact tussen de mensen is zeer hartelijk. Er hangt ook een waas van mogelijkheden en ruimte in letterlijk en figuurlijk opzicht. De avonden voor mij zijn wel lang maar ik ontwijk eenzaamheid en wellicht krankzinnigheid door te schrijven en ondertussen muziek te luisteren. Zonder mijn laptop zou ik het ongetwijfeld heel anders gevonden hebben. Dit is natuurlijk enigszins ironisch maar zonder Westerse technologie zou ik het misschien niet uithouden terwijl ik tegelijkertijd geniet van de rust en stilte. Ik heb ook het idee dat ik toch on-line ben terwijl ik mijn dagboek intik en de website ontwikkel waardoor ik gevoelsmatig toch veel contact met mensen in Nederland heb. No man is an island. Ik weet niet of dat gevoel blijft als ik hier langer ben en er misschien minder te vertellen valt. Neem ik dan nog de moeite om te blijven schrijven, worden mensen het niet beu elke keer die verhalen? Stap ik over op fictie? Of schrijf ik mijn ‘memoires’? Soms heb ik een fatalistisch gevoel over dit alles, alsof er ergens een eindpunt aan zit te komen. Ik weet ook niet wat hierna, zwart gat, zweven, loskoppelen? Gelukkig mailen er ook veel mensen terug: blijven doen graag! Navelstreng! Ground control to Major Tom! Astrid: gefeliciteerd met je verjaardag en Nancy en Manon: alvast gefeliciteerd met jullie komende verjaardagen!! Sabine: ik heb je Valentijnspakje nog niet ontvangen. Vol verwachting….

Woensdag 19 februari 2003 Donder in de verte. De wind steekt op, donkerblauwe lucht aan de voorkant van het huis over de vlakte met maïs, zoete aardappelen en savanne. Dikke padden springen onrustig door het stugge gras. De elektriciteit valt uit, dit gaat vaak samen met stortbuien en hongerige muggen. Drukkend, zware lucht of is de zwaartekracht van slag? Kaarsen aan: kampeergevoel. Let op: de stekker uit de koelkast en laptop trekken want de elektriciteit komt altijd met horten en stoten terug en de pieken in de voltage beschadigen de apparatuur. Geen warm eten echter voorlopig na een lange dag en de gemalen kippenworst (ik moest direct aan Bosnië denken toen ik hem kocht; Frank weet wat ik bedoel) oogt niet appetijtelijk. Gewoon een goeie borrel inschenken en wachten terwijl de Tindersticks de batterij van de laptop opzuigen: toepasselijke muziek. Contemplatie. Melancholie. Mijn overpeinzingen worden verstoord door twee opeenvolgende bezoekers. Joseph Maninga, een aardige en, voor zover ik hem ken, integere collega van het college, komt enigszins bedrukt aanlopen. Hij steekt een lang en inderdaad onfortuinlijk verhaal af hetgeen uiteindelijk tot de onvermijdelijke vraag leidt om geld. Te lenen weliswaar en dus geef ik hem 20.000 kwacha (4 euro) zodat hij voor zijn familie een zak ‘mealy meal’ kan kopen. Hij betaalt me terug wanneer zijn salaris begin maart binnenkomt. Mealy meal is maïspoeder wat als grondstof voor ‘nshima’ gebruikt wordt. Nshima is de basis van de Zambiaanse keuken. Wat mij betreft niet weg te krijgen maar de Zambianen zweren erbij en weigeren eigenlijk iets anders te eten. Alhoewel ik de geheimen van het bereiden van nshima nog niet geheel ontrafeld heb vermoed ik dat het weinig meer om het lijf heeft dan water en maïspoeder mengen en dit enige tijd laten koken. Hetgeen resulteert in een witte, trage massa die verdacht veel lijkt op en smaakt naar een dikke klomp warme maïzena. Kort na Jospeh kwam Alfred Mwiinga, een buurtbewoner en docent op de plaatselijke basisschool. Hij heeft geld nodig om zijn drie neefjes en nichtjes uit Choma te halen die nu zijn ondergebracht bij de opa. Opa heeft echter geen geld om de kinderen te onderhouden, laat staan om ze naar school te laten gaan. Alfred wil de kinderen ophalen zodat hij ze kan onderhouden en hier in Chikuni naar school kan laten gaan. De ouders van de kinderen zijn overleden aan AIDS. Hij is eerder al langsgekomen en komt betrouwbaar over. Aangezien ook hij belooft om het geld terug te betalen geef ik hem de nodige 50.000 kwachas voor het transport. ‘God bless, god bless’. Jaja, het is al goed. Vandaag ben ik met Charles naar Monze gereden om voor hem een schooluniform te kopen en de nodige schoolspullen. Vrijdag breng ik hem naar Pemba, 25 km in de richting van Livingstone, waar hij op de middelbare school is toegelaten in de derde klas. Daar betaal ik het schoolgeld voor het eerste trimester. Dit kost me nog eens 175.000 kwacha plus benzine. Ik ben met hem overeengekomen dat ik de rest van het schooljaar ook betaal wanneer hij goede resultaten behaalt. Ik ben vervolgens met mezelf overeengekomen dat ik het hier voorlopig even bij laat qua sponsoren. Een simpel rekensommetje laat zien dat ik met mijn salaris gemiddeld 30.000 kwacha per dag te besteden heb (6 euro). Nu kost het leven op de campus me ook vrijwel niets. Dat wil zeggen, wanneer ik eten in huis heb en niet naar Monze rijd om te emailen. Ik geef hier ongeveer 10.000 kwacha per dag uit aan twee flesjes Mosi bier en sigaretten. Op en neer 16

rijden naar Monze kost 10.000 kwacha aan benzine. Op en neer naar Lusaka 60.000 kwacha. Nou ja, zo kan ik nog wel even doorgaan, waar het op neer komt is dat ik heel anders met geld moet leren omgaan dan ik gewend was in Nederland. Beetje terug naar mijn studententijd eigenlijk; jammer dat ze geen vissticks hebben hier. Overigens heb ik al vaker ‘nee’ gezegd tegen ‘bezoekers’ en het gaat me steeds makkelijker af naarmate ik bewuster word van mijn eigen financiële situatie. Ik heb deze week mijn pakketje met boeken ontvangen die ik twee dagen voor vertrek naar Zambia verstuurd heb. Het pakket heeft er dus ongeveer 26 dagen over gedaan. De Engelse taalboekjes die ik van Rachel Salemink van het Meridiaan College uit Amersfoort heb gekregen zullen waarschijnlijk naar de community school hier op het college gaan waar de kinderen van de boeren uit de omgeving les krijgen: nogmaals bedankt Rachel! Tegelijk met het pakket ontving ik een brief van Werner die slechts een week onderweg was. Mijn eerste brief uit Nederland! Ik kan moeilijk uitleggen wat dat betekend maar het is heel anders dan een e-mail. Die hanenpoten (sorry Werner), de postzegel en het papier dat je op kunt bergen en weer tevoorschijn kunt halen en opnieuw lezen. Een zeer aangename rimpeling in de sereniteit van het tijdloze weefsel dat de ruimte hier omspant. Werner belooft me films op cd-rom toe te zenden, ben heel benieuwd of dat gaat lukken! Ondertussen is het nog steeds een komen en gaan van studenten op de campus. Er wordt verschillende malen een dringend beroep gedaan op de meisjes om aan te geven of ze zwanger zijn of niet. De principal kwam vandaag nog in mijn klas om dit te benadrukken; ‘Please girls, you that are expacting something, come forth and inform us about your problem’. Hij koos zijn woorden zorgvuldig. Zwangere meisjes moeten het college verlaten. Hun plaatsen worden ingenomen door studenten die op de wachtlijst staan en elke dag voor het kantoor van de vice-principal zitten te wachten. Ik probeer ondertussen al de namen van mijn studenten te onthouden: Mulele, Mutinta, Kainga, Moonga, Luwaniko, Mudenda, Jescar, Nevreen, Besia, Petrach, Matimba, Pelekelo, Keliwele, Mweene, Pengai, Shanaid, Liswaniso, Melambo, Lumamba, Hibusu, Desteria, Emmenty, Maketo, Chipo, Mulenga, Maimbo, Hankuku, Siancheka, Siampeyo, Jimaima, Lamah, etc, etc. Slechts ongeveer 200 namen in totaal. Jullie mogen raden welke namen mannelijk zijn en welke vrouwelijk. Overigens vind ik het erg mooie namen en ze spreken meer tot de verbeelding dan onze Hollandse stamppot. Er zijn echter ook veel studenten die hun Engelse naam gebruiken: blijkbaar hebben ze bijna allemaal een Zambiaanse roepnaam en een Engelse voornaam. De Zambiaanse naam is voor thuis en onder vrienden en de Engelse naam is voor officieel gebruik. Ik heb regelmatig ontzettend veel lol met de studenten alhoewel er, uiteraard, ook wat stuggere types tussen zitten. Het leukste is misschien, naast het lesgeven, nog wel het volleyen dat ik al een paar keer gedaan heb met ze. Elke dag om 17:00 worden de netten opgespannen en het college heeft zijn eigen volleybal en voetbal team die ook in een competitie met andere colleges meedraaien. Redelijk niveau overigens maar met volleyen kom ik nog wel mee. Lekker zweten onder de tropenzon en dan een koel biertje in ‘The Yellow House’ en de zon zien zakken aan de Afrikaanse einder achter de exotische vegetatie. Rust, kalmte, oneindigheid, tijd, wolkenpartijen, hagedissen, spelende kinderen, lachende vrouwen, kleuren, licht. Er zijn erger dingen: in de regen in de file staan is er één van ongetwijfeld. Maar alleen eten achter je laptop ook: ik word elke dag nogal heen en weer gegooid tussen extreme emoties. Ritme zoeken en vasthouden: 06:00 Opstaan 07:00 Eerste lesuur (van drie opeenvolgende lesuren) 10:00 Half uur theepauze met collega’s 12:30 Lunch 14:00 Aanvang middaglessen tot 16:00 17:00 Potje volleybal? 18:00 Biertje? 19:00 Donker, koken, eten, dagboek, muziek, vooral muziek 22:00 Slapen? Nogmaals, ik geef slechts 14 uren les per week dus ik heb regelmatig lange periodes vrij. Wel geef ik elke dag vanaf 07:00 les maar het kan zijn dat ik vervolgens van 09:00 tot 14:00 vrij ben waarna ik nog een uurtje lesgeef. Ook ben ik de hele vrijdag vrij. Erg relaxed dus. Nog steeds weinig progressie wat betreft mijn Afrikaanse hut: de palen staan nog steeds als kale staketsels. Symbolen van hoopvolle verwachting. Mijn eigen Stonehenge. Dit is deels te wijten aan de Afrikaanse mentaliteit maar ook de malariamug speelt parten. John, die het meeste werk moet doen kreeg vorige week malaria. Hij is inmiddels genezen dus met een beetje geluk (vooral niet te veel verwachten) maken we deze week een grote sprong 17

voorwaarts. Ook de buurjongen die voor 500 kwacha je bol scheert had malaria dus mijn haar begint al weer onstuimig uit de band te springen: vruchtbaar land. Ik besef me wederom dat niet alleen het feit dat er veel mensen aan AIDS sterven een enorm verlies aan menselijk kapitaal voor het land betekent maar dat ook al die mensen begraven moeten worden en dat dit een behoorlijke impact op de productiviteit van het land heeft. Ten eerste duren begrafenissen samen met alle aanverwante rituelen enkele dagen maar belangrijker is nog dat Zambiaanse familiebanden erg ruim genomen worden. Mensen moeten dan ook erg vaak naar begrafenissen van achterneven en -nichten die ook vaak op dagreizen afstand plaatsvinden. Ook op het college zijn studenten en docenten nogal eens afwezig om deze reden.

Donderdag 20 februari 2003 Ik vind het nog steeds moeilijk om in te schatten op welk niveau de studenten zitten. Soms heb ik het gevoel dat ze überhaupt geen wiskunde gehad hebben op de middelbare school. Of ik heb het gevoel dat ze me gewoon helemaal niet begrijpen. De studenten zijn absoluut niet mondig en hebben moeite aan te geven wat ze wel of niet snappen. Ik merk wel dat ze bepaalde ‘feitjes’ hebben geleerd. Ze herkennen bijvoorbeeld wel dat a(b+c)=ab+ac maar het is compleet inhoudsloze kennis. Er is weinig inzicht. Want als ik vervolgens vraag of ze me dan eens kunnen uitleggen waarom 3*5+1*5 gelijk is aan 4*5 kijk ik minutenlang tegen 30 paar glazige ogen aan. De laatste klas die ik vandaag les gaf spant de kroon: ik kan volgens mij net zo goed in het Nederlands lesgeven en misschien dat ze er dan zelfs nog meer van opsteken. Ik moet mijn verwachtingspatroon behoorlijk bijstellen merk ik. En nog meer temporiseren. Zelfs wanneer ik denk dat ik iets geheel uitputtend behandel heb (en ze knikken maar van ‘ja, ja, we snappen het’) en ze vervolgens een opdracht geef die nauwelijks van mijn voorbeeld afwijkt, kom ik erachter dat veel studenten nog geen flauw idee hebben van wat ze aan het doen zijn. En denk maar niet dat ze dat uit zichzelf zullen aangeven: niet opvallen, niet uit de toon vallen, opgaan in en meegaan met de groep. Nu zullen ook niet alle Nederlandse studenten een dusdanig assertieve instelling hebben maar bij sommige studenten hier dringen de begrippen ‘apathisch’ en ‘introvert’ zich op. Ik heb dan ook moeite om, zeker bij deze laatste klas, geduldig te blijven. Alhoewel ik me zeer wel realiseer dat het niet hun schuld is: kwestie van slecht middelbaar onderwijs. Deze mensen moeten echter volgend jaar zelf voor de klas gaan staan, ik vraag me af hoe dat eruit gaat zien. Aan de positieve kant: heus niet alle studenten zijn zo en het doet me plezier dat er in bijna alle klassen wel enkelingen zitten die het licht (eerder) zien en die wat meer feedback geven. Mijn grootste doelstelling is dan ook het omvormen van de studenten tot wat meer charismatische, extroverte persoonlijkheden. Een goede atmosfeer in de klas hoort daar zeker bij; gelukkig is dit vaak wel het geval. De Zambianen lachen makkelijk en hebben een vrolijke inborst. Overigens was mijn verwachting dat vooral de meiden zeer stil en onopvallend zouden zijn in de les. Dit valt me nogal mee. Er zijn, zeker gezien die verwachting, opvallend veel uitgesproken meiden met heldere blikken die zelfs de jongens overstemmen en die niet bang zijn om hun mening te ventileren. Desalniettemin zijn ze er wel: de stille, bijna angstige jonge vrouwen die je niet eens recht in de ogen durven te kijken. Kom op dames: breek er door heen en manifesteer jezelf! Wees brutaal, gebruik je stem, schud die misselijkmakende gedienstigheid eens van je af en laat merken dat je er bent. (Overigens makkelijk praten voor mij als vrijgevochten blanke man afkomstig uit een cultuur waar deze eigenschappen als gezonde karaktertrekken worden beschouwd.) Ik ben afgelopen weekend naar Lusaka gereden met de motor, o.a. om te proberen of ik de website kon uploaden vanuit een internetcafé. Dit lukte helaas niet en dus heb ik de cd-rom zoals eerder afgesproken met Chris gewoon met de post naar Nederland gestuurd zodat hij het op de server kan plaatsen. In Lusaka kreeg ik op het VSO kantoor tot mijn verrassing een aantal nieuwe onderdelen voor de motor in mijn handen gedrukt: nieuwe ketting, tandwielen, binnenband, bougie. Ik had al op voorhand gemaild dat ik deze nodig zou gaan hebben maar niet verwacht dat dit klaar zou liggen aangezien men mij helemaal niet verwachtte; ik kwam gewoon spontaan binnenvallen. Ik ben twee dagen in Lusaka gebleven en o.a. naar een reptielenfarm geweest waar krokodillen gekweekt worden. Wat een gigantische beesten! Ook het genoegen geproefd krokodillenvlees te eten en een python van een meter of zes vast te houden. De motor deed het uitstekend met een gemiddelde snelheid van 90 km per uur: heuvel op 70 en dan weer 110 naar beneden. De tocht duurt ongeveer drie uur als je continu doorrijdt maar vooral op de terugweg heb ik het wat rustiger aangedaan. Kort na Lusaka kwam ik in een gigantische stortbui terecht: compleet doorweekt. En dan bedoel ik ook compleet. Ik deed boodschappen in Mazabuka aangezien daar de laatste fatsoenlijke supermarkt staat. Alhoewel fatsoenlijk: toen ik een vis uit het vriesvak haalde waarschuwde een bediende me dat ik die beter niet 18

kocht tenzij ik ziek wilde worden. Volgens hem waren de Indische eigenaren nogal gierig en bleven ze eten dat over datum was toch verkopen. Bij de slagersafdeling liet ik een plak vlees van een poot van een rund afzagen. Afzagen inderdaad: met een lintzaag, zoals mijn vader vroeger gebruikte om hout mee te zagen, werd een twee centimeter dikke plak van de flink uitgewassen bout gehaald. Hier kan ik zeker vier keer van eten. Met al mijn eten in de loodzware rugzak waren de laatste 80 km hels: mijn nekwervels protesteerden uit alle macht. In Monze werd ik vervolgens nog eens aangehouden door de Road Traffic Police omdat mijn voorlicht het niet deed: iedere motorrijder is verplicht om, ook overdag, het voorlicht aan te hebben. Ze waren duidelijk uit op een ‘bonus’ maar ik wist me eruit te lullen. Een paar dagen later ontmoet ik de bewuste politieman weer, in burger ditmaal, bij het postkantoor in Chisekesi. Hij blijkt een neef van Michael, de jongen die het postkantoor runt en waar ik inmiddels vertrouwd mee ben. Handenschudden, koetjes en kalfjes. Ik hoef niet meer bang te zijn dat ik nog aangehouden word. Later in de week houdt hij me weer aan tussen Chisekesi en Monze; wat nu weer? Hij wil gewoon even kletsen, 'He, you remember me?'. 'Ofcourse, ofcourse, how could I forget!' Het was erg prettig om weer even in Lusaka te zijn en om wat andere VSO vrijwilligers te zien. Toch is het geen prettige stad, vooral na zonsondergang hangt er een ongure atmosfeer en moet je erg op je hoede zijn: onverlichte straten waar duistere figuren in rondscharrelen. Wat dat betreft ben ik liever op het platteland. Maar overdag heeft het wel wat (maar vraag me niet wat), vooral de mogelijkheid om goedkoop te internetten is prettig. Het blijft desalniettemin een afgebladderd zootje. John (36) is gekomen en begonnen met het construeren van het dak van de hut. Om de palen aan te scherpen werkt hij met een bijl die rechtstreeks uit het ijzeren tijdperk lijkt te zijn overgekomen: erfstuk John? Ik drink een Mosi met hem en we praten wat. Ik kom erachter dat hij zijn vrouw en zes kinderen onderhoudt van de 175.000 kwacha die hij per maand verdient: 35 euro! Nauwelijks meer dan een euro per dag. Later vertelt hij me nog dat hij daarnaast ook de drie kinderen van zijn aan AIDS overleden broer in huis heeft genomen: negen hongerige kindermonden dus. Terwijl ik zelf al moeite heb om in mijn eentje met 900.000 kwacha rond te komen. Ik betaal Gisera 5.000 kwacha per dag voor het schoonmaken waar ik me ongemakkelijk bij voelde maar in dit licht bezien is dat dus redelijk goed betaald. Met het bouwen van de hut verdient John dus een derde maandloon, dit gun ik hem van harte. Nu zal John niet opvallend vaak in Monze internetten in het Mule Business Centre en heeft hij ook geen transportkosten. Maar het schoolgeld van zijn zes kinderen dan? Zijn oudste dochter van 18 kost hem zeker een maandloon per trimester. En daarbij: de officiële armoedegrens ligt op een euro per dag. Is dat per persoon of per gezin vraag ik me nu af? John balanceert hoe dan ook op die grens terwijl hij nota bene fulltime in vaste dienst is bij het college als klusjesman. Geen wonder dat tweederde van de bevolking onder de armoedegrens zit. Hoe moet je jezelf dan ooit uit de modder trekken? Maar John ziet het anders; hij is goed af vindt hij en hij is zonder meer een gelukkig man. Altijd vriendelijk, goedlachs en vrolijk. Wat mis ik dat Hollandse gezeur toch als kiespijn!

Zondag 23 februari 2003 Ik vind het helemaal niet erg dat de stroom nu en dan uitvalt maar waarom altijd rond etenstijd? Net als de aardappels bijna koken natuurlijk. Dan maar weer een boterham met guave jam: erg lekkere jam trouwens, waarom importeren ze dat niet in Nederland? Met ‘ze’ bedoel ik dan de gevestigde supermarkten denk ik want het zou me niet verbazen als je het in een of andere toko in Lombok wel kunt krijgen. Mocht je eens een pot tegen het lijf lopen: aarzel niet. Gisera en ik werden vandaag, toen er nog wel stroom was, bijna geëlektrocuteerd door het fornuis. Zij was de keuken aan het schoonmaken en maakte denk ik de gloeispiraal te nat. Tenminste, ze kwam naar me toe en zei dat het fornuis haar gebeten had en dat er rook vanaf kwam. Toen ik daarna de hoofdschakelaar een keer uit en aan zette sprongen de vonken uit het apparaat en kreeg ik even een flinke tik. Alhoewel Gisera slechts een paar huizen verderop woont heeft zij geen aansluiting op het elektriciteitsnet en is dus ook niet erg bekend met de combinatie van elektriciteit en water. ‘Weer wat geleerd’ zei ze lachend en toen ze de koelkastdeur van binnen wilde schoonmaken vroeg ze vervolgens of ik die ook uit kon zetten. Ik ben nog steeds erg tevreden met Gisera en heb er geen moeite mee dat ze ook in huis werkt als ik op het college ben. Ik geef haar de sleutel en zij kan beginnen wanneer ze wil. Het is vandaag een glorieuze dag want de hut is af! John en zijn vrouw zijn urenlang in touw geweest om het dak te bedekken met gras. We hebben aan weerszijden een paar flinke zes inch spijkers in de palen geslagen om de hangmat aan te hangen. Het houdt me wel maar het is toch beter om een gat door de palen te boren en er een 19

fatsoenlijke schroef in te draaien zodat ik niet onverhoeds mijn rug breek. John wil gratis mijn tuin bijhouden als hij een gedeelte kan gebruiken voor tomaten en aardappelen. Ik zorg voor het zaad en het nodige gif en we delen de oogst. Zonder gif vreten de insecten alles kaal zegt hij en ik hou mijn correcte milieuprincipes maar voor me. In ieder geval een goede indicatie om alle groente die ik hier lokaal koop goed af te spoelen. Gisteren kocht ik twee bossen van een bladgroente die ze ‘reep’ noemen. Na koken smaakte het een beetje als snijbiet. Nooit mijn favoriet geweest maar veel meer variatie naast tomaten zit er niet in. Het wordt tijd om mijn blikgroente weer aan te vullen. En wat doe je dan in zo’n lang weekend? Op vrijdag bracht ik Charles weg naar Pemba High School. Ik kon de Toyota van Alex meenemen en langzaam maar zeker begon ik de betekenis van ‘pick-up’ te begrijpen: je pikt overal langs de weg mensen op die voor een paar duizend kwacha meerijden. Zo dek je je benzinekosten en verdien je met een beetje geluk nog wat. Lex, de zoon van Alex, regelde de prijzen en betalingen en ik gaf gas als hij ‘Let’s go’ zei. Het transport kostte mij dus niets maar we deden wel zes uur over het afleggen van de route. Op en neer naar Pemba is het misschien zo’n 60 kilometer in totaal. Maar tijd is geen geld hier en ik kreeg weer wat te zien van de omgeving. Rechterarm relaxed uit het raam laten leunen en een Rothmans stoer bungelend uit een mondhoek: the african experience. ‘Savonds uiteraard een pijnlijk roodverbrande bovenarm. Op zaterdag reed ik met Alex op de motor naar Monze om spijkers te halen en pasfoto’s te laten maken. Deze heb ik nodig voor een nieuwe werkvergunning, kwestie van veranderde regeltjes blijkbaar. Ik ontving een minder leuke email van Sabine en even later in Chisekesi op het postkantoor een pakketje van haar met espressoapparaat, koffie, drop en een boek. Nogal tegenstrijdige gevoelens hierdoor aangezien er ook maar drie weken tijd zit tussen het versturen van beiden. Het is nogal privé dus ik heb niet veel zin om hier al teveel uit de doeken te doen maar een en ander wordt niet in de laatste veroorzaakt door het feit dat ik hier enorm op mezelf ben teruggeworpen en dat de klap toch nogal flink is aangekomen. Nederland is erg op de achtergrond geraakt, niet alleen door de 9000 kilometer afstand. Nederland lijkt inmiddels een vage droom, ik moet echt mijn best doen om mezelf in gedachten te verplaatsen naar het leven dat ik daar leidde. Ik ben af en toe ook in de war daardoor, heb moeite om me dingen te herinneren en vraag me wel eens af of ik geen malaria heb. Maar de koorts ontbreekt. Misschien is het wel de Lariam die juist voorkomt dat ik malaria krijg; dat is een beetje een standaardgrap onder VSO’ers als iemand zich vergist. Of is het de eenzaamheid die ik af en toe ervaar en het gebrek aan reflectie van een buitenstaander. Want dat is wat ik hier het meest mis: iemand om mee te delen. Dat had Sabine kunnen zijn. Het lijkt er nu op dat die leegte door iemand anders wordt ingenomen en ik mis de kracht om dat tegen te houden. Mijn zwakte: ik ben een mens, ook in het diepst van mijn gedachten. De rest van de zaterdag werd in ieder geval besteed aan een lange brief aan haar. En wat ik ook mis (nu ik toch bezig ben): vrienden en bekenden, familie, potje tennis, concert in Ekko of Tivoli, Nederlands lullen, Duvel.

Maandag 3 maart 2003 Wel eens een vis schoongemaakt? In de buurt van Mazabuka loopt een rivier en daar kocht ik terugkomend uit Lusaka zeven vissen die er redelijk vers uitzagen. Ze stonken natuurlijk een uur in de wind maar dat doet vis altijd, toch? De ogen waren niet troebel en de kieuwen zagen er goed uit: rood doorbloed. Dat geeft naar het schijnt de houdbaarheidsdatum aan. Dat er terplekke een rivier loopt zie je aan de stroom jongens langs de kant van de weg die naar klanten hengelen door een exemplaar bij de staartvin omhoog te houden. Genoeg beeldspraak voor een zin lijkt me (so I took the bate). Gelukkig kon mijn buurvrouw even voordoen hoe je te werk gaat: met een lang mes schrap je de schubben eraf en snij je de buikholte open. Dat je diep genoeg hebt gesneden merk je aan de bruingroene smurrie die naar buiten komt geperst. De lucht die daarbij vrijkomt en het verwijderen van de ingewanden met je vingers heeft een ongelooflijk effect op elke zin die je had in vis: klaar deze klus geruime tijd voordat je daadwerkelijk gaat eten. Als de buikholte leeg is spoel je de vis even door alhoewel dit een vrij overbodige aanwijzing is, je zult merken dat je de vis onbewust nog wel een keer of tien spoelt voordat het arme beest daadwerkelijk de pan ingaat. Steek vervolgens je wijsvinger door de kieuwschub tot in de mondholte, haak je vinger achter de kieuwen en trek deze los. Dit klinkt smerig maar na het verwijderen van de ingewanden is dit een bijkans prettige gewaarwording: het ergste is achter de rug. Snijd eventueel de vinnen eraf. Dit is trouwens makkelijker gezegd dan gedaan want je moet behoorlijk wat kracht zetten om door het kraakbeen heen te gaan en die rotvissen hebben de neiging nogal glibberig te zijn. De buik- en vooral rugvinnen worden opgespannen door ettelijke zes centimeter lange naalden en deze zijn verbazingwekkend scherp hetgeen ik met een paar verwensingen duidelijk maak aan de buurt.

20

Gisera komt toevallig even langs en lacht zich dood om mijn gestuntel. Ze helpt even en ik geef haar een vis. Ook de buurvrouw geef ik drie vissen, ze mag ze zelf schoonmaken dat wel, als dank voor het bewaren van mijn kostbaarheden als ik een paar dagen weg ben. Twee vissen stop ik schoongemaakt in de vriezer nadat ik ze met zout heb ingewreven. Ik weet niet zeker of dat echt zinvol is maar terugdenkend aan de jongensboeken over de VOC vermoed ik dat licht gepekelde vis langer houdbaar is. Niet dat ik volledig vertrouw op dit soort romantiek: door osmose zullen bacteriën een miserabele dood sterven, zo snugger ben ik ook nog wel. Ben toch een beetje benauwd voor een parasitaire voedselinfectie en ik neem me voor nooit meer een rauwe haring te eten. In ieder geval niet in Zambia, ha. De overgebleven vis gaat de pan in en met wat viskruiden en twee tenen knoflook. Met de rijst, ananas en twee tomaten is het misschien wel het lekkerste wat ik tot nu toe gegeten heb hier? Het smaakt zonder meer beter dan de sardines uit blik. Ook een nieuwe ervaring zijn de gigantische paddestoelen die tussen Mazabuka en Lusaka verkocht worden. Ik weet niet wat voor soort het is maar sommigen hebben hoeden van 30 centimeter doorsnee. Ze lijken eigenlijk gewoon op uit de kluiten gewassen champignons maar smaken anders. Minder lekker en de ovenschotel die ik maakte met de kilo die ik kocht (20 eurocent) was een lichte teleurstelling, veel te slijmerig. Ze verkopen ook een kleinere, oranje paddestoel die volgens insiders smakelijker is. Het experiment krijgt dus nog een vervolg alhoewel het maar de vraag is of ze een volgende keer nog in de verkoop zijn. Onderliggende moraal van bovenstaande is dat je sommige items maar zeer plaatselijk kunt krijgen: tussen Monze en Mazabuka liggen een aantal dorpen waar ze houtskool verkopen (grote zakken voor een euro), net voor Mazabuka koop je verse vis, tussen Mazabuka en Kafua koop je champignons, bij Kafua als je links afslaat naar Chilanga koop je bananen en sinasappels, tussen Chilanga en Lusaka koop je meloenen, pompoenen en pinda’s. De tweehonderd kilometer naar Lusaka is stiekem een grote winkelstraat waar je tijdig moet stoppen als je wat interessants ziet: een tiental kilometer verderop wordt weer wat anders verkocht. Dit is althans mijn ervaring tot nu toe en een en ander zal wel afhankelijk van het seizoen zijn. Het geeft in ieder geval een heel andere dimensie aan boodschappen halen. Leidend motto: als het in de rugzak past gaat het mee. Ondertussen kabbelt het leven hier gemoedelijk door. Mijn eigen gemoedstoestand is echter minder stabiel en richt zich naar de beweging van de zon. ‘S ochtends om zes uur ben ik vaak doodmoe en heb ik moeite om op te staan. Een koud bad helpt maar veel verder dan een kop koffie en een sigaret kom ik niet. De studenten die ik om zeven uur tegenover me vind wekken me pas tot leven. Alhoewel ik eerder klaagde over hun niveau zijn ze oprecht vriendelijk en vrolijk. Tanden bloot lachend: ‘Good morning sir, how are you doing?’ ‘Fine, fine’. Deze jonge mensen doen het voor me. Zij rechtvaardigen mijn aanwezigheid en met plezier en meestal voldoening geef ik les. Los van inhoudelijke overwegingen is het persoonlijke contact in en buiten de lessen erg goed. Met het zakken van de zon zakt ook mijn gemoed enigszins. Uitzicht op een avondje alleen, in Nederland keek ik er nog wel eens naar uit. Nu avond aan avond alleen met mijn bonzende gedachten. Geen zin om collega’s op te zoeken: ze zijn allemaal getrouwd en de meeste zitten ‘s avonds met hun kroost op het bankstel. Alex is altijd een optie maar daar heb ik geen zin in, ook niet in het slappe dronkemansgelul in zijn kroeg. Ik zoek hem niet op en merk dat hij geleidelijk aan ook minder langs komt. Wel meer contact met Nallen, de jonge vrouw en ongetrouwde moeder die The Yellow House runt. Elke dag loop ik even langs om een biertje te drinken en zij is niet alleen vrolijk maar ook leuk en echt, sterke vrouw. Vertelt over haar vader en moeder die ze onderhoudt. Tevens wonen haar jongere zus en haar zoontje, Allen; 4 jaar, bij haar in. Haar ogen lachen altijd ook ondanks de malaria waar ze vandaag onder leed. Toch blijven alle contacten kortstondig en meestal oppervlakkig, hoe vaak de buren ook zwaaien, hallo zeggen en vragen hoe het gaat. Wat moet ik zeggen? ‘Ach, ik heb net een relatie van vijf jaar om zeep geholpen en nu voel ik me af en toe behoorlijk klote, schuldig en vraag ik me af: waarheen, waarvoor, waarom?’ Ik heb niet het idee dat ik dat kan delen met ze, ik heb een sterk vermoeden dat ze zouden lachen en zich zouden afvragen waarom ik dan ook niet getrouwd ben en een stuk of zeven kinderen rond heb lopen. Misschien moet ik ook maar gewoon blijven lachen en een voorbeeld nemen aan Nallen. Judith, een studente, begon vandaag te huilen toen ik vroeg hoe het met haar hoofdpijn ging waar ze eerder in de les last van had. Ze zei in eerste instantie dat het beter ging maar toen ik vroeg of ze alleen last had van hoofdpijn kwam het verhaal eruit. Ze had vandaag een brief gekregen dat ze was toegelaten op de verpleegstersopleiding in Monze en dat dat hetgeen was wat ze het liefste wilde doen, waar haar hart lag. Er was plotseling een plek vrijgekomen, de lerarenopleiding was eigenlijk haar tweede keus. Maar ze moet zich uiterlijk morgenochtend om acht uur in Monze laten registreren en ze krijgt het financieel niet meer rond. Omdat ze een wees is, haar moeder overleed 10 jaar geleden toen ze 13 was, heeft ze een beurs gekregen voor de lerarenopleiding maar die is niet meer om te zetten. Deze kans gaat dus aan haar voorbij en er zit niets anders op dan de komende twee jaar deze opleiding te blijven 21

volgen. Ze vertelde geëmotioneerd hoe ze als kind besloten had om verpleegster te worden toen haar moeder overleed en ze meemaakte hoe goed de verpleegsters haar verzorgden. Dit was dus een tegenvaller maar we praten wat en al snel lacht ze weer als ze merkt hoe raar het klinkt: ‘I just like touching dead bodies...’. Ze slaat haar hand in mijn hand zoals hier gewoon is als iemand een grap maakt, de boodschap is duidelijk: lachen doe je samen en het versterkt de band. Alsof mensen elkaar een hand geven voor een geslaagde grap: ‘ha, goed gevonden’. Zouden Nederlanders ook moeten doen: het is erg warm. ‘Goed volk’ zouden we in Brabant zeggen. Ik heb er nog niet zo naar gekeken maar Zambianen lijken wel wat op Brabanders eigenlijk: sterk gevoel voor gemeenschapszin. Maar ook vaak hetzelfde geouwehoer en de roddel, het elkaar in de gaten houden. En het belang van namen en familiebanden: ‘van wie zedde gij d’r één?’.

Dinsdag 4 maart 2003 Zwarte mamba’s? In Chikuni? Volgens de studenten die met de bijna vier meter lange slang kwamen aanlopen was het er één. Helaas stond er in de Encyclopedie Brittanica niet een foto van een mamba maar de beschrijving klopte wel met het onschadelijk gemaakte serpent. Ook Alex en John bevestigden later dat mamba’s wel in de buurt voorkomen maar zeer zeldzaam zijn. Ze hadden nog nooit een exemplaar gezien waardoor ik nog steeds twijfel of ik nu daadwerkelijk een, weliswaar dode maar toch, zwarte mamba heb vastgehouden. De biologische kennis van de studenten is echter dubieus; er was zelfs een student die in alle opwinding met overtuiging beweerde dat deze slang wel 30 meter lang kon worden! Overdrijven is ook een vak. Maar in welke werkelijkheid wil je geloven? Een buurtbewoner die langskwam hakte de kop van de mamba en wist te vertellen dat het drinken van het verdunde gif bescherming gaf tegen slangen. Let wel: hij bedoelde niet zozeer resistentie tegen slangengif maar slangen zouden spontaan op de vlucht slaan wanneer een persoon die op dergelijke wijze gewapend is, hun pad kruist. En ach waarom ook niet: er schijnt ergens in de vlakte nabij mijn huis een python in een boom te wonen die 's nachts in een mens verandert zo weten Alex en John me te vertellen tijdens een biertje later op de middag. Ik sprak eerder vandaag met Samuel, een docent die een paar huizen verderop woont, nog over de gearresteerde ex-minister van Financiën (zie dagboek 3). Hij kon zichzelf niet zozeer onzichtbaar maken maar wel naar willekeur veranderen in een rat of in een ander persoon. Samuel doceert theologie en filosofie aan het college en ik ben dan ook geïnteresseerd of hij ook in deze mythes gelooft. Hij blijft in eerste instantie filosofisch op de vlakte, ‘it could be true’, en zegt dat het verklaringen zijn van bepaalde observaties die niet anders verklaart kunnen worden. De minister was tenslotte lange tijd onvindbaar en dus eigenlijk onzichtbaar. Hij wijst erop dat deze verhalen bestudeerd en bewaard moeten blijven omdat met het toenemen van empirische bewijsvoering deze volkswijsheden langzaam verdwijnen. Grappig in dit verband is dat Samuel benadrukt dat deze man een zeer krachtige tovenaar is omdat hij zijn laptop wist te koppelen aan traditionele ‘witchcraft’ en zo de bewegingen van de politie in de gaten kon houden. Het één sluit het ander dus niet uit maar kan elkaar zelfs versterken! Ik lach spontaan bij het beeld van de in tijgervellen gehulde minister met neusbot die in een lemen hutje aan een tafel met schalen kippenbloed op z’n laptop de politie zit te volgen. Samuel kijkt ongelukkig: neem ik hem in de maling? Ik krijg meer het gevoel dat ik degene ben die hier in de maling word genomen. Religie is volgens Samuel een breed spectrum waarin traditionele geloven best samen kunnen gaan met het christendom. Hij hint erop dat de missionarissen er niet goed aan gedaan hebben om denigrerend de heersende tradities als bijgeloof af te doen. Maar alhoewel de verhalen erg tot de verbeelding spreken en zonder meer interessant zijn, zwerkbal in donker Afrika, moet ik toch mijn best doen om niet te hard te lachen om de goedgelovigheid van zelfs deze toch redelijk opgeleide docenten. Net zoals ik lach om de goedgelovigheid van christenen trouwens (want was het niet een pratende slang die ons het aards paradijs uitdreef…) Ik word regelmatig buiten het college aangesproken met ‘father’: aangezien de meeste blanken missionarissen, kapelanen, priesters enzo zijn gaan veel mensen er automatisch van uit dat ik dat ook wel zal zijn.

Woensdag 5 maart 2003 Alfred Mwiinga, de man die ik eerder K50.000 leende voor het vervoer van de kinderen van zijn overleden broer, is niet meer teruggekomen om, zoals beloofd, het geld terug te betalen. Navraag levert niets op, men heeft zelfs nog nooit van ene Alfred Mwiinga gehoord die op de basisschool zou werken. Ik ben er dus waarschijnlijk ingeluisd: 10 22

euro leergeld. Toch verbaast het me want ik bezit toch enige mensenkennis, dacht ik, en deze man kwam oprecht over. Goed geacteerd of heeft Mr. Mwiinga inmiddels andere problemen? Ik had me sowieso voorgenomen om even niet meer te sponsoren maar mocht ik hiervan afwijken: eerst het verhaal checken bij andere mensen. Vorige week ben ik naar Radio Chikuni gefietst: een lokaal uitzendstation dat wordt geleid door twee Poolse jezuïeten, Ted en Andrew. Het ligt op ongeveer twee kilometer afstand van het college in de buurt van de Mission Clinic. De uitzendmast is duidelijk te zien vanaf mijn huis en heeft een bereik tot aan Lusaka, het is zelfs een van de populairdere radiozenders in Zambia. Gisera luistert er ook graag naar als ze aan het schoonmaken is. Ze zenden programma’s uit in Engels en Tonga en focussen op lokaal en landelijk nieuws en Zambiaanse muziek. Wat ik niet wist is dat er ook een redelijk professionele opnamestudio aanwezig is: het station bedruipt zichzelf in toenemende mate door het opnemen van muziek en het produceren van radiocassettes voor muzikanten. Daarnaast wordt het uiteraard gesubsidieerd door de kerk. Ik was onder de indruk van de aanwezige apparatuur; volgens Ted is het een van de modernste van z’n soort in Zambia. Zijn grootste zorg op het moment is de gebrekkige aanvoer van landelijk nieuws voor hun bulletins. Er is een internetverbinding via een zeer onbetrouwbare telefoonlijn, zeer traag en het binnenhalen van informatie voor hun uitzendingen kost handenvol geld, als het al lukt. Momenteel wordt bekeken of ze een satellietverbinding kunnen installeren, de investeringen en abonnementskosten hiervoor zijn echter behoorlijk fors. Toch verwacht hij dit jaar een betere verbinding te krijgen, dit zou voor mij persoonlijk ook zeer interessant kunnen zijn. Momenteel gebruikt het station wel een ander systeem om wereldnieuws binnen te krijgen waarmee ik onbekend was: in Kenia zit een bedrijf dat pakketten met websites verkoopt. Dagelijks worden deze pakketten via de ether doorgezonden naar de afnemers die dan in ieder geval toegang hebben tot een gedeelte van het internet. Dit is vergelijkbaar met teletekst, het geeft wel info maar mist de interactiviteit die internet als meerwaarde heeft. Je kunt alleen ontvangen en bent bovendien afhankelijk van hetgeen in het pakket wordt gestopt. Bovendien wordt het pakket in Kenia samengesteld en mist dus de details van het Zambiaanse nieuws. Een van de belangrijke pijlers van het radiostation is het uitzenden van lesprogramma’s gericht op basisonderwijs. Het station heeft al een aantal jaren een uitgebreid project lopen waarbij 1000 kinderen in afgelegen dorpen, waar geen ‘echte’ school in de buurt is, toch basisonderwijs kunnen volgen via de radio. Elke dag een lesprogramma van een uur.Het station traint ook mentoren die na de uitzending nog doorwerken met de pupillen. Volgens Ted is het een zeer succesvol programma en de kinderen die het doorlopen, halen betere resultaten dan kinderen die ‘gewoon’ naar school gaan. Dus, concluderen we allebei tegelijk: of het programma is echt goed of het is bijzonder dramatisch gesteld met het overige basisonderwijs. Deze lesprogramma’s worden in Lusaka opgenomen en vallen onder de verantwoordelijkheid van het ministerie van Onderwijs, hierbij ondersteund door ontwikkelingsorganisaties. Toevallig kwam ik, na het bezoek aan Radio Chikuni, afgelopen weekend Fiona Edwards weer tegen in Lusaka die sinds kort bij deze afdeling werkt. Ik heb haar in eerste instantie gesproken bij de receptie op de Britse ambassade omdat wij een gemeenschappelijke kennis hebben in Clare Bentall , een vriendin van Fiona die voor VSO in Birmingham trainingen geeft. Ik heb nog wat gemaild met Clare na mijn training in Birmingham en zij bracht ons in contact. Fiona zegt dat de lesprogramma’s vrij slecht zijn en nodig aangepast moeten worden. (heel toevallig krijg ik een paar dagen later een brief van Clare) Ik kan me eigenlijk ook moeilijk voorstellen dat kinderen veel leren op de basisschool als je ziet hoe kaal de lokalen eruit zien. Nu geef ik ook les zonder boeken maar kinderen hebben toch meer visuele ondersteuning nodig lijkt me zo. Gezien het niveau van onze studenten heb ik ook weinig fiducie in de didactische kwaliteiten van de onderwijzers. Gisteren bracht ik de Engelse leesboekjes die ik opgestuurd heb vanuit Nederland naar de community school die naast het college ligt. Ik moest er toch heen omdat er een HIV/AIDS sessie georganiseerd was en oh ja, ik zit in het HIV comité. Er was een theatergroep en hoog bezoek: een aantal vertegenwoordigers van het Community School District uit Livingstone. Nadat de leden van de theatergroep wat gedanst en gezongen hadden met de kinderen onder begeleiding van bongo’s werd er een toneelstukje opgevoerd voor de kinderen en een aantal aanwezige ouders uit de omgeving. Het toneelstuk was nogal dramatisch en ging over een meisje dat stiekem met haar vriendje sliep die haar overhaalde tot seks door cadeautjes voor de moeder mee te geven. De vader van het meisje wilde dat ze naar school ging maar de moeder, met het zicht op meer cadeaus, liet toe dat ze spijbelde en het vriendje bezocht. Uiteraard duurde het niet lang voordat het meisje ziek werd en ze seropositief getest werd. Meisje doodziek (inclusief wratten op de geslachtsdelen zo vertaalde Alex voor mij), ruzie in het gezin en de ouders konden niet meer naar de akker om te werken: ellende alom. De moraal moge duidelijk zijn. Ietwat hoogdravend voor kinderen van vijf a zes jaar oud concludeerden John en ik later. Zijn twee zoontjes gaan naar deze school en John en zijn vrouw waren dus ook 23

aanwezig. Tussen deze activiteiten in werd er nog wat gespeeched in Tonga door het bezoek en overhandigde ik officieel de doos met leesboekjes aan de ‘directeur’ van de school. Een fotograaf en reporter van Radio Chikuni waren erbij en mijn knullige want onverwachte toespraak (ik werd in Tonga geïntroduceerd aan de aanwezigen en plots voor het voetlicht geroepen) zal binnenkort wel over Zambia worden uitgezonden vrees ik. Ik werd nog teveel in beslag genomen door het feit dat deze boekjes in Nederland op het punt stonden in de container te verdwijnen en dat er hier gezongen, gedanst en geklapt werd vanwege de donatie. Stel je voor dat ik per ongeluk enthousiast gezegd had: ‘Dear people, we were about to throw these old books away but instead we decided to donate them to you for the benefit of your children!’. Nou ja, ik draaf enigszins door hier, niet te cynisch Dirk, en de boekjes zagen er ook echt nog goed uit en komen zeker van pas op de school maar op grotere schaal is het wel een beetje wat er gebeurt met voedseldonaties: onverkoopbaar genetisch gemanipuleerd voedsel dat in Afrika gedumpt word bijvoorbeeld. Zoals gezegd, oh ja, ik zit dus in het HIV comité. Ik verwachtte te zijner tijd wel voor een meeting gevraagd te worden maar tot mijn grote verbazing werd vorige week donderdag ineens meegedeeld dat er op zaterdag een HIV/AIDS bijeenkomst georganiseerd was voor alle docenten en werkers van het college en hun partners. Inmiddels ben ik er al achter dat dit naar Afrikaanse begrippen een behoorlijk bijtijdse mededeling is (de bijeenkomst op de community school werd bijvoorbeeld een uur voor aanvang doorgegeven) maar als lid van het verantwoordelijke comité had ik toch wel eerder op de hoogte gesteld willen worden door onze ‘chairman’. Op vrijdag werd de bijeenkomst echter afgeblazen, dat wil zeggen uitgesteld tot de volgende vrijdag omdat de docenten na een dag samenzweren vonden dat het college niet kon verwachten dat men op een vrije zaterdag naar een bijeenkomst moest komen, hoe groot de aangeboden lunch ook was. Dit hoorde ik echter pas op maandag omdat ik al plannen had gemaakt om het weekend in Lusaka door te brengen en diezelfde donderdagmiddag nog zou vertrekken. Ik probeer op maandag diplomatisch uit te leggen aan het comité, nadat we na de theepauze even bij elkaar zitten, dat ik als ik dit eerder had geweten via de VSO ondersteuning had kunnen vragen. Ik had bijvoorbeeld Andy of Catherine kunnen uitnodigen die tijdens onze in-country training zo persoonlijk vertelden over hun HIV besmetting: VSO heeft een potje voor de vergoeding van hun kosten en een per diem (aanvullende dagvergoeding voor misgelopen inkomsten). Dit lijkt me nu te laat om nog te regelen in vier dagen. In Nederland zou het een kwestie van de telefoon oppakken zijn, emailtje erachter aan ter bevestiging, desnoods nog even vanuit de auto bellen met betrokkenen (hoe onwaarschijnlijk klinkt dit nu allemaal) maar met de gebrekkige communicatielijnen hier heb ik geen zin om hoogstwaarschijnlijk verspilde energie te steken in het in touw brengen van allerlei mensen. Overigens als ik al, against all odds, voor mekaar krijg dat Andy of Catherine daadwerkelijk komen a.s. vrijdag kan het best zijn dat er op donderdag ineens door de goegemeenschap word besloten dat het nog een week wordt uitgesteld. Ik wil niet het risico lopen dat ik niet meer kan voorkomen dat een van hen tevergeefs op de bus stapt omdat de telefoonlijnen dienst weigeren. Dat is trouwens sowieso onzinnig: ze zouden nooit op tijd zijn als ze niet donderdagochtend al vertrekken. Ze moeten dan bij mij slapen? Of in het guesthouse? Neemt Catherine dan haar kinderen mee want wie zorgt anders voor ze die dag? Wie haalt ze op in Monze en hoe laat? Vragen van een heel andere orde dan ik gewend was: ondanks mijn ervaring als projectmanager in Nederland moet ik eerst maar eens kijken hoe dit soort zaken in Afrika verlopen voordat ik mijn vingers eraan brand.

Zaterdag 8 maart 2003 ‘One flew over the cuckoo’s nest’. Die vergelijking dringt zich op nu ik weer eens in Mundale ben. Misschien moet ik even uitleggen dat Mundale een verzameling ‘gebouwen’ is op ongeveer 10 minuten lopen van het college: zes ‘kroegen’ en vijf ‘winkeltjes’. Een van de kroegen is van Alex en ik ben er vandaag voor de tweede keer geweest. De eerste keer was op de tweede avond nadat ik in Chikuni aan was gekomen en ik begrijp vandaag ook mijn initiële schrikreactie. Het is een bijna sadistisch gedachte om mensen die me op komen zoeken hier op een eerste dag mee naar toe te nemen zo bedenk ik me, in ieder geval behoeft het enige mentale voorbereiding. Het is wel een ervaring: ik heb het gevoel dat ik een filmset oploop waar ‘The Good, the Bad & the Ugly’ opgenomen wordt maar waar het script kwijt is geraakt en men een vergeelde kopie van ‘One flew over the cuckoo’s nest’ heeft opgeduikeld. Al die mannen die de godganse dag daar maïsbier zitten te drinken, bijna allemaal lijken ze een tik te hebben en ik bedoel niet ‘gewoon’ dronkenschap. Zitten er soms hallucinogenen in dat maïsbier of is het een gevolg van jarenlange consumptie? Het maïsbier ziet er te smerig uit om te proberen, ook omdat het in oude doorgesneden plastic flessen wordt geserveerd. In een glas zou het misschien met een beetje goeie wil nog als koude koffie ogen maar de associatie met dunne koeienstront ligt meer voor de hand. Ik voel me ondertussen Koning Eenoog in het land der blinden en word ook zo behandeld. Mensen staan op zodat ik kan zitten, ik word aangeklampt, handen schudden, tenslotte ben ik een Mzogu met geld en sigaretten. Een man pakt mijn hand en knielt, buigt, strijkt mijn hand over zijn stugge haar, mompelt een onverstaanbare mix van Tonga en Engels, ik weet niet wat hij wil, vraagt bijna smekend of ik de rest van mijn leven in Zambia wil blijven, Zambia heeft Mzogu’s zoals ik nodig, herhaalt deze 24

boodschap nog een keer of tien, blijft mij Mike noemen ook al heb ik mijn naam met krijt op de vloer geschreven, legt zijn hoofd op mijn schouder, blijft mijn hand vasthouden, ik kom niet meer los. Een bezoek aan Mundale is eigenlijk niet te beschrijven, het is een trip, psychedelisch bijna: misschien ben ik wel degene die gek is hier? Bang? Af en toe. ’S Avonds alleen in huis als het buiten pikkedonker is. Vreemde geluiden, gebonk, gekraak, jankende honden, rond het huis of toch verder weg? Soms lijkt het wel of het uit een van de kamers die ik niet gebruik komt en verwacht ik een boosaardig wezen, half mens, half slang misschien, achter elke deur of naar binnen starend door het wc raam. Oude kinderangsten komen boven in een onbekende omgeving. Alhoewel ik na een paar avonden gewend raak aan de geluiden doe ik ‘s avonds toch altijd de traliedeur en de houten buitendeuren op slot. Een paar avonden geleden. Ik zit achter mijn laptop rond acht uur, de achterdeur staat tegen de gewoonte in nog open. Naast de achterdeur bevinden zich twee ramen waar ik als gordijn mijn badhanddoek heb gehangen met een paar wasknijpers aan een lijntje. Opeens zie ik de klink van de voordeur aan de andere kant bewegen. Deze zit wel op slot en ik ga er van uit dat het de kinderen uit de buurt zijn die de laatste tijd vaak langs komen sinds ze mijn laptop 'ontdekt' hebben. Even later hoor ik een geluid aan de achterkant en ik verstijf compleet: een volwassen mannenhand steekt door het raam en probeert de handdoek van de lijn te trekken. Een schreeuw stokt half in mijn keel, zoals je in een nachtmerrie wel eens probeert te schreeuwen maar geen geluid kunt voortbrengen. Het heeft echter effect en een schim maakt zich los van het raam en ik zie een persoon in de tuin staan. Er was mij al in Lusaka, bij mijn eerste ontmoeting met de principal Mr. Chisangano, verteld dat er een jongen, Peter, in Chikuni rondhangt die niet helemaal 100% is. Peter heeft de gewoonte om rond te zwerven en gordijnen en beddengoed te stelen door de ramen. Hij is absoluut ongevaarlijk volgens de principal. Mijn adrenaline zakt weer nadat ik me dit verhaal herinner en me realiseer dat de persoon in de tuin, nog net gevangen in het schijnsel van de buitenlamp, deze jongen zal zijn. Inderdaad, hij voldoet aan de beschrijving. Hij draalt een beetje rond zijn as en brengt een reeks aan onverstaanbare klanken voort. Loopt weg, komt weer terug en durft uiteindelijk naar de deur te komen. Ik vraag hem of hij dat niet meer wil doen, nou ja vragen: ik wijs naar het openstaande raam en schud van nee. Ik heb niet het gevoel dat het veel indruk maakt. Hij haalt een lepel uit zijn binnenzak, brengt deze naar zijn mond en maakt duidelijk dat hij honger heeft. Het lijkt me niet verstandig hem eten te geven tenzij ik nog vaker onverwacht bezoek wil krijgen. Samuel zegt de volgende dag dat Peter later op de avond bij hem uit huis beddengoed heeft weggehaald. De truc is om naar Mundale te gaan en daar rond te laten gaan dat je wat mist. Meestal komt het dan na een paar dagen wel weer bovendrijven. In ieder geval heeft Peter me goed laten schrikken, elke keer als ik nu naar het raam kijk verwacht ik zijn hand te zien. Ik weet nu dat mijn ramen braakgevoelig zijn. Aangezien er nog tralies aan de binnenkant zijn aangebracht is dit verder niet zo’n probleem maar ik bind wel de klinken goed vast aan de tralies zodat Peter ze niet meer open kan krijgen. Gisteren was dus de HIV/AIDS bijeenkomst en met tegenzin sta ik om zeven uur op om me tegen achten naar de Assembly Hall te haasten, ik zou niet te laat willen komen. De Hall blijkt nog op slot. Het was toch hier te doen? We zouden toch om acht uur beginnen? Niemand te zien behalve Mr. Mwanamope die een eindje verderop met een paar studenten onder een boom staat te praten. Hij herinnert me eraan dat ’08:00 uur’ een rekbaar begrip is in Zambia. Eigenlijk word gewoon ‘ergens in de ochtend’ bedoeld. Ik baal dat ik niet nog een uurtje ben blijven liggen. Om 9:20 zijn er genoeg mensen aanwezig om te starten en na het openingsgebed vraagt Mr. Malambo, de chairman van het HIV comite, aan de aanwezigen wat men als ‘grondregels’ voor de bijeenkomst wil hanteren. Men komt met: respect voor elkaars mening, vasthouden aan de afgesproken tijd (ha), niet in slaap sukkelen, geen onnodige bewegingen, geen kliekjesvorming, vrijheid van expressie, kort van stof en bondig zijn. Niet in slaap sukkelen? Geen onnodige bewegingen? De personen die met deze regels aan komen dragen maken geen grapje. Maar ik lach me dood en Mr. Benkala naast me vertelt me dat dit een gebruikelijke procedure is om een workshop te starten. Vervolgens wordt naar de verwachtingen aangaande de bijeenkomst geïnformeerd. Het eerste wat bovenkomt: de verwachting dat het programma stopt op het tijdstip zoals aangegeven op het programma. Aanvangstijden zijn blijkbaar heel wat flexibeler dan eindtijden die strikt zijn, men heeft tenslotte voldoende tijd nodig om te laat te komen op de volgende afspraak. De eerste spreker komt van de Mission Clinic en begint met het vragen van toestemming om bepaalde termen en woorden te gebruiken die nodig zullen zijn om zijn verhaal te verduidelijken. Er ontstaat enige onenigheid en discussie hierover. Mr. Maninga meent dat Tonga rijk genoeg is om bepaalde lichaamsonderdelen te beschrijven zonder direct het ‘vleselijke’ woord te gebruiken, anderen menen dat dit de duidelijkheid en correctheid van het betoog zal ondermijnen. Dit is een serieus probleem. De spreker schrijft in het Engels op de flip-over: penis, vagina, testicles, clitoris, sexual intercourse, anus, sperm en labias. Hij vraagt het publiek om de equivalenten hiervan in Tonga maar verder dan ‘ntoni’ voor ‘penis’ komt het niet. Veel gegiechel en besmuikt gelach. Mr. Maninga vraagt of het werkelijk nodig is om deze woorden al voor de theepauze in de mond te nemen. Gelukkig kan men wel lachen 25

om mijn suggestie om dan maar uitvergrote kleurenfoto’s erbij te halen als we de woorden niet mogen gebruiken. Verder blijf ik hier maar zoveel mogelijk buiten, ik beschouw mezelf nog steeds als een buitenstaander die nog niet alles goed begrijpt. Ik vraag me ook wel af wat de spreker hiermee wil bereiken maar later word me duidelijk dat er veel tienerzwangerschappen zijn in Chikuni en dat dit geweid wordt aan een gebrek aan opvoeding door de ouders. Er wordt hooguit in zeer bedekte termen gesproken over seks, if at all, en er is een idee dat dit leidt tot immoreel gedrag onder tieners. Er is dus een groeiende consensus dat deze taboes doorbroken moeten worden zodat een en ander thuis bespreekbaar wordt. De spreker gaat door met een diepgaand, alhoewel incompleet en op details onjuist, verhaal over DNA, RNA, T4 cellen, CD2 cellen, witte bloedcellen, retrovirussen, eiwitkapsels rond cellen, receptoren in de celmembraan etc. wat ongetwijfeld als complete abacadabra moet overkomen voor de meesten die echter netjes stil blijven zitten (geen onnodige bewegingen) en ook niet in slaap vallen. Ik bijna wel en ik ben blij wanneer Mr. Chisangano opmerkt dat dit toch wel een complex verhaal is en dat we eerst maar eens thee moeten drinken voordat we doorgaan. Ik vraag in de pauze voorzichtig aan de spreker waar zijn verhaal eigenlijk toe gaat leiden en of hij het gevoel heeft dat de werkers en hun vrouwen enig idee hebben waar hij het over heeft. Hij houdt vol dat dit verhaal nodig is om duidelijk te maken dat er geen medicijn is voor AIDS. Ik frons maar houdt verder mijn mond maar dicht. De jonge spreker kijkt al ongelukkig genoeg door mijn wellicht al te kritische vragen. Na de pauze komt hij terug op aarde en volgt een discussie over de verspreiding van HIV/AIDS in Chikuni. Allerlei vragen komen boven die echter vooral betrekking hebben op de mogelijkheid om het virus via een bloedtransfusie te krijgen. Ook is het eigenlijk jammer dat hij eerder opmerkte dat het virus zich in alle lichaamsvocht bevindt. De essentiële nuance dat de kans op het oplopen van HIV via b.v. traanvocht wel verwaarloosbaar klein is raakt al snel verloren. Veel vragen gaan dan ook over het gevaar van zoenen. Ook wordt de ongelooflijke suggestie gedaan om AIDS patiënten in quarantaine te doen. Levenslang? Gelukkig is de spreker wel realistisch en dapper genoeg om op te merken dat de hoge verspreidingsgraad te maken heeft met buitenechtelijke uitspattingen en droge seks maar het blijft bij een opmerking. Maar goed: hij wordt in ieder geval gemaakt. Het heeft de laatste dagen erg veel geregend, misschien wel te veel en nu wordt weer gevreesd dat de maïs gaat rotten. Voor mij betekent het in ieder geval dat mijn mobiliteit nogal word ingedamd door de onbegaanbaarheid van het zandpad naar Chisekesi. Toch ben ik er gisterenmiddag nog in geslaagd om droog op en neer naar Mazabuka te rijden voor de nodige boodschappen. Ik deed er vijf uur over (even boodschappen halen…) maar kan er nu weer twee, drie weken tegenaan. Vandaag is een verregende dag en ik sta sowieso laat op omdat ik de hele nacht heb doorgewerkt aan een nieuwe interface voor de site. Om zes uur ‘sochtends ging ik slapen en om tien uur maakte Gisera mij weer wakker. Ik had eigenlijk maar een kort ‘programma’ vandaag. Ik zou Charles in Pemba High School bezoeken omdat hij moest verhuizen naar een andere leraar die ook op de een of andere onnavolgbare manier familie is van hem. De lerares waar hij tot nu toe verbleef verwachtte een ander familielid die blijkbaar hoger in de rangorde stond en zijn slaapplek zou worden ingenomen. Maar Alex kwam langs en wilde de motor lenen om zijn vrouw op te halen die…, nou ja, heel verhaal inclusief begrafenis van een oom. Alex zei dat zijn geadopteerde zoon Lex ‘smiddags met mij naar Pemba zou rijden in de Toyota maar deze kwam vervolgens niet opdagen. Vandaar dat ik om 16:00 uur naar Mundale liep om te kijken waar, hoe en wat. Blijkbaar was de weg zo slecht door de regen dat Lex geslipt was en vast was komen te zitten waardoor hij erg laat terug was gekomen. Allemaal verklaarbaar en begrijpelijk maar toch loop ik me nog regelmatig te irriteren over dit soort dingen. Ik heb dus ook even een voor mij noodzakelijke discussie met Alex over afspraken en het belang dat ‘wij’ eraan hechten. Te laat echter om nu nog Pemba te rijden dus dat moet morgen dan maar. Hopelijk regent het dan niet en kan ik op de motor zodat ik niet afhankelijk ben van ‘the A-B-C-D’ van Alex. Vaak gebezigde term hier, A-B-C-D, voor een reeks noodzakelijke acties die van elkaar afhankelijk zijn. Zo is er ook een A-B-C-D voor het leggen van een betonnen vloertje in de hut en een muurtje rondom om op te zitten en het water buiten te houden (A= cement, B= rivierzand, C= bakstenen, D= transport en mankracht). Ik weet niet hoe het komt maar mijn A-B-C-D’s lijken altijd het hele alfabet langs te fietsen. Eigenlijk had het dit weekend al klaar moeten zijn maar er is nog geen enkele actie te bespeuren. Maar daar maak ik me verder niet zo druk om, de hut is tenslotte uiteindelijk ook gebouwd. Ik vind het alleen wel vervelend dat ik mijn belofte aan Charles niet kan nakomen. Daarentegen, heel waarschijnlijk vind Charles het ook helemaal niet raar dat ik een dag later kom. Go with the flow, Dirk. Morgenochtend komt een presentator van Radio Chikuni mij interviewen over HIV/AIDS. Hij maakte een afspraak met mij tijdens mijn bezoek aan het station en zou afgelopen dinsdag langskomen. Op woensdag kwam hij om te 26

zeggen dat er iets was tussengekomen en om een nieuwe afspraak te maken. Ik herinner me, van mijn baan bij BPP, een bedrijf dat een hele hoop stennis maakte omdat, door een wederzijds misverstand, onze trainer een half uur te laat kwam voor een bedrijfstraining. Hun consultants hadden zomaar een half uur zitten niksen. Werelden van verschil. Lieve Janna: gefeliciteerd met je tiende verjaardag! Jammer dat ik er niet bij kan zijn maar in gedachten ben ik bij je…

Maandag 31 maart 2003 Gisera zit in de problemen. Schoorvoetend komt ze aan de deur en als ze op een dag komt dat ze niet hoeft te werken is er meestal wat aan de hand. Soms vraagt ze enkel om wat olie of een paar tomaten maar dit keer is het ernstiger. Een paar weken eerder was ze gekomen om een voorschot te vragen op haar ‘salaris’ omdat ze haar huur niet kon betalen, ze liep al een paar maanden achter zo vertelde ze. Ze had K30.000 nodig en ik betaal haar vooruit voor de zes dagen werk. Ze betaalt huur aan het college en ik check de volgende dag bij Victor of ze haar huur betaald heeft zoals ze beloofde. Ze is blijkbaar niet geweest en wanneer ik Gisera daarover pols liegt ze tegen me. Althans, ze zegt in eerste instantie dat ze later is geweest maar een dag later komt ze haar leugen opbiechten. Ze heeft er de hele nacht niet van kunnen slapen. Haar man werkte voor de kerk als nachtwaker bij Radio Chikuni maar werd volgens Gisera erg slecht betaald en behandeld. Dus hij besloot begin december 2002 om een nieuwe baan te zoeken in Lusaka en vertelde de zusters van de kerk dat hij een zieke oom moest gaan verzorgen. Vervolgens bleef hij zonder verder bericht drie maanden weg en Gisera heeft hem de K30.000, die ik haar gaf voor de huur, gestuurd zodat hij de bus kon betalen om terug te komen. Ze voelt zich erg schuldig maar was bang dat de initiële leugen over de ‘zieke oom’ uit zou komen. Wanneer haar man eerlijk verteld zou hebben dat hij op zoek ging naar ander werk hadden de zusters hem op staande voet ontslagen, maar goed: dat doen ze nu alsnog omdat hij er zomaar drie maanden tussenuit geknepen is. Afijn, Gisera’s man is inmiddels teruggekomen en heeft blijkbaar een baan in Lusaka gevonden waar hij in april kan beginnen. Hij kan daar bij vrienden verblijven. Dus alles gaat nog op z’n pootjes terechtkomen zou je denken. Maar hier zit Gisera weer tegenover me en nerveus lachend legt ze me uit dat ze haar huis nu moet verlaten. Hoezo? Zij en haar man wonen in een huis dat door de zusters aangewezen is als woning voor de nachtwaker dus nu hij ontslagen is moeten ze eruit. Gisera zegt dat zij en haar vier kinderen twee opties hebben. Ze kan meegaan naar Lusaka en bij de vrienden van haar man verblijven of ze kan bij de ouders van haar man gaan wonen in Chikuni niet ver van het college. Dit is ook in de buurt van haar ouderlijk huis. Aangezien Gisera nog nooit in Lusaka is geweest, het leven daar duurder is en er slechts een kamer beschikbaar is voor het hele gezin lijkt het me beter voor haar als ze in de buurt van haar familie blijft. Bovendien heeft ze het geld niet voor het transport naar Lusaka. Maar dan vertelt ze me over de jaren voordat ze op het college kwam wonen. Haar oudere broer drinkt veel en heeft geprobeerd Gisera te verkrachten. Toen die van zich afbeet en hem niet toeliet is ze gedurende een periode van twee jaar regelmatig geslagen door haar broer. Haar vader is overleden en haar moeder heeft schijnbaar de kant van de manipulatieve broer gekozen. Gisera’s man is nooit geaccepteerd door haar familie en haar kinderen kan ze niet rustig achterlaten bij haar moeder want die behandelt ze slecht. Ook met de familie van haar man botert het blijkbaar niet en beide families tonen alleen interesse in haar als ze mealy meal in huis heeft: dan komen ze langs om een deel op te eisen. Gisera wil het liefst naar Lusaka maar de transportkosten zijn het probleem. Ze komt echter alleen maar naar me toe om me advies te vragen (‘sometimes I think that God doesn’t love me’). Tja, wat moet ik zeggen? (‘Don’t worry, God is just a concept’?) Goed, Gisera werkt voor me en ik heb al wel een band met haar opgebouwd dus ik spreek met de kapelaan van het college, de Sloveen John, aangezien hij een pick-up heeft en regelmatig naar Lusaka rijdt voor besprekingen. Desnoods wil John best helpen met het transport maar hij zegt ook dat er veel sociale misstanden zijn en dat hij vaak benaderd wordt voor dit soort dingen. Meestal raadt hij de mensen dan aan naar de pastoor of priester van de parochie te gaan waar ze deel van uit maken en deze hun probleem voor te leggen. Is dat een praktische instelling of een handige manier van afschuiven? Op zijn minst een praktische manier van afschuiven. Ik heb inmiddels ook wel geleerd dat andermans problemen ook precies dat zijn, andermans problemen, maar ik heb toch enige empathie met Gisera. De volgende dag praat ik met zuster Anna die op het college werkt als godsdienstonderwijzeres en de ook accommodatie regelt. Zij bevestigt Gisera’s verhaal en zegt dat de problemen in de familie indertijd de reden was dat Gisera en haar man het huis op het college kregen. Dus dat klopt in ieder geval. Ze zijn nu op zoek naar een andere, betrouwbare nachtwaker en dat gaat blijkbaar niet zo snel maar als ze die gevonden hebben zal Gisera inderdaad uit het huis moeten. Ik bied haar aan garant te staan voor de huur van Gisera als ze een ander huis kan regelen voor haar, dit is tenslotte slechts K15.000 (3 euro) per maand. Op het moment zijn echter alle huizen bezet… 27

Vrijdag 4 april 2003 Vandaag weer een begrafenis. De twaalfjarige zoon van Mr. Kabilika is woensdag overleden, hij was een astmapatiënt. Ik ben gisterenavond naar de traditionele rouwsessie geweest bij het ouderlijk huis. De vrouwen zongen urenlang liederen en de mannen zaten rond het kampvuur. Toen een maand geleden de tweede vrouw van een andere docent overleed, was dit overigens niet zo. Er heerste toen een bijna, excusez l’expression, doodse stilte in de huiskamer en ik voelde me erg ongemakkelijk. Nu was de sfeer heel anders en er werd ook gewoon gepraat en gelachen. Het is gepast om vanaf 19:30 te komen en zeker tot 22:00 te blijven. Er waren veel docenten aanwezig en ik probeerde meer te weten te komen over de tradities rondom begrafenissen. Oorspronkelijk bleven de oudere mannen de hele nacht wakker, een soort verlengde avondwake. Mr. Phiri, die als oudere eigenlijk ook deze taak moet volbrengen, zegt echter dat dit tegenwoordig niet meer gebeurt omdat er simpelweg teveel begrafenissen zijn om dit vol te houden. Eerder vertelde Thomas me dat er bij het overlijden van een oudere man een naamdrager wordt aangewezen die de naam van de overledene overneemt. Er wordt dan een favoriet kledingstuk doorgegeven aan de naamdrager en deze kan voortaan bij de naam van de overledene worden aangesproken. Bij een traditionele begrafenis worden ook een aantal dieren geslacht en is er de tweede dag een ‘feest’maal waarbij ook de nodige hoeveelheid maïs bier genuttigd wordt. De begrafenis was (helaas) weer een christelijke en na een uur in de kerk ben ik blij dat ik weer naar buiten kan. Bij het verlaten van de kerk wordt afscheid genomen van de overledene en loopt men langs de kist die dan nog open is. Een aantal vrouwen jammeren luidop, sommigen schreeuwen en tieren en een jonge vrouw valt naast de kist op de grond, trilt over haar hele lichaam en valt flauw terwijl ze door twee mannen wordt weggedragen. Het is aan de ene kant aangrijpend om te zien maar ook een beetje theatraal omdat het van de vrouwen verwacht wordt dat ze zo hun emoties tonen. Als het niet gebeurt wordt er later schande van gesproken. De mannen ‘mogen’ wel huilen maar moeten hierbij niet overdrijven en worden geacht moedig hun verdriet te dragen. Ik houd me aan mijn mannelijke rol maar heb moeite om niet een traantje weg te pinken. Het is toch verschrikkelijk om je eigen vlees en bloed te verliezen en ik heb te doen met de sympathieke Mr. Kabilika. Patrick Habinda vertelde mee eerder deze week nog wat meer over de Tonga’s en hun gebruiken. De Tonga’s in de Gwembe vallei, waarover later meer, zijn de ruigste en hebben er weinig moeite mee om een bijl in je hoofd te planten mocht je het onzinnige plan hebben om hun vee te stelen. Hij vertelt er met smaak over: ‘They don’t even fear the police; they say: just let them come and we’ll slaughter them as well’. Voorheen droegen ze stokken en beenderen door hun neus, sommige docenten die uit deze streek komen hebben blijkbaar nog de gaten door het neusbeen. Volgens Patrick zijn de Tonga’s één met hun vee. Om dit te benadrukken werden de bovenste vier voortanden van, voornamelijk, meisjes getrokken zodat hun gebit op dat van een rund leek. Blijkbaar wond dit de Tonga mannen enorm op. Dit gebeurde op vijftienjarige leeftijd door met een bijl de tanden eruit te breken. Zonder verdoving voeg ik , wellicht overbodig, toe. Hij zegt dat het misschien in de meest afgelegen gebieden van de vallei nog wel gebeurt maar dat meisjes tegenwoordig weglopen tegen de tijd dat pa met de bijl aan komt zetten. In september zijn er tweedaagse feestelijkheden in Gwembe waarbij men in traditionele kleding rond kampvuren danst. Zeer fotogeniek blijkbaar en Patrick raadt aan om dit zeker niet te missen. Drie weken geleden heeft het een kleine week lang flink geregend. Met ‘flink’ bedoel ik regenbuien die in 10 minuten een droog zandpad veranderen in een kolkende modderstroom. Wanneer ik naar Chisekesi rijd moet ik over twee bruggetjes die normaliter een beetje onder water staan, hooguit een centimeter. Nu steeg het water dusdanig dat ik er met de motor niet meer doorheen kon. De 4WD jeep van het college komt in het midden vast te zitten en moet er met mankracht weer uitgeduwd worden. Praktisch gezien zijn we afgesloten: gelukkig heb ik eten (en sigaretten) voor een paar dagen. We zijn eigenlijk voornamelijk gelukkig omdat we hier op een plateau zitten. Er bereiken ons echter berichten dat de verderop gelegen Gwembe vallei volledig afgesloten is en dat veel huizen ingestort zijn en maïs weggespoeld is. In de daaropvolgende week vliegen er dagelijks helikopters over het college die middels de luchtbrug voedsel en hulp brengen. Ed stuurt me later een mailtje met daarin een bericht van een CNN website waarin wordt gemeld dat er 10.000 hectare maïs is vernietigd in de Gwembe vallei en dat er een zelfde aantal mensen dakloos is geraakt. Dit in een streek die toch al leidt aan voedseltekorten. Ondertussen ontdek ik het boeren- en buitenleven. Ik krijg van de kapelaan John een jerrycan zodat ik op de nabij gelegen (Jezuïeten)boerderij melk kan halen. Om 15:00 wordt er gemolken (om 06:00 ook maar dat laat ik begrijpelijkerwijs schieten) en de eerste keer laat de knecht, Ginsys, het me proberen. Valt toch niet mee en ik laat 28

het maar over aan Ginsys die er duidelijk jarenlang ervaring in heeft. Vanaf kleins af aan vertelt hij lachend. De melk smaakt uitstekend en is lekker vettig. Jammer genoeg blijft verse melk niet lang goed, twee dagen zo’n beetje. De zure melk kan ik echter aan Gisera geven want Zambianen zijn er dol op. Ze zijn ook dol op het afkluiven van de klauwen van een kip wist ik al, dus niets verbaast me meer. Zij verbazen zich op hun beurt weer over mijn dieet van rijst en aardappelen, hoe kun je in godsnaam overleven zonder een dagelijkse portie nshima? Lachend schudden ze hun hoofd wanneer ik mijn spierballen toon en aangeef dat ik er toch niet bepaald ondervoed uitzie. Ik ben overigens wel afgevallen maar dat ligt volgens mij meer aan de stroomstoringen die mijn kookprogramma regelmatig in de war schoppen. Aangezien slechts één pit van de oven werkt duurt koken nogal lang en vaak laat ik het maar bij droge rijst of aardappelen met een boterham. De laatste tijd weliswaar aangevuld met een paar tomaten uit eigen tuin! Maar omdat ik toch minder afhankelijk wil zijn van elektriciteit (nou ja, ‘willen’), koop ik een enorme zak houtskool, formaat flinke jutezak, zodat ik buiten kan grillen. Met een paar bakstenen improviseer ik een barbecue en stook ik een vuurtje voordat ik de houtskool erop gooi. Met veel geblaas en gewapper (ik val bijna flauw door het blazen en de rook) krijg ik uiteindelijk een gloeiende hoop kolen. Ik voel me behoorlijk stoer maar Gisera komt aanlopen en moet al weer lachen om mijn gehannes. Tja, ik heb dan ook alleen de gebruikelijke twee-maal-per-jaar barbecue ervaring, zij kookt dagelijks op houtskool. Ze leent me een ‘brasier’ een soort ijzeren emmer met luchtgaten en een hengsel. Je gooit wat houtskool erin en bovenop een klein stukje brandend hout. Door de brasier heen en weer te zwaaien (handig zo’n lang hengsel) wakker je het vuur aan en drijf je de warmte in de kolen. De pan gaat boven op de kolen, die in een paar minuten roodgloeiend zijn, en het water kookt vervolgens aanzienlijk sneller dan op mijn fornuis. Bovendien, met de zakkende zon achter de bananenbomen en de verbluffende sterrenhemel die erop volgt is het een onvergetelijke ervaring. De oplettende lezer zal zich wellicht afvragen hoe ik aan enorme zak houtskool kom? Ik bedoel, het is niet alsof je even met de auto naar het tuincentrum rijdt. Op dinsdagochtend kom ik toevallig de dorpelingen tegen die met hun ossenkar over het pad komen rijden en huis aan huis de kolen verkopen. Het is een week vol ontdekkingen. De dag ervoor zie ik toevallig de ‘melkman’ langskomen die in een kruiwagen met een melkton voorbij loopt. We spreken af dat hij dat op elke woensdag en zaterdag twee liter in mijn jerrycan schept. In een schriftje houdt hij mijn afname bij en aan het einde van de maand betaal ik. Als ik me daarna naar de theepauze haast zie ik een groene kameleon die het pad oversteekt. Wat een schitterend en bijkans buitenaards beest! Ik ‘ontdek’ dat er in Mundale soms meerkatten verkocht worden. Niet dagelijks echter en regelmatig loop ik voor niets naar de plek waar ze verkocht worden. Maar ze zijn de moeite waard. Bijna een meter lange vissen voor 1 euro waarvan het rode vlees veel op zalm lijkt en gegrild smaakt het minstens zo goed zoniet beter. Het schoonmaken is ook een stuk prettiger dan de vissen die ik eerder kocht, geen smurrie uit de darmen, en de vis laat zich makkelijk in dikke moten snijden. Eén vis geeft me zeker vijf porties. Ik wil de kop, kieuwen en organen op de composthoop gooien maar John houdt me tegen. Alles behalve de darmen wordt gegeten en hij neemt ze in een plastic zakje mee voor zijn gezin. Gonzales, een student die een Spaanse vader heeft (vandaar zijn voor Zambianen praktisch onuitspreekbare naam) vertelde me later hoe ze gevangen worden. Aan een jerrycan die als drijver dienst doet, wordt een lijn met een haak gebonden. Als aas wordt een bal gekookte rijst of nshima gebruikt. De jerrycan wordt in het meer geworpen en de wind blaast de jerrycan weer terug naar de kant. Met wat geluk hangt er dan een vis aan. Hij belooft er deze week twee voor me te vangen. Overigens vertelde hij me eerder dat de studenten onderling enthousiast zijn over mijn manier van lesgeven en dat ze mijn lessen leuk vinden. Hij zegt me ook geduld met ze te hebben als ze het antwoord niet weten op mijn vragen maar dat dit te maken heeft met het ondermaatse onderwijs dat ze gehad hebben. John was bij me in verband met verdere ontwikkelingen omtrent de hut. Inmiddels is het betonnen vloertje gestort en zijn de bakstenen voor het muurtje gebracht door Alex. Morgen komt John metselen. Tenminste, hij had al eerder beloofd te komen maar twee van zijn kinderen hebben malaria en één ervan ligt in het ziekenhuis. Hij fluistert me in dat hij vermoed dat zijn vrouw weer zwanger is… Een laatste innovatie: ik heb geleerd brood te bakken. Met wat bloem, olie, zout en gist is het eigenlijk een fluitje van een cent en ik heb ook met succes een bananencake gebakken. Wat een mens al niet doet om de tijd te doden. Maar het eigen gebakken brood is lekkerder dan wat in Monze verkocht wordt en eigenlijk is het ook een beetje onhandig zo’n bakker op 33 km afstand. In de afgelopen weken is er door de leraren op middelbare scholen gestaakt. Men eist een forse salarisverhoging, althans relatief gezien: van K400.000 (80 euro) naar K1.500.000! Bruto, mind you. Nu blijkt dat de regering een 29

aanbod heeft gedaan om salarissen op te krikken naar bruto K900.000 hetgeen gelijk is aan mijn nettosalaris. Dit zou kunnen betekenen dat mijn salaris binnenkort ook omhoog gaat. Voornamelijk omdat nu als gevolg hiervan de prijzen van een en ander omhoog zullen gaan. En inderdaad, de prijs van een biertje in The Yellow House is vanaf vandaag ineens K2.500 (50 eurocent), een prijsstijging van bijna 15%. VSO bepaalt mijn salaris aan de hand van consumptieartikelen dus als de bierprijs omhoog gaat, tja, dan moeten ze toch volgen nietwaar? In ieder geval is het wel prettig voor de leraren dat ze wat fatsoenlijker gaan verdienen. Een brutosalaris van 80 euro, daar kun je ook in Zambia geen gezin van onderhouden, geloof me. Hopelijk haalt de inflatie de salarisverhoging niet al te snel in. Ik vraag Nallen, de vrouw waar ik eerder over sprak en die The Yellow House runt, of ze ook meer is gaan verdienen na de prijsstijgingen. ‘Helaas’, lacht ze. Ze heeft in de afgelopen twee jaar nog geen dag vakantie gehad en krijgt volgens mij een schandalig salaris van Thomas, de eigenaar. Maar ze overleeft en lacht. Het blijft een opmerkelijk, heerlijk volk.

Zaterdag 5 april 2003 Intensieve dag waarbij de achtertuin dramatisch van aanzien is veranderd. Omdat er de laatste tijd veel elektriciteitsstoringen zijn wordt er een nieuwe kabel aangelegd die blijkbaar midden door de achtertuinen gaat lopen. Om ruimte te maken voor de palen, stroomkabels gaan nog bovengronds, wordt de vegetatie die mijn tuin scheidt van de achterburen door een ploeg ZESCO mannen met machetes weggekapt. ZESCO is de Zambiaanse elektriciteitsmaatschappij. Zonder aankondiging, laat staan pardon, worden vijf bananenbomen en een prille mangoboom neergesabeld. Ook bij buren wordt gehakt en ‘geslashed’ dat het een lieve lust is. Geen van de buren geeft commentaar en met lede ogen kijk ik machteloos toe hoe mijn tuin langzaam maar zeker in een slagveld verandert. Tegelijkertijd zijn Gisera en haar man aan het werk om de heg aan de voorkant bij te werken en John is vandaag gekomen om het muurtje in de hut te metselen. Dat gaat er fantastisch uitzien! Hij is de hele dag bezig en werkt door tot 21:00, in het donker bij het licht van de stormlamp. Morgen komt hij pleisteren. Er is nog een heel verhaal te vertellen over het cement dat John gebruikt wat eigenlijk begint bij de Community School. Dit schooltje, waar ik eerder over schreef toen ik de boekjes ging doneren, wil een nieuw gebouw neerzetten. Miriam heeft voor zij in augustus 2002 wegging een som van K2.750.000 (ongeveer 400 euro) achtergelaten voor materialen waaronder bakstenen en cement en Alex heeft toen al 60 zakken cement aangekocht. Het restant van het geld is contant in bewaring gegeven bij John Godkin, de andere VSO vrijwilliger die tot in december in mijn huis verbleef. Deze heeft het echter bij zich gehouden omdat er weinig vorderingen waren en uiteindelijk is het terug bij Miriam gekomen. Miriam heeft echter min of meer toegezegd het geld alsnog te schenken aan de bouw van de nieuwe klaslokalen mits ze ervan overtuigd is dat het geld ook daadwerkelijk hiervoor gebruikt word. In een brief die ik ook onder ogen krijg vraagt ze om fotografisch bewijs dat er reden is om het geld beschikbaar te stellen. Vervolgens wordt aan mij gevraagd om met de digitale camera een aantal foto’s te maken van de bouwgrond. Als ik met Mr. Mojo aankom bij de locatie herken ik het. Miriam had me in Nederland al een foto laten zien van de plek en het enige verschil is dat er nu gras op gegroeid is hetgeen speciaal voor de foto gemaaid is. Ik neem een aantal foto’s waarvan ik me afvraag of ze het gewenste effect op Miriam gaan hebben. Het is duidelijk dat hier geen enkele vordering heeft plaatsgevonden sinds haar vertrek behalve het groeien van gras. Alex heeft me bewust een aantal zakken cement gegeven voor de hut die hij indertijd kocht voor de bouw van de school en al bij de eerste zak blijkt het cement ‘over tijd’. Er zitten veel uitgeharde stukken in. Dus hij wil nu haast maken met de bouw van de school en in de vakantie, die over twee weken al begint, beginnen met het metselen van de muren. Als er dan een foto gemaakt word zal dat overtuigender zijn. Ik voel me nogal dubbel over de situatie omdat ik niet betrokken wil worden in het ‘loskrijgen’ van geld van Miriam. Ik kan namelijk op dit moment helemaal niet inschatten of het dan wel gebruikt word voor het gewenste doel. Misschien word er een eerste muurtje gebouwd en de rest opgezopen? Volgens Alex, die nog maandelijks met Miriam belt, heeft ze een brief naar me geschreven en ik vermoed dat ze van mij wil horen of ik kan inschatten of het geld goed gebruikt gaat worden. Ik vrees dat ik straks verantwoordelijk ga worden voor de bouw in een rol als contactpersoon voor de ‘sponsor’. Ook heb ik soms het gevoel dat er van mij ook een dergelijke bijdrage wordt verwacht alhoewel dit (nog) niet zo uitgesproken is. Het eerste trimester zit er dus bijna op. Blijkbaar hebben we vanaf 25 april drie weken vakantie en ik vraag me af wat ik ga doen. Ian en Dominique, twee VSO vrijwilligers die in Katete zitten schrijven een email waarin ze aanbieden om met hen mee naar Malawi te gaan. Ik weet het nog niet, heb eigenlijk helemaal geen zin op dit moment en ben voor mijn gevoel nog teveel aan het settellen in Chikuni om te gaan reizen. Ook heb ik moeite om 30

aan reisgeld te komen in Zambia omdat mijn Mastercard niet geaccepteerd wordt door de banken, het is hier overal VISA wat deuren opent. In Monze wil men zelfs geen contante euro’s wisselen. Ik heb geen flauw idee hoe dat in buurlanden zit. Daarbij zijn hotelprijzen in Zambia fenomenaal en eigenlijk heb je een tent nodig, waarschijnlijk is het in het meer toeristische Malawi niet anders. Er zijn in Zambia vrij veel campings waar je voor een dollar of 4 a 5 kunt kamperen. Hotelprijzen beginnen vaak bij 30 dollar, soms zelfs per persoon. Dus, bezoekers: neem een tent mee. Het scheelt ook veel gedoe als je een safari wilt maken omdat je dan zonder reservering gewoon naar een park toe kunt gaan. Overigens betaal ik als werknemer in Zambia niet de commerciële, overdreven prijzen die voor toegang tot parken gevraagd worden. Ik rijd morgen op de motor naar het in de buurt van Monze gelegen Lochnivar Park omdat ik hier wellicht het Paasweekend wil doorbrengen. Vanaf Monze is het nog zo’n 45 km over een zandpad waar in het regenseizoen eigenlijk een 4WD voor nodig is maar de official van het Wildlife Conservation Department in Monze vertelde me gisteren dat het op een 125cc Honda ook mogelijk is. Ik wil morgen dus checken of dit ook zo is omdat ik uit andere bron vernam dat je eigenlijk gestoord moet zijn om dit te proberen. Voor dit park is reserveren niet mogelijk tenzij je een verbluffende 150 US pppd wilt uitgeven voor een compleet gearrangeerde trip. De Wildlife Conservation heeft er twee chalets waar ik voor een redelijke 4 euro per nacht kan verblijven, wel eigen eten meenemen. Hout om op te koken is er voldoende volgens de vriendelijke Wildlife man. Maar mijn enige optie is er op de bonnefooi heen gaan en hopen dat de chalets niet bezet zijn. Helaas heb ik nog geen ‘campingwinkel’ gevonden anders had ik allang een tent aangeschaft. Maar goed, het blijft een avontuur waar ik later mijn (klein)kinderen mee kan vermaken, ha. Ook een klein avontuur gaat komende week plaatsvinden wanneer ik drie dagen lang scholen ten westen van Monze ga visiteren. De andere docenten vermaken zich al bij de gedachte dat ik nu eindelijk het ‘echte’ landelijke Zambia ga ervaren. Er wordt me een afschrikwekkend verhaal verteld over verblijfplaatsen in scholen die vergeven zijn van de ratten en kakkerlakken. Fantastisch. In ieder geval ga ik niet alleen. Ten eerste gaan we met een groepje van vijf docenten op pad die op verschillende scholen afgezet worden en twee dagen later weer opgepikt. Ik ga met Mr. Malambo, de gezette en goedlachse Creative Arts docent en Mr. Chisangano, de bijna gepensioneerde principal die als chauffeur meegaat, tot het einde van de rit wat betekent dat de jeep bij ons blijft. Ik kan dus misschien wel in de jeep slapen ‘if worse comes to worse’. We nemen in ieder geval kampeerbedden en slaapzakken mee maar blijkbaar zijn de kampeerbedden nogal krakkemikkig en er worden (sterke?) verhalen verteld over docenten die ‘snachts onder het bed belanden. Schijnbaar verkoos John Godkin een paar tegen elkaar aangeschoven schoolbanken boven een kampeerbed. Ook moet ik water en ander proviand meenemen. Alle docenten krijgen trouwens een vergoeding voor onkosten van K90,000 (18 euro) per dag hetgeen gezien gangbare salarissen fors is. Omdat het geld vooruit betaald wordt en we per trimester acht dagen moeten visiteren krijgt iedereen deze week het equivalent van twee maandsalarissen in handen!

Maandag 7 april 2003 Deze week ben ik de T.O.D.: Tutor On Duty. Elke week wordt een docent aangewezen om ‘de zaak’ een beetje in de gaten te houden. Ik weet nog steeds niet precies waar mijn ‘duties’ beginnen en ophouden. Vooralsnog loop ik een beetje rond en dol wat met de studenten wat me een goede kans geeft om weer wat Tonga te leren. De studenten lachen zich dood als ik laat merken dat ik het woord voor penis in Tonga ken: ‘ntoni’. Dit wist ik nog van de HIV sessie van een paar weken terug. We komen hierop omdat ze me een wederom machtig interessant verhaal vertellen over tovenarij: sommige kroegen hier gebruiken een verstopte amulet om klanten te lokken. Deze amulet bestaat uit een samengebonden stuk voorhuid en schaamlip, geloof het of niet. Sterker nog, toen ik vroeg of deze dan van de eigenaar en zijn vrouw kwamen vertelden ze tot mijn verbijstering dat de lichaamsonderdelen ‘snachts stiekem op het kerkhof van een pas begraven persoon worden gesneden!! Geen wonder dat de amulet verstopt word: de familie van de overledene zal niet bepaald gelukkig zijn met deze letterlijke lijkenpikkerij…Een eveneens bloederig verhaal stond een paar dagen later in The Post. Een jongen in Choma hakt letterlijk zijn ouders in mootjes met een bijl omdat een ‘traditional healer’ hem ervan overtuigde dat zijn ouders een vloek over de tovenaar hebben uitgesproken. ’Kamuliyeh kabotu!’ betekent zoveel als smakelijk eten maar alhoewel de studenten vriendelijk lachen ziet het eten in de mensa er niet bepaald smakelijk uit. Een taartpunt nshima en wat slijmerig vlees. Ik probeer het maar geef snel op. Nou vind ik nshima ook niet te vreten maar ook de studenten klagen over de kwaliteit en vooral de kwantiteit. Mr. Mwanamope zegt later dat het keurig gerantsoeneerd is en wetenschappelijk (hij is tenslotte de ‘Science Lecturer’) berekend op de lichamelijke behoeftes. Het is ook voor het eerst dat ik de kamers in de hostels van de studenten zie. Ze slapen met z’n vieren of vijven op een kamer van 3x4 meter. Velen hebben geen bed en liggen op een dun matrasje op de grond en missen ook vaak een muggennet. Geen wonder dat we zoveel malariapatiënten hebben elke week. Als een student zich ziek voelt meldt hij of zij zich bij mij en geef ik ze middels een formuliertje toestemming om naar de kliniek op het college te gaan of naar Chikuni Hospital twee kilometer verderop. Score van 31

één dag: vijftien studenten naar de kliniek waarvan een meisje, Veronica, wordt doorverwezen naar het ziekenhuis. Zij heeft duidelijk malaria, de anderen komen met hoofdpijn en krijgen wel erg gemakkelijk pijnstillers als je het mij vraagt. Op maandagmiddag worden om vijf uur de klaslokalen schoongemaakt door de studenten en vind er een inspectie plaats. De vloer wordt met was ingewreven en de ramen gewassen. Ik verzamel de toegekende punten die vervolgens volgende week op maandagochtend tijdens de Assembly worden voorgelezen door de ‘outgoing T.O.D.’. Dat ben ik dus volgende week. Op zaterdag worden de hostels geïnspecteerd en ook deze punten moeten maandag voorgelezen worden aan de goegemeente. Het doet me allemaal denken aan mijn tijd in het zomerkamp in de buurt van New York. Ik verbaas me er nog steeds over dat de studenten dit allemaal als vanzelfsprekend ervaren, het serieus nemen en ik irriteer me ook wanneer ze op maandagochtend enthousiast juichen als hun klas of hostel als eerste eindigt. Het zijn dan echt net kinderen. Als jonge twintiger steek je toch je middelvinger op tegen deze kinderachtige procedures? Terwijl ik een formuliertje invul voor een student die naar de kliniek wil komt de secretaresse van de principal me roepen. Telefoon! Mijn broer Chris belt, erg leuk om weer even te kletsen met hem, mijn moeder, Alda en Doris. Het valt me niet mee om zo ineens fatsoenlijke Nederlandse zinnen te construeren merk ik. Teveel Engels en Tonga gehoord de laatste tijd.

Dinsdag 8 april 2003 Volgens de man van Gisera heb ik geluk gehad. Ik ruimde vanmiddag wat rondslingerende bakstenen op en onder een baksteen kronkelde ineens een slangetje. Misschien 40 centimeter lang maar de buurtkinderen springen verschrikt achteruit. Met een paar goedgemikte stenen maken we het dood en bij nadere inspectie blijkt het een jonge cobra. Althans, ik ben geen slangendeskundige dus mij kunnen ze veel wijsmaken. Gisera’s man zegt dat je ongeveer twee uur de tijd hebt om hulp te zoeken bij een beet, ook van een jonkie zoals deze. Gelukkig zijn de bakstenen vrij groot en kwam ik dus niet te dicht met mijn hand in de buurt van het beest. Mmmm, ik ben toch minder blij met rondkruipende cobra’s in de achtertuin en ben dus wat meer op mijn hoede wanneer ik in het donker houtjes sprokkel om een vuur te maken. Het is de tijd van het jaar dat de slangeneieren uitkomen zo wordt me verteld. Eerder reed ik bijna met de motor over een gifgroene slang, ‘green mamba’ zei Thomas later, die ook nog eens in de richting van mijn enkels beet. Dit was net nadat ik mijn eerste twee apen in Afrika had gezien die blijkbaar in de buurt van de rivier huizen. Overigens heb ik wel meer huisgenoten die ook met de tijd komen en gaan. De laatste twee weken zitten er ontzettend veel padden in de tuin, soms in huis als de deur langer openstaat. Na de cobra schrik ik me wild als er diezelfde avond ineens een pad in het donker op mijn blote voet springt. Even later wil ik de theedoek van de muur pakken en er komt een toch wel flinke spin achter tevoorschijn. Spanbreedte ongeveer twee lucifers. Hij of zij is een kakkerlak aan het verorberen dus zolang ik deze forse spinnen niet in bed tegenkom mogen ze blijven. Kakkerlakken kom ik de laatste tijd steeds vaker tegen en het lijkt alsof ze ook op de een of andere manier in de koelkast kunnen komen. Toch maar een bus DOOM kopen. Verwant aan het gelijknamige virtuele spel maar in dit geval een meer realistische strijd tegen ongedierte. Overigens zijn de kakkerlakken niet van die joekels, centimeter of twee hooguit, en komen ze niet met honderden tegelijk zoals in horrorfilms. Verder een aantal bidsprinkhanen in huis maar het zijn slechts kleine varianten van de bidsprinkhanen die ik deze zomer in Panama zag. Bij het administratiegebouw zie ik echter een schitterende variant, Star Wars is er niets bij. Wat een magnifiek insect en wat een hoogstandje qua mimicry. Het achterlijf lijkt op een dikke tak en de vleugels op dorre bladeren evenals de vervaarlijke 'slagarmen'. Een plaag die inmiddels weer over lijkt zijn (naakt)slakken. Gedurende een paar weken kroop er regelmatig een slak door huis en ik vond ook een onverlaat tussen de afwas. Maar deze zijn weer vertrokken evenals de mestkevers die ik soms door het gras zag kruipen. Dit zijn de grootste torren die ik ooit gezien heb. Zeker een centimeter of vier hoog en bijna tien cm lang. Erg hulpeloos beest trouwens als je ze op hun onbeholpen manier door het gras ziet ploeteren. Verder heb ik ook de vertrouwde, tropische gekko’s in huis, nuttige beesten. Afgelopen zondag ben ik dus naar Lochinvar Park gereden om te kijken of de weg naar de ingang te doen was met de motor. Het was een flinke rit, zeker omdat ik dezelfde dag nog terug ging en ik ook een stuk het park ingereden ben. Al met al zo’n goeie 160 km rijden waarvan 120 km over niet al te beste zandpaden. Je moet wat over hebben voor een beetje wild: ik heb het gevoel dat mijn nieren zowat door mijn hele buikholte gemigreerd zijn. Maar het park is toegankelijk op de motor en ik red het op en neer met de 7-liter tank van de Honda. Ik had voor de zekerheid wel 4 liter extra meegenomen in een jerrycan die erg onhandig aan mijn stuur hing te bungelen. Liever dat dan midden in de wildernis zonder benzine komen te staan. Ik moet er ook niet aan denken dat ik met pech stil sta, het 32

meest waarschijnlijke is een lekke band dankzij de vele stenen en takken met doornen op de paden. Gewoon niet aan denken. Ook niet aan een ongeluk omdat ik met 80 km per uur in een kuil schiet ofzo. Je moet erg geconcentreerd rijden en al een paar keer is het mooie landschap me bijna fataal geworden. Even opzij kijken resulteert soms in een plotselinge duik in een gat en dat betekent in het regenseizoen ook dat je half onder de modder komt te zitten. Meest gevaarlijke is echter misschien wel het losse zand waar je onverwachts in terecht kunt komen. Het is dan moeilijk om het voorwiel recht te houden en regelmatig voorkom ik door met mijn voeten af te zetten dat ik omga. Op een gegeven moment rijd ik, bij een snelheid van 50 km per uur, met uitgestoken benen vanwege het losse zand en knal ik met mijn voet tegen een opstaande steen. Vlammende pijn schiet door mijn grote teen ondanks de bergschoenen en het voelt alsof het bloed door mijn schoen loopt. Rustig aan Dirk, als je omgaat breek je met een beetje pech een been of arm en met iets meer pech je nek. En loop dan nog maar eens twintig kilometer naar de bewoonde wereld (niet dat ze daar dan telefoon, laat staan een ziekenhuis, hebben). Maar goed, de pijn trekt weer weg en ik geniet van de rit, de blauwe lucht tegen de groene heuvels, de veehoeders en de koeien. In het park zitten overigens geen echt grote beesten. Hooguit wat nijlpaarden, zebra’s, buffels en een soort hert dat enkel en alleen in dit park voorkomt (en dan ook meteen zo’n 10.000 stuks): Kafue Lweche. De hoofdattractie van Lochinvar Park, volgens alle reisgidsen, zijn de vele vogelsoorten die rondfladderen in dit paradijs voor vogelaars. Niet dat ik dat ben overigens, ik kan net een koolmees van een mus onderscheiden. Maar een groep opvliegende watervogels boven een lagune is toch een fraai gezicht ook al heb je geen idee hoe de fladderaars heten. Tijdens mijn korte bezoek zag ik vrijwel geen wild, enkel een verdwaalde aap, maar ik vermoed dat je rondcrossend op een trial bike ook weinig beesten zult aantrekken. Ik spreek met de aardige ranger die er uitziet als een aan lager wal geraakte conciërge en heel wat minder indruk maakt dan zijn geüniformeerde collega’s die de bezoekers met hun Kalashnikovs moeten beschermen tegen aanstormende buffels. De ranger vertelt me dat ik een tent kan huren voor 10 US per nacht of een chalet voor 5 US per nacht. De tenten zijn duurder omdat ze aan de rand van de lagune zijn opgesteld terwijl de chalets redelijk dicht bij de ingang staan waardoor je nog twintig km het park in moet rijden om bij de lagune te komen. Deze prijzen zijn voor buitenlandse toeristen tweemaal zo hoog maar met mijn werkvergunning betaal ik de gewone Zambiaanse prijs. Wel zelf eten, beddengoed en muskietennet meebrengen. Wauw, terwijl ik dit typ eet ik een hapje van de witte vis die ik zojuist een tijd heb laten bakken boven het vuur buiten. Besprenkeld met vers citroensap, dankzij de citroenbomen van Mr. Phiri, is het echt buitengewoon lekker. Niet enkel omdat ik honger heb zoals een kritische lezer wellicht zal opperen. Mijn honger was al gestild met wat gekookte zoete aardappelen. Geloof me, ik heb heel wat slechtere vis gegeten in dure restaurants. Ondertussen grommen en blaffen de honden buiten terwijl ze vechten om de restanten.

Zaterdag 12 april 2003 Sinds een kleine week heb ik last van diarree. Ik voel me ook snel moe maar ben verder niet ziek. Het verontrust me een klein beetje omdat ik normaliter zelden tot nooit diarree heb, ook niet in tropische landen. Ik ben ooit in India ergens tussen Djaisalmer en Udaipur de stommiteit begaan om op een naamloos stationnetje, waar de trein een paar uur stilstond, iets gefrituurds van een eetstalletje te eten. Wat ik gegeten heb weet ik niet meer, wel herinner ik me de ongelooflijke darmperistaltiek die er de volgende dag op volgde. Aangezien ik het beruchte New Delhi overleefd had zonder ‘Delhi Belly’ dacht ik overmoedig dat ik alles aankon. Ik heb het geweten. Sindsdien is deze Indische buikloop de maatstaf geworden, zolang het niet zo erg is als toen valt het niet in de categorie ‘Verontrustende Diarree’. Dit keer komt het echter in de buurt en ik snel me regelmatig tussen en soms tijdens lessen in naar huis. Het zal wel wegtrekken, het enige wat me eigenlijk verontrust is dat ik niet weet waar het vandaan gekomen is. Ik drink nog steeds het water niet rechtstreeks uit de kraan en verder heb ik gewoon thuis mijn gebruikelijke prakkie gegeten. Ik heb enkel een hapje nshima ter grootte van een theelepel genomen in de mensa maar daar kan het toch niet aan liggen? Misschien een lichte salmonella infectie van de eieren? Ik heb een bus insecticide gekocht en zonder enige vorm van genade of consideratie vermoord ik een kleine kakkerlakkenfamilie die hijgend achter de koelkast en oven vandaan komt gespurt. Sorry jongens, er kan er maar één de baas zijn hier. Spartelend komen ze tot hun einde en enigszins respectloos bezem ik de lijkjes naar buiten. Gisteren ben ik teruggekomen van een tweedaagse trip langs een aantal scholen ten westen van Monze. Op donderdagochtend vertrokken we met vijf docenten en de principal om zes uur ‘sochtends met de jeep van het college. We zullen zes scholen gaan bezoeken waar zo’n vijftien studenten stage lopen. Ik heb een brood gebakken en wat boter in een potje en suiker meegenomen. Omdat we redelijk dicht in de buurt van Monze zullen verblijven gaan we ook daar slapen in een guesthouse dus hoeven we geen kampeerbedden, slaapzakken of avondeten mee te nemen. Dus ook geen slapeloze nachten in door ratten bewoonde klaslokalen. Wellicht komt dat nog als ik volgende week naar het Mazabuka district ga, we blijven dan vier nachten weg. Nog voordat we Monze bereiken gaan we van 33

de hoofdweg af en rijden we zo’n veertig kilometer de bush in op weg naar de eerste school: Kalumba Basic. Af en toe verdwijnt de ‘weg’ in het manshoge gras en ik vraag me af of er überhaupt nog wel mensen wonen in deze contreien, laat staan dat er scholen staan. Ik vraag jolijtig aan de principal of hij ons soms op safari neemt en of hij wel een geweer bij zich heeft. De stemming zit er goed in en er wordt flink gelachen als we de weg kwijt raken. De jeep heeft een wereldontvanger en terwijl ik geniet van het schitterende landschap komt de BBC oorlogsberichtgeving uit Irak als onwerkelijk over. Bij een lemen hutje (hoe overleven die mensen hier?) wijst een vrouw de weg en ineens duikt de school, na twee uur rijden, op tussen de vegetatie. Inmiddels begrijp ik dat er in een straal van vijf kilometer genoeg boerderijen staan om een school te rechtvaardigen; veel van de ruim tweehonderd leerlingen lopen deze afstand dus naar school. Op deze school zijn twee studenten geplaatst en ik blijf met Zuster Anna om ze te observeren en te beoordelen. De jeep rijdt door naar de andere twee scholen en komt ons later weer ophalen. Vergeleken met een school die ik de volgende dag bezoek zijn de gebouwen in redelijk goede staat en ik verbaas me zelfs over het aantal schoolboeken dat aanwezig is. De accommodatie waarin de studenten zijn ondergebracht is recent gerenoveerd en zit beter in de verf dan mijn eigen huis. Er is zelfs stroom dankzij een aantal zonnepanelen en het water dat uit de handpomp komt oogt helder. Maar net als op de andere scholen is het afgelegen en studenten moeten vaak een paar kilometer lopen voordat ze op een zandpad uitkomen waar ze met een beetje geluk een lift naar Monze kunnen krijgen. Starrstaf Haandiya geeft een les over Home Economics en hij behandelt het belang van voedsel koken. De leerlingen zijn erg braaf ; staan op en zeggen keurig ‘Goodmorning, how are you’ in koor. Ze zijn ook erg afgeleid door de blanke man die daar ineens achter in de klas zit. De kinderen hebben vale en gescheurde ‘uniformpjes’ aan en zitten dicht op elkaar op gammele bankjes. De ramen zijn gebroken en de muren kunnen op z’n zachtst gezegd wel een likje verf gebruiken. Starrstaf is een beetje nerveus maar slaat zich er dapper doorheen. Het is een saaie les waarin hij voornamelijk aan het woord is. Als hij al een vraag stelt aan de leerlingen geeft hij vaak het antwoord zelf al uit angst voor al te lange stiltes. Maar ach, beginnersfouten en ik al blij te zien dat hij het duidelijk leuk vindt om de kinderen les te geven. Na afloop evalueer ik met hem en vul ik zijn beoordeling in. Rond twaalven komt de jeep met de andere docenten terug en we eten wat rijst met suiker. De anderen mengen de rijst ook met zure melk. Mr. Chisangano heeft van de gelegenheid gebruik gemaakt om een kip te kopen op een van de boerderijen en deze legt later een indrukwekkende hoop kippenstront op de bank achter in de jeep: ‘Mr. Chisangano, I’m afraid this chicken lays something else then eggs’. Ik begrijp inmiddels dat het bezoeken van scholen voornamelijk bestaat uit lang wachten en rondrijden. Dit was de enige beoordeling die ik vandaag hoef te doen. Op de terugweg naar Monze rijden we alvast even langs de scholen die we morgen gaan bezoeken en er worden weer de nodige handen geschud. In Monze slaap ik in een guesthouse dat helaas geen water heeft, hier kom ik pas later achter, en ik eet friet met kip (!) in Tooters, de lokale bar, annex nachtclub, annex snackbar, annex winkel, annex bushalte. Dit is de plek waar elk uur een paar touringcars stoppen die tussen Livingstone en Lusaka rijden, er wordt buiten dus levendig gehandeld in eieren, sinasappels, bananen, koekjes, sigaretten en waterige fruitdrankjes om de dorstige en hongerige reizigers te laven. Ik vraag Zuster Anna nog of er al beslissingen zijn genomen inzake Gisera en haar man maar zij laat verder niets nieuws los. Lopende zaak.

Zondag 13 april 2003 Ik was vandaag weer eens iets te enthousiast. Als Tutor On Duty voel ik de verantwoordelijkheid zwaar op me drukken en ik loop in de middag langs het college om te kijken of er geen zware malaria gevallen zijn. Nadat ik wat gekeuveld heb met wat studenten rond de sportvelden doe ik een poging om te basketballen met de gespierde jongens. Potverdorie, na zo’n tien minuten op en neer rennen heb ik het gevoel dat mijn longen geïmplodeerd zijn. Ik ga zowat terplekke dood, toch eens stoppen met roken misschien? Ongetwijfeld ligt het aan de hoogte…En dan, ik krijg de bal toegespeeld en dribbel richting de basket, wil scoren, spring omhoog maar een scherpe pijn plotseling door mijn hoofd. Een lange verdediger van de tegenpartij is met mij opgesprongen en heeft zijn elleboog net boven mijn rechteroog geplant. Het bloed enigszins en als ik thuis in de spiegel kijk zie ik dat er een flinke snee van ruim een centimeter ontstaan is die toch wel gapend is. Verdorie, dat moet gehecht worden. Gelukkig is de kliniek van het college slechts een paar huizen van mij vandaan en Mrs. Masoewa plaatst zorgvuldig twee hechtingen nadat ze de wond verdoofd heeft. Ook geeft ze me een tetanusinjectie. Ze stelt me gerust en laat zien dat alle gebruikte naalden nieuw zijn en na gebruik ook weg worden gegooid. Over vijf dagen mogen de hechtingen er weer uit. 34

Maandag 14 april 2003 Ik moest vanochtend dus de 400 studenten en staff toespreken tijdens de Mondaymorning Assembly. Dat wil zeggen: de uitslagen van de klas en hostel inspecties voorlezen en eventueel andere mededelingen. Die waren er echter niet en ik vestig bijna een record met de kortste Assembly ooit. Soms duren ze tot na achten maar om kwart over zeven staan we weer buiten. Ik word hiervoor van verschillende kanten gefeliciteerd na afloop. Ik scoor ook bij de studenten door in mijn beste Tonga te openen met ‘Mwabhoku buti! Mwabonwa, washanka a wacizi!’ en ik heb gelukkig de lachers op mijn hand als ik vertel over mijn basketball ongeluk. Nu lachen Zambianen erg snel moet ik eerlijkheidshalve erbij zeggen. Het was toch wel een vermoeiende week omdat ik als Tutor On Duty regelmatig op en neer moet lopen van mijn huis naar het college. Het is misschien maar 700 meter maar in de verzengende hitte is het op en duur uitputtend. Ook ‘savonds ga ik nog een keer omdat de studenten tijdens de ‘prep’ van 19:00 tot 20:30 in de klaslokalen zitten te studeren en het de bedoeling is dat je even je neus laat zien. Het is wel erg leuk omdat ik wat meer gelegenheid heb om met de studenten te kletsen en ik leer wat meer over de corruptie van de Zambiaanse regering. Zo vertelt Rodrick dat de huidige president Levy op frauduleuze wijze aan de macht gekomen is. Niet dat dat me erg verbaast maar ik vind het wel opmerkelijk dat dit algemeen bekend is en zelfs in de krant staat terwijl er niets gebeurt behalve dat mensen erover klagen. Ik bedoel, zelfs in Nederland schieten we ze gewoon overhoop tegenwoordig. Het is nota bene, na afloop van de verkiezingen een jaar geleden, bewezen dat er in sommige provincies meer stemmen uitgebracht zijn dan het aantal aanwezige kiesgerechtigden. Maar de president zit nog steeds in het zadel. Ik informeer naar de mogelijkheid van een staatsgreep maar de president heeft zichzelf benoemd als minister van Defensie en alle hoge militairen zijn verwanten van hem of tenminste van dezelfde ‘tribe’. John maakt ondertussen naam als metselaar nu de hut bijna af is. Met wat hulp van de man van Gisera is het muurtje neergezet en vandaag is het laatste stukje gepleisterd, A-B-C-D!. Morgen komt Gisera schoonmaken en zal ze ook de vloer met ‘Cobra’, een rode boenwas, inwrijven. Het oogt redelijk professioneel moet ik zeggen. Alhoewel het op het eerste gezicht overkomt als een simpel bouwwerkje komt er toch nogal wat bij kijken. Het cement voor de fundering moet gemengd worden met rivierzand, maar voor het metselen en pleisteren moet er weer een andere zandsoort gebruikt worden. Ook is de grond onder de palen ingespoten met een zwaar gif tegen de termieten. Nu moet ik nog een bus verf zien te krijgen zodat we ook de zijkanten een leuk kleurtje kunnen geven. Verschillende mensen hebben John al benaderd en gezegd dat ze ook wel zo’n fraaie hut in hun tuin willen. Goed zo, kan hij ook wat bijverdienen. Hij vraagt mij om hem te helpen bij het bouwen van een nieuw huis voor zijn gezin. Op het moment slapen John en zijn vrouw buiten omdat het kleine huisje wat ze hebben gevuld is met de negen kinderen. Bovendien blijkt zijn vrouw inderdaad zwanger dus de tiende is op komst! Hij wil als dakbedekking golfplaten gebruiken omdat een rieten dak nogal brandgevaarlijk is. Deze platen zijn schijnbaar in het regenseizoen goedkoper omdat er dan niet gebouwd word maar John heeft niet genoeg geld om nu alle benodigde golfplaten te kopen. Hij heeft er ongeveer elf nodig en dat loopt op tot 60 à 70 euro plus transportkosten. Om het ingewikkeld te maken variëren de prijzen, volgens John, over de lijn Livingstone-Lusaka. Omdat de golfplaten uit Botswana komen worden ze steeds duurder naarmate ze verder getransporteerd worden richting Lusaka. Het is dus voordeliger om ze richting Livingstone te gaan kopen, Choma bijvoorbeeld. Alex heeft ook lucht gekregen van John’s plannen en biedt aan om met de Toyota de platen in Monze te gaan kopen, woensdag gaan ze toch naar Monze. Alex zegt weer dat de prijzen niet zoveel verschillen om de extra benzinekosten te dekken als ze verderop worden gekocht. Klinkt ook aannemelijk. John staat er bij maar zegt niets en ik weet het niet, twijfel nog steeds aan de ‘goede bedoelingen’ van Alex. Zo weet ik via Gisera en John ook dat de bakstenen die ik via Alex kocht eigenlijk twee keer te duur zijn. Waarom gaat hier geen Gamma krantje rond? Aangezien John geen commentaar levert drukt Alex zijn plan door. De volgende dag vertelt John me dat hij toch liever naar Choma gaat omdat hij er zeker van is dat ze daar veel goedkoper zijn en van betere kwaliteit. Bovendien, zo voegt hij toe, gaat Alex ze in Monze van zijn vrienden kopen en zal hij er dus zelf ook beter van worden. Waarom zei hij dat dan niet eerder? Het is wederom duidelijk dat Alex een machtspositie heeft en dat John hem beter niet openlijk tegen kan spreken. John zegt dat er een pick-up van het college op donderdag naar Choma rijdt om houtskool te gaan kopen en dat ze dan en passant de golfplaten zouden kunnen meenemen. Het is dus aan mij om Mr. Makala, een docent die in de ‘Transport Commissie’ zit, te vragen of dit ok is. Alles moet via de goede kanalen tenslotte en met de nodige diplomatie. John staat als klusjesman te laag in de rangorde van het college om dit te doen. Afijn, met Mr. Makala, tenslotte ook wiskunde docent, heb ik goed contact en hij zal informeren bij de chauffeur of die van mening is dat er ruimte is voor de platen als de wagen vol zit met houtskool. Ook moet ik Alex nog op diplomatieke wijze vertellen dat zijn plan is komen te vervallen. Wat een gedoe. Maar John helpt mij enorm met de hut en doet dit gratis dus ik wil hem graag helpen, er zijn niet zoveel 35

mensen hier die ik zo vertrouw als hem. Ik spreek met hem af dat ik de K350.000 voorschiet en dat hij die in drie maanden terugbetaalt. Hij gaf me eerder al K50.000 als aanbetaling. Overigens is er gisteren van mij een kookpan gestolen die John gebruikte om de muur mee te besprenkelen tijdens het pleisteren. Hij liet de pan buiten staan en een uur later kan ik hem nergens meer vinden. Pan weg. Vandaag informeerde John in Tonga bij de buren of een van hun kinderen de pan misschien heeft meegenomen. Maar er komt geen pan boven water. John verdenkt direct de man van Gisera en vertelt dat er slechte verhalen over hem rond gaan, ontslagen bij de zusters enzo. Jaja, ik weet het maar ik ken ook de andere kant van het verhaal. Bovendien weet ik 99% zeker dat Gisera direct de pan zou komen terugbrengen wanneer ze hem thuis zou vinden. De man van Gisera (hoe heet die vent eigenlijk?) komt en als ik hem naar de pan vraag beschuldigt hij vervolgens weer mijn achterburen, zijn eigen buren nota bene. Fraai. Hij weet te vertellen dat deze mensen ook ooit een bord hebben gestolen van de vorige bewoners van mijn huis. Dit zijn mensen die me af en toe bananen komen brengen, zouden zij een pan achterhouden? Vermoeiend allemaal. Als ik weer alleen ben met John zegt hij nog steeds Gisera’s man te verdenken en hij denkt dat de pan morgen wel plotseling zal opduiken. Nou ja, ik geloof het allemaal wel, ik koop wel een nieuwe. Maar waar? ‘Savonds kom ik er bij het koken achter dat ik de pan toch wel mis; ook omdat ik er het deeg voor het brood in kneedde, de ovegebleven andere pan is hiervoor te klein.

Vrijdag 25 april 2003 Ik ga met de roltrap omhoog door een glazen constructie met stalen bogen, volgens mij ben ik op een vliegveld. De dame die met de roltrap omlaag komt draagt handbagage en heeft de typische zelfvoldane glimlach die uitstraalt dat ze haar weg blind weet te vinden op elk willekeurig kruispunt van internationaal vliegverkeer. Ik ben volgens mij net geland alhoewel ik slechts een vage notie van een vliegtuig in mijn geheugen terugvind. Maar dat maakt allemaal niet uit, het is toch al gebeurd dus waarom zou ik me er druk over maken? Resoluut vervolg ik mijn weg. Maar waar ga ik eigenlijk heen? Blijkbaar naar een kantoor want opeens zit ik in pak op een bureau met een nonchalant opgetrokken been alsof ik me thuis voel. Ben ik hier vaker geweest? Het lijkt een vertrouwde omgeving. Aan een ander bureau zit iemand te telefoneren. Het gaat over een belangrijke lunchafspraak waar iemand naar toe moet maar er is niemand beschikbaar. Hij kijkt mij lachend aan en ik knik begripvol en toegeeflijk: ik ga er wel heen. Ik herken de telefonerende persoon niet maar dat hou ik maar voor me want hij kent mij schijnbaar vrij goed. Laat ik het spel maar meespelen. In ieder geval krijg ik een tevreden gevoel ondanks de onwerkelijke situatie: het lijkt erop dat er zojuist een goed betaalde functie bij een evenementenbureau in mijn schoot geworpen is. Ik weet niet waarom ik dat denk maar het is een prettige gedachte dus houd ik die maar vast. Ik zoef met een gelukzalige grijns naar huis in een snelle auto en kijk af en toe met genoegen naar alle oplichtende functies die het dashboard biedt. Dan lig ik op bed en als ik opzij kijk ligt Sabine naast me. We liggen buiten want ik voel de regen op mijn gezicht. Maar het is warm en de regendruppels zijn verfrissend. Net als ik haar wil vragen waarom het bed eigenlijk buiten staat betrekt de lucht en ik moet gaan. Met mijn koffer sta ik weer op dezelfde roltrap, ik herken de dame die ditmaal omhoog gaat en vriendelijk knikken we naar elkaar. Er is een dringende reden waarom ik moet gaan maar ik kan er even niet meer op komen. Terwijl ik afdaal in de catacomben van het vliegveld probeer ik het me vruchteloos te herinneren waardoor ik een verontrustend en bedrukt gevoel krijg. Ik word wakker en het duurt even voor ik de met Lariam doordrenkte droom kwijt ben. Ik vraag me nog steeds af waar ik ben maar het komt snel terug. Ik lig in het kantoortje van het schoolhoofd van Hanjalika Basic op een kampeerbed. De ruggen van door termieten aangevreten boeken kijken me geduldig aan evenals de in de hoek opgestapelde cementzakken. Wat een overgang: weg goedbetaalde baan, weg snelle auto, weg Sabine. Terug op aarde en wel in het donkerste Afrika dat ik tot nu toe gezien heb. Stijf van het oncomfortabele kampeerbed sta ik op en ik probeer mijn gedachten te ordenen. Ik ben al drie dagen samen met negen andere docenten op reis door het Mazabuka district om scholen te bezoeken en onze studenten die stage lopen te beoordelen. De avond ervoor ben ik in het donker aangekomen bij Hanjalika en zijn de anderen doorgereden naar verder gelegen scholen. (Ik heb moeite om niet steeds Banja Luka te zeggen maar dat is een andere tijdzone, andere wereld zelfs). Het schoolhoofd, Mr. Hamonga, heeft me vriendelijk opgevangen en regelt zelfs elektrisch licht in zijn kantoor. Er staat een accu die opgeladen wordt met behulp van zonnepanelen en hij schroeft een paar vonkende draadjes vast terwijl ik hem bijlicht met een kaars. Toch heb ik liever een kaars merk ik al snel want elektrisch licht trekt de aandacht van menig photofiel insect aan, in een ruime straal rond het gebouw. Tegen de tijd dat ik alleen ben spendeer ik nogal wat tijd aan het met een veger doodslaan van een soort vliegende maden die evolutionair nog wat bijgeschaafd moeten worden. Hun dikke, kronkelende achterlijven zijn veel te zwaar voor de vleugels en na wat ongecontroleerde vliegbewegingen vallen ze uitgeput terug ter aarde waar ze volgens mij ook thuishoren. Ze lijken voornamelijk een, overigens zeer succesvolle, poging te doen om tegen zoveel mogelijk objecten aan te vliegen, waaronder mij. Dit kan de Schepper toch nooit bedoeld hebben dus verlos ik ze hulpvaardig uit hun lijden. De provisorisch gesmeerde 36

boterhammen met gekookte eieren, die ook alweer een paar dagen hebben liggen zweten, smaken toch minder na deze barmhartige genocide. Twee studenten die op Hanjalika lesgeven, Gloria en Richard, komen daarna nog even hun map met lesplannen en dergelijke afgeven, de derde studente lijdt aan malaria en ligt ziek op bed. Gelukkig heeft het schoolhoofd wat medicijnen voor haar want de verpleegster van de nabijgelegen kliniek is een paar maanden gelegen overleden en de kliniek is nu dus, in afwachting van een nieuwe zuster, buiten gebruik. Ik neem voor ik ga slapen ook mijn eigen anti-diarree pilletje die ik van onze plaatselijke verpleegster Mrs. Masoewa kreeg. Zij suggereerde dat ik misschien maar eens een anti-worm kuur moest doen als ik al twee weken last had. De nacht voor ik vertrok moest ik er twee keer uit om naar de wc te gaan en ik had geen zin om dit ook te moeten doen op een school. In het pikkedonker met hoge nood driehonderd meter lopen naar een klein wc gebouwtje waarvan je maar af moet vragen hoe die eruit ziet is ongetwijfeld een bijzondere ervaring maar eentje die ik toch liever als gedachte-experiment uitvoer. Overigens bleken alle wc’s op de scholen waar ik was vrij schone hurktoiletten. Bij de laatste school bevond ik mij weliswaar in het gezelschap van een vijftigtal dikke vliegen maar hoe meer zielen… Het is inmiddels al bijna zeven uur dus ik kleed me aan en stap enigszins suf naar de pomp om m’n tanden te poetsen terwijl ik word aangestaard door enkele tientallen verbaasde kinderen. ‘Mwaboku buti’, ‘kumuli’, ‘dwamba’, ‘muli buti’: niet groeten staat onder Tonga’s gelijk aan een belediging dus ik ben blij dat ik al een redelijk arsenaal beheers om het voor mezelf een beetje gevarieerd te houden. De kinderen lachen hun stralend witte tanden bloot, wat een rare blanke man die daar ineens voor hun neus staat en ook nog in hun eigen taal groet. Ik heb een paar uur de tijd om de lesplannen, werkschema’s en weekprogramma’s van de studenten te bekijken omdat ze pas om half elf beginnen met lesgeven. Ze beginnen zo laat omdat sommige kinderen in hun klas tien kilometer moeten lopen voor ze op school zijn. Mr. Malambo is onze teamleider ditmaal maar hij zal de eerste zijn die volmondig toegeeft dat hij hiervoor niet de geschiktste persoon is. Als teamleider hoef je eigenlijk niet veel meer te doen dan de meest geschikte route langs alle scholen uit te stippelen en de docenten te verdelen over de locaties. Dit is al eerder in een korte samenkomst op het college gebeurd en staat dus al op papier. Maar al snel nadat we vertrokken wordt duidelijk dat de meeste docenten nog een tweede agenda hebben. Het begint eigenlijk al bij Mr. Malambo zelf die op de eerste dag 132 eieren koopt. Honderd-twee-en-dertig! Die eieren kunnen natuurlijk niet boven op de jeep en hoewel die al vol zit met tien personen plus chauffeur gaan de eieren in een koffer van Mr. Milola en iedereen schuift nog een stukje op. Het wordt al spoedig een moeder-kind reünie want ook populair zijn de kippen die voor een euro op het platteland verkocht worden. Er worden dus een paar kippen met vastgebonden poten tussen de kampeerbedden onder de banken geschoven. Mr. Phiri besluit een kalkoen mee te nemen. Mr. Mojo en Mr. Malambo zijn drinkebroers die bij elke stop wel een kroeg weten te vinden en vaak wachten we op ze terwijl ze hun maïs bier nuttigen. Telkens als we bij een school worden afgezet is het maar de vraag hoe laat we weer opgepikt worden en vaak moet ik uren wachten voordat de jeep weer opdaagt. Dit geldt ook voor andere docenten en af en toe dreigt de stemming om te slaan als het erop lijkt dat we gewoon hebben zitten wachten tot ze hun bier op hadden. Of omdat iemand nog even naar de bank in Mazabuka wilde rijden of een familielid wilde begroeten ofzo. Maar over het algemeen hangt er een hilarische en uitgelaten sfeer en lijkt het wel een schooluitje. Daarnaast zijn de docenten vaak op een of andere manier familie of bekenden van leraren op de scholen en er worden dus ook de nodige hoeveelheden maïskolven, maïspoeder, suikerriet, bonen en pompoenen in flinke zakken meegegeven en boven op de jeep gebonden. Op de terugweg is de jeep afgeladen vol met (levende) etenswaren en lijken we wel een voedseltransport. De vijf kilo rijst, twee broden en tien eieren die ik voor mezelf meeneem steken schamel af tegen de rest. Op de eerste dag word ik alleen afgezet bij Sikalozia Basic waar vier studenten geplaatst zijn. Het is een basisschool ten oosten van Mazabuka, op drie kilometer van de hoofdweg gelegen naast een aantal grote boerderijen (meer dan vijftig koeien). De twee vrouwelijke studenten, Sarah en Maria, ontvangen me zeer hartelijk en ze bereiden de aardappelen, tomaten en aubergines die ik heb meegebracht. We eten samen in het kleine kamertje waarin ze samen slapen. Er is nog een kamertje waarin twee zogenaamd ongetrainde leraren wonen; twee jonge en overigens bloedmooie, maar dit terzijde, vrouwen. Na de gebruikelijke uitwisselingen vertellen Sarah en Maria dat er een probleem is met de huisvesting. Er is een nieuwe leraar gekomen met zijn gezin en die zullen het huis gaan betrekken waarin de vier vrouwen nu wonen. Bij de school is verder geen vrijstaand huis en twee vrouwen zullen in een compound moeten gaan wonen die op een half uur lopen afstand ligt. Hier verblijven de twee mannelijke studenten die ik pas de volgende ochtend zal ontmoeten. Blijkbaar is de accommodatie daar niet bepaald florissant wat ik de volgende dag inderdaad ervaar als ik er na de observaties heen loop. De twee studenten, Mike en Frederick, wonen in een schamel gebouwtje waar geen wc of badruimte is. De enige wc is een openbaar toilet waar de hele compound gebruik van maakt en waarvan de put vol is. De compound krijgt slechts eenmaal daags water en dit is vaak op een moment dat de jongens nog aan het lesgeven zijn. Hun deur hangt los in de post en er zitten 37

vlooien en ander ongedierte. Het enige meubilair bestaat uit twee verroeste en ingedeukte schoolbankjes die enkel geschikt zijn voor kleine kinderen. Ze slapen samen op een dun schuimrubberen matrasje in een donker kamertje. Toch zijn deze jongens in staat om elke dag keurig in pak op school te verschijnen wat een hele prestatie is. De schoolleiding heeft vijf weken geleden al beloofd om de zaak op te knappen maar er is nog niets gebeurd. Volgens onze standaard zou dit krot direct onbewoonbaar verklaard worden en elke Nederlandse student zou direct zijn rug omkeren. Toen ik de jongens eerder die dag vroeg hoe hun accommodatie was zeiden ze nota bene na enige stilte ‘oh, it’s just ok’. Niet klagen en onderdanig zijn, het is er zo enorm ingeramd.

Zaterdag 26 april 2003 Net als ik samen met Maria en Sarah kom teruggelopen van de compound arriveert de ZATEC jeep met een aantal docenten. We bespreken de huisvestingssituatie met de mentor van de studenten in het inmiddels schemerende kantoor. Deze man heeft gedurende de dag op mij een nogal achterbakse indruk gemaakt en alhoewel hij belooft dat Maria en Sarah in het kantoor gehuisvest zullen worden en dat de woning van de jongens opgeknapt wordt heb ik er niet veel vertrouwen in. Ik neem me voor om binnenkort langs te rijden als ik toch op weg ben naar Lusaka. Die nacht slaap ik in Mazabuka in een ranzig hotelletje. Mazabuka is een rustig stadje dat vooral gegroeid is vanwege de uitgestrekte suikerrietplantages die er omheen liggen. Een groot bord verwelkomt de bezoeker: ‘Another four kilometers and you’ll be in the sweetest place in the nation’. De plantages voorzien heel Zambia van suiker en het zou me zelfs niet verbazen als je ‘Produced in Mazabuka’ aantreft op in Nederland geïmporteerde rietsuiker. Dankzij de aantrekkende bedrijvigheid van de National Zambia Sugar Company kun je in Mazabuka boodschappen doen bij Shoprite en tanken bij Total of BP. Het hotel, dat volgens mij ook wat nevenactiviteiten kent in de prostitutionele sfeer, kost me 6 euro en op de badkamer na is het redelijk schoon. Op de kamer staat zelfs een klein zwart-wit tv’tje en toevallig wordt die avond live Europees voetbal uitgezonden. Met een biertje en een reep Cadbury’s (rozijnen en rum smaak) kijk ik naar Barcelona-Juventus. Daar heb ik geluk bij (alhoewel de volgende dag Real Madrid-Manchester United zou worden gespeeld maar je kan niet alles hebben). Op de twee kanalen die Zambia heeft worden vrijwel continue lachwekkend slechte, in Zuid-Afrika opgenomen soaps uitgezonden. Net voordat het voetbal begint komt nota bene bij de aftiteling van zo’n draak, ik verslik me bijna in een rozijn, het logo van Endemol in beeld. Hollands glorie? Niet bij het voetballen daarna in ieder geval en terwijl ‘onze jongens’ bij Barcelona er weer eens niks van bakken verwijder ik een tiental snuitkevers die zich nogal thuis lijken te voelen in de rijst die ik in een potje heb meegenomen. Gedurende de dag dat ik op Hanjalika Basic ben praat ik wat met Mr. Hamonga, het schoolhoofd. Als ik naar zijn familie vraag vertelt hij onder andere dat hij vier kinderen bij zijn twee vrouwen heeft maar daarnaast nog acht buitenechtelijke nakomelingen. “Ach, indertijd was het allemaal wel spannend en zo maar het is nu toch wel een last” zo verzucht hij. Hij onderhoudt ze tenslotte nog steeds. Verder informeert hij of ik iemand weet die zijn motor zou willen kopen. Voor geïnteresseerden: hij vraagt er vier runderen voor. Als ik na vier dagen weet terugben in Chikuni heb ik het gevoel dat ik thuiskom. Elektriciteit, stromend water, een warm bad, koelkast en vriezer, het komt allemaal als bijzonder luxe over en dat is het ook vergeleken met de omstandigheden waaronder de meeste mensen hier leven. Maar na twee dagen irriteer ik me alweer aan de steeds frequenter wordende stroomstoringen… Het Paasweekend bracht ik in Lochnivar National Park door en met de nodige proviand leg ik de afstand die ik twee weken daarvoor al gereden had nogmaals af. In het park bezoek ik het huis van de ranger en hij bevestigt wederom dat ik voor 10 US in een tent bij de lagune kan slapen. Maar hij verwachtte eigenlijk dat ik in een chalet bij de ingang van het park zou slapen dus hij heeft de manager van het tentenkamp niet op de hoogte gesteld van mijn komst. Maar hij denkt niet dat het een probleem zal zijn als ik er op de bonnefooi heenrijd; het is nog zo’n zeventien kilometer door het park naar de lagune. Deze tenten zijn eigendom van ‘Star of Africa’, een commerciële Zimbabwaanse organisatie die voor een luttel bedrag een vergunning hebben om het tentenkamp in het park op te zetten. Er zijn werkers aanwezig die het kamp aan het opbouwen zijn voor het komende droge seizoen. In de regentijd komen er bijna geen bezoekers en ze verwachten dus vanaf mei eigenlijk pas weer gasten. Ik begrijp later dat het droge seizoen veel geschikter is om wild te zien aangezien de enige drinkplaats voor de dieren dan bij de lagune is. Nu zitten de paar honderd gnoes, buffels en zebra’s nog verspreid over de 400 vierkante kilometer van het park. De ranger schrijft een briefje voor de manager waarin hij hem verzoekt mij onderdak te geven. Ik neem afscheid, “Call the national guard if I don’t return within two days”, en rijd het park verder in. Het eerste stuk gaat door het bos en al snel steken er twee forse bavianen de weg over. Als ik stop zie ik twintig apenkoppen boven het gras uitsteken. Leuk. Na het bos kom ik op de zogenaamde Kafue Plains, een graslandschap dat er zo typisch Afrikaans uitziet dat ik me afvraag wat ik eerder zal spotten: een zebra of David Attenborough. Het is een 38

fantastische rit met een, laten we zeggen, uitdagend wegdek, ha. Hier en daar grazen wat groepen Kafue Lweche, soort antiloop, in de verte en regelmatig vliegen er fraai gekleurde vogels voor me uit (koolmezen?). Dan is daar de lagune ineens en het tentenkamp duikt op, verscholen tussen de bosschage aan de rand van het meer. Ik geloof mijn eigen ogen niet. De slaaptenten zijn bijna tweemaal zo groot als mijn huis en er staat een nog grotere halfopen tent met allerlei Victoriaanse bankstellen, tafels, lampen (een generator zorgt in het seizoen voor stroom, nu dus nog niet). Als ik een tent van binnen bekijk, lijkt het me zeer onwaarschijnlijk dat deze voor 10 US per nacht gaan: luxe badkuip en wastafels, aparte wc ruimte, sofa’s, dure bedden en schrijftafel. Alles in koloniale stijl, goed verzorgd en vrij nieuw. Helaas is de manager niet aanwezig en de werkers die er wel zijn zeggen dat hij later in de avond uit Monze zal komen. Zij weten niet hoeveel de tenten per nacht kosten en mogen mij eigenlijk ook niet zonder medeweten van de manager toestemming geven om er te slapen. Maar de zon begint al te zakken, ik kan nergens anders meer heen dus ik wacht zijn komst maar gewoon af. Het wachten is echter zeker niet onaangenaam: ik drink, schommelend in een fraaie smeedijzeren stoel die aan een grote boom hangt, een glaasje wodkalime met uitzicht op de lagune. Allerlei watervogels vliegen over en er lopen hier en daar wat antilopen aan de oever. This is the stuff that picture books are made out of. De werkers laten me gebruik maken van het houtvuur dat ze in hun open keuken gebruiken en ik kook wat aardappelen, maak een blikje asperges (!) warm en bak de worstjes die ik bij me heb. Er komen een paar mannen met AK-47’s bijzitten die vertellen over hun werk als parkwachters. Ze hebben die dag zo’n 40 kilometer door de vlakte gelopen, op zoek naar stropers. Het is zwaar werk: los van doornenstruiken en slangen moeten ze erg alert zijn op de stropers want die zijn niet te beroerd om behalve wild ook een ranger neer te schieten. Het is een kwestie van ervoor zorgen dat je de ander ziet voordat hij jou in het vizier krijgt. Dit wordt me later ook nog eens door de andere partij duidelijk gemaakt: Mr. Mojo, mijn collega, vertelt me tijdens onze Mazabuka trip dat hij de nacht ervoor met het schoolhoofd is gaan jagen en dat ze een impala hebben geschoten. Als ik vraag of hij niet bang is om gearresteerd te worden door de parkwachters zegt hij zonder blikken of blozen dat hij die simpelweg een nekschot geeft. Over dubbele agenda’s gesproken! Het is al donker en de manager is er nog niet. Ik zit met de rangers bij het vuur en de werkers lachen als ik suggereer dat ik anders wel buiten slaap. Ze laten me alvast mijn spullen in een tent zetten en stellen voor dat ik toch maar in een tent slaap. Ik kan de volgende dag dan wel de prijs bespreken met de manager. Als ik later voor de tent zit en de sterrenhemel en de geluiden van de vogels in me opneem, hoor ik een auto arriveren. Ik loop er naar toe en maak kennis met Petrus, een Zimbabwaanse jongeman die voor twee jaar de dagelijkse leiding van het kamp heeft. Ik laat hem de brief van de ranger lezen en hij zegt dat hij de ranger wel respecteert maar dat hij ook zijn baas moet respecteren. Hij kan nog geen prijs noemen en zal de volgende dag eerst radiocontact moeten maken met zijn baas in Zimbabwe. “Geniet eerst maar van je nachtrust en dan praten we morgen wel verder”. De volgende ochtend komt hij naar me toe. Omdat het nog buiten het seizoen is en ik slechts een locale prijs hoef te betalen zegt hij dat zijn baas heeft doorgegeven dat de prijs 45 US per nacht is. Oeps, daar was ik al bang voor: dat heb ik helemaal niet bij me. Maar hij wuift met zijn hand en zegt me dat ik me geen zorgen hoef te maken over vannacht, dat was gratis omdat ik geen keus had. Opgelucht bedank ik hem. Maar wat is dan de normale prijs voor buitenlandse toeristen? “350 US dollar per persoon per nacht”, zegt hij zacht. Wat? Driehonderdvijftig Amerikaanse dollars per persoon per nacht? Inderdaad. In het hoogseizoen zijn ze desondanks elke dag volgeboekt. De toeristen vliegen vanuit Zimbabwe of Zuid-Afrika met een klein vliegtuigje naar het park, bij de ingang is een landingsbaan, en blijven een paar dagen. Ongelooflijk. “Maar”, zegt Petrus vergoeielijkend, “het eten is dan ook bij de prijs inbegrepen”. En dan maar hopen dat je ook daadwerkelijk wat wild ziet want in de loop van de ochtend rijd ik langs de oevers van de lagune naar de zogenaamde ‘Hippo Corner’ maar behalve ibissen en pelikanen (en nog meer overig naamloos gevogelte) zijn de nijlpaarden in geen velden of wegen te bekennen. Niet dat er wegen zijn trouwens. Voor alle volledigheid: ze zaten ook niet in het water. In ieder geval kan ik de komende nacht dus niet meer bij de lagune overnachten dus ik vertrek naar een van de drie chalets die door de Zambian Wildlife Association, ZAWA, gerund worden. Iets minder luxe maar voor 2 euro per nacht toch wat meer in de buurt van mijn budget. Eigenlijk komt dit zelfs wel goed uit want de chalets liggen in de buurt van de ingang dus breek ik de terugreis een beetje op. Het is toch vermoeiend rijden over deze paden met los zand, stenen, diepe voren en kuilen. Tevens zijn er wat bronnen met heet geiserwater aan die kant van het park dus die kan ik dan de laatste dag nog bekijken voordat ik weer terugrijd. Deze chalets zijn eigenlijk zelfs charmanter dan de tenten, althans van buiten. Van binnen zijn ze leeg en bewoond door dikke hagedissen die in het met riet bedekte dak ritselen. Er staat enkel een kaal bed maar de man die verantwoordelijk is voor de chalets komt met gras gevulde 39

matrassen aanlopen. Ik vraag of hij brandhout heeft en zijn twee kinderen hakken een oude boom voor me om. Bedankt, dat lijkt me wel voldoende. Ik stook een flink vuur, in mijn fantasie tegen de leeuwen maar die zitten hier helemaal niet, nadat ik rijst gekookt heb en wat tomaten en uien heb gebakken. Ik blijf op tot het einde van het hout of was het nou het einde van de wodka? Volgens Michael, de jongen van het postkantoor in Chisekesi, waren er gisteren twee brieven voor me maar ze zijn al opgehaald door iemand van het college. Uit zijn beschrijving begrijp ik dat ze van Werner komen die eerder al films op cd-rom toezond: Michael zei namelijk dat er zoiets als ‘teaching materials’ op de envelop stond, ha, en dat er iets ronds inzat. Werner had dit de vorige keer ook op de envelop geschreven. Onze post wordt tegenwoordig, nadat het in Chisekesi is opgehaald, in postvakjes gedaan die zich in de staffroom in het gerenoveerde administratiegebouw bevinden. Maar het is zaterdag, de staffroom is gesloten, dus ik kan er jammer genoeg nog even niet bij. Ik had wel zin in een Saturday Night Movie. Als ik van het college kom en langs Alex loop (mijn motor lekt olie dus ik wil hem vragen om er naar te kijken) raak ik aan de praat met zijn buurjongen, de jongere broer van Mrs. Chepeta. Dit is een vlotte jongen die opgegroeid is in Lusaka en een opleiding als mechanicien heeft gevolgd. Op het moment heeft hij geen baan en ik vraag hem wat hij van plan is te gaan doen. Hij heeft wel een aantal ideeën om geld te verdienen maar niet het startkapitaal. We beginnen wat te bomen over kippen en vissen. En te rekenen. Het kost ongeveer 200 euro om een ren te bouwen die groot genoeg is voor 500 kippen. Dan nog eens 100 euro voor de kuikens plus onkosten voor kippenvoer. De kippen zijn na een week of 6 te verkopen voor 3 euro per stuk aan de Shoprite in Mazabuka. Winst op basis van dit simpele verhaal een goeie 1000 euro. En dat elke 6 weken. Of anders vissen: in Lusaka is vis erg duur aangezien daar geen rivieren in de buurt zijn. Bij de rivier hier niet ver vandaan is de vis spotgoedkoop. Het enige wat we hoeven te doen is de vissers vragen om een flinke hoeveelheid vis te vangen, een auto te huren, de vis in ijsblokken te vervoeren naar Lusaka en de hele partij in Lusaka bij de visafslag door te verkopen. Met wat natte-vinger-gereken komen we hier op een winstmarge van 400%. Ik investeer en hij krijgt een percentage, nog nader te bepalen uiteraard. Ik ben gematigd enthousiast en wil eerst wel eens weten waarom andere mensen dit dan niet doen. Zo groot zijn de investeringskosten tenslotte ook weer niet en de winstmarges klinken te goed om waar te zijn. Maar waarom niet? Zelfs als de marge de helft is van wat we nu inschatten is het aanzienlijk beter dan aandelen kopen, ha. Hij belooft een fatsoenlijke begroting op papier te zetten en rond te vragen naar mogelijkheden en eventuele haken en ogen. Ben benieuwd. Een ander project waar ik me in wil verdiepen zijn zogenaamde ‘parabola cookers’. Deze redelijk simpel te bouwen ‘zonneschilden’ zijn gebaseerd op de reeds eeuwenlang bekende eigenschap van paraboloïden die evenwijdige invallende straling in een focuspunt reflecteren. Naar verluidt gebruikte Archimedes deze gigantische spiegels om Romeinse schepen mee in brand te steken voordat ze aan land konden komen (alhoewel boze tongen beweren dat dit slechts een legende is). Tegenwoordig wordt het voornamelijk in satellietschotels toegepast. Als het zonlicht van een schild van een meter of twee doorsnee gebundeld wordt, is het in staat om tien liter water aan de kook te brengen. Dit zou ook hier voor de mensen op het platteland een enorme uitkomst betekenen zo bevestigd ook John als ik hem het plan voorleg. Toen ik afscheid nam van het Meridiaan College in Amersfoort attendeerde een docent Techniek me op een Duitse organisatie die kleine fabriekjes opgezet heeft in een zestal Afrikaanse landen. Met oud ijzer worden deze 'zonnekokers' in elkaar gezet. Deze organisatie is nog niet actief in Zambia. Ik wil dus met ze in contact komen om te kijken of we hier in Monze niet een fabriekje kunnen opzetten. Het lijkt me een fantastisch project ook omdat ik het fascinerend vind dat een puur wiskundige eigenschap zo simpel en praktisch toepasbaar is. Het lijkt me sowieso leuk om alvast een demonstratiemodel op schaal te bouwen waar ik een kopje thee mee kan zetten! John was namelijk wel enthousiast over een koker waar je geen brandstof voor nodig hebt maar kon moeilijk volgen hoe (en of) het werkt. Helaas weet ik de naam van deze organisatie niet meer evenals de naam van de docent. Maar ik zag ook bij De Kleine Aarde in Boxtel een model staan dus misschien is dat nog een aanknopingspunt. Daar kom ik met een beetje internetten wel achter als ik volgende week naar Lusaka ga. Want het is vakantie! Ik kreeg een uitnodiging van de Nederlandse Ambassade om volgende week op koninginnedag naar een receptie en aansluitend feestje bij Marco en Gifty Gerritsen te gaan. Deze moeten wel ruim wonen als alle residerende Nederlanders in Zambia uitgenodigd zijn. Hoeveel zouden dat er zijn? In ieder geval weet ik uit betrouwbare bron dat er Hollandse kaas wordt overgevlogen. Reden genoeg om te gaan. De dag erna ga ik naar Siavonga bij Lake Kariba voor een paar dagen. Dan weer terug naar Lusaka waar VSO een driedaagse workshop heeft georganiseerd. Als afsluiter wil ik nog een kleine week naar Livingstone gaan omdat de Victoria Falls net na het regenseizoen op hun mooist schijnen te zijn. Na het regenseizoen volgt het zogenaamde koude seizoen en ik merk inderdaad dat ik het ‘snachts aardig koud krijg onder een laken. Ik moet echt een deken gaan kopen binnenkort.

40

Ik heb John al een week niet gezien nadat ik hem het geld voor de golfplaten heb gegeven (zie maandag 14 april, dagboek 11), voornamelijk omdat ik nauwelijks in Chikuni ben geweest. Uiteindelijk bleek het mogelijk voor John om met de pick-up van het college mee te rijden naar Choma maar ik spreek diezelfde avond met de chauffeur en, rampspoed, de pick-up kreeg problemen onderweg en ze hebben Choma nooit bereikt. Ondanks alle geregel heeft John z’n platen dus niet kunnen kopen en volgens de chauffeur zou John ze alsnog in Monze gaan halen. Dit zou dan met de pick-up van Alex gebeurd moeten zijn maar ik heb beiden dus nadien niet meer gesproken. Mmm, ben benieuwd wat er ondertussen allemaal plaatsgevonden heeft. De man van Gisera is vorige week vertrokken naar Lusaka nadat hij bericht kreeg dat hij verwacht werd bij zijn nieuwe werkgever. Gisera woont nog steeds in het huis omdat er nog geen nieuwe nachtwaker gevonden is (maandag 31 maart, dagboek 8).

Maandag 28 april 2003 Ik sta vroeg op omdat Gisera mijn kleren komt wassen. Ook heeft ze gisteren de motortassen gerepareerd die ik bij het huis van Miriam vond. Deze tassen lagen al zes maanden in de garage en ik gebruikte ze voor de trip naar Lochnivar. Ze bleken erg handig maar helaas bleek al op de heenweg dat de naden doorgesleten waren en ik red het slechts terug naar Chikuni door provisorisch een touw door het leer heen te prikken. Het is Gisera gelukt om, met het materiaal waarvan de zakken met hulpvoedsel van het WFP gemaakt zijn, de tassen weer aan elkaar te rijgen zodat ik ze over het zadel kan hangen. De tassen zijn van, hoe stoer, het merk ‘Easy Rider’ maar ik moet toch meer aan Clint Eastwood denken dan aan Jack Nicholson wanneer ik ze over het zadel werp. Als Gisera aan de was begint loop ik naar het college, onder andere om de verwachtte post op te halen. Bij het administratiekantoor tref ik een aantal docenten waaronder Alex die ik al een week of twee niet meer gezien heb. Hij groet vriendelijk en belooft later op de dag naar mijn lekkende motor te komen kijken. Mr. Mwanamope komt naar me toe en vermeld dat hij ook naar de VSO workshop in Lusaka gaat. Hij is het hoofd van de wiskundesectie en een prima vent maar zo saai en ‘wetenschappelijk’ als wat. De enige gesprekken die ik met hem kan voeren gaan over landbouw, veeteelt of erosie: So, Derrick, I think you grow sugarbeet instead of sugarcane?”. En ik ontmoet John. Hij ziet er gelukkig uit en verteld dat hij inderdaad de ijzeren golfplaten in Monze is gaan kopen: 9 stuks van 90x350 cm. Dus hij kan een huis(je) van pak ‘m beet 8 bij 3 meter neerzetten. Het moet ook niet groter worden volgens hem, ‘I don’t think it is good for us Africans’, omdat anders de buren maar jaloers worden. Om het te kunnen bouwen vraagt hij twee maanden doorbetaald verlof aan, eerst gaat hij de bakstenen bakken. Daarnaast is hem nog een klusje aangeboden, het repareren van een dak van een nabijgelegen school, dus hij vermoedt dat hij binnen twee maanden zijn schuld aan mij kan afbetalen. We schudden handen en lachen. ‘Mulembe kabotu’: ik wens je succes! ‘Nda lumba’: ik dank je! Ik vind maar liefst 7 brieven voor me, topscore, en oogst jaloerse blikken van andere docenten! Twee van Werner, waaronder maar liefst 15 cd’s met films (‘teaching materials’ inderdaad), en verder brieven van mijn moeder, mijn zus Nancy (met kranten), Daniel, Clare en een geboortekaartje van Patricia! Niet dat Patricia wedergeboren is maar ze is op 1 april 2003 de trotse moeder van Romy geworden! Mijn felicitaties, ook aan Beaud. Verder iedereen bedankt voor de post (ook voor eerder verschenen post, Frank), het is zo prettig om te ontvangen! Die middag kijk ik samen met drie buurjongens op de laptop naar de animatie ‘Chicken Run’ en ze vinden het fantastisch. Op z’n minst bereik ik ermee dat ze de tuin water geven tijdens mijn afwezigheid. Ik heb een top van een suikerrietstengel in de grond gestoken en met een dagelijkse scheut water zal deze weer uitschieten volgens deze jongens. Ook de avocado’s moeten dagelijks gewaterd worden. Eigenlijk moet alles dagelijks gewaterd worden als ik er zo over nadenk. Het is nog even wennen aan het idee dat het vanaf nu tot aan minstens december niet meer zal regenen. Raar concept als je uit een nat land komt. Gisteren ben ik met Mr. Milimo naar het hart van de Gwembe vallei gereden. Gwembe is het gebied dat zwaar getroffen is door de orkaan Jaffid en waar ik eerder al over vertelde. Dit is een trip van goed 120 km heen en terug en ik zit het grootste gedeelte van de reis achter in z’n pick-up. Omdat de weg fenomenaal slecht is en de pick-up niet bijster comfortabel heb ik zelfs vandaag nog moeite om op m’n billen te zitten. Dat wordt nog wat als ik morgen naar Lusaka rijd. Maar het was de moeite alleen al vanwege het schitterende, droge en rotsachtige heuvellandschap. Het deed me regelmatig aan Griekenland denken, om een idee te geven, alhoewel de lemen hutjes met rieten daken die verspreid in het landschap liggen toch verdacht Afrikaans oogden. Ook onze lunch had weinig weg van een lekkere souflaki. Ik eet een beetje kip met nshima. Of beter gezegd: ik eet nshima terwijl ik met weinig succes probeer wat flinters kippenvlees van een bot probeer te pulken. Maar dat mag de pret niet drukken. Mr. Milimo is altijd goed gezelschap, ik krijg vaak een omhelzing als hij me ziet, en hij fungeert vandaag als chauffeur voor wat 41

mensen die in Gwembe naar een meeting moeten. Terwijl de meeting gaande is rijdt hij me wat rond, regelen we lunch, lopen we over de markt en drinken we bij de rivier een paar flessen bier. Hij geeft leiding aan het nabij gelegen Chikuni Youth Project waar jonge boeren opgeleid worden; dit project wordt gesponsord door een Italiaanse kerkelijke organisatie. Zijn zoon, Innocent, zit bij mij in de klas en de dag ervoor had ik al kennisgemaakt met zijn aardige familie. Patricia: nogmaals gefeliciteerd met de bevalling van Romy en ook alvast met je verjaardag (alhoewel die allang voorbij is tegen de tijd dat je dit leest)!

Vrijdag 23 mei 2003 Ik ga nu serieus werk maken van de tuin. Niet in de laatste plaats aangemoedigd door de 84 ‘Science’ werkstukken die ik na moet kijken en die voornamelijk betrekking hebben op landbouw. Bovendien kijk ik nu al lang genoeg tegen een stoffig en braakliggend stuk grond aan. Ik heb uien, paprika, aubergine en tomatenzaad gekocht en omdat ik achter de hut een bloemenzee wil creëren ook het enige pakje bloemenzaad dat ik in Monze kon krijgen: Afrikaantjes. Natuurlijk. Toen ik uienzaad kocht moest ik lachen omdat mijn vader altijd Afrikaantjes plantte naast de uien in zijn groentetuin. ‘Tegen de vliegen’ meen ik dat hij indertijd zei (maar ik was een jaar of tien dus dat kan ik mis hebben). In ieder geval leek het me een nogal neokoloniale gedachte om Afrikanen te planten naast de uien. Nu bleek dat nota bene het enige zaad dat ik kon krijgen. Reusagtige blommemengsel van oranje, geel en goud. Uitstekende snyblomme asook vir beddings en agtergrond. Lank blommend. De meeste producten die ik hier kan krijgen komen uit Zuid-Afrika of worden daar ook verhandeld dus de opschriften zijn vaak in het Zuid-Afrikaans en dus goed leesbaar. Grappig is dat er, waarschijnlijk overgenomen uit Zuid-Afrika, ook in het Tonga een Nederlands woord voorkomt: kalkoen. Handig voor de kerst. Duitsland schenkt zes zwarte neushoorns aan Zambia voor een regeneratieproject in het wildpark North Luanga. Dat brengt het aantal geregistreerde neushoorns in Zambia op twaalf: in het kleine park Mosi-oa-Tunya in Livingstone lopen, hoe Escheriaans, zes witte neushoorns. Ik ben er in de vakantie geweest maar weer niets gespot. Nou ja, dan tel ik enkele tientallen antilopen, bavianen en twee giraffen niet mee. Moeilijker over het hoofd te zien zijn uiteraard de Victoria Falls op elf kilometer van Livingstone. Vooral vlak na het regenseizoen want dan valt er zo’n 10 miljoen liter water per seconde in de afgrond. Tienduizend kuub. Nu is de waterval wel zo’n twee kilometer breed maar het blijft toch een indrukwekkende sloot water die honderd meter ofzo naar beneden dondert. Als gevolg daarvan stuift het water behoorlijk en hangt er in en boven het ravijn een continue regenwolk waardoor je doorweekt terugkomt van wat een zonnige wandeling leek te worden. Het zicht op de waterval zelf wordt daardoor eigenlijk ook grotendeels ontnomen. Op veel uitkijkpunten lijkt de waterval verdacht veel op een dichte mist in de Hollandse polder. Als schrale troost levert de zon wel een driedubbele regenboog. Gezien alle bezoekers dit jaar zal ik er nog wel een paar keer komen in andere seizoenen. Ben benieuwd hoe het dan zal zijn. Maar ik loop vooruit op mijn verhaal want mijn bezoek aan Livingstone was de afsluiting van de vakantie. Die begon eigenlijk met Koninginnedag op de Nederlandse ambassade in Lusaka. Met dank aan de Hollandse belastingbetaler! Een avond gratis haringen, kaas, kroketten, bitterballen, frikandellen en friet met Remia mayo, appelmoes en satesaus. Jammer dat de Zambiaanse bediening niet geheel bekend was met de kleur en consistentie die gefrituurde producten voor verantwoorde consumptie dienen te hebben. Ik was derhalve enigszins bevreesd voor een spontane uitbraak van dysenterie onder de Nederlandse gemeenschap. Gelukkig was er echter jenever in overvloed zodat menige parasiet waarschijnlijk direct het loodje legde. Het leverde mij, zul je altijd zien, enige koppijn op tijdens de 180 km naar Siavonga de volgende dag. But who cares. Het was zonder meer leuk om weer een paar bekende VSO’ers te zien en Nederlands te klappen. Na de receptie bij de ambassade ging het godzijdank nog net niet hossende publiek naar het domein van de Gerritsen. Nog meer haring, barbecue en vaderlandse levenselixers. Hoezee! Dankzij enig lobbywerk mijnerzijds, daar zijn die informele bijeenkomsten in de wereld der diplomaten toch voor, kon ik een lift krijgen in een Rolls Royce van een Nederlandse autoverhuurder die al een half leven in Zambia woont. Hij beloofde mij een zacht prijsje, wanneer ik bezoekers krijg, voor het huren van een 4WD. Helaas zullen ook zachte prijsjes waarschijnlijk nog steeds hard blijken te zijn aangezien 4WD’s normaliter bij 100 US per dag beginnen. Maar wie maalt daar deze avond om: de koningin is jarig! Siavonga ligt bij Lake Kariba, één van de grootste kunstmatige meren ter wereld; 5500 vierkante kilometers maar liefst. Het meer is ontstaan door de Kariba Dam die op de grens tussen Zambia en Zimbabwe ligt. Deze dam is in de jaren vijftig gebouwd ondanks pogingen van de Tonga riviergod Nyaminyami om de totstandkoming van de dam te 42

verstoren. Deze god, half vis-half slang, was opgeroepen door de 60.000 boze Tonga’s die hun land moesten verlaten voor de creatie van het meer. In 1957 en 1958 zorgde de toorn van Nyaminyami voor twee zware stormen die inderdaad de bouw stillegde. Desalniettemin werd de dam in 1960 geopend en in gebruik genomen. Siavonga is een klein dorpje met een bijna mediterrane sfeer. Dit wordt versterkt door de omvang en diepblauwe kleur van het meer waardoor het oogt als een binnenzee. Het is een onwerkelijk idee dat hier nijlpaarden en krokodillen in badderen. Zwemmen is echter wel mogelijk ondanks deze monsters. Het grootste gevaar is grappig genoeg, haha, vrijwel onzichtbaar: bilharzia. Maar bij het gasthuis waar ik verblijf is een redelijke stroming waardoor deze zoetwater parasiet waarschijnlijk hier terplekke niet voorkomt. Het advies van de gastheer, Mr. Phiri, is echter om jezelf snel af te drogen als je uit het water komt voordat het wormpje kans ziet je huid binnen te dringen. Toch geen lekkere gedachte en samen met de wetenschap dat krokodillen ook mensen tot hun dieet rekenen blijft het bij een enkele plons. Gatverdegatver. Nu ik het toch over wormen heb. Ik eet zojuist een stuk gebakken meerval die ik vanmiddag in Monze kocht en kom al etende, halverwege, in het vlees drie acht centimeter lange, rode draadwormen tegen. Ze zijn door de hitte helemaal opgekronkeld en weliswaar gestorven maar ik ga zowat over mijn nek. Bovendien was de dikke moot niet echt goed doorgebakken vrees ik. Oh oh, stel je voor dat ik eitjes binnen heb gekregen. Een darmworm kan ik mentaal en fysiek nog wel aan, tenslotte blijven die in het zogenaamde milieu exterieur. Deze afgrijselijke wormen vreten zich blijkbaar door het vlees heen, aaaarrrggghhhh. Langzaam van binnen uit opgevreten worden door wormen. Ik sterf nu al duizend doden door de gedachte alleen. Ik voel ze zelfs al kronkelen om m’n slokdarm en de rillingen lopen over m’n ruggengraat. Rustig, rustig, kalm blijven. Zo snel gaat dat niet. Maar hoe snel dan wel? Wat zijn de symptomen? Helse pijn lijkt me! En valt er nog wat tegen te doen wanneer je eenmaal geperforeerd wordt??? Moet ik nu iets doen? Ik schenk resoluut een wodka in. Terug naar Siavonga terwijl ik van de sterke drank nip. Hopelijk reinigt de alcohol mijn ingewanden of laat het me op z’n minst vergeten dat ik binnenkort een ongetwijfeld bijzonder pijnlijke dood ga sterven. Laat ik morgen toch maar naar de kliniek gaan voor advies. De weg naar Siavonga leidt door een heuvelachtig landschap en is de mooiste route die ik tot nu toe in dit wonderlijke land heb afgelegd. Om toch maar een vergelijking te maken: het heeft veel weg van de Portugese binnenlanden afgezien van de magnifieke en onwerkelijke baobab bomen. Alleen tussen Chirundu, waar ik enkel stop om te tanken, en de heuvels waarachter Siavonga zich verschuilt ligt een kaarsrecht, saai stuk van zestig kilometer waar ik bijna in slaap sukkel. Gelukkig ben ik nog wakker genoeg om een wandelende rots van bijna een meter doorsnee te omzeilen. Wandelende rots? Dichterbij gekomen bleek het een enorme landschildpad die me zeker gelanceerd zou hebben, wat een gigantisch beest. In Siavonga verblijf ik in een gasthuis dat aan het bisschopdom van Lusaka toebehoort. Dit is niet toegankelijk voor iedereen en via mijn contact met onze kapelaan kon ik toch reserveren. Het gasthuis, dat ik helemaal voor mezelf heb, wordt beheerd door de genoemde Mr. Phiri die alleen mensen met een brief van Zuster Lilianne uit Lusaka mag toelaten. Ik spreek haar in Lusaka en ze vindt het ook prima als ik er met bezoekers verblijf, als ik maar tijdig reserveer. Het is de moeite waard want het is niet alleen goedkoop maar ook fantastisch mooi gelegen in een goed onderhouden tuin aan de rand van het meer. Er is bovendien een volledig uitgeruste keuken waarvan ik dankbaar gebruik maak. Ik had al eten meegebracht maar in Siavonga blijkt ook een redelijke markt te zijn en een aantal winkels met een afdoende assortiment. Op de heenweg kwam ik net na Kafue langs een vleesmarkt. Een tiental runderkadavers hing schoon aan de haak in de zon. Het vlees oogde desalniettemin gezond en vers dus ik liet een stuk ‘topside’ van een koeiepoot afzagen. Lake Kariba staat daarnaast bekend om de ‘tijger vis’ en op de vismarkt in Siavonga vind ik een mooi exemplaar. Lekker vlees maar veel kleine graatjes die het eten tot een soort mikado maken. Naast de tijger vis wordt er voornamelijk kapente gevangen in het meer. Dit zijn een soort guppies van een centimeter of drie die gedroogd met kop en al gegeten worden. Ik heb het een keer geprobeerd maar het gekraak van de schedeltjes in m’n mond weerhield van me een tweede hap. Zambianen vinden het natuurlijk weer heerlijk, af en toe lijken het werkelijk wel Chinezen. De kapente word ‘snachts gevangen en samen met Julius ga ik in het donker het meer op om een kijkje te nemen bij de vangst. De vissers leggen een rond net op de bodem en hangen een lamp in het water om de vis te lokken. Om de zoveel tijd hijsen ze het net op en met een beetje geluk komt er een glinsterende lading visjes mee boven. Overdag kano ik een beetje rond maar de nijlpaarden houden zich weer eens schuil. Wat een ellendige rotbeesten. Volgens Julius zitten er drie hippo’s in de buurt en hij ziet ze regelmatig grazen bij het resort waar hij werkt. Nu zijn 43

ze natuurlijk weer onvindbaar. Je hoeft toch geen Arendsoog te heten om deze kolossen te kunnen zien? Ik begin te twijfelen aan het bestaan maar Julius verzekert me lachend dat ze geen verzinsel van de plaatselijke VVV zijn. Dat er krokodillen zitten geloof ik wel. Op de Kariba Dam hang ik over de rand en kijk tweehonderd meter naar beneden waar de Lower Zambezi stroomt. En daar zie ik mijn eerste wilde krokodil. Eindelijk rust. In Belize is het begonnen. Daar zaten Sabine en ik in een hotel waar volgens de eigenaar ‘savonds krokodillen in de rivier in de achtertuin zwommen. Als je met een zaklantaarn over het water scheen zou je de rode ogen zien oplichten. Na een uur stilzwijgend turen over het donkere water gaven we het op. Voornamelijk omdat het stikte van de muggen die hun geluk niet opkonden met die twee roerloze onnozelaars. Overigens waren het geen krokodillen maar redelijk onschuldige alligators, zo suïcidaal waren we nu ook weer niet. Nu zie ik dus eindelijk een krokodil en ik mis Sabine om tegen te roepen: ‘Héé, een krokodil!’.

Zaterdag 24 mei 2003 ‘Sochtends loop ik via de tuin van mijn buurman, Mr. Muyuni, naar de kliniek in de hoop dat ik gerustgesteld ga worden. Mr. Muyuni is een ondernemende collega die in z’n achtertuin een soort werkplaats gemaakt heeft vanwaar hij enige nevenactiviteiten als timmerman ontplooit. Hij vertrouwde me eerder al toe dat hij hiermee meer verdient dan het salaris dat hij als docent krijgt. Op het moment is hij in opdracht een bed aan het maken. Ik kan goed met hem opschieten en met z’n aardige vrouw, zij is de dochter van de chief van Monze. Hun vierjarig zoontje komt altijd enthousiast naar me toe en heeft de grootste lol als ik hem kietel. (Ik zal een andere keer uitweiden over het systeem van chiefs en hoofdmannen. Als ik beter begrijp hoe het in mekaar steekt bedoel ik eigenlijk). Ik voel me een beetje schuldig omdat ik gisteren ook twee kleine meervallen voor hen had meegenomen. Als ik Mr. Muyuni vertel over mijn meerval met de drie draadwormen kijkt hij me een beetje verschrikt aan: ‘Dat is ook de reden dat ik ze niet eet’. Fijn. Dat is niet bepaald de bevestiging waarop ik zat te wachten. Ze hebben de meervallen die ik hun gaf dan ook weer aan iemand anders doorgegeven. Enigszins verontrust loop ik door naar de kliniek die achter hun huis ligt. Op de gammele houten bankjes in de kleine behandelruimte zit een zestal wachtenden, de meeste vrouwen met baby’s en een student van me, Cecil, met malaria. Mrs. Masoewa, de verpleegster die mijn gescheurde wenkbrauw hechtte, zit aan een tafeltje waarop een indrukwekkende batterij geneesmiddelen uitgestald staat. Zij, inclusief alle patiënten, kijken mij vragend aan terwijl ik bedremmeld in de deuropening sta. Ik geef het idee van een privé consult maar op en leg Mrs. Masoewa, de reden van mijn komst voor. ‘Aha, zegt ze, ‘die wormen zijn de reden dat ik die meervallen al niet meer eet sinds ik ze als jonge vrouw tegenkwam’. Een lichte paniek maakt zich van mij meester. Dit alles zorgt voor enige hilariteit onder de wachtenden. Niet in de laatste plaats vanwege mijn semi-nonchalante schouderophalen.‘Oh, dus ik ga binnenkort dood’. ‘Nee, nee’, voegt ze kalmerend toe, ‘ik heb al veel mensen geconsulteerd hierover en niemand heeft ooit last van de wormen gekregen’. Maar ze wil me toch een ontwormingskuur geven. ‘To put your mind at ease’. Ik neem plaats en krijg even later, voor twintig eurocent, zes pillen die ik kauwend, zonder water, tweemaal daags op nuchtere maag moet innemen. Terwijl ik wacht bestudeer ik de grafieken aan de muur. Er is een grafiek die het aantal malariapatiënten laat zien over de afgelopen vier jaren in en rond Charles Lwanga. Er is een duidelijke piek te zien in de maand april gedurende de nadagen van het regenseizoen; dan zijn er tussen de 400 en 500 patiënten. De rest van het jaar schommelt het rond de 100. Ik heb geen idee hoeveel mensen er daadwerkelijk aan overlijden. Later vraag ik dit aan een verpleger van Chikuni Hospital. Hij zegt dat er nauwelijks volwassenen aan overlijden. Dit jaar zijn er tot nu toe, in Chikuni, twee baby's aan malaria overleden, voornamelijk omdat de ouders te laat naar het ziekenhuis kwamen. Ik baal er trouwens wel behoorlijk van dat die stomme meervallen dus nogal eens wormen schijnen te hebben. Ze vormden tot nu toe het culinaire hoogtepunt van mijn dieet. Ik was zelfs al van plan om een kwekerij op te zetten. Dat meen ik serieuzer dan het misschien klinkt. Je moet toch wat met je toekomst tenslotte... Al weer een maand of twee rijd ik zonder rijbewijs rond op de motor nadat mijn tijdelijke vergunning verlopen was. Zolang ik ongelukken vermijd, niet zo moeilijk overigens, is dat niet zo riskant en alhoewel de politie regelmatig een roadblock opwerpt, mag ik meestal direct doorrijden. Als ze me wel stilhouden hoef ik alleen maar te laten zien dat mijn beide knipperlichten werken. Inmiddels heb ik van de Road Traffic Police in Lusaka, via bemiddeling van VSO, een vrijstelling voor het rijexamen voor de auto ontvangen. Met dit document ging ik naar de het bureau van de verkeerspolitie in Monze om een Zambiaans rijbewijs aan te vragen. Voordat ik dit krijg moet ik echter nog wel een theorie-examen afleggen, legt de beambte me uit. ‘And by the way, how is Chikuni?'. Ze kennen me al en ik vermoed dat ik het snelst een rijbewijs krijg met het uitdelen van wat sigaretten: ‘when in Rome, do as the Romans do’. Alleen jammer dat ze geen van allen roken, haha, maar het autorijbewijs is geen probleem, tenslotte heb ik een geldig Nederlands rijbewijs dat ik kan overleggen. 44

Iets moeilijker wordt het met een rijbewijs voor de motor. De examinateur, Mr. Chilala, in burger en koel met strootje in de mondhoek, is schrander genoeg om uit de XXXX tekens achter het motorsymbool op mijn rijbewijs te destilleren dat ik geen Nederlands motorrijbewijs heb. Ik overweeg even te suggereren dat het Romeinse data zijn maar houd wijselijk mijn mond. Hij kijkt me grinnikend aan en ik grinnik terug: ‘Now, what can we do about that?’. Er is geen ontkomen aan, ik moet over twee weken terugkomen voor een theorie en praktisch examen voor de motor. Alex is een vriend van Mr. Chilala en vertelt me in de week voor het examen dat hij me een briefje mee zal geven waarop hij de man in kwestie ‘groet’. Hij herhaalt een paar keer deze uitdrukking met een mysterieuze nadruk op het woord ‘groet’. Bedoelt hij soms een financiële ‘groet’? Blijkbaar niet, hij wuift de suggestie weg. De examinateur vroeg hem gewoon om een briefje waarop Alex hem ‘groet’. Ik snap er weer eens niets van maar wat zou het ook. Ik heb de verkeersregels van de ‘Highway Code’ bekeken, editie 1971, en het is allemaal recht door zee en bekend. Het praktisch examen zal ook hooguit bestaan uit een blokje rondrijden en wat achtjes draaien. Mr. Chilala biedt me op de dag van het examen een stoel aan bij z’n bureau. Ik overhandig twee pasfoto’s, het geld en vul een paar formulieren in. Met een half oog kijk ik naar een poster aan de muur waarop een aantal verkeersborden staan afgebeeld en probeer voor mezelf alvast wat Engelse uitdrukkingen om de toets goed te doorstaan. Ik vermoed dat hij me daar zo meteen naar zal vragen. Ik prent mezelf in om niet te vergeten te spiegelen tijdens het rijden en het knipperlicht na de bocht ook weer uit te zetten. ‘En let op je snelheid Dirk’; meestal rijd ik gewoon op het gevoel afhankelijk van de verkeerssituatie. Terwijl de beambte druk bezig is met het stempelen van allerlei belangrijke papieren zit ik mezelf nog zenuwachtig te maken ook. Dan is hij klaar met de administratie en richt zich tot mij. Net als ik wil vragen of we dan maar beginnen met het theorie examen steekt hij z’n hand uit: ‘Gefeliciteerd, je hebt zojuist het examen met succes afgelegd’. De betekenis hiervan is nog maar net tot me doorgedrongen als hij lachend vraagt: ‘En, wat vond je de moeilijkste vraag?’. Gevoel voor humor hebben ze wel, die Zambianen. Over een maand zal mijn pasje gereed zijn. Met een beetje geluk is dat net voordat Werner komt want ik wil hem met een auto op gaan halen in Lusaka. Toevallig kwam ik erachter dat Victor, ik noemde hem al eerder in verband met het betalen van de huur van Gisera, een redelijke Suzuki jeep heeft die ik van hem kan huren. Dit ontdekte ik eigenlijk vanwege een lekke band die ik Chisekesi kreeg. Dit gebeurde om vijf uur ‘smiddags op de terugweg. Niet de beste tijd en plaats om stil te staan. Het zou minstens twee uur duren voordat ik de motor door het rulle zand tien kilometer naar huis had geduwd. Tegen die tijd zou het ook nog pikkedonker zijn. Mijn geluk kwam echter na een kilometer hijgen weer terug. Een pick-up haalde me in en de chauffeur was zo vriendelijk om de motor achterin mee te nemen en nog voor de schemering was ik terug in Chikuni. Desalniettemin was de lekke band een streep door mijn plan want ik wilde de volgende ochtend rond een uur of tien naar Livingstone vertrekken. Bovendien repareert Alex gewoonlijk mijn lekke banden maar hij was net voor een paar dagen naar Kafue vertrokken. Zelf heb ik niet het gereedschap om dit te doen. Mr. Moonga, een collega, vertelt me bij The Yellow House diezelfde avond tot mijn opluchting dat de werkers van het college m’n band ook wel kunnen plakken, 'om zeven uur ‘sochtends gaat de werkplaats open'. Vol goede moed duw ik de motor de volgende ochtend naar de werkplaats. Die blijkt gesloten. Wat nu? Sebastian Malambo, de kapelaan, vertelt me dat de werkers het gras op het voetbalveld aan het maaien zijn. Ik parkeer de motor en loop naar het veld waar vijf mannen, waaronder John, gras staan te ‘slashen’. Ze vertellen me dat ze de band wel kunnen plakken maar dat de man die verantwoordelijk is voor de lijm naar Monze gegaan is, hij komt voorlopig niet terug. Hij heeft het sleuteltje van de kast waar de lijm ligt meegenomen. ‘De man die verantwoordelijk is voor de lijm heeft het sleuteltje van de kast waar de lijm ligt meegenomen naar Monze en zal voorlopig niet terugkomen’, ik herhaal dit even voor mezelf om de omvang en oplosbaarheid van deze onverwachtse ontwikkeling in te schatten. Als ik voor lijm zorg kunnen ze me wel helpen. Het probleem verschuift zich weer eens op ondoorgrondelijke en paradoxaal genoeg daardoor juist op vertrouwde wijze: A-B-C-D? Waar haal ik nu weer lijm vandaan? De suggestie wordt gedaan om bij Mr. Bbenkela te gaan vragen of hij lijm heeft en anders is het wel te koop in Mundale. Pfff, dat is weer twee kilometer de andere kant op. Maar ik ben nu op een missie en de contouren van mijn queeste tekenen zich af. Mr. Bbenkela heeft geen lijm en ik struin peinzend twintig minuten naar Mundale over het stoffige pad. Bij de eerste winkel krijg ik nul op rekwest maar de jongen bij de tweede winkel vist na lang zoeken achter de schappen een tube tevoorschijn. Triomfantelijk en met verse tred ga ik terug naar het college waar men begint met het repareren van de band. ‘Kom over een uurtje maar terug’. 45

Na een uur is de band nog niet gemaakt omdat er twee lekken zijn en we nogal wat tijd kwijt zijn met het verwijderen van het stuk ijzerdraad dat aan de binnenkant door de band steekt. Maar de dag is gered. Het is nog vroeg genoeg om naar Choma te rijden, zo’n 100 kilometer hiervandaan. Daar bevind zich een ‘Tonga’ museum dat met steun van de Nederlandse ambassade is opgericht. De dagelijkse leiding is in handen van Bert Witkamp. Deze zonderling ontmoette ik op de Koninginnedag receptie in Lusaka. Hij woont al een kwart eeuw in Zambia en is getrouwd met een plaatselijke schoonheid die nog niet eens geboren was toen hij in 1972 naar Zambia kwam. Hij kwam op mij nogal onfris en arrogant over maar dat kan ook aan zijn beschonken toestand hebben gelegen. Niet dat ik geheel helder was maar dit terzijde. Enige arrogantie tegenover een groentje dat net vier maanden in Zambia rondloopt, is ook wel toegestaan. Maar ik dwaal af. Victor komt langs de werkplaats gelopen en hij wil graag een rondje op de motor rijden. Terwijl hij uit het zicht verdwijnt valt mijn oog op een Suzuki Jeep die onder een boom geparkeerd staat. Ik vraag John aan wie die toebehoort en hij wijst Victor achterna. Dat opent perspectieven. De jeep is perfect voor het bezoek van Werner en daarna mijn moeder, zus Lia en haar kinderen Stijn, Janna en Zita in augustus. Als Victor terugkomt feliciteer ik hem met het bezit van de jeep: ‘I didn’t know you were a rich man, Victor’. Maar hij schudt lachend zijn hoofd, ‘Nee, nee, ik heb veel te weinig ondersteuning om rijk te zijn’. Dat is een schot voor open doel: ‘Ah, Victor, misschien kan ik je dan een beetje ondersteunen door de auto van je te huren’. Hij heeft er wel oren naar dus ik ga binnenkort maar eens onder vier ogen met hem praten over de hoogte van mijn ‘ondersteuning’. Zelfs wanneer ik hem twee maandsalarissen geef voor een week autohuur is dat nog aanzienlijk goedkoper dan de commerciële verhuurders. Bovendien stort ik het geld liever in de plaatselijke economie dan in de zakken van een buitenlands verhuurbedrijf in Lusaka. Werner landt op 29 juni in Lusaka dus ik ben van plan om de dag ervoor naar Lusaka te gaan met de jeep. Daarmee kan ik ook een ander probleem oplossen en Gisera sprong bijna een gat in de lucht toen ik het haar vertelde. ‘My heart jumps’ zei ze en ze stak haar tong een stukje uit zoals ze altijd doet als ze moet lachen. Ze wil dolgraag naar haar man in Lusaka, waar ze trouwens nog niets van gehoord heeft na zijn vertrek, en ik kan haar en Tyson, Charles, Catherina en Joshua uiteraard met de jeep meenemen. En het bed, haar enige meubelstuk.

Dinsdag 27 mei 2003 Een auto kopen? Er was me altijd verteld dat een tweedehands pick-up rond de 8.000 US kost. Dit kwam van verschillende bronnen en is, zo concludeerde ik dan maar, een redelijk betrouwbaar getal. Ver buiten bereik van mijn budget. Al een paar keer heb ik gewikt en gewogen hierover want een auto is toch stukken comfortabeler dan de motor. De motor is ongeschikt voor grotere afstanden dan 300 km, zeker met een passagier. Ik kan een auto over twee jaar bij vertrek ook weer verkopen zodat de uiteindelijke kosten overzichtelijk blijven maar de aanschafkosten zijn simpelweg te hoog. Los van het risico dat je allerlei onderhoudskosten voor je kiezen krijgt natuurlijk. Elke keer concludeerde ik dat het kopen van een auto niet voor mij weggelegd was. Tot vanmiddag. Ik loop van het college naar huis en er komt een Toyota Hilux aanrijden met achter de voorruit een karton: ‘For Sale’. Uit nieuwsgierigheid stop ik de auto en vraag naar de prijs. Er zitten twee mannen en een vrouw voorin. De chauffeur kijkt me eens aan en antwoord ‘Eleven’. Ik had een antwoord in dollars verwacht maar 11.000 US lijkt me overdreven. ‘Elf’? ‘Elf miljoen kwacha’ verduidelijkt hij. Voor degene die de Zambiaanse wisselkoers nog niet geheel onder de knie heeft: ongeveer 2000 euro. Voor de zoveelste keer zet ik plussen en minnen tegenover elkaar, dit keer in een snel tempo want de drie inzittenden kijken me verwachtingsvol aan. Ik denk drie seconden na: Het bedrag ligt in mijn bereik, de auto ziet er redelijk uit, ik kan ook een auto huren, voor korte afstanden heb ik een motor, een auto verbruikt minstens twee keer zoveel benzine, er bestaat ook nog zoiets als openbaar vervoer, met een auto ben ik onafhankelijk, het is veel comfortabeler, wat heb ik te verliezen (tweeduizend euro, toch geen kattenpis),…pfff, ik heb meer bedenktijd nodig. Ik ken de bestuurder niet en ze vertellen dat ze uit Magoye komen, ongeveer 40 km hiervandaan. Over een half uur gaan ze weer terug. Dat is te snel voor me, ik wens ze een goede reis. Thuis eet ik een boterham (met pindakaas en guavejam mocht de lezer dit zich afvragen), geef de boompjes water (citroen, banaan, mango, sinasappel), bereid wat toekomstige lessen voor, drink koffie met melk en suiker en loop weer terug naar het college. Dit interessante intermezzo om enig tijdsverloop in het verhaal te brengen. Bij het administratiegebouw zie ik de bewuste auto staan en de verleiding komt weer boven. De bestuurder steekt z’n duim naar me op en lacht als ik theatraal mijn lege broekzakken naar buiten trek om te laten zien dat ik geen geld heb. Daar gelooft ie natuurlijk helemaal niets van. Alex komt aanlopen en ik vertel hem dat de auto voor K11.000.000 te koop staat. Dat hoef je Alex geen twee keer te zeggen. Een auto die te koop staat heeft altijd zijn 46

interesse. Voordat Alex de auto goed en wel bekeken heeft, heeft hij al twee miljoen van de prijs afgehaald. Dit onder andere door net te doen alsof hij de auto koopt. Alex speelt dit zo goed dat ik me zelfs ga afvragen wie de auto nu eigenlijk gaat kopen. De motor ziet er goed uit, loopt stationair en de auto start in één keer dus de startmotor is in orde. Dit laatste zal wellicht niet veel opzien baren in Nederland maar het is hier niet ongebruikelijk dat je een auto aanduwt. Nou ja, laat aanduwen dan door een paar kinderen die overal wel rondhangen. De Toyota is geïmporteerd uit Zuid-Afrika en is vijf jaar oud, 120.000 km op de teller, 2.5 benzinemotor. Ik vraag naar de motor en de eigenaar prijst de betrouwbaarheid: ‘the engine hasn’t been touched since it left Japan’. ‘Are you a salesman or what?’ Mijn reactie word begroet met een lachsalvo en weer wat handengeklap. De ervaring zal me leren dat ik beter 'But that is exactly what is worrying me' had kunnen zeggen. Afijn, ik moet er nog steeds over nadenken en we spreken af dat we eind deze week contact hebben. John heeft vorige week al een gedeelte van zijn schuld afgelost en komt een paar dagen later bedrukt achterom gelopen. Wat nu? Hij wilde twee maanden verlof aanvragen om z’n huis te kunnen bouwen maar heeft het niet gekregen. Er liggen nog wat klussen waarvoor de directie hem nodig heeft. Ze maken er zelfs geen geheim van dat ze de andere werkers nogal lui vinden en dat ze hem dus niet kunnen missen. Kortom, hij kan geen vakantie nemen. De achtergrond van dit verhaal is dat John al 12 jaar lang voor het college werkt zonder een dag vakantie te hebben genomen. Hij heeft hierdoor een indrukwekkend vakantiedagensaldo opgebouwd van 298 dagen. Hij laat me de formulieren met deze gegevens zien. Nu vraagt hij 40 dagen verlof en zijn ze te beroerd om het hem te geven. John is nogal aangedaan door dit negatieve besluit en heeft advies nodig. Op z’n minst wil hij z’n begrijpelijk ergernis even kwijt. Als ik met hem doorneem hoe een en ander gelopen is word me duidelijk dat hij helemaal niet heeft uitgelegd waarom hij verlof wil, hij heeft gewoon een formulier ingeleverd met het verzoek. Ik zeg hem dat hij terug moet gaan naar de principal en zijn situatie aan hem moet voorleggen zodat het verzoek heroverwogen kan worden. Dat er ook alternatieven zijn zoals twee dagen verlof per week over een langere periode. Dat hij kalm moet blijven en zijn probleem moet delen met de principal. Dat het probleem delen de halve oplossing is. Dat hij zijn kaarten goed moet uitspelen, hij is tenslotte een gewilde arbeidskracht. Nog meer van die gemeenplaatsen en ik word niet goed van mezelf maar John knapt er weer wat van op. Hij bedankt me en geeft weer een interessant doorkijkje in de Zambiaanse maatschappij. Volgens hem zouden mensen in zijn directe omgeving hem bewust verkeerd advies gegeven hebben omdat ze jaloers zouden zijn geweest op zijn ijzeren golfplaten. ‘Ze willen gewoonweg niet dat het iemand beter vergaat dan henzelf’. Deze mentaliteit ben ik al vaker tegengekomen. Mr. Milimo, de man achter het Youth Training Project voor jonge boeren, is al een tijd bezig met het opzetten van een visvijver waar men voor 2 eurocent per uur kan vissen. De opbrengst is bedoeld voor de gemeenschap zelf. Op onze trip naar Gwembe vertelde hij me dat de meeste energie ging zitten in het overtuigen van de mensen dat dit een initiatief is dat bedoeld is als ondersteuning voor lokale projecten. ‘Maar als je de mensen daar niet van overtuigd krijgt moet je niet verbaasd zijn wanneer de visvijver op een dag vergiftigd is’. Typerend in hetzelfde verband is bijvoorbeeld dat de uitdrukking ‘een tuin maken’, eigenlijk betekent het ‘neerzetten van een omheining om je tuin’. Nu ga ik dat om mijn tuin heen doen: een omheining van riet zetten. John’s vrouw is al bezig met gras verzamelen. De omheining moet er voornamelijk komen omdat ik zaad aan het ontkiemen ben en de kippen anders vrij spel hebben. Laatste nieuws: de suikerrietstengel die ik schuin in de grond heb gestoken is op minstens vijf plaatsen aan het schieten! En hoe voel ik me nu na vier maanden in Chikuni? Deze gedachte speelt al een tijdje door mijn hoofd. Dat is tot op bepaalde hoogte de schuld van de Nederlandse wereldomroep (dus ik geef die McKinsey groot gelijk, ha). Via de VSO in Nederland ben ik benaderd door een redacteur van de website van de wereldomroep met de vraag of ik nu en dan een stukje voor hun site wil schrijven. Daar ben ik niet te beroerd voor en het eerste verzoek was een kort relaas over ‘heimwee’ (max. 500 woorden). Ik was van plan om te gaan vertellen hoe ik daar helemaal geen last van had maar al schrijvende kreeg ik het vanzelf. Eergisteren keek ik naar ‘Cast Away’, een film met Tom Hanks als schipbreukeling die vier jaar overleeft op een onbewoond eiland in de Pacific. Van een ‘21 first century modern man’ verandert hij in een verwilderd type. Wanneer hij eindelijk van het eiland weet af te komen, niet in de laatste plaats vanwege de nodige ‘good old American perseverance’ maar ook dankzij een aangespoeld stuk ijzerplaat waar hij een zeil mee fabriceert, beleeft hij een soort tweede schipbreuk. Z’n vriendin is inmiddels getrouwd met een ander en z’n vrienden hebben hem dood verklaard; hij moet zijn leven weer opnieuw opbouwen. De vergelijking gaat niet helemaal op, zo praat ik nog niet tegen een oude aangespoelde voetbal, maar ik heb echt een potje zitten janken bij het eind. Ik durf het bijna niet te zeggen want volgens mij is het gewoon een sentimenteel drama dat ook nog eens flink geflopt is in de bioscoop. Haha, hiermee illustreert het des temeer mijn ‘occasional despair’. Maar het zou geen Hollywood film zijn als er niet een positief staartje aanzat. De moraal van het verhaal: je weet maar nooit wat er met het tij aan komt spoelen! Laat ik daar dan maar even op wachten (jammer alleen dat Zambia geen kustlijn heeft). 47

Moeder, gefeliciteerd met je verjaardag van afgelopen zondag. Ik heb je gelukkig telefonisch al kunnen feliciteren! Sabine, lieve schat, gefeliciteerd met je komende dertigste verjaardag!!! Er is een kadootje onderweg...

Zondag 1 juni 2003 Het huis waar de familie van Charles woont, de jongen die ik sponsor, ligt een goeie kilometer buiten Chisekesi, in de hoek tussen het zandpad dat van Chikuni naar Chisekesi leidt en de verharde weg richting Monze. Verspreid rond het huis liggen wat akkertjes met maïs en zoete aardappelen. Verder hoog gras dat steeds geler wordt sinds het regenseizoen beëindigd is. De moeder van Charles is van ondefinieerbare leeftijd vanwege de groeven in haar perkamenten huid en een aantal ontbrekende voortanden. Hierdoor lijkt ze veel ouder dan ze waarschijnlijk is. Charles is onlangs 18 geworden dus ze zou tegen de vijftig kunnen lopen. Ze is getrouwd maar haar man leeft de meeste tijd in het huis van zijn andere vrouw. Ik heb hem nog nooit ontmoet terwijl ik toch al een paar keer langs ben geweest. Vorige week is ze grootmoeder geworden nadat de zus van Charles een zoon ter wereld had gebracht. Vol trots laat ze hem zien, het is een schattig baby’tje met een lichtbruine huid. ‘Net als jij’ zegt ze, ‘daarom hebben we hem Derrick genoemd, naar jou’. Ik ben enigszins ontroerd alhoewel ik niet weet of dit een grote eer is in de Zambiaanse cultuur. Ik hoop niet, lichtelijk paranoia misschien, dat de familie hierdoor hoopt dat ik wat scheutiger met mijn donaties ga worden…? Charles laat me zijn resultaten zien na een trimester op Pemba High School en ik word er niet helemaal vrolijk van. Hij heeft voor vijf van de acht vakken een onvoldoende. Charles? Niet echt reden voor een feestje en ik zit hiermee ook een beetje in dubio. De afspraak met Charles was dat ik hem alleen voor een tweede trimester zou sponsoren wanneer hij ‘goede resultaten’ zou behalen. Nu hebben we niet op voorhand besproken wat dat precies betekent maar vijf onvoldoendes valt met een beetje goede wil hooguit in de categorie ‘Ruimte voor Verbetering’. Er zijn weliswaar verzachtende omstandigheden omdat Charles niet echt goed gehuisvest was bij de lerares op Pemba. Ik ben er twee keer geweest. Volgens mij was Charles meer tijd kwijt met klusjes rond het huis dan met huiswerk. Het bleek niet mogelijk om Charles in de kostschool in Pemba te huisvesten waardoor hij meer tijd aan zijn studie had kunnen wijden en meer met medeleerlingen had kunnen samenwerken. Sowieso had Charles al een achterstand en ik heb, zeker wat individuele aandacht betreft, niet zo’n hoge pet op van de overheidsscholen zoals Pemba met teveel leerlingen en te weinig middelen. Wat ook niet geholpen heeft is de staking onder leraren die wekenlang heeft geduurd en daardoor een flink gat heeft geslagen in het lesprogramma. Dus ik besluit Charles nog een trimester te steunen. Bovendien hadden we eerder al de nodige energie gestoken in het vinden van een andere school voor Charles omdat hij niet langer bij de lerares op Pemba kon verblijven. Charles is bij scholen in Monze en Gemba gaan informeren of er plek was. Ik ben op weg naar Livingstone in Choma op de kostschool gaan kijken maar daar was geen plaats meer in ‘grade 10’. Dit tripje zal ik overigens niet licht vergeten want op de terugweg van deze school kreeg ik een lekke band waardoor ik de motor twee kilometer naar de dichtstbijzijnde garage moest duwen. Ik laat bij de werkplaats, gerund door een ouwe Schot die me goed afzet, de band plakken maar mijn instinct zei dat vijf gaten teveel van het goede is. Teveel slechte ervaringen met de Kreidler in mijn jeugd. Had ik maar naar mijn voorgevoel geluisterd; ondanks mijn twijfels vertrek ik richting Livingstone. Twintig kilometer buiten Choma geeft de band definitief de geest. Daar sta ik dan. De weg strekt zich in twee richtingen uit en het asfalt in de verte lost op in de zinderende hitte. In de schaduw van een boom neem ik me voor vanaf nu altijd water mee te nemen op lange ritten. De zeldzame auto die voorbijkomt rijdt voorbij ondanks mijn zwaaien. Godzijdank stopt er na een minuut of dertig een truck die me voor K10.000 weer terug naar Choma brengt. Er zijn vijf mannen voor nodig om de motor achter op de truck te hijsen maar het lukt. Zittend op het canvas van de oplader rijd ik mee. Wind in de haren en de zon op mijn bol; alles komt goed, ik voel het. En inderdaad. In Choma tref ik iemand die nog een nieuwe band heeft en na een uur, waarin ik een lekkere kipburger eet, is de motor gereed. Zonder problemen haal ik net voor het donker Livingstone. Er is een nieuwe school in Monze vertelt Charles; Crown High School. Het is een privé school en ik schrik even van de schoolgelden. Vijfendertig euro voor een trimester waarmee het meer dan drie keer zo duur is als Pemba. Dit is alleen het schoolgeld: voor eten en onderdak komt er een slordige 140 euro bij. Ten overvloede, dit is voor een gemiddelde Zambiaanse familie onbetaalbaar. Maar Charles heeft al bij een kennis onderdak geregeld dus ik hoef alleen de 35 euro schoolgeld te betalen. Nou ja, en nieuwe schoenen als het even kan. Deze kennis zal Charles tijdelijk onderdak bieden omdat de oudere broer van Charles een baan in Monze heeft gevonden en daar zal gaan wonen. Charles kan dan bij hem intrekken, over een maand of zo. Prima, geregeld lijkt me.

48

Afgelopen vrijdag hadden we afgesproken en met een geleende auto ga ik met Charles naar Crown High School om het geld te betalen en de school te bekijken. Eerst naar het huis van de kennis. Hij is niet thuis, alleen zijn Angolese vrouw is er en zij gaat mee naar de school. Charles en zijn broer zitten achter in de pick-up en ik praat wat met de vrouw die nu ruim twee jaar in Zambia woont. Maar Angola is tien keer beter zegt ze. Het word me niet helemaal duidelijk waarom precies, het is me hooguit duidelijk dat ze het niet echt naar haar zin heeft in Zambia. Het word me ook duidelijk dat Charles tegen haar niets heeft gezegd over de oudere broer waar hij straks kan gaan wonen. Zij denkt dat Charles gaat proberen op de kostschool te komen. Dit levert een beetje een misverstand op en wanneer we later weer bij haar thuis zijn vertel ik Charles dat hij wel een eenduidig verhaal tegenover alle betrokken partijen moet hebben. Klaarblijkelijk is de baan voor de broer wel toegezegd maar is nog niet helder wanneer hij daadwerkelijk kan beginnen. Nou goed, laten we dat dan maar even afwachten. Voorlopig is Charles gehuisvest en de school komt ook veelbelovend over. Het gebouw zelf staat weliswaar nog in de steigers aangezien ze pas afgelopen maart begonnen zijn. Ik word rondgeleid door de directeur, Mr. Munyati, een semi-streng vaderlijk type. In de klas waarin Charles terechtkomt zitten weinig leerlingen waardoor hij in ieder geval wat meer persoonlijke aandacht krijgt. Hoop ik althans alhoewel de directeur later uit zichzelf zegt dat er ruimte is voor extra individuele aandacht. Hij komt in ieder geval betrokken over in tegenstelling tot andere directeuren die ik tot nu toe ontmoet heb. Deze lijken vaak enkel geïnteresseerd in hun machtspositie en weinig begaan met jouw probleem. De school wordt gesponsord door een aantal Engelse donateurs en Mr. Munyati zegt dat er een zeecontainer met boeken, computers en leermiddelen onderweg is, deze komt over een maand of twee aan. Wijselijk houd ik maar voor me dat het vervoer per schip van kwetsbare apparatuur zoals computers niet bepaald garant staat voor een behouden overkomst, integendeel. We zullen zien. Ik word bij het afscheid uitgenodigd voor de eerstvolgende ouderbijeenkomst op 13 juni. Ouderbijeenkomst, jaja. Als Charles later met nieuwe schoenen van de markt komt gelopen krijg ik warempel bijna vaderlijke gevoelens.

Maandag 2 juni 2003 Moord! In de lunchpauze die ons word aangeboden vanwege de workshop die al een week duurt vertelt Alex dat er een jongen in de dam is gevonden. Ik kneed een bal nshima in mijn linkerhand en sop deze in het bakje met gekookte kool en rundvlees. Eten doe je met je handen in Zambia. ‘Verdronken?’. ‘Zijn handen waren vastgebonden’, antwoord Alex nonchalant en neemt een hap. Deze jongen, die in het Chikuni ziekenhuis werkte, was al een week vermist. Nu is zijn lichaam dus gevonden. John komt in de middag langs en vertelt, nog voor de uitkomst van het politierapport, hoe de vork in de steel zit. Het slachtoffer had een relatie met een vrouw die er een tweede minnaar op na hield. Deze had genoeg van de competitie en heeft opdracht gegeven de competitie om zeep te brengen. Terwijl we erover praten horen we vrouwen in de verte huilen. ‘Aha, het lijk is uit de dam gehaald’, concludeert John terwijl hij een gloeiend stuk ijzerdraad in de jerrycan steekt. Deze twintig liter jerrycan, een oude slaolie container, heb ik gekocht om mijn opkomende planten mee te bewateren. Met een buisje en een plastic potje, waarin de pindakaas verkocht wordt, fabriceren John en ik een soort gieter zodat ik de ontspruitende tomaten, uien en paprika kan begieten zonder de jongelingen direct te verzuipen. Deze tuin wordt een postume hommage aan mijn vader die mij als jochie vaak meenam naar het ‘volkstuintje’ dat hij onderhield. Tegen mijn zin voeg ik er direct aan toe. Ik vond al die arbeid en energie die in de tuinbonen, wortels, uien en dergelijke gestoken moest worden compleet overdreven wanneer er een supermarkt om de hoek lag. Maar nu (ik ouder ben?) fascineert het me. Ik leer veel van de kinderen, Gisera en John. Nu het koude seizoen komt moet je de kleine tomatenplantjes ‘snachts binnenhouden, de uien en paprika kunnen tegen de kou als je een zoom van riet om het bed legt. Dagelijks spendeer ik bijna een uur aan het begieten van alle bloemen, planten en bomen. Het is één van de meest rustgevende momenten van de dag.

Zondag 8 juni 2003 Rond vijf uur ‘smiddags kom ik terug gereden uit Lusaka. Een tiental kinderen en twee teleurstellingen wachtten me op. Nog voordat ik mijn helm afgezet heb zie ik dat de top van de ontspruitende suikerrietstengel afgebroken is. Eén van de buurtkinderen heeft dit gedaan. Nou ja, kinderen zijn kinderen maar ik baal er wel een beetje van omdat er nu vier mooie knoppen vernield zijn. Bovengronds rest nog een knop en als het goed is komen er vanuit de grond nog wel een paar stengels opzetten. Evengoed zonde. Bovendien is het mijn zoveelste ergernis aangaande de immer rondhangende kinderen. Begrijp me goed, ik houd van kinderen maar elke dag zo’n tien ervan die langs komen, door de tuin lopen, in de hut zitten, bij elke scheet die je laat aan komen rennen…doodvermoeiend. Driemaal per dag loopt er wel één te janken en dan ook niet even. Af en toe onderdruk ik de neiging om zo’n mormel de nek om te draaien of, om het wat milder uit te drukken, mijn latente kinderwens wordt met de dag minder. 49

De tweede teleurstelling is echter groter. Mijn boiler, die buiten aan de muur hangt, was al een paar maanden lek en alhoewel ik dit al lang geleden aangekaart had bij de werkers van het college was er nog niets gebeurd. Van de principal had ik al officieel goedkeuring voor reparatie, stempel en alles, maar de uitvoering ervan liet weken op zich wachten. Ondertussen werd ik gek van het constante gedrup. Geloof me, die Chinese martelmethode werkt. Ik was dus blij toen vorige week de loodgieter van het college zei dat hij er werk van zou maken. Dit was op woensdagmiddag en omdat ik vier dagen in Lusaka zou zijn benadrukte ik dat ik liever een druppende boiler heb die het doet dan een boiler die waterdicht is maar geen warm water geeft. ‘Ik weet wat ik moet doen’, zei hij beloftevol tot twee keer toe. Ik moet morgen maar eens vragen wat hij daar eigenlijk mee bedoelt want bij thuiskomst vroeg ik me af of ik per ongeluk doorgereden was naar de Victoria Falls. Er hing weliswaar een nieuwe boiler en binnen had ik water. Tot zover de vooruitgang. Morgenochtend echter weer met koud water in bad want de elektriciteitsdraadjes hangen verloren naast de 50 liter tank. Daar kan ik wel mee leven. Maar de situatie werd ronduit belachelijk toen om zes uur de waterdruk kwam. Door een gat van ongeveer drie centimeter doorsnee boven in de boiler perste het water zich in een dikke straal naar buiten. De twintig liter jerrycan vul ik in een minuut als ik hem onder de boog houd. Er loopt dus 1200 liter water per uur weg. Met stomheid geslagen kijk ik naar dit prutswerk en toch minstens een minuut of 15 lang vervloek ik alles wat Afrikaans is. Ik besef me dat Nederlandse aannemers, loodgieters, elektriciens en al die andere VMBO’ers evenmin te vertrouwen zijn (zie Maastricht) maar dit kan ik bijna niet geloven. Ik heb geen kraan om het water af te sluiten dus er rest mij niets dan deze verhevigde waterval ondergaan en morgen de loodgieter vermoorden. Handen vastbinden en verzwaard met een paar stenen in de dam gooien lijkt een lokale traditie en gezien mijn motief ook toepasselijk. Dan wat anders: ik heb de auto gekocht. Vanaf vanmiddag kan ik mijzelf de eigenaar noemen van een Toyota Hilux, single-cab, pick-up. Afgelopen donderdag, op de heenweg naar Lusaka, reed Alex mee naar Magoye, een gehucht tussen Monze en Mazabuka waar de eigenaar woont. We sloten de deal en spraken af dat ik in Lusaka het geld ga halen en op zondag, vandaag, de negen miljoen kwacha cash kom overhandigen. Het ‘enige’ dat nog aan de pick-up moet gebeuren is het heraansluiten van de tank aan de carburateur. Dat zit zo: toen ik de eerste keer onder de motorkap keek was er, tot mijn verbazing, een jerrycan met benzine naast het motorblok geplaatst die als ‘tank’ fungeerde. Ik vond dat nogal verontrustend maar Alex verzekerde me dat dit in Zambia heel normaal is. De reden hiervoor is dat er in een autotank altijd een paar liter benzine achter blijft. Met ander woorden: de eerste, pak ‘m beet, drie liter benzine die je tankt worden nooit gebruikt. Deze ‘nutteloze investering’ is voor Zambianen reden om de tank niet te gebruiken en in plaats daarvan aan de benzineslang een jerrycan te hangen zodat alle benzine die je koopt ook daadwerkelijk gebruikt wordt. De deal is trouwens dat Alex zogenaamd de auto koopt, hij wil dit verzinsel volhouden omdat er volgens hem anders te hoge bedragen voor een en ander gevraagd worden. Ik vind het nogal overdreven, tenslotte is de prijs al afgesproken maar hij houdt dit toneelstukje vol. Tot mijn irritatie want het is ook de eigenaar allang duidelijk dat ik de auto koop. Tenslotte kom ik met het geld aanzetten en word de auto ook op mijn naam gezet. Alex zegt tegen de eigenaar dat dit is vanwege het ‘erfenis aspect’. Hij legt dit verder niet uit en ik doe maar of ik precies begrijp waar het over gaat. Zwijgen is goud enzo. Hij insinueert, zo vermoed ik althans, dat de auto anders door zijn hele familie opgeëist wordt bij overlijden. De man knikt echter begripvol (hij snapt wat Alex bedoelt of speelt hij het ook?) en ik sta er weer eens verloren bij. Alex knipoogt regelmatig en knijpt in mijn arm om aan te geven dat ik mijn mond moet houden waardoor ik steeds opstandiger word. Wie koopt hier gvd nou eigenlijk een auto? Als Alex voor de derde keer een sigaret opeist, ‘vragen’ komt in zijn vocabulaire niet voor, weiger ik hem ten overstaan van de aanwezigen. Ik heb geen zin om me als een lulletje rozewater te laten behandelen. Zo! Volgens de laatste koers gaat het om 1.600 euro en betrouwbare mensen die ik spreek in Lusaka bevestigen dat het een koopje is. Dus ik neem dit gedoe maar op de koop toe. In Lusaka zoek ik de man van Gisera op. Ik ben erachter hoe hij heet: Titus. Hij zit nog steeds in training bij het particulier bewakingsbedrijf ARMCOR. Dit bedrijf bewaakt zo’n beetje elk gebouw in Lusaka en hun logo kom je dus op vrijwel elke poort tegen. Titus is blij me te zien en ik neem wat foto’s van hem voor Gisera. Hij woont nu op ‘George Compound’ bij een vriend die apotheker is. Daar moet ik Gisera en de kinderen over drie weken ook heen brengen. Gisera is ontzettend blij wanneer ik haar vertel over mijn ontmoeting met haar man. Ze maakte zich nogal zorgen over de toekomst en daarnaast, maar dit zal ze niet zeggen, een man alleen in een grote stad zou elke Zambiaanse vrouw ongerust maken. Terecht overigens. Het is nog steeds onbegrijpelijk voor mij hoe alle Zambianen zo ontzettend overdreven kerkgangers kunnen zijn terwijl ze het tegelijkertijd heel normaal vinden dat een man met andere vrouwen slaapt als hij een paar dagen van huis is. Mijn laatste geld leg ik in Monze neer voor elf liter benzine om in de Toyota te gieten. In de echte tank, mind you, ik voel dus nu ook de ‘investeringskosten’. Met 250 kwacha kom ik thuis (5 eurocent). Gelukkig dienen oplossingen zich vaak ook vanzelf weer aan. Charity, de dochter van Miss Monze, had ik een goeie maand geleden K200.000 geleend voor haar studie en ze komt een eerste termijn terug betalen. Met deze K50.000 red ik het weer tot vrijdag 50

wanneer ik toch naar Monze moet voor de ouderbijeenkomst van Charles. Bovendien betaalt Alex me dan K400.000 terug: geleend geld voor reparaties aan zijn eigen auto. Daarnaast zal John me deze week ook weer komen betalen…als het goed is. Al met al een hectische dag. Ik ben moe, moet gaan slapen, hopelijk door het geklater heen. Nog een laatste nieuwtje dan: er komt hoogstwaarschijnlijk een nieuwe VSO vrijwilliger in oktober op het college! Viviann Johanssen, Noors. Ze heeft me al gemailed met allerlei vragen en van Frida krijg ik op het VSO kantoor de CV van Viviann mee om aan de principal te geven. Discreet als ik ben bekijk ik haar CV niet maar mijn oog valt wel op haar geboortedatum: ze is elf dagen na mij geboren. Leeftijdsgenote, leuk. Tenminste hoop ik. Het college moet formeel nog beslissen of ze haar willen maar dat is dan ook slechts een formaliteit. Ik kijk er wel naar uit om hier nog een ‘westerling’ op het college te hebben die zo’n beetje in hetzelfde schuitje zit. John, de Jezuïet, komt weliswaar uit Slovenië maar is ten eerste al sinds begin jaren zeventig in Zambia en ten tweede, inderdaad, een Jezuïet. Dat haalt het toch niet tegen een 33-jarige Noorse!

Maandag 9 juni 2003 Als ik uiteindelijk de loodgieter gevonden heb besluit ik hem toch maar niet te vermoorden. Althans, niet voordat de boiler gerepareerd is. Hij komt langs, constateert dat de vlotter niet werkt, gaat weer weg. Er komt een andere werker, schudt mijn hand en gaat ook weer weg. Dan komt er weer een ander en die kijkt vijf minuten naar de vlotter. Hij denkt dat ie het nu weer doet. Omdat er de hele dag geen water is valt dat nu moeilijk te controleren. Maar helaas, na zessen komt het water opzetten en mijn voortuin staat opnieuw blank. Het wil niet echt vlotten met die vlotter. Erg flauwe woordspeling en ik lach dan ook als een boer met kiespijn. Gelukkig waren er vandaag wel weer momenten die een beetje zin gaven aan dit aardse bestaan. De lessen worden steeds leuker en af en toe verbazen de studenten me zelfs door onverwachte inzichten. Nu had ik mijn verwachtingspatroon behoorlijk naar beneden bijgesteld door eerdere ervaringen maar soms krijg ik daadwerkelijk het idee dat ze snappen waar ik heen wil. In ieder geval herinneren ze zich wat we in het vorige trimester hebben behandeld en de meeste zijn in staat de herhalingsopgaven foutloos te maken. Op zijn minst heb ik bereikt dat er, in de meeste klassen, een redelijk open discussiesfeer hangt waardoor de lessen wat meer op practica lijken. Zo heb ik het ook in het eerste trimester tegen ze gezegd: ‘I want these classes to be like laboratories in which we discover things together’. Het liefst benader ik de ‘colleges’ als ‘talkshows’ waarin ik een soort heuristische gastheer ben die studenten voor het bord haal en ze samen met het ‘publiek’ problemen laat bespreken. In vrijwel alle klassen werkt deze semi-klassikale aanpak goed omdat de participatie erg groot is. In de klassen waar wat meer ‘stillen’ in zitten laat ik ze vaak in tweetallen of kleine groepjes werken. Een beetje rondlopen en studenten die vastzitten door wat tactische vragen weer op het goede spoor brengen. En de gedeelde euforie wanneer studenten het antwoord vinden op problemen waar ze van tevoren dachten nooit uit te komen. Het zijn de beste momenten. De studenten lachen spontaan om mijn enigszins clowneske manier van optreden. Ik voel me erg vrij met ze en zij, van hun kant, beantwoorden deze vrijheid met oprechte vriendelijkheid. Geen student die het ook maar in zijn of haar hoofd zal halen om je onderuit te halen of je positie aan de kaak zal stellen. Respect is vanzelfsprekend. Kom daar in Nederland maar eens om. Nu zie ik heus de negatieve kant hiervan. Sommige van mijn collega’s lopen de kantjes er behoorlijk vanaf en komen er, althans ogenschijnlijk, mee weg. Het is niet ongebruikelijk dat docenten gewoon hun aantekeningen aan de klassenvertegenwoordigers geven die ze dan braaf op het bord overschrijven zodat iedereen ze in hun schrift kan kopiëren. Typerend is de hier gangbare uitspraak: ‘A lecturer is never late but always delayed’. Toen Alex dit de eerste keer tegen me zei vond ik het wel een grappige opmerking maar sindsdien heb ik het al zovaak gehoord dat het symbolisch is geworden voor de laakbare inzet van sommige docenten. Al een tijdje is er een machtspel gaande dat zich als een kankergezwel door het college verspreidt. Een zestal docenten, waaronder Joseph Maninga, Samuel en mijn buurman Mr. Muyuni hebben zelfstandig in Monze een eigen lerarencollege opgezet. Toen ik Samuel vroeg waarom kwam zijn antwoord erop neer dat ze een tegenwicht wilden bieden aan de discriminerende toelatingscommissie op Charles Lwanga. Discriminerend? Al van verschillende mensen heb ik gehoord dat je als protestant maar met moeite op het ‘katholieke’ Charles Lwanga kunt komen. Alleen met een kruiwagen of met wat smeergeld wordt je toegelaten. Niet dat dit de officiële lijn is. Het college, bij woorde van de Jezuïetenorde, zal bij hoog en laag volhouden dat religieuze criteria geen rol spelen. Maar het is zelfs geen groot geheim dat een niet gering aantal studenten überhaupt niet over de benodigde diploma’s beschikt maar simpelweg een plek heeft gekocht op dit hooggewaardeerde college. Corruptie is hier niet slechts voorbehouden aan de overheid. Daarnaast: is het onderzoek naar de HBO fraude in Nederland al volledig afgerond? 51

Het nieuwe, openbare college in Monze is dus slechts in technische zin een concurrent van ons college. Bovendien is er voldoende toeloop om beide colleges van studenten te voorzien. Maar de betrokken docenten worden tegengewerkt: eerst werd er gedreigd met ontslag, er werden allerlei onderhuidse opmerkingen geplaatst (sommige zo onderhuids dat ik ze niet eens opmerkte) en de bonus die we laatst van het college kregen (50 euro handje contantje) werd hun onthouden. Samuel zegt dat ze het college hiervoor gaan aanklagen. Los van gesprekken die ik met Samuel en Joseph heb over deze situatie onthoud ik mij hier verder van. Ik kan wel goed met ze opschieten en beschouw ze ook als de betere docenten van het college wat mij ervan overtuigt dat hun motieven redelijk zuiver zijn. Dus ze hebben mijn, publiekelijk onuitgesproken, steun. Ik kreeg van een organisatie in Lusaka ongeveer 100 wiskunde boeken voor de bibliotheek op Charles Lwanga. Omdat de boeken een paar dagen in mijn huis lagen geef ik Samuel, in het donker van de avond, 30 boeken mee voor hun college. ‘Van een onbekende donateur, ik wil niet in dit politieke spel betrokken raken’ voeg ik ten overvloede toe als hij weggaat. Samuel lacht begrijpend, ‘Uiteraard’. Dit verhaal wordt nog wel vervolgd.

Dinsdag 10 juni 2003 Sabine’s verjaardag. Ze wordt vandaag dertig. Ik heb haar geprobeerd te bellen maar kwam er niet doorheen. Zal het morgen nog eens proberen. God, wat mis ik haar af en toe vreselijk. Vooral op deze dag, er ligt een steen in mijn maag.

Vrijdag 13 juni 2003 Wat een land. Wat een leven. Ik zou willen dat ik een betere schrijver was. Alhoewel ik het zelf erg prettig vind om al mijn verhalen terug te lezen (heb ik dat meegemaakt?) ervaar ik toch ook vaak het gevoel dat de meeste mensen hebben bij het zien van hun vakantiefoto’s. Het landschap was toch grootser, geluiden en geuren ontbreken, dat leuke gesprek met die verkoper van dadels (ik noem maar wat) staat natuurlijk niet op de foto. Foto’s, zelfs video’s, blijven altijd tweedimensionale projecties van de totale ervaring. Bij het lezen van mijn dagboeken komen de geluiden en geuren in mijn geestesbeeld vanzelf voorbijdrijven, het gevoel is er weer. Ik hoop dat de lezer dit ook ervaart. Dat de beelden enigszins afwijken van de werkelijkheid is dan van minder belang. Het enige dat mij frustreert is dat ik zoveel meemaak op een dag, in een week. Het gevoel dat ik al schrijvende achter de feiten aanloop. Het gevoel om te willen zeggen ‘stop, geef me een paar dagen om weer bij te benen’. Ik ben nog steeds erg blij met mijn keuze om naar Zambia te gaan. Vergeleek ik mezelf met Tom Hanks als schipbreukeling een paar dagboeken geleden, nu heb ik meer het beeld van Lucky Luke voor me. Na elk avontuur wegrijdend op Jolly Jumper, de ondergaande zon tegemoet. ‘I’m a poor lonesome cowboy’. Die romantische en tegelijkertijd tragische sferen spreken me erg aan. In mijn eigen auto, yippie, rijd ik met John over de droge uitgestrekte vlakte naar zijn huis. Hier en daar een boerderijtje, lemen huisjes waar mensen buiten vuurtjes stoken. Vrouwen lopen over het pad met takkenbundels op hun hoofd om op te koken. Geitjes, koeien met grote horens struinen door het veld. Sommige boeren hebben een kraal, een van teenhout gevlochten ronde omheining voor hun grootste bezit, een paar runderen. Het is al aan het schemeren en de lucht kleurt het meest schitterende wit, blauw, rood, geel. Vanwege de laagstaande zon hult de lage vegetatie in het weids glooiende landschap zich in een waas van diep oranje. Betoverende, onwerkelijke sfeer; lichtjaren verwijderd van een file op de A10. ‘Hier linksaf, na die grote boom’ wijst John en ik stuur de auto van het zandpad af het veld in. Door het hoge gras, takken schuren langs de auto, rijden we naar een plek waar hij wat stammetjes heeft neergelegd. Deze zijn voor de rieten omheining die we morgen gaan bouwen om de tuin. We laden een stuk of 15 dikke palen en vervolgen naar zijn huis. Zijn vrouw heeft riet gesneden en er staan tien dikke bundels klaar om mee te nemen. De Toyota doet het redelijk goed alhoewel de auto nauwelijks remt. De achterrem van het linkerwiel moet nog gerepareerd worden. Alex heeft tijdelijk een plastic fles aan de benzineslang gehangen en een keer of vier valt de auto stil omdat de fles leeg is of omdat de slangetjes er niet diep genoeg in hangen. We gieten wat benzine uit een jerrycan over. Rijden maar weer. Het ophalen van het gras is de afsluiting van een lange dag die ik voornamelijk in Monze doorbracht. Ten eerste wilde ik naar de ouder-leraar bijeenkomst op Crown High School. Deze begon officieel om tien uur ‘sochtends maar als ik om kwart over tien aankom verwelkomt de onderdirecteur me door te zeggen dat ik keurig op tijd ben. Om 52

kwart voor elf zitten er ongeveer twaalf ouders in de grote maar sfeerloze toekomstige bibliotheek (nog geen boek te zien). Het hele schoolgebouw heeft sowieso meer weg van een gevangenis om eerlijk te zijn. Hoge, kale muren zonder ramen, grijze bakstenen. Charles vertelt dat het oorspronkelijk een opslagloods was. Vijf meisjes zingen een lied voor de ouders om de bijeenkomst te openen: ‘The lord is my one and only shepherd’ (x15). Gevolgd door een, uiteraard, gebed. Na deze plichtplegingen stelt iedereen zich voor en komt een staflid van de school uitleggen wat de grondbeginselen van de school zijn. ‘Character building through the spirit of our Lord, Jesus Christ’, en woorden van gelijke strekking. Met grootste gebaren, hij springt letterlijk een paar keer vervuld van zijn eigen woorden in de lucht, steekt hij een indrukwekkende litanie af. Deze man moet op tv. Ik heb moeite om mijn lachen in te houden maar gedraag me. Hij kijkt mij regelmatig met grote ogen aan en ik kijk zo vroom mogelijk terug, handen gevouwen op tafel. Ben ook al een beetje gewend aan deze ‘roomser dan de paus’ christelijkheid. Na deze religieuze, maar koude, douche (alhoewel ik de enige ben die dat zo ervaart, de dames naast mij beantwoorden de ‘preker’ regelmatig met devote kreetjes: ‘Amen’, ‘Oh yes’ etc.) volgt nog wat geneuzel over behaalde resultaten in het vorige trimester. Meest veelzeggende statistiek is dat de school met één leerling begon in februari en dat er nu 43 leerlingen op de school zijn ingeschreven. Belangrijkste punt op de agenda van deze eerste ouderbijeenkomst is het benoemen van een oudercomité dat om de maand bij elkaar moet komen. Dat vind ik dan wel weer interessant dus ik stel wat vragen over de bijdrage die van ouders verwacht word en de functies van het comite. Als eerste zeg ik ook dat ik wel in het comite wil. Even later word mij duidelijk dat er een aantal functies zijn die ingevuld moeten worden: voorzitter, vice-voorzitter, secretaris, penningmeester plus een aantal ‘gewone’ leden. Als er gevraagd word wie voorzitter wil worden blijft het stil. Langdurig. Van een paar kanten word naar mij gewezen, de dame naast me fluistert tegen me dat ik het maar moet doen. ‘Waarom ook niet’ denk ik en als ik ervan overtuigd ben dat ik niemand anders wil, werp ik mijzelf op. Ik heb geen idee wat het precies inhoudt maar dat het maakt ook weer uitdagend. Applaus volgt als ik naar voren loop en mijn naam achter ‘Chairman’ schrijf op het bord. Als de andere leden gekozen zijn moeten we allemaal naar voren komen en naast de stafleden plaatsnemen. Als chairman word ik aan een vooruitgeschoven tafeltje geplaatst en men verwacht direct een toespraak van mij. Ik trap wat open deuren in over onderwijs en het belang van hiervan voor de toekomst van Zambia. Dat gaat erin als gesneden koek: misschien moet ik toch nog eens de politiek in? Om het comite te beëdigen leidt de godsdienstonderwijzeres ons voor in een krachtig uitgesproken gebed waarin ditmaal zelfs de Heer wordt gevraagd om de leerlingen te beschermen tegen de verleidingen van den Duivel zelve. Volgens mij kunnen de leerlingen beter beschermd worden tegen de directeur bedenk ik me wanneer de (s)preker die de bijeenkomst zo geanimeerd wist te openen aan de nieuwbakken leden van het oudercomité vraagt wat zij denken van lijfstraffen. Lijfstraffen zijn wettelijk toegestaan in Zambia. De schoolleiding is gemachtigd wanneer het dit noodzakelijk acht een leerling een aantal stokslagen toe te brengen. Maar de directeur van deze school zegt geruststellend dat hij slechts een pvc buis zal gebruiken. Dit levert een heftige discussie op. De ouders zijn unaniem van mening dat de school de leerlingen orde, tucht en discipline moet bijbrengen maar de helft van de ouders vind lijfstraffen te ver gaan. Zij wijzen erop dat er ook andere manieren zijn. Andere zeggen weer dat zij ook op deze manier zijn opgevoed en dat een ‘opvoedkundige tik’ hen op het rechte spoor heeft weten te houden. De directeur, die nogal hakkelend de resultaten van het eerste trimester voorlas, krijgt het plots te kwaad door de tegenwerpingen. Hij beent naar het midden en met de nodige gesticulaties waaruit duidelijk wordt dat hij wel degelijk weet hoe het rietje te hanteren, houdt hij een vurig pleidooi voor de stokslagen. ‘Wees gerust', zegt hij zalvend, 'we zullen uw kinderen heus niet tot bloedens toe slaan maar sommige leerlingen zijn gewoon onhandelbaar en willen niet luisteren’. Hij ratelt zo nog een tijdje met rood hoofd door, het schuim spat bijkans van z'n lippen. Om zijn betoog met kracht af te sluiten maakt hij een gebaar alsof hij iets van zich afgooit en zegt dat hij zijn functie vandaag nog neerlegt als de ouders van mening zijn dat hij geen lijfstraffen mag toepassen. Stampvoetend beent hij naar zijn stoel. Hij wordt ondersteund door een leraar die begint met: ‘U moet zich eens in mijn schoenen bevinden. Sommige kinderen komen regelmatig een half uur te laat op school. Wat moet je doen als dit gedrag niet verbetert?’. Ik voel nu dat ik als voorzitter van het comité ook mijn mening moet geven en mijn stem slaat bijna over als ik duidelijk maak dat het slaan van kinderen in mijn land verboden is. Maar, zo voeg ik toe, ik wil mijn waarden stelsel niet doordrukken in deze samenleving en gezien de meningsverschillen onder de ouders stel ik voor dat de school keurig bijhoudt waarom, hoe vaak en op welk lichaamsdeel er geslagen is. Ik benadruk dat de lijfstraf een laatste middel moet zijn en dat de straf proportioneel moet zijn met de overtreding. Bovendien moeten de ouders op de hoogte worden gesteld. Dit voorstel wordt vanuit beide kampen instemmend begroet. Toch maar een politieke loopbaan? In ieder geval waarschuw ik Charles na afloop dat hij zich keurig aan de regels moet houden. Dus het werkt? Gevoelsmatig en tot op grote hoogte rationeel ben ik zonder meer, uiteraard, tegen lijfstraffen. Maar ik herinner me ook de leraar uit Togo die ik in Amerika tegenkwam in 1989. Ik was indertijd geschokt over het bestaan van 53

lijfstraffen in Togo maar hij vertelde dat het perfect werkt want de leerlingen zijn als de dood voor de stok. In de praktijk komt het erop neer dat het eigenlijk nooit toegepast hoeft te worden, de dreiging is voldoende. Beetje kernwapen tactiek dus. Ook de directeur van Crown High School zegt dat het in de vier maanden die de school bestaat nog niet is voorgekomen dat het nodig was. Tijdens de bijeenkomst denk ik aan de vele scholen in Nederland waar zoveel gedragsproblematiek voorkomt. En aan mijn studenten die zo ‘braaf’ zijn. Zou dat mede komen door deze middelen? Volgende punt van discussie zijn de bijlessen die leerlingen kunnen krijgen. Dit kost de ouders drie euro per maand extra. Er bestaat enige zorg dat de leraren expres hun normale lessen verwaarlozen zodat zij meer leerlingen in de bijlessen kunnen opnemen. Dit schijnt schering en inslag te zijn op overheidsscholen. Leraren komen gewoon niet opdagen tijdens de reguliere contacturen of geven bewust ondermaats les zodat leerlingen genoodzaakt zijn tegen bijbetaling privé lessen bij hun te nemen. Ook Cecil, een van mijn studenten, zei tegen me dat ik best wel K2.000 per uur kan vragen aan studenten voor extra lessen. (Haha, nu ik dit opschrijf besef ik me dat dit wel een heel subtiele vorm van kritiek zou kunnen zijn van Cecil maar ik geloof niet dat hij het zo bedoelde...). Vooral in vakken als wiskunde en natuurkunde is dat een gebruikelijke bijverdienste van leraren. De schoolleiding zegt echter dat de betalingen voor de extra lessen in de kas van de school komen en niet rechtstreeks uitbetaald worden aan de leraren. Dit stelt de bezorgde ouders gerust. Bij de school staat een klein bijgebouwtje waar drie leerlingen in een klaslokaaltje wonen. Charles zegt dat dit K50.000 per trimester kost. Ze moeten dan wel zelf koken en voor eigen eten zorgen. Omdat Charles ook dit keer weer elke dag allerlei klusjes moet doen bij de familie waar hij nu ingetrokken is, hij komt hierdoor dagelijks een half uur te laat op school, vind ik het met hem beter dat hij hier ook gaat wonen. Volgende week zal ik de school nogmaals bezoeken om het geld te overhandigen. De rest van de tijd spendeer ik in Monze om wat dingen te kopen. Eindelijk een snijplank bijvoorbeeld. Ook een nieuwe kap voor het rechterknipperlicht van de auto, vier nieuwe bougies en vijf liter motorolie. Helaas zijn de accu’s niet voorradig (de bestelauto die vanuit Lusaka had moeten komen heeft een ongeluk gehad). Op de markt koop ik bananen, sperziebonen, aubergines, uien, tomaten, soort komkommer, impwa’s (soort bitter smakende aubergines), gemalen pindapoeder, knoflook. De verkoopster, Precious, is aardig en geeft me wat extra tomaten omdat ik zoveel koop. Zij verkoopt ook kapente, de gedroogde visjes. Dat is interessant. Dat is interessant omdat ik twee dagen geleden Mr. Milimo tegenkwam. Hij, net als iedereen op het college, feliciteerde me met de aanschaf van de auto. Het kopen van een auto is voor Zambianen een mijlpaal, iets waar ze jarenlang voor moeten sparen. Ik lach omdat de auto op sommige plekken met ijzerdraad bij elkaar wordt gehouden (geen grapje). In Nederland zou je eerder gecondoleerd worden met een uitgeleefde auto zo als deze. Maar ter illustratie: deze auto heeft de waarde van 45 volledige maandsalarissen van John. Dus ik hou mijn mond, laat me feliciteren en voel me een rijke stinkerd, wat ik ook ben. Elias Hamweete, mijn rechterbuurman, wist me bijna wijs te maken dat het gebruikelijk is dat er een paar kippen geslacht worden en dat het kippenbloed over de auto word gesprenkeld om de bestuurder te beschermen op de weg (wel een grapje). (Alhoewel grapje: de auto waarin een overledene wordt vervoerd naar het kerkhof wordt wel op deze wijze gezuiverd). Nadat Mr. Milimo me gefeliciteerd heeft mompelt hij iets over vis kopen en geld maken met de auto. Dat blijft in mijn hoofd rondzingen en als ik hem de volgende dag weer tref kom ik erop terug. Hij vertelt me dat hij net toevallig die dag een oude schoolvriend is tegengekomen die in Sinazongwe, bij Lake Kariba, veel geld verdient met het vangen van de kapente. Mr. Milimo weet zeker dat hij een vriendenprijsje kan regelen. Met de auto kunnen we de vis halen en in Monze, Mazabuka of Lusaka verkopen. Hij weet echter weinig van de markt, prijzen enzovoort en stelt voor dat we diezelfde avond nog naar Monze rijden om deze schoolvriend te ontmoeten zodat we wat meer te weten kunnen komen hierover. Nogmaals: Mr. Milimo is een goede bekende van me geworden en ik beschouw hem als een zeer betrouwbaar en integer man. Ook prettig gezelschap dus ik ga dit avontuur graag met hem aan. Ik rijd met hem naar Monze en het blijkt een waardevolle trip. Niet alleen ontmoeten we de man in kwestie maar tijdens het zoeken kom ik ook Petrus tegen. Dit is de Zambiaanse manager van het tentenkamp in Park Lochnivar. Hij nodigt me uit nog eens langs te komen in Lochnivar en als ik in het park kampeer kan ik bij hem water halen. Bovendien weet hij in de buurt van het kamp een mooi kampeerplekje wat hij me zal wijzen. De kans is namelijk groot dat ik met Werner of Lia daar binnenkort nog eens heenga. De visser biedt ons zakken van 21 kilo kapente aan voor K215.000 (ongeveer 40 euro). Mr. Milimo zegt dat hij ons nog wel een betere prijs zal aanbieden gezien zijn vriendschap en wanneer we een zak of tien kopen. Hij schat dat een zak ons K300.000 zal opleveren bij verkoop. Op de terugweg bespreken we een en ander. Aangezien ik alle 54

investeringskosten en dus het risico op me neem bied ik hem 10% van de winst. Van mijn deel wil ik het bouwen van de ‘community school’ weer op gang brengen. Normaliter word de kapente in zakken van 20 kilo verkocht en als ik Precious op de markt in Monze vraag wat zij betaald voor een zak kapente zegt ze 280.000 kwacha. Dus ik maak dan pak ‘m beet 12 euro winst per zak. Zij neemt zonder meer een zak af en als ik zeg dat ik met tien zakken kom wijst ze op alle verkopers. ‘Mijn vriendinnen kopen ook zeker’ zegt ze. Met tien zakken maken we dus misschien slechts 120 euro winst maar, let wel, dit gaat al hard richting mijn maandsalaris dus dat is hier redelijk groot geld. Bovendien kunnen we dit zeker twee keer per maand doen. Ik wil volgende week dus gewoon eens naar de visser in Sinazongwe rijden met Milimo en twee zakken kopen om te kijken waar eventueel haken en ogen zitten en of we de vis makkelijk kwijt kunnen in Monze. Ook op het college vraag ik aan de ‘boardingmaster’ of hij afneemt. Hij biedt ‘slechts’ K250.000 per zak en zegt meer geïnteresseerd te zijn in 'bream', baars, de Kafue vis die ik zelf regelmatig eet. Nadeel is dat dit verse vis is. Dat betekent dus ook investeren in ijsblokken en kratten. Kapente is in gedroogde vorm veel makkelijker te vervoeren. Bovendien heb ik geen idee of de auto zo’n zware lading van ijs en vis wel trekt. Dus laten we ons eerst op de kapente concentreren. Spannend. Groot nieuws: ik heb deze week vanaf de bibliotheek op het college een emailbericht kunnen sturen naar mijn broer Chris. Kort berichtje weliswaar want de telefoonverbinding is erg, erg onbetrouwbaar en je moet redelijk veel geluk en geduld hebben om überhaupt verbinding te krijgen. Meestal valt die na een minuut of vier ook weer weg. Maar ik kom hem in ieder geval bevestigen dat de data waarop hij, Alda, Casper en Doris willen komen in orde zijn. In december willen ze drie weken komen!! Over twee weken komt Werner en ik ben benieuwd hoe dat zal zijn. Tot nu toe zweeft zijn komst als een bericht uit een andere wereld. Sterker nog: hij komt in mijn mistige gedachten tevoorschijn als een mystieke afgezant uit een vorig leven. Morgen probeer ik met de bibliothecaris de Outlook instellingen in orde te maken zodat we ook met een paar minuten verbinding toch wat emails de deur uit kunnen doen en ontvangen. Dit geeft heel andere dimensies aan mijn bereikbaarheid voor de buitenwereld. Mijn vorig leven haalt me langzaam maar zeker in. Nog groter nieuws: ik heb een beroep gedaan op het Wereldwiskunde Fonds en van hen krijg ik 3.700 euro! Dit om te besteden aan boeken en lesmaterialen voor het college. Ik heb nog niet eens omgerekend wat dat in kwachas is, even denken: ongeveer 18,7 miljoen kwacha! Ben benieuwd hoe de ‘Maths and Science Department’ daar op gaat reageren.

Zaterdag 14 juni 2003 Om tien uur ben ik bij de bibliotheek waar de bibliothecaris, Mr. Sitali, aanwezig is. Samen met Mr. Mojo is hij aan het internetten en als ik aan kom lopen komt hij enigszins opgewonden naar me toe met opgeheven handen. ‘Don’t look, don’t look’. Ik kijk langs hem heen en begrijp de opwinding. Op het scherm zie ik een blote kont tevoorschijn komen met daarboven het opschrift ‘Teen College’. Haha, de stiekemerds. Op zaterdag als de bibliotheek gesloten is voor studenten naar pornosites surfen. Het zat er natuurlijk dik in. Mijn opmerking in de trant van ‘Would it be possible to be transferred to that college’ verluchtigt de sfeer en de rode koontjes van beide heren krijgen weer een normale kleur. Ze laten mij plaatsnemen en ik merk tot mijn genoegen dat het surfen op zaterdag redelijk snel gaat. De verbinding blijft ook in stand. De instellingen in Outlook zijn nu goed en het is geen probleem om een paar mailtjes te verzenden. Het is maf om te realiseren dat de meeste mensen op nauwelijks een kilometer van het college nog in praktisch middeleeuwse omstandigheden leven (water uit de rivier, koken op vuur, hutten van gras en leem) en dat we hier in de bibliotheek toegang hebben tot het world wide web. Persoonlijk vind ik het natuurlijk fantastisch om deze technologie tot mijn beschikking te hebben. Maar ik zet wel vraagtekens bij het nut voor het college. Het is een behoorlijke investering die ongetwijfeld ook ten goede van andere tekortkomingen gebruikt had kunnen worden. Ik vraag me af wie daadwerkelijk deze internettoegang gaat gebruiken en met welk doel. Hoogstwaarschijnlijk zullen de paar docenten die hun computervrees overwonnen hebben en de meest basale handelingen kunnen uitvoeren, dit zijn er hooguit vijf, het internet gebruiken om de krant te lezen of om, zoals de betrapte bibiothecaris en Mr. Mojo, sexsites te bezoeken. Een paar weken geleden was er een discussie tijdens onze dagelijkse ‘vergadering’ tijdens de theepauze om tien uur. De principal wees de docenten erop dat vrijwel niemand gebruik maakt van de computers. De zes computers in de bibliotheek zijn een jaar of twee geleden aangeschaft en staan voornamelijk uit. Toen ik ze voor het eerst zag was ik verbaasd: Pentium III Gateway’s in goede staat. Deskjetprinters ernaast. Maar het merendeel van het docententeam kan nog geen briefje in Word typen. Sterker: ik weet zeker dat minstens 90% van de docenten niet eens weet hoe ze 55

een computer aan moeten zetten. Combinatie van computervrees en gemakzucht. Want de secretaresse typt wel voor ze en verder zouden ze niet weten waar de computer voor gebruikt kan worden. De grap is echter dat indertijd, voor de computers er waren, alle docenten om het hardst riepen dat er computers moesten komen. Ik was er niet bij maar ik zie het zo voor me. ‘Computers zijn de toekomst’ zal de één geroepen hebben. ‘We kunnen niet achterblijven’ benadrukte een ander. ‘Het zal de kwaliteit van het college opkrikken’ voegde een derde toe. Twee jaar later na een flinke investering staan er een aantal dure maar helaas ongebruikte computers. ‘Ja’, zegt de eerste nu, ‘we weten niet hoe we ze moeten gebruiken’. De tweede valt bij: ‘Miriam gaf ons wel een paar lessen maar die lagen te ver uit elkaar, je vergeet het zo makkelijk weer’. De derde houdt zich stil. De principal, die zelf overigens ook absoluut geen kaas van computers gegeten heeft, zegt dat het voortaan niet meer toegestaan is om typewerk aan zijn secretaresse te geven. Oei, dat valt zwaar. Dan gaat de discussie verder over internet. Mr. Moose die nog nooit een website gezien heeft, neemt het woord: ‘Internet is essentieel voor het college. Als je internet kent, ken je de wereld’ stelt hij daadkrachtig. Ik kan mezelf niet helpen, ik schater het uit. Het ligt op het puntje van mijn tong om te roepen: ‘Na twee jaar kunnen de meeste van jullie nog niet eens een computer opstarten, jullie hebben geen idee wat er op internet te vinden is, laat staan hoe het ten voordele van het college gebruikt kan worden. Wie van jullie gaat daadwerkelijk deze toepassing gebruiken, zeker gezien de frustrerend trage verbinding, als die al tot stand komt? Waarom zou het college zoveel geld moeten investeren, zouden we niet eerst eens een rendementsanalyse moeten maken?’ Wat ik niet zeker weet echter, maar wel vermoed, is dat het geld voor de internetaccount gedoneerd is of van het ministerie komt. Tja, gegeven geld…Maar het blijft knagen, al dat over de balk gesmeten geld. Waarom nemen we niet gewoon een abonnement op een goede internationale krant of een paar tijdschriften: The Guardian, The Times, The National Geographic ofzo? Die kunnen dan ook door de studenten gelezen worden in de bibliotheek. Want denk maar niet dat de ongebruikte computers ter beschikking aan de studenten worden gesteld. Laat staan de internet toegang. Terugkomend op de enorme verschillen in leefomstandigheden betwijfel ik ook het nut hiervan. De studenten gaan werken in afgelegen gebieden, tegen de tijd dat daar een computer staat zijn ze lang en breed gepensioneerd. Om de drempel naar de computerruimte te verlagen voor de docenten maak ik een off-line variant van deze website met voornamelijk foto’s van het college, stafleden en studenten. Hopelijk prikkelt het de nieuwsgierigheid van de goegemeente voldoende om (weer eens) achter een computer plaats te nemen. Nog een voorbeeld van over de balk gesmeten geld. Ik vertel de bibliothecaris over de donatie van 3.700 euro door het wereld wiskunde fonds. ‘Ah’, zegt hij, ‘ik hoop dat je mij bij de aanschaf betrekt’. Hij vertelt dat er laatst door iemand van de Math & Science Department’ een aantal boeken ter waarde van een paar miljoen is gekocht bij MacMillan, een wereldwijde uitgever van leermiddelen die ook een filiaal in Lusaka hebben. ‘Deze persoon dacht een slimme deal te maken omdat MacMillan een flink pakket boeken onder de prijs aanbood’ verzucht hij. Zonder de boeken gezien te hebben of de bibliothecaris in te lichtten werd de koop gesloten. Bij aankomst bleken het veel te geavanceerde boeken over onderwerpen die niet eens relevant zijn in ons curriculum. Compleet waardeloos. Deze boeken staan nu dus tot het einde der tijden stof te vergaren in de bibliotheek. Ter illustratie: ik kwam op de plank ook het boek van James Gleick tegen over de chaostheorie, ‘Chaos’. Enorm interessant, ik heb het jaren geleden met veel plezier gelezen maar deze studenten kunnen niet eens fatsoenlijk optellen en vermenigvuldigen. Hoe moeten ze ooit wijs worden uit dit boek dat handelt over complexe functies in imaginaire getallen? Misschien is het maar beter ook: ze zouden wel eens van hun geloof kunnen vallen…De wijze les die ik hieruit trek is op z’n minst dat ik van begin tot eind betrokken wil zijn bij de besteding van het geld van het fonds. In Mundale, waar ik vanuit de bibliotheek heenloop, koop ik boter, citroenen en twee suikerrietstengels. De toppen plant ik in de tuin naast de afgebroken stengel, letterlijk zoete wraak. John zou eigenlijk de rieten schutting komen zetten maar is door mijn buurman ingeschakeld voor het verven van een of ander. Zou die meer betalen? John komt even zeggen dat hij morgenochtend komt voor de schutting. Ook best. Terwijl we staan te praten waarschuwt hij me nogmaals voor Alex. ‘Die man is te slim’ waarmee hij 'sluw' bedoelt. Ik zal niet compleet uitweiden, het vermoeit me teveel, maar John vertelt wel een interessante ‘roddel’. Het geld dat Miriam gaf voor de bouw van de Community School heeft Alex gebruikt voor de bouw van zijn bar/restaurant in Mundale, zo weet hij. Hmmm, ik ben geneigd om hier enkel aan toe te voegen: ‘waar rook is…’. Ik moet Alex nog steeds goed in de gaten houden heb ik al een paar keer gemerkt en eigenlijk baal ik ervan dat ik met hem moet omgaan. Dit omdat hij de enige is die de auto kan opknappen. Ik blijf bij Alex het gevoel houden dat hij niet te vertrouwen is en enkel uit eigenbelang handelt. Daarentegen, hand in eigen boezem, ik ga hierdoor op mijn beurt alleen uit eigenbelang met hem om. Het zou echter prettig zijn als Alex in zou zien dat een andere opstelling zo veel meer zou opleveren voor hem. Al was het alleen maar mijn oprechte vriendschap. 56

Als ik Mr. Milomo, de boardingmaster, vertel over mijn voornemen om de winst op de kapente te gebruiken voor de Community School vraagt hij mij retorisch: ‘ben je niet bang in dezelfde val te trappen als Miriam?’ Moeilijk hoor, ontwikkelingswerk. Gisera loopt langs en ik vraag haar om dinsdag weer te komen wassen. Mijn aanbod om haar naar Lusaka te rijden aan het einde van de maand kwam blijkbaar precies op tijd. Zuster Anna heeft haar gesommeerd het huis deze maand te verlaten. Dus alles komt op het nippertje goed. Gisera wil duidelijk een compleet nieuw leven opbouwen want ze heeft tegen Zuster Anna verteld dat ze bij de ouders van haar man Titus in Chikuni gaat wonen. Deze leugen heeft ook te maken met een huurachterstand van K130.000 (25 euro) die Gisera niet kan betalen. Ze hoopt hier onderuit te komen door niet te vertellen dat ze naar Lusaka gaat. Ik vrees dat ik dit later voor mijn kiezen krijg want het is onmogelijk om ongezien haar bed in mijn auto te laden en te vertrekken. Als Zuster Anna zich af gaat vragen waar de achterstallige huur blijft komt ze uiteindelijk heus wel bij mij uit: ‘Jij hebt haar toch weggebracht? Waarheen dan?’ Oh, Gisera, ik hoop toch maar dat alles goed met je gaat straks en dat je gelukkig wordt. Nog nooit in Lusaka geweest, plattelandsmeisje. En haar kinderen, die zullen heel snel ‘straatwijs’ moeten worden. Ik vind het echt jammer dat ze weggaat want ik kon het goed met haar vinden. Ik maak me zorgen over George Compound waar ze gaat wonen. Bij mijn vorige bezoek aan Lusaka ben ik in Misisi Compound geweest. Een troosteloze verzameling grijze huisjes aan de rand van de stad: open riool, afvalbergen, dronken mannen. Het is nog net geen krottenwijk maar je gaat je toch serieus afvragen wat de mensheid bereikt heeft sinds ze rechtop is gaan lopen. Ik heb wel begrepen dat George Compound wat meer ‘uptown’ is, we zullen zien over twee weken.

Maandag 16 juni 2003 Gisterenavond kwam ik Musonda tegen bij The Yellow House. Dit is een jonge ‘reporter’ van Radio Chikuni die ik al vaker gesproken heb. Hij is eerder bij me geweest omdat hij in februari 2004 voor een maand of drie naar Nederland gaat. Via een Hilversumse organisatie gaat hij daar een training in journalistiek volgen. Voor de zoveelste keer vraagt hij naar de temperatuur in Nederland in die periode en welke kleren hij mee moet nemen. Musonda is een prima jongen maar ook een beetje een zwetskous. Ik heb hem al een paar keer stomdronken meegemaakt en dan is hij niet te harden. Hoop geblim maar weinig wol. Maar nu zitten zijn vrouw, kind en schoonzus erbij en is hij wat kalmer. Musonda gooit nog een schepje op het vuur over Alex. De Toyota van Alex behoort eigenlijk aan de Community School, zo weet hij ‘maar Alex gebruikt hem alleen voor zijn eigen zaakjes’. Als ik verder vraag hoe dat dan zit, wil hij er eigenlijk niet over praten, ‘niet nu’. Zijn schoonzus gebaart dat hij z’n mond moet houden. Nu wordt het me te gortig. Als ik Alex moet en wil vertrouwen met mijn auto wil ik weten wat er waar is van al die verhalen. Ik ben wijs genoeg, tenslotte opgegroeid in een dorp, om roddel en achterklap te (her)kennen maar ik vraag me inmiddels wel af hoe het dan echt zit. Wat me namelijk door het hoofd spookt is de benzine die ik in de tank had gegooid, zo’n elf liter, terwijl ik bij het gras halen ontdekte dat Alex weer de Zambiaanse methode geïnstalleerd had: een fles benzine zoals eerder beschreven. Toen ik hem die avond vroeg waarom hij de tank had losgekoppeld antwoordde hij op zijn typisch ontwijkende manier ‘Ah, but you’re becoming a real Zambian now’ en beende weg. John zei de volgende dag, zonder dat ik met hem dit besproken had, dat ik de auto beter bij mij thuis kon parkeren omdat Alex bijvoorbeeld de tank zou kunnen draineren. Dit zette me aan het denken en de volgende dag klop ik eens op de tank die behoorlijk hol klinkt. Alex ontkent later en zegt dat er nog steeds benzine in zou moeten zitten. Word ik hier bedonderd of wat? Het gaat me niet om het geld voor benzine, 10 euro tenslotte, maar om het vertrouwen. Want hoe zit dat met die accu die ineens vervangen dient te worden? Toen ik de auto voor het eerst zag en toen we hem op gingen halen in Magoye startte de motor steeds meteen. Nu niet meer, de auto moet aangeduwd worden en de accu laadt niet op. Alex zegt dat ik voor K190.000 een nieuwe accu moet kopen. Wie zegt me dat Alex niet de originele accu in zijn huis heeft liggen en er een waardeloze ouwe accu ingedaan heeft waardoor ik een nieuwe moet kopen? Als ik Alex tegenkom bij zijn werkplaats vertel ik hem over de verhalen die rondgaan. Hij legt een aantal dingen uit en ik ben blij dat ik eindelijk weer eens een goed uur met hem kan praten. In ieder geval ontzenuwt hij op redelijk overtuigende wijze de verhalen over de Toyota en het geld voor de Community School. Het verhaal achter de totstandkoming van zijn bar is interessant. Alex en Mr. Mojo hadden een paar jaar geleden gezamenlijk een bar in Mundale. Deze was gevestigd in een klein gebouwtje dat ze samen huurden. Totdat Alex onverwachts een brief thuis kreeg waarin hij gevraagd werd het gebouwtje te verlaten. Na twee dagen kwam hij erachter dat zijn vriend en partner, Mr. Mojo, achter zijn rug om de huur had betaald en het op een akkoordje met de verhuurder had gegooid. 57

Alex was niet langer welkom en kon zijn spullen pakken. Nu had Alex inmiddels een goede band met Miriam en zij was nogal geraakt door dit ‘verraad’. Miriam besloot Alex te helpen met het bouwen van een eigen bar en restaurant. Zij leende hem op persoonlijke basis de nodige gelden en hielp met schilderen en zo. De Toyota, oorspronkelijk van Miriam, is door haar in bruikleen gegeven aan Alex. Dat wil zeggen, nadat Miriam een auto had gekocht die ze, waarschijnlijk net als ik zal gaan doen, voornamelijk zelf gebruikte voor trips zo nu en dan, besprak ze met Alex de mogelijkheid om de auto in te zetten als een soort taxi van en naar Monze. Ze zochten en vonden een wees die kon rijden en betrouwbaar was. Dit was Lex, de jongen die ik eerder de geadopteerde zoon van Alex noemde. Omdat de auto hierdoor elke dag wat geld opbracht, zichzelf enigszins terugverdiende en Miriam dit programma wilde voortzetten, liet ze de auto bij Alex achter. De opbrengsten werden gebruikt voor het sponsoren van een aantal leerlingen. Het klinkt geloofwaardiger dan dat Miriam de auto aan de Community School gegeven zou hebben. Nu we toch aan het praten zijn, Alex, waarom heeft het college aan VSO gevraagd om Miriam terug naar Nederland te sturen? Dit werd me in februari verteld door mijn programma manager van de VSO. Zij zei iets over een opmerking die Miriam gemaakt zou hebben tijdens een bijeenkomst over 'hypocriete Jezuïeten paters’. Dit was in dusdanig slechte aarde gevallen dat ‘het college’ haar niet langer wilde hebben. Alex kan zich deze opmerking niet herinneren maar weet wel waar de commotie vandaan kwam. Miriam heeft een keer beloofd aan iemand van het DP (Development Program, een Zambiaans ontwikkelingsprogramma hier in de buurt) wat uitleg te geven over het gebruik van computers. Toen zij in de bibliotheek deze persoon wat basisbeginselen bijbracht kwam mijn buurman, Mr. Muyuni, binnen. Hij wilde de computer gebruiken waaraan zij bezig was. Hij was blijkbaar nogal geïrriteerd over het feit dat zij iemand van buiten het college had binnengelaten en in plaats van dit tegen haar te zeggen ging hij linea recta naar de principal. Hierdoor ging een balletje rollen dat uiteindelijk resulteerde in een brief aan Miriam en aan VSO met daarin de nodige beschuldigingen en de sommatie om het college te verlaten. Ik kan het moeilijk geloven dat zoiets onbenulligs tot zo’n brief leidt en Alex geeft toe dat de relatie tussen Miriam en sommige collega’s niet best was. Dit voorval werd gewoon aangegrepen om haar te wieberen, te proberen althans want het eindigde als een storm in een glas water. ‘Maar’, voegt hij toe, ‘het geeft wel een belangrijk cultuurverschil aan tussen ons Zambianen en Europeanen. Jullie gaan naar iemand toe als er wat mis is. Wij gaan om die persoon heen en praten met anderen. Iedereen draagt zijn of haar steentje bij en zonder dat je ook maar iets in de gaten hebt ontstaan allerlei onzinnige verhalen. Ondertussen blijven de kwaadsprekers bijzonder aardig tegen de persoon in kwestie doen’. Dit voorval met Miriam vond pas plaats nadat ze al bijna aan het einde van haar tweejarige periode was. Dingen kunnen lang sudderen. ‘Yeah’, zegt Alex, ‘we have a nice little community … but with a lot of sharp teeth underneath’. Hoe zouden mensen over mij praten? Ik zou best zin hebben in een biertje met Frank in Café België. Beetje grappen maken, over nieuwe en oude muziek lullen en naar mooie meiden kijken. Niet op mijn woorden hoeven te letten, geen bijbedoelingen, geen onderliggende betekenissen, geen dubbele agenda. Gewoon. Gewoon. Pyus komt mijn spiegelreflexcamera terugbrengen. Die heb ik al een maand of drie aan hem uitgeleend zodat hij wat geld kan verdienen als amateur-fotograaf. Er zijn maar weinig mensen met een eigen camera hier dus het bezit ervan is een potentiële inkomstenbron. Voor een paar duizend kwacha nam hij foto's van voornamelijk studenten en liet die in Monze ontwikkelen. Een spiegelreflexcamera is hier al helemaal uitzonderlijk en ik zie dat hij er maar met moeite afstand van kan doen. Ik wil hem echter weer graag terughebben, voordat Werner komt. Bovendien weet ik hoe het gaat met geleende dingen: als je ze te lang hebt ga je ze als je eigen bezit beschouwen. Maar hij is erg zuinig op het apparaat geweest, hij mag hem nog wel eens vaker lenen. Ik zeg tegen Pyus dat als hij elke maand 6 euro apart legt, hij de camera kan kopen tegen de tijd dat ik wegga, dit vindt hij ook een faire deal. Nog achttien maanden. Ik zit alweer bijna op een kwart van mijn contract.

Woensdag 18 juni 2003 Fantastische dag! Vooral na het ‘gestress’ van de afgelopen dagen omtrent de auto. Eindelijk schot in een aantal richtingen. Volgende week komt Werner en ik maakte me zorgen of de Toyota wel voor die tijd genoeg opgelapt was om de tocht naar Lusaka veilig te maken. Gisteren heb ik met Alex een lijstje van prioriteiten opgesteld (nieuwe accu, oliefilter, benzinefilter, motorophanging, wielbouten, distributiekabels, bougies, condensator, lampkap rechtsvoor, lampkap linksachter, transmissieolie, motorolie). Vandaag heb ik, op de lampkappen na, alles kunnen kopen. Met Lex achter op de motor reed ik naar Monze. Dit was op zichzelf al een geluk want een paar dagen terug liep mijn ketting eraf net voor Chisekesi. Het tandwiel achter was compleet naar de filistijnen. Alle tanden stonden, net als bij een zaagblad, omgebogen. Ongeveer vier maanden geleden heb ik er een nieuw tandwiel op laten zetten 58

maar sindsdien heb ik, constateer ik tot mij verbazing, al weer een kleine 6000 kilometer gereden. Gelukkig bewaart Alex alles, zijn huiskamer heeft daarom ook meer weg van een garage, en het oude tandwiel functioneert nog. In Monze gaan Lex en ik langs een aantal winkeltjes waar auto-onderdelen verkocht worden. Dit zijn allemaal kleine winkeltjes, paar vierkante meter, met een balie en een paar schappen. Aan de muur hangen veelbelovend veel lampenbekappingen maar net niet degene die we nodig hebben. Verder kunnen we gelukkig alles krijgen. Ook, kort intermezzo, benzine aan de pomp want die was al een paar dagen niet meer voorradig. Dat was op zichzelf al even wennen geweest, ‘Nee sorry, we hebben geen benzine’. Toen ik in Siavonga wilde tanken voor de terugweg was de benzine bij de pomp ook ineens op. Dat kan lullig uitpakken als het volgende tankstation 100 kilometer verderop is. Ik werd in Siavonga uit de brand geholpen door een blanke Zimbabwiaan die op de terugweg was (Siavonga ligt aan de Zimbabwiaanse grens). Hij had z’n pick-up volgeladen met jerrycans benzine omdat de situatie in Zimbabwe vrij ernstig is qua benzine. Niet alleen wat benzine betreft. Maar dit terzijde. Ik geef Lex geld om de nodige spullen te gaan kopen en rijd zelf naar de school van Charles waar ik betaal voor zijn onderdak bij de school. De schooluniformen zijn nog niet klaar dus dat kan nog even wachten. Omdat zijn enige broek echter al uit elkaar begint te vallen geef ik hem wat extra geld voor een nieuwe. De ‘preker’ die de ouders naar hun mening over lijfstraffen vroeg is in het gebouw aanwezig en ik groet hem. Aan zijn hele reactie merk ik dat hij me niet mag. Zijn ‘Goodmorning, how are you?’ is on-Zambiaans kil. Zegzeg, wel een beetje respect voor de voorzitter van het oudercomité! Dit steekt schril af tegen zijn opening vorige week: ‘Parents of our pupils, we love you!’. Jaja, eerst zogenaamd geïnteresseerd naar de mening van de ouders vragen maar als die mening je niet aanstaat deze proberen af te kappen. Na de bijeenkomst vorige week kwam hij naar me toe. ‘Deze vrouw’, hij wijst met een trillend vingertje, triomfantelijke glimlach (ik ga nu mijn gelijk bewijzen), ‘had eten meegenomen. Ze heeft dit op tafel neergezet en tijdens haar afwezigheid heeft een leerling dit stiekem opgegeten. Nou, zeg me, wat moet je dan doen als schoolleiding?’ Dit is te retorisch om te beantwoorden maar omdat ik hem niet zo makkelijk wil laten scoren ten opzichte van de omstanders antwoord ik plichtmatig dat de ouders dan ingelicht moeten worden en eventuele schade vergoed moet worden. ‘Tja, in zo’n geval stel ik voor dat we de hand van het kind afhakken’ was misschien een betere reactie geweest. God, wat heb ik toch een hekel aan die zogenaamde christenen. Terug naar Chikuni om om 14:00 nog een les te geven, heerlijk uur, en dan naar huis want John komt de rieten schutting zetten. Samen werken we flink door en in anderhalf uur is mijn tuin gescheiden van de achterburen. Hier heb ik lang op zitten wachten. Eindelijk een beetje privacy, wat een genot! Het neerzetten van zo’n schutting is wel een grappig karwei. Eerst om de anderhalve meter een kleine boomstam in de grond, dan op drie hoogtes lange takken overdwars vastbinden aan de palen. Het riet wordt in twee lagen tegen deze takken gezet: een laag rechtop en een laag op z’n kop. Het gras wordt tussen een tweede serie takken geklemd die aan de eerste worden vastgebonden met natgemaakte bast van jonge twijgen. Terwijl ik met John bezig ben zeg ik hem dat we in Nederland nooit zulke schuttingen gebruiken. ‘Oooh nee, wat voor materiaal gebruiken jullie dan?’ Dit komt er zo oprecht verbaast uit dat ik in de lach schiet. Nederlandse man (33), ongetrouwd, leaseauto, computerprogrammeur, projectmanager, leraar, (ex)punker, Utrecht, Reusel tegenover Zambiaanse man (36), getrouwd, negen kinderen, tiende op komst, lemen hut op de vlakte, werker op het college. Ondanks al onze verschillen kunnen we het goed met elkaar vinden. Het is leuk werken met John en daarnaast leer ik ook de kneepjes van het rietzetten. Na afloop kook ik eten voor hem. We praten wat over vrouwen, altijd interessant. ‘Zorg er voor dat je vrouw achter je ligt. Als man moet je voorop liggen want als je ‘snachts een geluid hoort moet je direct uit bed kunnen springen.’ ‘Heb je een wapen, John, om je gezin te beschermen?’ ‘Natuurlijk, ik zorg er altijd voor dat er een bijl of een speer bij het bed staat. Als je een geluid hoort moet je gewoon bij de deur wachten en als er iemand binnenkomt kun je hem op z’n kop slaan!’ ‘Met een bijl?!’ ‘Ja natuurlijk’, antwoordt hij verbaasd alsof hij wil zeggen 'waar anders mee?'. ‘Maar dan sla je hem toch dood?’ ‘Jawel, maar dat is geen probleem, geen probleem. Je gaat gewoon ‘sochtends naar de politie om te melden dat er een lijk in je huis ligt.’ Ik vertel hem dat dit in Nederland wat meer problemen oplevert. ‘Ah’, zegt hij, ‘je moet ook in Zambia oppassen wanneer je een vreemde man in huis aantreft met je vrouw. Wanneer je alleen de man vermoord kan het zijn dat de politie zegt dat je de man ergens anders vermoord hebt en 59

daarna naar huis hebt gesleept. Het beste is dus om, in zo’n situatie, ook je vrouw te vermoorden. Dat maakt je verhaal tegenover de politie een stuk geloofwaardiger.’ Hiermee komen we ook op de moordzaak. John zegt dat ze de verdachte al weer vrijgelaten hebben wegens gebrek aan bewijs. Ter herinnering: de verdachte is de man van de vrouw wiens minnaar vermoord is. ‘Er waren geen getuigen. Maar ik denk dat de familie de kleren van het slachtoffer mee naar huis genomen heeft om een medicijn mee te maken.’ Ik snap het niet helemaal en hij legt uit. Het komt erop neer dat de familie een tovenaar inschakelt om de moordenaar dodelijk te treffen via een bliksemstraal bijvoorbeeld. De kleren worden verbrand en de as word gemengd met de nodige traditionele kruiden. Zo zijn er onlangs op soortgelijke wijze twee jongens, die een paar geiten gestolen hadden, aangevallen door een onzichtbare hond die opgeroepen was door de eigenaar van de geiten. Eén van de jongens is door de, nogmaals, onzichtbare hond opgegeten. Althans, volgens John en is er is geen enkel spoor van ongeloof of cynisme als hij dit vertelt. Ik probeer diezelfde avond in de bibliotheek terug te keren in de westerse wereld van internet en email maar geen geluk. Na twintig pogingen om in te bellen geef ik het op.

Maandag 23 juni 2003 ‘Guli mpeyo, maningi!’ ‘Ik heb het koud, veel!’ Voor het eerst sinds ik hier ben draag ik mijn fleecejack. Veel meer dan 5 graden kan het niet zijn ‘sochtends en ‘savonds, gevoelstemperatuur althans. Overdag is het soms grijs bewolkt, het regent echter nooit, en waait het flink. Het plan is om met Werner te gaan kamperen, ik zie er nu al tegenop als het zo koud blijft. Werner brengt een tweepersoons tunneltentje mee waar we wellicht mee naar South Luanga gaan. Dit moet een van de mooiste wildparken in Afrika zijn volgens ingewijden. We zullen zien. Het op orde brengen van de Toyota is een essentieel onderdeel van dat plan; ik ben nog steeds hard bezig met het opbouwen van vertrouwen in de bolide. Valt niet mee. Op vrijdag rijd ik voor het eerst naar Monze. Halverwege komt er een flinke truck ons tegemoet en BENG. De motorkap die niet goed afsloot slaat door de zucht wind met een enorme klap tegen de voorruit. Gelukkig had ik mijn raam open dus ik steek mijn hoofd naar buiten en weet de auto veilig in de berm te zetten. De schade valt op zich mee, tenslotte was de voorruit al op een aantal plaatsen gebarsten. Dit is niets om je druk over te maken: je zult zelden een auto met een gave voorruit tegenkomen. De motorkap is echter dermate verbogen dat deze nu helemaal niet meer sluit. En dit was nog wel het sluitstuk op mijn begroting! Blijven lachen, Dirk. Een flink stuk touw zorgt er voor dat we verder zonder problemen in Monze komen. Ik blijf kalm net als de jonge vrouw die naast me zit en haar kind de borst aan het geven is. Ze is op weg naar het ziekenhuis in Monze omdat de kleine ziek is. Het meenemen van passagiers had ik al eerder beschreven als een manier om de benzinekosten wat te dekken dus het is zaak om in Chikuni, Chisekesi en Monze op strategische plekken langzaam te rijden en iemand naast je de plaats van bestemming te laten roepen. Een paar dagen later, op zondag, laat ik in een garage in Monze de motorkap uitdeuken zodat deze weer goed sluit. Vooruitgang. Op dat front, letterlijk en figuurlijk, tenminste. Jammer genoeg blijkt de rechtervoorband lek te zijn als we iets meer luchtdruk erop zetten. Ik kijk eens goed naar de band die een flink gat heeft, de binnenband steekt er zowat door heen. Mr. Milimo die met me meegereden is rolt de band naar een mannetje die deze op Zambiaanse wijze oplapt: hij lijmt een stuk rubber aan de binnenkant van de buitenband. Het blijkt dat de binnenband ook op Zambiaanse wijze was ‘geplakt’: met een touw! Met een touw? Waarom verbaast me dit nog? De garagehouder en Mr. Milimo moeten er wel hoofdschuddend om lachen. Ja, legt Milimo uit, als je in een afgelegen streek een lek krijgt moet je toch wat. Je trekt het rubber rond het lek tot een punt en draait er een touwtje strak omheen. Dat houdt wel een tijdje. Omdat we het rechterwiel van de auto gehaald hadden zie ik dat de remblokken van dit wiel ontbreken. Niet afgesleten maar gewoon weg. Geen wonder dat de auto nauwelijks remt. Op de heenweg had ik al uitermate voorzichtig gereden en gelukkig voldoende afstand gehouden tot de truck voor me omdat deze flink op de rem moest voor twintig geiten die overstaken. Het is wenselijk enige doodsverachting te ontwikkelen om deze auto te rijden. Ik voel me net een testpiloot. Tja, mensen zijn gewoon arm dus als er een onderdeel van een auto valt wordt het alleen vervangen indien het een cruciaal onderdeel betreft. De vorige eigenaar had blijkbaar besloten dat de voorremmen niet in deze categorie vielen. Wederom slaat de twijfel over de aankoop van dit vehikel toe. Over vijf dagen moet ik ermee naar Lusaka 60

rijden om Gisera weg te brengen, Werner op te halen. Ik ben niet bang om te sterven maar kan het ook best nog een tijdje uitstellen. Het liefst zou ik het …wrak bij de monteur, Isaak, achterlaten zodat hij er een paar dagen aan kan werken. Helaas heeft dit niet zoveel zin want hij heeft de onderdelen niet. Die moet ik zelf in Lusaka gaan kopen. Bovendien moet je bij het woord ‘garage’ een andere voorstelling maken dan de goed uitgeruste Nederlandse garages. Het woord ‘schroothoop’ dekt de lading beter. Nou goed, misschien zie ik het te somber in want Isaak haalt zijn schouders op als ik bezorgd vraag of Lusaka haal. Waarom niet? Zover is Lusaka nou ook weer niet. Hij zegt het en ik wil hem maar al te graag geloven. Tot nu toe heeft er in ieder geval niemand gezegd dat het gekkenwerk is…misschien ben ik wel al teveel verwend met die nieuwe lease-auto’s in Nederland. Wat verlang ik nu naar mijn Seat Leon. Sabine en ik reden er zonder enig probleem mee naar Spanje, Portugal, Zwitserland. Ik keek niet eens naar het oliepeil als we vertrokken. De band is geplakt en we rijden terug met een zestal passagiers achter in de pick-up waaronder wat studenten van het college. Halverwege Monze en Chisekesi, de auto rijdt soepel en ik begin weer een beetje te ontspannen. 'Ach, de remmen achter wat bijstellen en ik haal Lusaka makkelijk, geen probleem’ denk ik en ik lach om de grappen van Milimo. Met 80 km per uur lijkt de Toyota zelfs wel een beetje te zweven over het asfalt. Ik ontspan. Ten onrechte. BENG. Een oorverdovende knal. Wat nu weer? Tijd om hierover na te denken heb ik niet, ik hou het stuur recht en gelukkig maar want er komt net een auto ons tegemoet en van achteren nadert een grote bus. Kalm blijven (ik zie de binnenband van het rechter voorwiel voorbijkomen, wit poeder stuift omhoog, vonken springen van de wielvelg die ijselijk over het asfalt schraapt), gas loslaten, langzaam de berm in sturen. We staan stil en de bus raast ons voorbij. Ik steek bedachtzaam een sigaret op. De mensen achter in de pick-up bedanken me opgelucht voor mijn koelbloedige reactie. Dit had veel, veel slechter kunnen aflopen, zeker voor hen in de open laadbak. Ik moet er niet aan denken dat ik over de kop was geslagen alhoewel deze gedachte zich in de uren erna een paar keer opdringt als een misselijkmakend schrikbeeld. Dat was een serieus bloedbad geweest. Goed, we leven allemaal nog. Jammer genoeg heb ik geen reservewiel bij me en dat is ook vervelend. Ik hoorde van twee Nederlanders die in Namibië omgekomen waren doordat ze met pech maar zonder water in een afgelegen streek stil kwamen te staan? Nu is de situatie voor ons minder ernstig omdat er op de teerweg redelijk veel verkeer langskomt. Maar dan nog, hoe kunnen die je helpen? We koppelen het compleet overdwars gescheurde voorwiel los en Mr. Milimo stelt voor dat hij met de band naar Monze lift en daar bij de garage een tijdelijk wiel probeert te lenen. Dat kan nog uren duren voordat hij terug is. We nemen net onze mogelijkheden door als er een auto aankomt. Een bekende auto. Ik ben nog nooit zo blij geweest om Alex te zien. Of beter: ik ben nog nooit zo blij geweest om Alex met z’n reservewiel te zien. Dit wil ik niet meer meemaken. Het was ongetwijfeld weer een enorme ervaring maar ik vind één keer wel genoeg. Na een nacht slapen, woelen eigenlijk, besluit ik dat er twee nieuwe voorwielen op de auto moeten komen. Behoorlijke investering maar geld weegt niet op tegen veiligheid.

Dinsdag 24 juni 2003 Gisterenavond bood ik Alex een biertje aan vanwege zijn ‘reddingsactie’ bij The Yellow House. We nemen de Toyota en alle gebreken nog eens door. Semi-theatraal, om het niet al te zwaar te maken, probeer ik het tussen zijn oren te krijgen dat ik toch wel nerveus ben met het oog op de rit naar Lusaka. Alex is namelijk altijd geneigd om ‘no problem’ te roepen. ‘Mijn leven ligt in jouw handen’ zeg ik hem. ‘Niet alleen de auto of mijn geld maar bovenal mijn leven’. Na de ervaring van afgelopen zondag voel ik het ook zo en de afhankelijkheid van de kwaliteiten van Alex als monteur verontrust me behoorlijk. Vanochtend sta ik les te geven in Groep I als hij aanklopt en vraagt of ik na de les in zijn werkplaats wil komen omdat we wat te bepraten hebben. Als ik zijn werkplaats binnenloop om 9 uur gaat hij zitten en bied mij een stoel. Hij kijkt mij serieus aan. ‘Gisteravond heb je teveel gezegd’, begint hij. Wat nu weer? Ik probeer me het gesprek van gisteravond voor de geest te halen. Heb ik na drie bier dingen gezegd die verkeerd gevallen zijn? ‘Wat bedoel je?’ ‘Dat over je leven en zo. Ik heb er heel slecht van geslapen. Dus ik heb besloten om de komende twee dagen niets anders te doen dan aan de auto te werken. Ik moet er vandaag mee naar Monze en heb een miljoen nodig.’ Ik had al besloten dat er twee nieuwe banden op moesten dus ik wist al dat er zeker nog tussen de 600 en 800 duizend kwacha extra nodig was. Het bedrag verbaast me dus niets. Wel de plotselinge haast en de motivatie. Maar dat maakt me niet uit. Actie! Het geld heb ik natuurlijk niet in huis dus ik moet ook naar Monze om dit van de bank te halen. Snel krabbel ik een paar opgaven op papier voor Groep L die ik nu moet laten schieten en even later rijd ik met de auto naar Monze. Alles gaat goed tot ongeveer hetzelfde punt waar ik op zondag een klapband kreeg, tien kilometer voor het stadje. 61

Alsof iemand ermee speelt klapt de linkervoorband. Ik begin al aardig wat ervaring te krijgen in het rijden zonder banden en overweeg om vanaf nu maar gewoon op de velgen te gaan rijden. Dit keer waren we wel voorbereid op pech want Alex volgde me op de motor. Hij rijdt door naar Monze om hulp te regelen terwijl ik wat keuvel met de twee aardige jongedames die ik een lift gaf, leraressen. Na een vermakelijk gesprek over trouwen (homohuwelijken in Nederland?), kinderen krijgen, godsdienst en andere verschillen tussen Zambia en Nederland stopt een auto die vanuit Monze komt aanrijden. Mr. Chilala stapt uit, mijn ‘rij-examinateur’. ‘Hee, Mr. Chilala, good to meet you!’ Hij is door Alex gestuurd met een reservewiel en al snel volg ik hem naar Monze. Eenmaal weer rijdend maakt elk geluidje me zenuwachtig, ik verwacht elk moment dat er weer iets knalt of van de auto valt. Dit is absoluut niet relaxed rijden. Ik vrees dat de tocht naar Lusaka zenuwslopend wordt. Mr. Chilala is de eerste die fronst als hem duidelijk wordt dat ik met deze auto naar Lusaka ga rijden. Volgens hem moeten de wielen eerst uitgelijnd worden, anders hebben nieuwe banden geen zin. Mijn bloeddruk stijgt langzaam maar zeker… Ik haal anderhalf miljoen van mijn rekening en ontmoet Alex weer bij, uiteraard, een bar. Daar staat hij al met een fles bier. Ik wijs ernaar en zeg hem duidelijk dat ik het daar niet mee eens ben. Het is nog maar net na twaalven en hij moet nog aan de auto beginnen. Jezus, waar ben ik aan begonnen? Tanden op elkaar, doorbijten, we zijn voorbij het point-of-no-return, zo hou ik mezelf voor. Binnen, uit het zicht, geef ik hem een miljoen en hij geeft deze weer door aan Lex. Ik begrijp dat Lex het werk gaat doen. Dat stelt me wat gerust. Lex is een koele gast die ik nog nooit heb zien drinken en praktisch elke dag aan auto’s sleutelt. Als we de bar verlaten en Alex wat vooruitloopt zeg ik tegen Lex dat hij een bonus van mij kan verwachten wanneer ik zonder problemen van en naar Lusaka kom. Dat is niet aan dovemansoren gericht, hij grinnikt en knikt. Ik hoop dat ik hem zijn bonus kan geven. Vertrouwen, vertrouwen, vertrouwen. De auto blijft vannacht dus in Monze en morgen komt Alex ermee terug; hopelijk uitgelijnd met nieuwe wielen, velgen. Hopelijk ook met een redelijk restant van het geld en de nodige bonnetjes om de uitgaven te verantwoorden. Hier is Alex overigens altijd wel goed in maar een bonnetje zegt niets: die handgeschreven bonnetjes worden voor een kleine fooi wel voor hem opgekrikt. Maar ik weet ondertussen al wel wat meer van prijzen voor onderdelen dus erg hard kan hij me niet naaien. Aaaaahhhh, ik wil hier niet eens aan denken. Ik rijd op de motor terug naar het college, geef nog een les en concentreer me op andere zaken. Probeer ik althans. Gisera doet vandaag voor het laatst de was. Zij vertelt dat de zusters haar herinnerd hebben aan haar achterstallige huur van 145.000 kwacha. Ik had al bedacht dat ik Gisera wat geld zou meegeven voor haar nieuwe leven in Lusaka dus daarom wat extra opgenomen bij de bank. Ik geef haar dus het geld om de huurschuld af te lossen zodat ze met een schone lei kan beginnen. Ze wordt er helemaal verlegen van, ‘I think that God does love me’. We drinken samen een kop koffie; ik vraag haar of ze niet bang is om naar de ‘grote stad’ te gaan, of ze enig idee heeft hoe het er daar uitziet. Ze is nog nooit verder dan Mazabuka geweest. Bang is ze niet, ze kijkt er al te lang naar uit. Los van de grote verschillen tussen het leven in het landelijke Chikuni en Lusaka spreken ze ginder Nyanja wat in niets op Tonga lijkt. Het is te vergelijken met iemand uit een klein dorp in de Nederlandse periferie die ineens in down town Hong Kong gaat wonen. Hoe zullen de kinderen reageren? Ze vertelt me dat ze water van Chikuni mee zal nemen en de kinderen zand zal laten eten in Lusaka. ‘Hoezo?’ ‘Om ze te laten wennen’. Ze gaat hierna direct de huur betalen en komt terug met K80.000 omdat de zusters de helft van de huur hebben betaald voor haar nadat ze hoorden dat ik de hele huur wilde betalen. Mooi zo, dan kan Gisera dit houden als ‘startkapitaal’.

Maandag 28 juli 2003 Ruim een maand is gepasseerd sinds het vorige dagboek. Er valt weer veel te vertellen over een aantal verhaallijnen: Gisera Mukwalanthila, de auto, Werner’s bezoek, het college, Charles. Teveel bijna. Ik zal een poging doen. Een dag voordat ik naar Lusaka zou vertrekken kwam de auto terug uit Monze. Met inderdaad twee nieuwe, ik bedoel goede tweedehandse, voorwielen met remblokken. Gelukkig. Op vrijdagochtend rijd ik naar Gisera die haar inboedel al buiten heeft gezet. Het blijkt toch wel iets meer te zijn dan enkel een bed. De pick-up wordt volgepropt met allerlei spullen waarvan de meeste in onze ogen direct naar de vuilnisbelt zouden kunnen. Niet alles kan echter mee en drie krakkemikkige stoelen worden achtergelaten in mijn huis. Die breng ik drie weken later samen met Werner naar haar toe. Gisera en haar vier kinderen gaan bij de berg spullen in de achterbak en ik slik. Ik hoop dat God inderdaad van haar houdt en dat er niks misgaat op de weg vandaag. Ik ben erg blij dat Marnix meerijdt naar Lusaka en maandag weer mee terug. Hij is samen met Lex in dienst bij Alex voor een luizige K40.000 per maand zoals hij me later zal vertellen. In ieder geval kent hij de auto en hij heeft een sleutel 12 en 17 bij zich. Dat geeft een mens moed. 62

Gisera neemt met een handdruk afscheid van haar enige vriendin in Chikuni: Mary Phiri; zij wordt mijn nieuwe huishoudster. We rijden vervolgens langzaam over de zandweg naar Chisekesi omdat de wielen daar nog uitgelijnd moeten worden. Daar rijd ik de auto over de monteursput en een bejaarde automonteur, met hopelijk veel ervaring, gaat met chirurgische precisie aan het meten. Ik slenter wat rond om de oude niet op z’n vingers te kijken. Naast de garage is een slagerij en er is net een aantal runderen geslacht blijkbaar want op een van de her en der rondslingerende autowrakken zitten een drietal mannen koeienpoten te villen. Het verwijderen van de hoeven gebeurt door de poten op een oud motorblok te rammen. Na twee of drie krachtige slagen vliegen de hoeven van het been. Ondanks de zonovergoten ochtend een macabere aangelegenheid: geslachte runderen en gesloopte auto’s. Heilige koeien? Alex is ons op mijn motor gevolgd en haalt bij de politie in Chisekesi een brief waarin in korte bewoordingen staat dat ik op verzoek van de politie deze arme weduwe naar familie in Lusaka breng. ‘Please assist these people in any way you can’. Weduwe? Gisera moet lachen als ze het leest. Alex wist tot die ochtend helemaal niet dat ik Gisera zou wegbrengen. Op verzoek van Gisera moest het hele verhaal zo stil mogelijk worden gehouden. Toen Alex de volgeladen pick-up zag fronste hij toch eens behoorlijk. Omdat hij bang was dat ik wel eens problemen bij een road block zou kunnen krijgen zorgde hij voor de vrijbrief. Ik had nu twee brieven op zak. Eerder had Alex al een brief van de road traffic police in Monze geregeld waarin de districtofficier stelt dat mijn auto voor onderhoud naar Lusaka moet. Uiteindelijk word ik op de hele rit niet aangehouden, tot mijn verbazing. Toch komt de brief uit Monze een paar weken later wel goed van pas als ik word aangehouden tussen Lusaka en Kafue. ‘Zet de handrem er eens op’ gebiedt de diender bij de politiepost. Ik had de handrem eerder al geprobeerd en wist dat die niet werkte. Sterker, de hendel zat muurvast. Dat was tot dan wel het laatste van mijn zorgen omtrent de auto. Ik trek desalniettemin, tegen beter weten in, uit alle macht aan de hendel en met beide handen komt de pook tot mijn verbazing los. Het lichtje op het dashboard gaat zelfs branden. Zou de handrem toch werken? Licht triomfantelijk kijk ik naar de agent maar deze duwt met een hand tegen de auto die zonder enige weerstand doorrolt. ‘Zet hem maar langs de kant’, hij wijst naar een lemen hutje waarin een vrouwelijke agente de bekeuringen uitdeelt, ‘ga daar maar heen voor de bekeuring’. Ik zet al mijn charmes in bij de agente maar het is meer waarschijnlijk dat de brief, tenslotte gestempeld en ondertekend door een meerdere, de doorslag geeft. De bekeuring van K56.000 blijft me bespaard. Tegen halfvijf bereiken we zonder problemen Lusaka waar ik eerst Donna ophaal omdat zij de weg in de hoofdstad beter kent. Titus, de man van Gisera, had me uitgelegd dat ik op George Compound naar zijn vriend moest vragen die daar een apotheek heeft. Op de compound zijn geen straatnamen. Niet dat je de kronkelende stoffige paden met hier en daar restanten asfalt als straten zou kunnen bestempelen. Met enkel de naam van de man op zak rijd ik George Compound op. Na een uur rondrijden kom ik erachter dat er misschien wel honderd apothekers zitten op de uitgestrekte compound. Niemand kent de naam van de man waar ik moet zijn. Ondertussen begint het al te schemeren. Daar sta ik met een halve familie en een pick-up vol huisraad op de troosteloze compound omringd door volk van allerlei pluimage dat zich er mee bemoeit maar ons niet echt helpt. Een blanke man trekt sowieso veel aandacht van de immer rondhangende dronkaards en de sfeer wordt af en toe wat grimmiger. (Ik ben nu al een paar keer op een compound geweest en heb geen enkele keer een blanke gezien. De kantoren van de NGO’s bevinden zich in de dure, ommuurde villa’s in Kablonga, de expat wijk met ambassades enzo. Donna gaat wel op haar motor de compounds in op zoek naar gehandicapte kinderen en wordt voor gek verklaard door ‘blanken’. Ze was laatst op een afscheid van een paar blanken van een andere organisatie die een schooltje ondersteunen net buiten Missisi compound. Deze mensen hadden twee jaar in Lusaka gewerkt en waren in die tijd nog nooit daadwerkelijk op de compound geweest, 40 meter van de school, waar hun eigen leerlingen vandaan kwamen.) Gisera houd zich goed maar ik zie aan haar dat ze allesbehalve gelukkig is. Uiteraard is er de teleurstelling dat we haar man niet kunnen vinden maar daarnaast is er de schrik, duidelijk te zien in haar ogen. Ze is nog nooit op zo’n grote, hectische compound geweest. Zoveel mensen die haar aanspreken in een taal die ze niet begrijpt. De dronkaards die tegen me roepen dat ik dat dorpsmeisje gewoon bij de politie moet achterlaten. Ze omklemt haar kinderen die niet begrijpend naar de omstanders kijken. Gisera heeft grote wallen onder haar ogen en huilt nog net niet. Ik wil van de compound af, zeker voor het donker is. Zelfs in daglicht is verdwalen hier niet moeilijk laat staan in het donker. Veilig is ook anders na zonsondergang. Maar waar moet ik met Gisera en vooral al haar spullen heen? Weg van deze plek in ieder geval. Het is al donker als ik bij het hoofdkantoor van ARMCOR aankom waar Titus in training is. Hij is daar natuurlijk niet meer te vinden maar ze kunnen me wel vertellen dat hij de volgende ochtend op het trainingscentrum zal zijn. Daar ben ik al eerder geweest. Donna biedt godzijdank hulp voor de overnachting. Haar buurvrouw, ook een VSO vrijwilligster, is op vakantie en Gisera en de kinderen kunnen daar slapen. Het 63

appartementencomplex waar Donna woont heeft een afgesloten parkeerterrein waar twee nachtwakers rondlopen dus daar staat de volgeladen pick-up redelijk veilig. Terwijl Gisera wat eten klaarmaakt voor haar kinderen, gelukkig hadden we in Mazabuka een paar vissen gekocht, gaan Donna en ik eten bij Mr. Pete’s. Dat is een restaurant een paar honderd meter bij haar vandaan en valt in de zogenaamde ‘up town’ categorie. Als we nog wat drinken aan de bar zien we hoe drie ratten zich tegoed doen aan de bodempjes in de gebruikte glazen. De beestjes hebben de grootste lol, zijn ze dronken? Evengoed drink ik mijn bier voortaan rechtstreeks uit de fles. De volgende ochtend heeft iedereen weer goed geslapen en vol goede moed rijden we naar het trainingscentrum. De geüniformeerde mannen in de loods kennen me nog: ‘How is Chikuni?’. Ik leg het hele verhaal uit en ze laten Titus halen. Hij komt al snel aangerend. Richting zijn vrouw en kinderen die hij al een paar maanden niet gezien heeft dacht ik. Maar nee, hij komt naar zijn superieuren en salueert hen, zelfs mij. Zij geven hem toestemming om naar zijn vrouw te gaan die vol verwachting in de pick-up is blijven zitten. Alhoewel breed glimlachend geeft hij, nogal koeltjes, Gisera een hand. Er biggelt een traan over Gisera’s wang maar ze blijft in de pick-up zitten. Veegt snel de traan weg en kijkt mij enigszins verontschuldigend aan. Raar volk. Maar gelukkig zijn ze wel. Titus krijgt een paar dagen vrij van zijn meelevende bazen om zijn gezin onder te brengen en samen rijden we wederom de compound op. Al vrij snel komen we bij een luidruchtige bar waar de apotheker in gehuisvest is. Ondanks het vroege tijdstip, tien uur ‘sochtends ofzo, hangen er al een tiental dronken mannen rond die mij zoals altijd maïsbier, chibuku, aanbieden en om geld en sigaretten vragen. In de apotheek is een kamertje van nog geen drie bij vier meter waar ze met z’n zessen moeten gaan verblijven. Midden in de kroeg. Tijdelijk gelukkig want dit is geen gezonde omgeving voor een gezin met vier jonge kinderen. Voor niemand om precies te zijn. Alle kroegen in Zambia, zeker die waar chibuku wordt geschonken hebben de onbegrijpelijke gewoonte om joekels van boxen op straat te zetten die vrijwel 24 uur per dag knalharde muziek uitbraken. Onbegrijpelijk omdat dit voor omwonenden een regelrechte hel moet zijn. Niet voor de dronken klandizie die immer wankelend met een ouwe plastic fles waarin de modderbruine toverdrank gulzig klotst tegen zichzelf staat te praten. Dorpsgekken. De rest van de dag is ingepland om schokbrekers en een carburateurkit te kopen en te plaatsen. De twee sleutels die Marnix bij zich heeft blijken ontoereikend en ik vraag enkele voorbijgangers om gereedschap. De vierde jongeman die passeert heeft een uitgebreide set en komt zelfs meehelpen. Hij heet John. Let nu op want dit is de tweede John in dit dagboek. Er komt straks nog een derde John en deze Johns zullen in toenemende mate een rol gaan spelen in mijn prille leven. Omdat ik de achternamen van deze Johns nog niet geheel beheers zal ik ze een geografische toevoeging geven: John Chikuni, John Lusaka en straks John Itezhi-Tezhi. John Lusaka is een jongen van 28 die met een overall en uitgebreide set sleutels aan komt zetten. Hij komt net van school en laat zijn studieboek zien: Car Mechanics. Komt dat even goed uit! Want Marnix kan de carburateurkit niet plaatsen, d.w.z. de afstelling van de carburateur vereist enige hogere kennis van car maintenance (en Zen vermoed ik). Voor John Lusaka is dat echter geen probleem en ik spreek met hem af dat hij morgen, op zondag, nadat we Werner opgehaald hebben de carburateurkit inschroeft. Hij kijkt alvast even en wijst op de luchtfilter. Die moet ook vervangen worden. Nadat de nieuwe schokbrekers zijn geplaatst rijden we naar Soweto Market, de openlucht markt voor auto-onderdelen. Dit is een interessant stukje Lusaka: kriskras geplaatste houten marktstalletjes waar je zo’n beetje alles kan krijgen. Nieuw, tweede/derde/…hands, echt, namaak of gestolen. Het schijnt dat je zelfs op bestelling onderdelen kan krijgen en dan bedoel ik niet via de geëigende kanalen. Al snel vinden John en Marnix voor een prikkie een nieuw luchtfilter terwijl ik bij de auto wacht. Ten eerste verdubbelen de prijzen zodra een blanke nadert en het is ook niet verstandig je auto hier onbeheerd te laten staan.

Dinsdag 29 juli 2003 Op zondagochtend in alle vroegte, nu precies een maand geleden, omhelzen Werner en ik elkaar. Hij lacht enigszins als hij de auto ziet maar is gelukkig wel wat gewend. Het lachen zal ons nog wel een paar vergaan in de komende week maar nu stappen we nog nietsvermoedend in. We rijden terug naar de flat van Donna waar we nog een dag zullen blijven om Werner wat uit te laten rusten van de nachtvlucht. Hij pakt zijn cadeaus uit: drie flessen wijn, Duvel, Westmalle, Drum (eerste de meest belangrijke geschenken), cd’s van Frank, Nederlandse literatuur, kranten, pakken koffie, drop, mayonaise, Duyvis sauzen, en een tent! Fantastisch. Het lijkt ook te klikken tussen Donna en Werner alhoewel de verstandhouding tussen hen later, laten we een koe een koe noemen, van beide kanten, aardig zal bekoelen. Ik wil er niet al teveel over uitweiden omdat dit weliswaar een 64

persoonlijk dagboek is maar tegelijkertijd ook publiek toegankelijk. Ik denk er dus het mijne van. En daarbij: wat kan mij het eigenlijk ook schelen? Op deze zondag is echter alles nog koek en ei en zijn we allemaal opgetogen en uitgelaten. Het programma van Werner’s vakantie wordt doorgenomen. De volgende dag zullen we terugrijden naar Chikuni omdat ik nog lesverplichtingen heb deze week. De daaropvolgende week heb ik vrijgenomen en kunnen we samen wat rondreizen. Per email hadden we al besproken dat een kanosafari op de Lower Zambezi wel aardig zou zijn dus die middag bespreken we in Chachacha Backpackers voor het komende weekend een safari voor ons drieën. Maar voordat dat allemaal rond is lopen we eerst wat door Lusaka en gaan we langs de City Market waar we een (hopelijk) vers geslachte kip kopen. De eerste dag dat ik in Lusaka was verliet ik kokhalzend de ranzige vleesmarkt in deze loods maar nu lijkt het mee te vallen. Het was toen ook een stuk heter dan nu, dat zal het verschil wel maken. De misselijkmakende geur van bergen organen was toen niet te harden. We rijden vervolgens naar de reptielenfarm waar we een biertje drinken en de krokodillen nog eens goed bekijken. John Chikuni heeft een flink aantal parelhoenders rondlopen op zijn erf. Maffe beesten die ongetwijfeld erg lekker smaken. Toen ik hem vertelde over de komst van Werner en daarna mijn familie bood hij me direct aan om voor alle bezoekers zo’n beest te slachten. Hij houdt zijn woord. De eerste avond dat Werner in Chikuni is gaan we naar zijn huis. Zijn vrouw heeft de dag ervoor al een parelhoender (‘guinea fowl’ in het Engels of ‘kaanga’ in het Tonga) gevangen, dat schijnt erg lastig te zijn, en samen met het gevogelte rijden we weer terug. Werner biedt John bij mij thuis een wodka aan wat hij nog nooit gedronken heeft. Na twee wodka’s is John bijna niet meer te stoppen, hij praat maar door met een gelukzalige glimlach en brede gebaren. Heerlijke man, goudeerlijk, geen greintje kwaad in zijn botten. Gelukkig heeft hij in ieder geval de parelhoender al gedood voordat de drank inslaat. Samen met John pluk ik het beest kaal. Ik let goed op als hij de ingewanden verwijdert; dat wil ik ook kunnen. Waarom weet ik niet maar het geeft me het gevoel dicht bij de natuur te staan. Of dicht bij God, beslissend over leven en dood? Wat dondert het: de volgende dag zullen we het arme maar smakelijke beest barbecuen en met huid en haar verorberen. Milimo wil dolgraag de kapente business in. Ik ook wel dus we hadden afgesproken dat we op donderdag naar Sinazongwe zouden rijden om daar een aantal zakken gedroogde vis te kopen. Die zouden we dan dezelfde dag misschien of anders op vrijdag in Monze weer verkopen. Dit leek een spannend avontuur en dat werd het ook maar om andere redenen dan we op voorhand konden bevroeden. Nadat we vertrokken vanuit Chikuni met een aantal passagiers achter in de pick-up kwamen we op 20 km voor Choma tot stilstand. Benzine op. De auto verbruikt toch meer dan we dachten. Het geluk was echter met ons want al snel stopt er een bekende van Milimo die zelfs terugrijd vanuit Choma om ons de benzine te komen brengen. Geen nood, alles komt goed. In Choma regel ik een verzekering voor de auto (‘Nee, ik hoef de speciale ‘riot’ aanvulling niet’) en registreer ik de auto bij het postkantoor. Dat Milimo het vignet op z’n kop achter de voorruit plakt verhoogt de pret enkel. Met een volle tank verlaten we Choma richting Sinazongwe dat aan het Kariba meer ligt. Sinazeze ligt een km of 18 voor de plek waar we de vis zullen kopen. Het is weer zo’n dorpje van niks, in onze ogen althans (die van mij en Werner bedoel ik dan, Milimo zal hier wel anders over denken). Een straat met wat bakstenen gebouwtjes, voornamelijk winkeltjes die allemaal hetzelfde verkopen. Op de een of andere manier vind ik de winkeltjes met hun typerende geveltjes altijd Mexicaans overkomen maar aangezien ik nog nooit in Mexico ben geweest kan ik beter concluderen dat ze in Sergio Leoonse stijl gebouwd zijn. Wat dat ook mag betekenen: Sinazeze is zo’n dorpje waarvan je denkt ‘hm, weer zo’n dorpje van niks laten (in onze ogen althans) laten we snel doorrijden voordat we hier stil komen te staan’. In ieder geval is er niets in Sinazeze waardoor je denkt: ‘interessant, die architectuur, die flamboyante en mondaine sfeer, dat uitdagende nachtleven, laten we een nachtje blijven’. Toch is dat precies wat we gaan doen. De auto weigert namelijk in welke versnelling dan ook nog een poot te verzetten. Dit uiteraard in overdrachtelijke zin. Hoe dan ook, het bakbeest wil niet vooruit of achteruit, hoe hard de motor ook brult en toeren maakt. De koppelingsplaat blijkt naar de vaantjes. Wat doe je als je een kleine 200 km van huis bent en tegen zonsondergang met een aftandse koppelingsplaat stil komt te staan in een afgelegen dorpje van niks? Al snel zitten Werner en ik dus met een biertje op een muurtje het dorpsleven aan te schouwen. Milimo kent natuurlijk weer wat mensen en gelukkig weten we dan al dat er een ‘goede tweedehandse’ koppelingsplaat uit een andere auto aankomt. ‘In een half uur is het gepiept’ zegt de jongen die onder de Toyota kruipt. Enkele uren, diverse bieren en een flesje Zambiaanse brandy later (uit de categorie: ‘het ergste bocht dat op deze aarde verkrijgbaar is’), ligt de jongen nog steeds te sleutelen. Het is pikkedonker en bij het schaarse licht van een zaklantaarn probeert de jongen een halsstarrige moer los te krijgen. Niet met overdreven veel succes. Maak daar maar geen succes van. Werner ontdekt ondertussen het lokale nachtleven, dat inderdaad wel bestaat. Ik vind hem dansend tussen een aantal wankelende jongens, hij maakt er in ieder geval het beste van en zie ik hem daar chibuku drinken? Hij past zich snel aan, dat moet gezegd. Maar waar gaan we slapen? Het toeval wil dat er net een landbouwshow is in het dorp waardoor alle accommodatie volgeboekt is. In dit land is er altijd een oplossing. We kruipen in een truck met een stuk of vijftig geiten achter in de bak die ons naar een hotelletje buiten 65

Sinazeze brengt. We zijn gelukkig aardig lam als we in de ranzige bedden vallen en de video-opnames die Werner maakt zullen niet bepaald verheffend zijn. Het staat me zelfs bij dat ik die smerige brandy als een godendrank en levenselixer aanprijs. Milimo is er om zes uur al weer uit, waar haalt die man de energie vandaan, om ervoor te zorgen dat er enige vooruitgang in het aanbrengen van de koppelingsplaat komt. Als wij komen aangewandeld in het dorp is de klus al bijna geklaard. Mooi zo. Wij moeten dezelfde dag nog naar Lusaka omdat we morgen de kanosafari gepland hadden. We laten de vis dus voor wat die is en rijden linea recta, met een auto die stukken beter trekt, terug naar Chikuni.

Vrijdag 1 augustus 2003 Ik probeerde gisteren een aantal mailtjes te versturen maar kreeg maar geen verbinding. Totdat Mr. Sitali, de bibliothecaris, me komt vertellen dat de rekening niet is betaald. We zijn afgesloten. Ik loop naar huis en vind het eigenlijk wel prima. Een gevoel van rust komt weer terug. Hoe langer ik afgesloten ben van tv en internet enzo, hoe beter het bevalt van die shit af te zin. Het zorgt welbeschouwd enkel voor een gevoel dan je van alles en nog wat moet. Laat het los. Om met Guggenheimer te spreken: ‘al die ingewikkelde zooi waar geen touw aan vast te knopen valt. Het leven moet simpel zijn’. We komen rond enen pas terug in Chikuni. Omdat we ruim een week op pad gaan moet er even met beleid ingepakt worden dus we vertrekken pas om drie uur ‘smiddags naar Lusaka. Bij de poort van Charles Lwanga staat een charmant meisje, later blijkt het een van onze studentes, die graag een lift naar Mazabuka wil. Ze kruipt tussen Werner en mij in. Ze heet Flowers en bewijst weer eens dat Zambiaanse vrouwen van een hemeltergende schoonheid kunnen zijn. In Monze komen we Milimo weer tegen bij het benzinestation. Hij wenst ons een veilige reis naar Lusaka: ‘Mwende kabotu!’ Ik wijs op Flowers. ‘Ach, Mr. Milimo, als er een God bestaat zal Hij het toch niet in z’n hoofd halen om dit schitterende schepsel enig kwaad te doen?’ Als je het als ongelovige op zeker wilt spelen neem je gewoon passagiers mee van zoveel mogelijk verschillende religies. Ik weet niet wat voor geloof Flowers aanhangt maar ik denk niet dat ik haar kerk vaak zal bezoeken. Misschien had ik ook een paar zevendedagsadventisten, jezuïeten, hindoestanen, moslims, jehova’s of hara khrisna’s mee moeten nemen. Twintig kilometer buiten Monze gaan er allerlei rode lampjes branden in het dashboard. Ik stop de auto (hoevaak komt deze zinsnede nu al voor?) en we kijken onder de motorkap. Er lijkt eerst niets aan de hand maar dan ziet Werner dat de hele ventilatorschroef, of hoe zo’n ding ook mag heten in het Nederlands, afgebroken is. Dat ontbrak er nog aan. Of eigenlijk: dat was er nog niet aan gebroken. Statistisch gezien wordt de situatie er dus steeds beter op: hoeveel kan er nog meer spontaan van een auto afvallen? Zen and the art of buying a car in Zambia. Kalm blijven dus. Werner werpt zich op om met schroef en al een busje naar Mazabuka te nemen om te kijken of hij een nieuwe schroef kan kopen. Samen met Flowers springt hij in een minibusje. Een oneindige tweeënhalf uur en een half pakje sigaretten later, het is inmiddels al lang aardedonker, stopt er een taxi. Werner komt eruit met twee mannen en het zaakje is dan snel gepiept. Hij heeft na lang zoeken, de winkels waren al lang gesloten toen hij in Mazabuka aankwam, een ‘goed tweedehands’ verbindingsstuk gevonden. Al snel rijden we weer. Een kleine 160 km restten ons dan nog naar Lusaka. Maar rijden in het donker op de Zambiaanse ‘snelweg’ blijkt al snel een zenuwslopende aangelegenheid. Zwalkende fietser en wandelaars aan de kant van de weg, naderende vrachtwagens met verblindende lichten en stilstaande vrachtwagens, midden op de rijstrook, zonder licht. Geloof me, het is erger dan België. Om tien uur ‘savonds komen we weliswaar ongedeerd maar licht getraumatiseerd aan. Doe ons eerst maar een wodka… We bespreken nogmaals ons kanosafari plan en besluiten om er van af te zien. Het kost 300 dollar per persoon en voor dat geld kunnen we zelf ook wel wat leuks doen. Bovendien hebben we bij nader inzien geen van allen zin om vier dagen in een kano te zitten. Het is mogelijk, dit hadden we al bekeken, om met de Toyota van Lusaka naar de noordkant van Kafue National Park te rijden, dan via het park naar de zuidkant en uiteindelijk door naar Monze. Een mooie rondrit dus we gooien ons plan om. Donna neemt een paar dagen vrij zodat ze ook de hele week mee kan. Ze wil graag een weekje weg uit Lusaka omdat ze een bijzonder vervelende ervaring heeft gehad op Chipata compound. Ze reed er met haar motor en plots rende er een kind voor haar wielen. Te laat om nog te ontwijken. Zij valt met motor en al over het onnozele kind dat haar been breekt. Verschillende mensen vragen daarna verbaasd aan haar of ze niet is aangevallen door omstanders wat gelukkig niet gebeurd is. Wel was de afhandeling op het politiebureau redelijk frustrerend. Daarnaast blijken er al een paar keer een tweetal mannen op het VSO kantoor geweest te zijn die zonder opgaaf van redenen naar haar vragen. Ze heeft het hierdoor nogal op haar heupen gekregen en wil graag een tijdje weg. We proostten op de onderneming. 66

Op zaterdagochtend moeten er nog een aantal dingen geregeld worden. Ik moet wat euro’s wisselen en Donna moet vrij vragen bij haar werkgeefster. Dus ze gaat op de motor weg, ik loop een tijdje later naar de bank. Op Cairo Road zie ik wat politiemotoren rijden en een groep mensen half op straat staan. Wat is daar aan de hand? Iemand duwt een motor van de straat af. Die motor lijkt verdacht veel op die van Donna en een verontrustend gevoel trekt over m’n ruggengraat. Godzijdank zie ik Donna staan, ik had haar liggend in een plas bloed verwacht, en ik wring me door de mensen heen. Het arme meiske valt in m’n armen. Ze is aangereden door een Mercedes en lelijk gevallen. Maar gelukkig niet ernstig verwond. Het tweede ongeluk buiten haar schuld in twee weken. Het zit haar niet mee. We rijden met de Mercedes naar het VSO kantoor en bellen Stewart, de programma manager van VSO Zambia, op z’n mobiele telefoon. Hij komt er zo snel mogelijk aan. Donna bezoekt die ochtend nog de kliniek maar het ongeluk heeft geen blijvend letsel opgeleverd. Wel is er toevallig net een uitslag van een eerder bloedonderzoek binnen. Ze heeft bilharzia opgelopen door het zwemmen in Lake Kariba. Ik laat een week later dus ook maar een bloedmonster nemen want de kans is groot dat ik het dan ook heb. De uitslag is nog niet binnen op dit moment. Het bezoek aan het politiebureau in verband met het ongeluk wordt uitgesteld tot woensdag omdat maandag en dinsdag twee public holiday’s zijn. Dat is onhandig want dat valt midden in onze safariweek. Er valt volgens Stewart niet aan te tornen: op de eerste werkdag na een ongeluk moet er aangifte gedaan worden. Donna moet dus halverwege onze geplande trip terug.

Zaterdag 2 augustus 2003 Na twaalven, later dan gepland vanwege dat domme ongeluk van Donna, vertrekken we naar Chunga, een kamp in Kafue National Park. Het is een goeie 270 km rijden en we zullen het die dag dan ook niet meer halen. Dit komt voornamelijk omdat een groot gedeelte van de route bestaat uit het slechtste asfalt dat ik tot nu toe gezien heb. Dat wil zeggen, het asfalt op zichzelf is wel goed maar het lijkt slechts gelegd te zijn om vorm te geven aan een chaotisch patroon van kraters in alle vormen en maten. Ongelooflijk, wat een gatenkaas. Met een gemiddelde snelheid van 20 km per uur hobbelen we stug door. In Nederland ben je het niet zo bewust maar hier is overduidelijk hoe belangrijk een goede infrastructuur is voor de ontwikkeling van een bepaald gebied. In Monze, dat gelegen is aan een goede weg vanuit Lusaka, zijn veel producten en etenswaren in een redelijke variëteit te krijgen. In Mumbwa, waar we zullen overnachten, beperkt de markt zich tot lokale producten: zoete aardappelen, maïspoeder en tomaten. De volgende ochtend, zondag, bereiken we Chunga Camp via een zandpad door het park. Onderweg zien we al het nodige grut rondlopen: bavianen, zebra’s, wrattenzwijnen, olifanten en hordes antilopen. Het eigenlijke Chunga Camp, gelegen aan de Kafue rivier, is geheel volgeboekt voor een training van een stuk of vijftig parkwachters. Er blijkt echter, niet vermeld in de reisgidsen, een vijftal chalets aan de overkant van de rivier te staan. Voor 12 dollar pp kunnen we daar verblijven. Met een bootje steken we de brede rivier over en we zijn alledrie verbaasd over de luxe vormgegeven chalets. Schitterende plek, helemaal voor onszelf. Ik reserveer direct voor het bezoek van Lia en consorten. We blijven twee nachten in Chunga waarin we nog wat meer wild zien (nijlpaarden, krokodillen, civetkat) maar voornamelijk ook relaxen. De vier jongens die het kamp runnen verzorgen ons goed en bereiden ‘savonds het door ons meegebrachte eten. Voor de eerste keer in mijn leven probeer ik te vissen maar met weinig geluk. Mozes vangt wel wat sardines en twee meervallen. Heerlijk! Eén daarvan gaat mee naar Lufupa (waar we naast reeds genoemde dieren ook een leeuw zien), het tweede kamp waar we op dinsdag naar toe rijden. Donna moet woensdag om twee uur ‘smiddags in Lusaka zijn. Het plan is om woensdagochtend vroeg, om vijf uur, te vertrekken. Zonder problemen onderweg zouden we dan op tijd aan moeten komen. Werner blijft achter in Lufupa Camp en zal zelf verder trekken naar ItezhiTezhi, aan de zuidkant van het park. Na Lusaka rijden Donna en ik via Monze naar ItezhiTezhi waar we Werner twee of drie dagen later weer op zullen pikken. Onze wegen scheiden hier dus tijdelijk. We halen Lusaka net niet op tijd. Dit omdat een belangrijk onderdeel van het plan in de soep loopt. Dat was namelijk de beschikbaarheid van benzine in Mumbwa. Volgens de pompbediende duurt het nog twee dagen voordat de tankwagen arriveert. Zie ‘het belang van infrastructuur’ hierboven. Hij vertelt echter dat er in een dorpje een kilometer of dertig verderop wel benzine verkocht wordt. Niet aan de pomp maar door handige jongens die weer gebruik maken van deze gebrekkige aanvoer. Ze zetten zelf een handeltje op langs de weg door uit drumvaten benzine te verkopen. We kopen van hen na enig afdingen 20 liter benzine. Misschien heb ik te hard afgedongen: vijftig km later merken we namelijk de schaduwzijde van deze illegale verkoop. De benzine blijkt gemixed met 67

paraffine. In ieder geval zet ik de sputterende auto maar weer eens aan de kant. Door de carburateur en het luchtfilter schoon te maken halen we weliswaar Lusaka maar ongeveer een uur te laat. De aangifte kan dus pas de volgende ochtend worden gedaan waardoor we een dag vertraging oplopen. Die tijd hebben we echter sowieso nodig om de tank te laten wassen door John Lusaka. Met hem bespreken we ook het benzineverbruik van de auto dat veel te hoog ligt: ongeveer 1 op 6. Daarnaast lijkt de motor ook olie te verbranden. Tenminste, de motor lekt niet en waar is die 30 liter olie die er inmiddels in gekieperd is anders gebleven? Conclusie van John is dat de hele motor gelicht moet worden en schoongemaakt. Hij kan dit in twee à drie dagen doen. We soebatten wat over de prijs en spreken af dat hij in de week voor de komst van mijn moeder deze klus klaart. Ik wil ten koste van alles voorkomen dat ik met drie kinderen en ons moeder ergens met pech kom te staan. Inmiddels hebben Donna en ik al bijna K4 miljoen extra in de Toyota gestoken waardoor de kostenpost nu zo’n beetje op K13 miljoen uitkomt. Pak ‘m beet 2400 euro. Daar staat dan wel tegenover dat we het vehikel nu voor een kleine K17 miljoen kunnen verkopen. Er zijn al enkele gegadigden hiervoor zelfs dus al te druk maken we ons hier niet over. Onderweg naar ItezhiTezhi moeten we in Namwala een pont nemen over de Kafue rivier. Net voordat we bij de pont zijn vragen een stuk of tien mensen of we hen mee willen nemen naar ItezhiTezhi. Onder de passagiers bevindt zich John, een in Monze woonachtige handelaar in bouwmaterialen en hout. Hij heeft ook een guesthouse in Monze, BlueBird. Twee dagen later geven we hem weer een lift terug naar Monze en dan wordt de reden van bezoek aan ItezhiTezhi duidelijk. Die reden interesseert mij en achter in de pick-up bespreken we onze toekomst als business partners. Ik laat het hier even bij. Bij een volgende update van de website zal hopelijk een en ander concrete vormen hebben aangenomen en zal ik meer uit de doeken doen. De huid van de beer enzo… In ItezhiTezhi verblijven we in New Kalala Camp. Wederom mooi aan het meer gelegen vlakbij de ingang van het park. We maken een rondje door het park en komen dicht in de buurt van een paar olifanten. Verder zien we niet zoveel, ook omdat we een aantal wegen proberen die niet meer begaanbaar blijken. Maar wat maakt het uit, ik vind het kamperen op zichzelf in deze schitterende omgeving erg ontspannend. In het kamp zelf lopen nogal wat bavianen, altijd leuk. Met wat fruit laten ze zich makkelijk lokken en eten zelfs uit mijn hand. In de derde week van Werner’s bezoek vertrekt hij op maandag naar Livingstone en geef ik les. Daar was ik tenslotte voor hier, de argeloze lezer zou het bijna vergeten. Op vrijdag komt Werner pas weer terug en doet verslag van zijn avonturen. Op zaterdag rijden we naar Lusaka nadat we eerst Charles op z’n school bezocht hebben. Hij heeft de afgelopen weken last van malaria gehad en van pijnen in z’n borstkast. Hij wil zich laten onderzoeken in het ziekenhuis. Werner en ik hebben de drie stoelen voor Gisera meegenomen en we rijden naar de kroeg op George Compound waar ik haar drie weken eerder had achtergelaten. Ze staat al op ons te wachten omdat ze wist dat ik op een vrijdag langs zou komen. Het is hun gelukt om te verhuizen naar een rustiger stuk op de compound in een iets groter huis. Ze is erg blij om me te zien en kan haar geluk niet op met de K100.000 die Werner in haar handen drukt. Donna heeft haar een baantje als schoonmaakster aangeboden. Titus is inmiddels uit de training en loopt nu in uniform elke dag een of ander gebouw in Lusaka te bewaken. Hierdoor gaat hij ook een fatsoenlijker salaris verdienen. Zij redden zich wel. Nadat we op zondagochtend Werner naar het vliegveld gebracht hebben, rijden we langs Mark en Susan. Om even bij te kletsen en, toch wel een beetje trots, onze pick-up te laten zien. De moeder van Susan is op bezoek en we drinken wat koffie op het gazon. Zonnetje, koekjes, koffie, allemaal erg Nederlands maar wel lekker en vertrouwd. Bij het afscheid geven ze peulen en NRC’s mee. Toevallig kom ik Mark en Susan een week later weer tegen bij de kliniek in Lusaka waar ik ben voor de uitslag van mijn bloedonderzoek (nog niet binnen) en voor een derde en laatste Hepatitis A injectie. Ze vrezen malaria te hebben en laten zich onderzoeken. Alweer een week later zit ik dit te typen. Bijna alle, laten we zeggen de helft, gebeurtenissen zijn weer de revue gepasseerd, compleet belachelijke uitdrukking overigens maar dit terzijde. Om de laatste week nog even kort te kenschetsen voor deze vervliegt zoals zo vele anonieme weken, weekenden, feestjes en partijen: ik ben op de motor, ondanks twee lekke banden maar ik zal niet uitweiden, een paar dagen weggeweest om studenten te bezoeken op lagere scholen in de buurt van Monze. Het motorblok van de Toyota is uit elkaar gehaald en de cilinders zijn opnieuw uitgeboord. Nieuwe zuigers en zuigerveren erin en weet ik wat nog meer, de hele reutemeteut. Morgen hoop ik in Lusaka te horen dat alles goed gegaan is. Er is een Italiaanse jongen, Roberto, in Chikuni komen wonen die samen gaat werken met Milimo. We kunnen geloof ik wel goed overweg, vanavond ga ik bij hem eten. Mary is alweer voor de vierde keer bij me aan het schoonmaken en het moet gezegd: ze kwijt zich beter van haar taak dan 68

Gisera alhoewel ik geen kwaad woord over die schat wil horen. Verder heb ik John ItezhiTezhi nog een paar keer gesproken en de nodige inspanningen staan op touw (over ridicule uitdrukkingen gesproken) maar zoals gezegd, daarover de volgende keer meer. Over vier dagen komen mijn moeder, mijn zus Lia en haar drie kinderen een paar weken op bezoek dus het huis moet op orde. Ik hoop dat ik het donderdag een beetje droog hou op het vliegveld, dat wil zeggen, een traantje wegpinken is nog wel stoer en verantwoord maar ik hoop niet dat ik al voordat ze geland zijn in een onhoudbare huilbui uitbarst en een compleet debiel figuur sla. Daarentegen, wat kan mij het bommen zolang ik maar niet in m’n broek plas, dat is toch enigszins gênant. Kortom, om met Guggenheimer te eindigen (nogmaals bedankt voor dat boek Frank, ik lig elke avond in een deuk): m’n hoofd loopt om. NB. We mogen de volgende lezers weer feliciteren met hun verjaardagen in augustus: Lia, Casper, Lianne, Doris, Alda en Chris. Gefeliciteerd! NB. Dit begint zo wel verdacht veel op een verenigingsblad te lijken. Ik moet toch eens ophouden met die flauwekul.

Maandag 18 augustus 2003 Het is alweer bijna twee weken geleden dat ik naar Lusaka ging, voor het eerst met de bus, om mijn Moeder & Co een dag later van het vliegveld af te halen. De auto zou klaar moeten zijn en dat bleek uiteindelijk ook het geval. John Lusaka was er in de tussentijd wel behoorlijk gestrest van geraakt omdat er de nodige vertragingen en complicaties waren maar wat zou het, daar betaal ik hem goed voor. Alle vier de cilinders blijken uitgeboord en de nieuwe zuigers geplaatst. Ik stap uit de bus, knijp mijn ogen dicht tegen de verblindende middagzon en gooi mijn vertrouwde rugzak, Karrimor; 65 liter, met een soepele beweging over een schouder. Zo ongelooflijk soepel dat menig schoon meiske dat toevallig deze manoeuvre beoogschouwt terplekke in katzwijm valt. Zou vallen dan want helaas staan er enkel een paar verlopen taxichauffeurs maar goed, een beetje oefening in stoer je rugzak over je schouder werpen is nooit weg en ik moet tegenover mezelf toegeven: ik kan het nog steeds. De rugzak is getekend door elf jaar trouwe dienst over lands’ grenzen, Azië, Midden-Amerika, Afrika nu en heeft me nog nooit in de steek gelaten. Niet dat ik daar sentimenteel over ben, integendeel, ik steek het stomme ding zo in de fik als ik een nieuwe kan krijgen maar het leek met wel een mooi beeld om deze alinea mee te beginnen. Het enige dat ontbreekt is een snicker waarvan ik met mijn tanden ongenadig het wikkel lostrek onderwijl met mijn ogen spiedend naar een leeuw in de struiken die mij enigszins ondoordacht zou willen overrompelen vlak voordat ik hem met een vuistslag enig respect bijbreng. Met mijn vrije hand uiteraard want die snicker geef ik niet zomaar op. Sterker, ik neem onaangedaan nog een hap. Nu zitten er op het busstation in centrum Lusaka verdacht weinig leeuwen maar het is toch Afrika dus het blijft oppassen geblazen. Na deze onzinnige overwegingen loop ik naar Bwanji.com, een internetcafé. Deze blijkt toevallig (?) op zondag gesloten en ik steek een stukje verder Cairo Road over naar een ander internetcafé. Dit ligt op de plek waar Donna haar motorongeluk had. Ik kwam toen net na het moment van het ongeluk slechts toevallig (?) langs struinen omdat de bank Standard Chartered even verderop geen euro’s wilde wisselen en mij verwezen naar een ander filiaal. Als ik het internetcafé inwandel zie ik een bekende achter een terminal. Donna, wederom, inderdaad. Zij is even verbaasd als ik. Toeval uiteraard. Toch zet het me aan het denken. Stel nu dat a) die hele Chinese acupunctuur, Chi Gong, Falun Gong of hoe het ook mag heten ergens op slaat en dat er dus meridiaanlijnen over het lichaam lopen die buiten het perifere zenuwstelsel om functioneren en dat b) de Gaia theorie die stelt dat de hele aarde een groot levend organisme is ook waarheid blijkt. Zou het dan niet kunnen zijn dat er ook meridiaanlijnen over de aardbol lopen, ik bedoel uiteraard niet de evenaar, kreeftskeerkring, Greenwich meridiaan enzo, maar mystieke krachtlijnen waarvan de knooppunten magische plekken zijn waarop uitzonderlijke gebeurtenissen plaatsvinden? Stonehenge bijvoorbeeld. Is dit internetcafe ook zo’n plek? Vonden hier vroeger raadselachtige rituelen plaats? Zou het kunnen dat wanneer er ergens ter wereld een paal precies op zo’n meridiaan in de grond wordt geheid er ergens anders een onverklaarbare mirakel plaatsvindt? Een Maria verschijning bijvoorbeeld, een bloedend beeld of een optreden van Uri Geller voor mijn part? Gekoppeld aan de chaostheorie en het domino-effect kom je waarschijnlijk een heel eind en ongetwijfeld lopen er genoeg mafkezen rond die dit voor zoete koek zouden slikken. Gelukkig sta ik met beide voeten op de grond dus kom bij mij niet aan met deze lariekoek. Wijselijk houd ik dit soort dingen dus ook voor me, voor je het weet heb je een stel halfgare volgelingen met tamboerijnen achter je aan.

69

Donna bleek behoorlijk over d’r toeren. Zij had een stukje in de Toyota gereden om hem te testen en daarbij achteruitrijdend een bij de garage geparkeerde auto geraakt. Twee kleine deukjes naast het achterwiel van een personenauto die bleek te behoren aan een behoorlijk lastig en hanig mannetje. In compleet foute shorts kwam hij aanbenen. Sowieso moeten mannen nu hun twintigste geen korte broeken dragen en al helemaal niet met witte sokken en kantoorsloffen zoals ik laatst met plaatsvervangende schaamte bij een hopeloos onhippe blanke moest constateren. Alhoewel ik op dat moment anderszins toch erg smakelijk krokodillenvlees aan het barbecuen was had ik met het zicht op de knokige kuiten direct gegeten en gedronken. Maar ik dwaal af. Hij grijnsde triomfantelijk. Dit zou hem geld gaan opleveren, dat zag je zelfs door zijn donkere zonnebril aan zijn ogen. Het kostte mij ruim anderhalf uur stevig onderhandelen om zijn oorspronkelijke eis van een miljoen kwacha, volgens hem heel redelijk maar zelfs een bleekscheet als ik wist dat dit krankzinnig was, tot een kwart daarvan terug te brengen. Nog te veel maar het maximaal haalbare gezien onze ondergeschikte onderhandelingspositie. Rustig blijven, grapje links en rechts, de ander veel laten praten en zoeken naar een zwak punt in zijn verhaal. Dat bleek het onuitgesproken, onderliggende gegeven dat hij het zonder tussenkomst van derden snel wilde regelen. Standpunt kiezen, pokerface opzetten, strak in de ogen kijken, zelfverzekerd articuleren en op je strepen blijven staan. Ik hoefde uiteindelijk weinig meer te doen dan te bluffen dat ik de politie en de verzekering erbij wilde halen als hij niet met een redelijk compromis kwam. Niet dat ik de verzekering erbij wilde hebben want de auto is helemaal niet all-risk verzekerd, dat zou me alleen maar meer gaan kosten. Deze cruciale informatie hield ik natuurlijk voor me. Het bleek een goede gok. Moeder, zus en kinderen hebben een vermoeiende maar goede reis achter de rug wanneer ik ze van het vliegveld afhaal. Via Brussel, Frankfurt, Johannesburg zijn ze naar Lusaka gevlogen. Het is zo goed om ze weer te zien. Mijn moeder en ik plengen een traantje. Ik ben trots op mijn moeder dat ze deze reis maakt, het is voor het eerst dat ze zover van huis weg is. Er valt een hele hoop te zeggen over onze relatie, en dat ga ik nu niet doen, maar er is een basis die onverbreekbaar en onvoorwaardelijk is. De eerste nacht brengen ze door in BlueCrest om een beetje bij te komen. Want de volgende ochtend rijden we 180 km naar het zuiden. Naar Siavonga, waar ik het guesthouse waar ik al eerder verbleef heb geregeld voor twee nachten. De tocht wordt onderbroken door een snelheidsovertreding, (6 km per uur te snel in Chilanga: K67.000) en een bezoek aan de vlees- en groentemarkt in Kafue. Janna en Stijn zijn gefascineerd door de lange, puntige hoorns van de runderen die terplekke geslacht worden. De Afrikaanse runderen zien er vervaarlijk wild uit met hun imposante hoorns, onze Friese melkkoeien verbleken nogal bij deze oerossen. Ze zijn nochtans even achterlijk. Het abattoir is een half open keet met een opgang waarvoor de runderen opvallend gelaten staan opgesteld. Geen geloei, gesnuif of gestamp ondanks de dood die op enkele meters wacht. Zouden ze de lugubere stapel afgesneden koppen niet zien? Of ruiken? De geur van gestold bloed en organen is penetrant aanwezig. Hun laatste stappen, met een paar stokslagen worden ze de loopplank opgedreven. De gevilde kadavers komen uit de uitgang en worden aan een flinke haak in de zon gehangen, naast de naakte soortgenoten. Ik koop een goeie kilo van een karkas dat er nog redelijk vers uitziet. In een houten hutje staat een lintzaag waar direct het aangewezen stuk wordt afgezaagd en in een plastic tasje gedeponeerd. Varkens gillen en krijsen in tegenstelling tot deze koeien hun longen uit hun lijf vlak voor het verscheiden. Alsof ze het aan voelen komen. Het doet me denken aan de slachtpartij op het erf van mijn oom Harry. Ik was wellicht een jaar of negen maar een paar beelden zijn me bij gebleven. Het moet voorjaar zijn geweest, het was een zonnige middag. Mijn moeder en haar zussen staan aan een lange tafel waarop een flink aantal kippen geslacht wordt. De geur van ingewanden en natte veren hangt zwaar in de warme lucht. Levende kippen aan het begin van de tafel, bergen met veren, ingewanden, klauwen, koppen in het midden, teilen waarin geplukte kippen drijven aan het eind. Ik houd gebiologiseerd een afgekapte kop van een kip vast terwijl de rest van het lijf nog over het erf rent. Wanneer ik aan een pees trek die uit de nek steekt gaat het ooglid van de kip op en neer. Ik maak een grap over de ‘VARA haan’ die indertijd knipogend de programma’s aankondigde (dit voor de lezers ouder dan dertig) en mijn tantes lachen. Naast de kippen wordt er ook een varken geslacht die onder de familie wordt verdeeld. Het beest weet zich los te werken van een oom die even niet op let. Rent ijselijk gillend over het erf terwijl een paar ooms en neven erachteraan rennen, komisch gezicht. De beer probeert een uitweg te vinden maar het einde is onafwendbaar. Uiteindelijk weet een dappere oom zich languit op het dier te werpen, we liggen in een deuk om de spartelende ooms en het halsstarrige varken. De hals wordt doorgesneden en een flinke plas bloed zuigt zich in de grond. Ome Harry overleed een paar jaar geleden. We stoppen lang in Kafue bij de houtsnijwerkplaats waar ik een ‘vriendschap’ heb opgebouwd met Alex, een man die eerlijk gezegd nogal misvormde nijlpaarden maakt. Ik heb op zijn verzoek een aantal door mij op Chachacha Market in Lusaka aangeschafte vijlen voor hem meegebracht. Deze ruil ik tegen twee flinke stammen van mooi hout. De naam van de houtsoort in het Tonga is me weer ontschoten maar het lijkt op teak. Erg mooi hout. Eerder 70

kocht ik van Alex drie traditionele bijlen om het hout mee snijden. Nou ja, hakken dan. Nu nog een leuk ontwerp en dan kan ik aan de slag. We laden de twee loodzware stammen in die hij, naar eigen zeggen, 20 km achterop zijn gammele fiets heeft meegenomen, lopend. Zijn aardige vrouw geeft mijn moeder twee papaya’s uit hun tuin. In Siavonga bezoeken we de Kariba dam en maken een boottochtje naar een krokodillenfarm. Ik geniet van de aanwezigheid van mijn familieleden, zij genieten van Zambia en haar inwoners. Mr. Phiri, de beheerder van het gasthuis, geeft me een brief van zijn dochter en een kopie van haar uitslagen van de middelbare school mee. Zijn dochter wil volgend jaar op ons college komen studeren. Hiervoor moet ze eerst uitgenodigd worden voor een interview. Als ik later de brief aan Mr. Makala overhandig, mijn collega, blijkt dat haar cijfers onvoldoende zijn voor toelating. Ik moet dus de aardige meneer Phiri gaan teleurstellen. Wat is het heerlijk om weer in Siavonga te zijn. De Afrikaanse ziekte, the African disease. Ik heb het denk ik te pakken en ook mijn zus blijkt er bevattelijk voor. Ik vertel haar en mijn moeder over mijn toekomstplannen in dit magistrale land waar de verbeelding nog heerst. We zitten op de veranda van het guesthouse en de zon zakt voor onze ogen in Lake Kariba. De Zimbabwaanse bergen aan de linkerkant van het meer kant lichtten oranje op in de avondgloed. Het hemelsblauwe water recht voor ons reikt tot aan de horizon; enkel onderbroken door een paar rotsachtige eilanden waarop olifanten en buffels rondlopen. Divergentie. Dat is het sleutelwoord voor mij sinds ik hier ben. Waar ik in Nederland steeds meer het gevoel had in een cocon te leven en te convergeren naar een dood punt lijkt hier elke dag weer nieuwe mogelijkheden te brengen. Slangenhuiden, speren, bijlen, edelstenen uit een nabijgelegen mijn, een jaguar in het duister, de hutten op de berghellingen in het ochtendlicht. De tijd stolt. Ik leef. Met teugen. De mensen in Chikuni feliciteren me met de komst van mijn familie. In hun ogen ben ik nu volwassen, volgroeid. Dit heeft er mee te maken dat ik in de Zambiaanse familietradities ook als vader van de kinderen van mijn zus word beschouwd. Ik voel hoe dan ook de verantwoordelijkheid voor hun ‘welzijn’ hier in Zambia. Deze zal nog zwaar op de proef worden gesteld. John heeft weer een parelhoen geslacht. Op 13 augustus gaan we met zijn allen eten bij zijn huis. Een dag later zal het negen jaar geleden zijn dat mijn vader overleed aan leverkanker. Mijn moeder heeft in haar beste Engels een mis voor mijn vader aangevraagd. Voor alle in de kerk aanwezigen vertel ik, op verzoek van de kapelaan, Sebastian, over mijn vader en zijn laatste maanden. Heb ik een goede engelbewaarder? Tijdens het laatste gedeelte van de mis wordt Janna lijkbleek, misselijk. Lia brengt haar naar buiten. Overgeven, diarree. Ze knapt even later weer wat op waardoor we alsnog naar John kunnen gaan. De volgende ochtend, na een nacht waarin ze vier keer naar de wc moet rennen gaan we langs het ziekenhuisje in Chikuni. Ze krijgt een pil tegen malaria, fanzadine en herstelt enigszins. Onze trip naar het Lochinvar park wordt hierdoor weliswaar een dag uitgesteld maar later hoor ik dat er die dag toch geen benzine in Monze te krijgen was. Hierdoor zouden we toch onverrichterzake terug hebben moeten keren. Gebeuren sommige dingen voor een reden? Godzijdank knapt Janna na een paar dagen weer helemaal op. John Chikuni heeft de hele middag geploeterd op het eten en het smaakt heerlijk. In zijn kleine hutje eten we de parelhoen, aardappelen, rijst, nshima, kool. Hij heeft flink uitgepakt. Ietwat schildbewust omdat de overige familieleden, John’s kinderen, buiten zonder eten staan te wachten op hun beurt. Het is desalniettemin een geweldige ervaring voor de kinderen van Lia om eens te zien hoe leeftijdsgenoten in dit deel van de wereld leven. Mijn moeder laat bij mij een paar handdoeken, sandalen en een stuk zeep achter voor de vrouw van John die alweer tien maanden zwanger is. Een paar weken later pas heb ik ze aan hem gegeven en hij weet niet hoe hij me moet bedanken. Kan geen woorden vinden. Ik drink een bier met hem nadat hij weer een stukje tuinschutting gezet heeft en leg de cadeaus voor hem neer. Hij kijkt naar de handdoeken en stamelt aangedaan iets over God en mijn moeder. Hij heeft er moeite mee, heeft natte ogen. Gaat deze stoere man huilen? Hij houdt het net droog. Volgende week gaan we cement kopen voor zijn huis. Ik help hem graag. Als er iemand is die het verdiend dan is hij het. Toch zal het een tragische dag blijken. De familie verblijft van maandag tot vrijdag in Chikuni. Mijn omgeving. Ze ontmoeten de mensen die ik sinds zes maanden tot mijn buren, collega’s en kennissen mag rekenen. En vrienden? Dan denk ik toch vooral aan John en Milimo. We bezoeken Milimo en hij charmeert iedereen met zijn warme, open, lijfelijke vriendelijkheid. Hij biedt meteen aan om Stijn achterop zijn motor mee te nemen naar de boerderij van het Youth Training Project, samen rijden ze weg. Fantastische man met veel talenten en vooral een groot hart. Zijn familie wordt momenteel helaas zwaar getroffen door de ziekte van zijn zus. We vinden haar tussen haar andere familieleden op een matje achter het huis. Haar linkerbeen is tot enorme proporties opgezwollen, dikke blaren liggen op de uitgedroogde huid. Dezelfde symptomen beginnen op haar handen. Elke keer wanneer ik haar een hand geef voel ik het branden na afloop maar dit zal, hoop ik toch, psychosomatisch zijn. Toen ik haar afzichtelijke been voor de eerste keer zag moest ik aan elephantitis denken, of lepra, melaatsheid. Toch zegt Milimo dat de diagnose kanker is. In vergevorderd stadium. Ze hebben haar opgegeven en deze arme, arme, nog jonge vrouw ligt simpelweg op haar dood te wachten. Kan amper 71

lopen. Nog een maand of drie volgens de doktoren. Af en toe heeft Milimo geld voor morfinepillen maar dit zijn sowieso te lichte tabletten. De pijn is van haar gezicht af te lezen. Vreselijk. Gods wegen zijn ondoorgrondelijk, jezus christus. Er is geen waarheid in lijden. Via Donna, die door haar werk contacten met een kliniek in Lusaka heeft, probeer ik een rolstoel te regelen en zwaardere pijnstillers. Op 15 september 2003, om drie uur ‘smiddags, zal ze overlijden. De familie gaat op maandagochtend mee naar de Assembly. Jammer genoeg is de klas die vandaag moet voorzingen niet echt geïnspireerd en is het een beetje een mat zooitje vergeleken met sommige andere Assembly’s. Zoals gebruikelijk wordt het volkslied gezongen nadat de docenten de hal betreden hebben. De rillingen lopen mij elke keer over de rug bij het horen hiervan. ’Zambia, one nation, strong and free’. Ik weet niet wanneer het volkslied geschreven is, waarschijnlijk ergens rond de onafhankelijkheid in 1964, maar de tekst is actueler en spreekt meer aan dan de prietpraat van ons Wilhelmus (wie?). De studenten vinden het grandioos dat mijn familie er is en vragen of ze in de les komen kijken. Lia komt met de kids een paar keer langs en moet regelmatig vertellen hoe oud ze is, hoe het in Nederland is, of ze getrouwd is, de namen en leeftijden van de kinderen, wat voor werk ze doet. Een student, Coster, vraagt behoorlijk ver door over haar echtscheiding en ik kap hem maar af wanneer hij vraagt hoe de scheiding tot stand gekomen is en wat de echtgenoot nog voor haar en de kinderen doet, of hij voor de reis betaald heeft bijvoorbeeld? ‘He Coster, are you looking for a date with my sister or what?’. De klas lacht en hij houdt het voor gezien. Voor je het weet gaat mijn eerlijke zus de hele beerput open trekken. In het wildpark Lochnivar zullen we maar een nacht verblijven maar het is toch de moeite omdat het niet zover rijden is. Bovendien is het een leuk voorproefje van onze grote trip naar Kafue National Park waar we de laatste week van hun verblijf naar toe gaan. In Lochnivar ontmoet ik weer een aantal oude bekenden. Chris Tembo bij de ingang, Benard de ranger en Milus die bij het tentenkamp aan de lagune werkt. Hij regelt op de tweede dag een boottocht voor ons over het meer en we zien een flinke kudde nijlpaarden en de nodige vogels (waaronder twee schitterende kraanvogels), bavianen en antilopen. ‘Savonds bereiden we ons eten op het kampvuur onder de flonkerende sterrenhemel. Op de terugweg uit Lochnivar vertoont de auto al wat kuren. De accu laadt blijkbaar niet meer op. Met aanduwen komen we thuis en een paar neven van Alex lossen het probleem ‘sochtends op. Toch een slecht voorteken zo zal nog blijken. Op zondag rijden Lia, moeder en de kids voor twee dagen naar Livingstone. Omdat ik deze week nog moet lesgeven blijf ik achter, zwaai ze uit en wens ze een goede reis.

Maandag 1 september 2003 Terwijl ik les sta te geven komt Irene, onze telefoniste, me halen. ‘There is a phonecall from Kalomo for you’. Ik ren geschrokken naar het administratiegebouw. Een telefoontje vanuit Kalomo, dat kan maar één ding betekenen. Er is iets mis gegaan met Lia, mijn moeder en de kinderen. Kalomo is een klein gehucht ongeveer honderd kilometer voor Livingstone. Het staat voornamelijk op de kaart omdat er een benzinestation is. Als ik de hoorn oppak is de verbinding al weer verbroken. Volgens Irene was het een man, verder heeft ze geen boodschap aangenomen. Verontrust loop ik terug naar groep J. Na afloop van de les blijkt de man nog een keer gebeld te hebben met de mededeling dat er problemen met de auto zijn, hij heeft zijn mobiele nummer achtergelaten. Verder geen informatie. Irene probeert dit nummer te bellen maar komt er drie zenuwslopende kwartieren lang niet doorheen. Ondertussen zit ik naast haar op mijn nagels te bijten en mogelijkheden door te nemen. Ik ben vaak geneigd het ergste te denken. Met moeite probeer ik de gedachte van een ernstig ongeluk van me af te schudden. Uiteraard blijkt het de meest voor de hand liggende verklaring te zijn: de auto is weer eens met stukken komen staan en de bellende man is een monteur in Kalomo. Dit hoor ik van mijn zus wanneer ze eindelijk via een betere lijn het college weet te bellen. De hele familie heeft moeten overnachten in Kalomo, ha, dat zullen ze wel nooit meer vergeten. Het is hooguit een dag verlies op een programma dat tot nu toe redelijk goed gevolgd is. Maar ik heb ondertussen goed mijn buik vol van die klote auto die om de haverklap het bijltje erbij neergooit. Nu is het blijkbaar de oliepomp die vervangen moet worden. Verkopen dat stomme ding! Ik spreek telefonisch met mijn zus af dat ze de auto maar bij de garage in Kalomo moeten achterlaten en de bus nemen naar Livingstone zodat ze die ellendige watervallen alsnog kunnen zien. Op de terugweg, over twee dagen, kunnen ze de, hopelijk dan gerepareerde pick-up weer meenemen. Later, doordenkend, besluit ik om zelf actie te ondernemen. Met de motor ben ik in drie uur tijd in Kalomo. Ik kan dan in de gaten houden of de monteurs hun werk wel goed doen, ze vroegen nota bene K300.000 arbeidskosten. Los van de onderdelen die misschien dit bedrag nog eens verdubbelen. Bovendien is het niet ondenkbaar dat ze een tweedehands onderdeel erin zetten en de nieuwprijs declareren. Wanneer de auto gerepareerd is, fingers crossed, rijd ik met de motor in de pick-up door naar Livingstone om me bij mijn familie te voegen. Morgenochtend vertrek ik. Ik moet eerst nog wel langs de principal om toestemming te vragen om te mogen gaan, tenslotte heb ik nog lessen. Maar deze week is de laatste week van het trimester en na woensdag zijn er al geen klassen meer. De studenten hebben heimwee, pakken hun spullen al in en zijn er met hun gedachten toch niet echt bij. 72

‘Sochtends haal ik mijn motor op bij Alex. Hij heeft de Honda een tijdje geleend om zo de scholen te kunnen bereiken waar hij studenten moet monitoren. Alex kon niet mee met de rest van de docenten in de jeep van het college omdat de zus van zijn vrouw Gladys stervende is. Zij ligt in de kliniek van de missie in Chikuni en zal twee weken later sterven. Alex geeft mij voor vertrek de naam van een oom van hem die in Kalomo woont en die mij bij onvoorziene problemen kan helpen. Dat kan misschien nog wel van pas komen. Ik overbrug de ruim 150 km naar Kalomo, nadat ik eerst 60 km om heb moeten rijden naar Monze om daar benzine te halen. Er schijnt in Chisekesi een benzinestation te komen, of beter, het oude, verlaten benzinestation wordt weer in gebruik genomen. Vooralsnog blijft het echter behelpen. Rond een uur of elf bereik ik Kalomo en na enige navraag vind ik de garage waar mijn ‘geliefde’ Toyota geparkeerd staat. De monteur kan mij niet helemaal duidelijk maken wat er nu precies mis was aan de auto, hij heeft een zogenaamde ‘comflower’ en een ‘pushrod’ vervangen in het motorblok. In het blok zitten er echter acht van die dingen en het is mij niet duidelijk waarom de overige zeven dan nog wel goed zouden zijn. De onderdelen zijn echter nogal prijzig dus ik vind het wel prima zo, de monteur zegt dat de alles in orde is nu. We maken een proefrit van een kilometer of zes en dat lijkt ook zo. Na enig onderhandelen over de prijs, voornamelijk de overdreven arbeidskosten, tillen we (ben ik ook getild?) de Honda in de Toyota en zetten deze goed vast. Als ik Kalomo uitrijd stop ik voor een liftende jongen, Omenga, die ook naar Livingstone moet. ‘Omenga, jij mag mee als beschermengel’ zeg ik hem. Op zijn minst kan hij indien nodig de auto aanduwen, ha. Na een kilometer of twintig begint de motor te tikken. ‘Tapids’, zegt Omenga. ‘Tapids’ zeg ik ook. Ik weet niet hoe dit onderdeel in het Nederlands heet, maar het zijn een soort hamertjes die de kleppen aansturen. Dat leer ik later in Livingstone pas wanneer ik die verdomde tapids voor het eerst daadwerkelijk zie. Tot die tijd gebruikte ik de term weliswaar regelmatig omdat John Lusaka er ook al over sprak maar heeft ze slechts een mystieke, abstracte betekenis voor me. Het getik wordt veroorzaakt door de tapids, zo simpel is het. Omenga en ik kijken elkaar betekenisvol aan. In mijn geval is het dus voornamelijk pretentie, hij schijnt wel weten hoe die krengen eruit zien. Maar ik leer snel. De acht tapids worden gereguleerd door de comflowers en pushrods waarvan er dus één in Kalomo vervangen is. Het lijkt er in ieder geval op dat de garage in Kalomo tot drie keer toe tevergeefs heeft lopen sleutelen. Mijn zus keerde de eerste twee keer nadat de auto zogenaamd was gerepareerd terug naar Kalomo waardoor ze er moesten overnachten. Niet onverstandig overigens omdat het al laat in de middag was. Ik wil niet terug naar Kalomo omdat die garage blijkbaar niet in staat is om het probleem op te lossen. Bovendien is het net rond het middaguur en volgens Omenga kunnen we met een aangepaste snelheid zonder problemen Livingstone halen. Hij heeft gelijk, in ruim twee uur tijd rollen we met 60 km per uur naar Livingstone. Omenga heeft een vriend die hij omschrijft als een goede monteur met ervaring in dit soort problemen. Daar zullen we straks heengaan maar eerst rijd ik naar het gasthuis waar mijn familie verblijft. Ik word op de inrit hartelijk omarmd door Benard Katapazi, de gepensioneerde gastheer. Hij is uiteraard enorm verbaasd me te zien want niemand wist dat ik zou komen. Benard is een oprecht attente, charmante en betrokken gastheer. Unieke man. Hij vertelt me dat alles in orde is met mijn familie en hoe enorm gelukkig hij hierdoor is. Ze zijn in contact gekomen met twee Duitsers, Jorgen en Cora, die hen op sleeptouw hebben genomen in hun voertuig. Die ochtend zijn ze naar het wildpark gegaan en ‘smiddags naar de watervallen. Benard denkt dat ze daarna nog een boottocht op de Zambesi rivier gepland hadden. Ze zullen dus nog wel even wegblijven wat mij de tijd geeft om de vriend van Omenga naar de auto te laten kijken. Ik zet de Honda en alle spullen uit de pick-up in de garage van Benard en vraag hem om ze niets te vertellen mochten ze eerder terugkomen dan ik. Dit om de verrassing te vergroten. De vriend van Omenga bekijkt de acht tapids. Deze moeten volgens hem een minimale afstand hebben tot de veren die boven de kleppen gemonteerd zijn. Dat blijkt nu niet het geval. Ik kijk over zijn schouder mee. Voorheen konden auto’s me niet interesseren zolang ze me maar van A naar B brachten. Niet alleen is het nu een noodzaak geworden om me meer te verdiepen in hetgeen zich onder de motorkap afspeelt maar het fascineert me. Al die componenten die op de juiste manier op elkaar moeten inspelen. Het is een mooie wisselwerking van techniek, wiskunde en physica. En logica wanneer er een probleem is, welke parameter functioneert niet? Het is me allang duidelijk, dit zal later nog een aantal keer bevestigd worden, dat een goede mecanicien iemand is die een correcte diagnose kan stellen. Het uiteindelijke geschroef is van een lagere orde. Normaliter kunnen de tapids afgesteld worden maar niet in dit type motorblok. Na montage moeten ze automatisch de goede afstand hebben. Schijnbaar ontbreken er een aantal dunne plaatjes onder de stang waarop de tapids rustten. De monteur denkt na over een ‘Zambian solution’. Dat betekent zoeken naar een creatieve oplossing met behulp van ijzerdraad, paperclips, rubber, schoenzolen, touwtjes. De oplossing die nu wordt gevonden is weer van een heerlijke simpliciteit. Hij stuurt een jongen weg die even later met een paar lege Fanta blikjes terugkomt. Hieruit worden een tiental kleine vierkante plaatjes geknipt die onder de stang worden bevestigd. Hierdoor worden ook de tapids iets omhoog getild. Ik start, na anderhalf uur sleutelen, de motor die rustig en naar behoren pruttelt. Zou dit het einde van de reeks problemen met de auto zijn? Wishful thinking. Uiteindelijk zal ook deze aanpassing maar tijdelijk werken maar ik lach van verbazing over deze survival skills. En ook omdat ‘Zambian solutions’ over het algemeen goedkope oplossingen zijn. 73

Ik rijd met Omenga langs de vier afmeerplekken vanwaar de boottochten over de Zambezi vertrekken. De familie blijkt niet aan boord te zijn gegaan. Ik vermoed dat ze met het uitgespaarde geld uit zijn gaan eten. Gelukkig is het aantal restaurants in Livingstone beperkt en bij het tweede restaurant waar ik binnenloop, een Indier, is het raak. De verbazing is uiteraard groot, we zijn weer verenigd. Ik schuif aan. Wederzijdse avonturen worden uitgewisseld. Zij zijn lang in Mosi-oa-Tunya geweest en hebben naast olifanten en giraffen zelfs de neushoorns van dichtbij gezien. Jorgen en Cora, de twee Duitsers, zijn er ook bij. Ze hebben echt de dag gered voor mijn moeder, zus en kinderen. Het is al de tweede keer dat ze in Zambia zijn omdat ze werken voor een Duitse organisatie, EWE, die naast een aantal ondersteunende projecten ook een uitwisselingsprogramma heeft tussen Duitse en Zambiaanse jongeren. Elk jaar komen er een tiental Duitsers in Zambia wonen en werken en eenzelfde aantal Zambianen gaat dan naar Duitsland. Toevallig komen er een paar weken later twee Duitse dames, Marijke en Gizenge uit Aken, in het gasthuis van ons college wonen die op basis van dit programma een jaar in Chikuni zullen verblijven. Marijke is zelfs half Nederlands en spreekt, weliswaar gebroken en met zwaar accent, onze geliefde poldertaal. Verder zijn het twee bakvissen maar dit terzijde. Op de terugweg vanuit Livingstone begint de auto toch weer te tikken na een kilometer of vijftig. In Choma laten we de auto flink afkoelen terwijl we lunchen in de Savanna Club. Als de motor warm wordt loopt het vermogen soms ook terug. Moeten we wel de tocht naar Kafue Park maken op deze manier? Wat is het risico? Drie ritten wachten ons op deze tour. Elk ongeveer 200 km over verlaten zandpaden, sommige door het park zelf waar niet ongevaarlijke dieren huizen. We gaan toch. Koppige Hollanders als we zijn. Zes dagen later bereiken we Lusaka. Met pijn en moeite. Tenminste wat de auto betreft. Verder was het een fantastisch avontuur in een schitterend park. De auto kan evenmin enige koppigheid en doorzettingsvermogen niet ontzegd worden. Ik beschouw het echter als een persoonlijke nederlaag dat de familie een lift in een andere auto moet nemen op het laatste stuk vanaf Mumbwa, 107 km voor Lusaka met nog dat ellendige stuk ‘pothole’ weg te gaan. Daar, op een afgelegen benzinestation, start de auto helemaal niet meer. Na drie uur sleutelen door een ‘bush mechanic’ nota bene. De zon begint alweer te zakken. Gelukkig stopt er dan een luxe jeep met twee Zuidafrikaanse zakenmannen die zowel mijn moeder, zus, kinderen en alle bagage mee kan nemen zodat zij in ieder geval tijdig in Lusaka zullen aankomen. De volgende dag zullen ze terug vliegen naar Nederland. Twee uur na hen kom ik pas in Lusaka aan. Uiteindelijk heb ik zelf een Zambiaanse oplossing gevonden: met een ijzerdraadje bind ik de choke in de carburateur vast. Deze bleef constant open staan waardoor de carburateur bleef verzuipen. Indien deze diagnose eerder was gesteld had het dus veel sneller geregeld kunnen worden, zie het belang hiervan. Later krijg ik nog een lekke band, in het pikkedonker op een verlaten stuk. Daar lach ik inmiddels om: mijn reservewiel komt eindelijk van pas. Onze vijf dagen in Kafue National Park zijn de moeite waard geweest. We verblijven in ItezhiTezhi en in Chunga. Op beide plekken was ik al eerder tijdens Werner’s bezoek en het is leuk om alle bekenden weer te ontmoeten. Vooral Chunga is een schitterende locatie, gelegen in een bocht van de Kafue rivier. Een voor het grote toerisme verborgen plek. We zien eigenlijk helemaal niet zoveel wild hier, alhoewel die luipaard in het halfduister wel tot de verbeelding spreekt, maar we vermaken ons met vissen, spelletjes, lezen, een wandelsafari, kampvuur, kletsen met Moses, Ted, Sparrow, Clever. Simpelweg ontspannen. Terugblikken op een mooie en gevarieerde vakantie vol belevenissen.

Dinsdag 2 september 2003 Moeder, Lia en de kinderen zijn alweer veilig terug in Nederland. Vorige week heb ik ze, nadat de Toyota voor een laatste keer bijna roet in het eten gooide, naar het vliegveld gebracht. Het wispelturige vehikel start ineens niet meer nadat we alles ingeladen hebben en de kinderen voor het laatst achter in de pick-up zijn gaan zitten. Nu we eenmaal veilig in Lusaka zijn aangekomen kan ik er wel weer om lachen maar toch nog met kiespijn. Met hulp van het personeel van BlueCrest wordt de auto weer eens aangeduwd. Op het vliegveld omhelzen we elkaar, voorlopig voor de laatste keer. Waarschijnlijk zien we elkaar de komende anderhalf jaar niet meer. Ik heb moeite om niet te gaan huilen als ik Zita, Janna en Stijn in mijn armen neem. Ik ben erg aan ze gehecht en vind het mooi om ze ouder te zien worden, hoe ze elk hun eigen persoonlijkheid ontwikkelen. Beschouw ze toch ook een beetje als mijn eigen vlees en bloed; Zambiaanse invloed? Ietwat melodramatsich, maar niet minder gemeend, vraag ik ze om goed op hun moeder te passen. Lia rooit het toch maar in haar eentje. Mijn moeder en ik omhelzen elkaar onhandig, dit zijn we niet echt gewend, maar de boodschap is duidelijk. Ach ja, de jongste zoon, altijd al het moederskindje geweest zouden mijn oudere broer en zusters vroeger gezegd hebben. Licht verwend en gebaande paden. Misschien, dat komt voor mij dan toch omdat ik voel dat mijn moeder en ik uit hetzelfde hout zijn gesneden, hart op dezelfde plek. Dezelfde neiging tot dramatiseren misschien? Mijn moeder laat merken dat ze bang is dat ze me nooit meer gaat zien maar daar wil ik niet aan. Haar gezondheid is niet meer wat het ooit geweest is maar ik kan me niet voorstellen dat ons moeder ons binnenkort verlaat. Ik wil het me ook niet voorstellen want dat maakt dit moment te zwaar, zwaarder dan nodig is. Ik lach dus maar om mijn verbaasde moeder 74

die bijna gearresteerd wordt als bij het inchecken een, in Lochnivar Park gevonden, puntige hoorn van een antiloop in haar handbagage ontdekt wordt door de hoofdschuddende douaniers. Ze mag hem uiteindelijk toch houden. Volgens mij hebben ze het allemaal naar hun zin gehad en had het best nog een weekje langer mogen duren. Ze hebben desalniettemin in drie weken toch Siavonga, Livingstone en drie wildparken kunnen bezoeken: Lochnivar, Mosi-oa-Tunya en Kafue National Park. Bovendien zijn ze ook een kleine week bij mij in Chikuni geweest. Ik vond het uiteraard erg leuk om hen voor te stellen aan al die mensen die ik heb leren kennen en ze te laten zien hoe ik woon en een nieuw leven voor mezelf heb gecreëerd. Ze krijgen op z'n minst een goed beeld van de enorme verschillen in leefomstandigheden tussen Europa en Afrika. En ook een idee van de omschakeling die je als individu moet maken om ineens in te passen in deze kleine gemeenschap. Ze verbaasden zich over het gemak waarmee ik mijn plek heb weten te vinden. Ik waardeer deze observatie, aannemend dat het refereert aan mijn flexibiliteit en aanpassingsvermogen, alhoewel ik ervaar dat geen van de bezoekers zich echt een reële voorstelling kan maken hiervan. Is ook lastig, ik kan het zelf überhaupt nauwelijks onder woorden brengen. Eerder meen ik te hebben gezegd dat ik het gevoel had dat ik opnieuw moest leren lopen maar dat doet het nog tekort. Het is meer leren voortbewegen in een nieuw medium. Zwemmen in gelei of fietsen in een deeltjesversneller. De leegte die de familie na hun vertrek achterlaat wordt ingenomen door een oranje kat. Deze hing eerder af en toe rond in de tuin, vooral wanneer ik vis aan het grillen was. De laatste weken verschijnt hij elke dag luidkeels miauwend aan mijn deur. Af en toe gaf ik hem restanten van mijn eten. Van wie is deze kater? Mary lost het raadsel op. De kat heet Ginger en behoorde aan mijn voorganger, John Godkin. Deze heeft hem bij zijn vertrek achtergelaten bij Mr. Phiri of, zoals ik hem laatst ben gaan noemen, Uncle Phiri. Niet alleen omdat Mary een nichtje van hem is en aan hem refereert als ‘oom’. Uncle Phiri is bijna gepensioneerd. Met zijn grijzige, ietwat plompe gestalte heeft hij wat weg van een vriendelijke, bejaarde gorilla. Wel immer gekleed in oversized driedelig wat hem een komisch, enigszins misplaatst uiterlijk geeft. Maar, begrijp me niet verkeerd, hij is een gerespecteerde oudere van onze gemeenschap en neemt meestal op gepaste wijze de leiding in serieuze zaken als dood en leven. Wanneer de principal weg is valt hij vaak als plaatsvervanger in. Ik begroet hem respectvol met ‘mudale’ wat zoiets betekent als ‘oudere, wijze’. Dan glimlacht hij breed en draait met zijn ogen alsof hij dat respect niet verdient maar tegelijkertijd waardeert. Aardige man die me eerder citroenen liet plukken uit zijn tuin en ervoor zorgde dat ik een aantal matrassen voor mijn familiebezoek van het college kon lenen. De inmiddels gepensioneerde principal, Mr. Chisangano, noem ik ook altijd ‘mudale’ en hij antwoordt dan gevleid met ‘aisha’, neef. ‘Malibya buti, mudale!’ ‘ Kawamba, aisha?’ ‘ Kabotu, ndalumba maningi!’ Mr. Chisangano heeft pretogen die hem onweerstaanbaar maken. Uncle Phiri heeft een buurman, Mr. Hazeela, die een stuk of vijf honden op zijn erf heeft rondlopen. Deze hebben de kat, Ginger dus, weggejaagd. Deze heeft het hazenpad gekozen naar zijn eerdere woonstek waar ik nu woon. Wanneer ik Uncle Phiri vertel over zijn kat die bij mij huist kan hij zijn geluk niet op. ‘Dit is het beste nieuws van vandaag, ik dacht dat arme beestje allang dood was’. Hij vraagt mij tot zijn pensioen over een paar maanden op Ginger te passen, hij zal voor voedsel en vlooienpoeder zorgen. Als Ginger later die dag de rijst met curry van de avond ervoor, overgeeft denk ik dat een wormenkuur ook nodig zal zijn. Tussen het braaksel dat ik van mijn vloer schraap kronkelt een flinke worm. Ginger ligt naast me op de leuning van de fauteuil een uiltje te knappen nadat ik hem wat kapente gevoerd heb. Ik vroeg me een paar dagen geleden af hoe hij aan zijn voedsel kwam wanneer ik een paar dagen weg was. Tot ik hem, als we samen in de hut zitten, ineens op zie springen. Een kleine hagedis valt uit het rieten dak en Ginger springt als een volleerde jager bovenop het tevergeefs wegkronkelende beestje. Spartelend verdwijnt het in de hongerige kaken. Met een lichte afschuw door het gekraak van de botjes maar toch ook een klein beetje trots op mijn oranje kat neem ik dit in me op. Kleine safari in mijn achtertuin. Op zijn minst geeft Ginger me weer de gelegenheid om zonder enige gene volop in mezelf te praten. Ik praat toch tegen de kat nietwaar? Mijn broer Chris, mijn schoonzus Alda en hun kinderen Casper en Doris komen in december. Dit keer toch maar eens proberen om in South Luanga, in de richting van Malawi, te geraken. Dit kan omdat ik gedurende hun verblijf van drie weken ook vakantie heb. Goed en betrouwbaar transport is dan essentieel, zeker omdat dit in het regenseizoen valt. De auto verkopen en een betere aanschaffen is een optie. Een auto huren ook maar dit is wel prijzig. Ik wil de auto daarentegen sowieso verkopen en ben momenteel aan het onderzoeken of ik deze kan ruilen tegen twintig stieren die ik dan weer doorverkoop aan een slagerij. Je moet het toch een beetje interessant houden voor jezelf nietwaar?

75

Vrijdag 12 september 2003 Een stuk of negen blaren branden in mijn schrijnende handpalmen. Lekkere, scherpe pijn. Pijn die me wakker houd. Ik ben begonnen met het uithakken van mijn houten beeld. In Nederland creëerde ik twee beelden met gutsen. Hier gaat het anders. Terwijl Lia en consorten beeldjes kochten op de markt in Livingstone, alweer een eeuwigheid geleden (twee weken op z’n minst) maakte ik kennis met Derrick die een bijl hanteerde waarin hij de eerste en laatste letter van zijn naam gekerfd had: DK. Mijn initialen. Te mooi om waar te zijn en we schudden lachend elkaars hand. Ik nam de bijl van hem over. Terwijl ik bij de auto stond te wachten tot de familie klaar was met inkopen kwam er een vrouw naar me toe die ook bijlen bij zich had. Van haar kocht ik nog een bijl, een flinke hakbijl die met twee handen aangepakt moet worden, zodat ik uitgerust ben met vijf bijlen in verschillende formaten. Sinds ik bezig ben met het bij elkaar slepen van de nodige spullen voor het maken van een beeld drijven er allerlei vormen en rondingen voor mijn geestesoog. Ongrijpbaar als wegglippende stukjes eierschaal in eiwit. Pas wanneer alle ingrediënten aanwezig zijn om te beginnen probeer ik de goede ideeën samen te stollen tot een schets. Kijk goed naar het blok hout. Was het niet Michel Angelo die zei dat het beeld reeds in het hout aanwezig was en dat je slechts de overbodige stukken eraf hoefde te halen? Ik herinner me ook iets van een beeld van een berg af gooien wanneer je denkt dat het klaar is. Alle stukken die er dan nog afbreken waren toch nog teveel. Dit werd me eens verteld door een overtuigd sigaren rokende Utrechtse kunstenaar met wiens dochter ik ooit een relatie had, vlak voordat ze zes maanden geïnterneerd werd, alhoewel deze imposante levensgenieter toen allang gestopt was met beelden maken en zich voornamelijk bezig hield met het reviseren van antieke klokwerken. Geen slecht advies echter en ik ben het met hem eens. Minder is veel meer. Ik begin met de grootste bijl in te hakken op de stam waarop ik een abstracte meerval uitgetekend heb. Dit is serieus werken. De grootste hakbijl ligt lekker in de hand en ik geniet van elke krachtige slag die ik in het hout zet. De spaander vliegen me om de oren. Het hout is erg hard maar toch weet ik al snel de eerste rondingen aan te brengen. De bijl is scherp, ligt goed in de hand en is niet te zwaar. En wat is de kern van het hout mooi! Om terug te komen op die runderen: enkel vanwege het inventariseren van mijn toekomst, om het even cryptisch uit te drukken en een mens mocht anders rare dingen gaan denken, bezoek ik het abattoir in Monze. Ja, je moet toch wat. Eigenlijk kwam ik daar enkel omdat John ItezhiTezhi me de koelruimtes wilde laten zien. Waarover later dus meer. In de tussentijd ontmoet ik de eigenaar van het abattoir, godbetert nog een Derrick. Niet bepaald een artistiek type dit keer mind you. Hij schreeuwt ineens uit het niets tegen John: ‘Fucking hell, John, how the hell do you dare come here without a cold beer on this fucking hot afternoon?’ John kijkt hem glimlachend diplomatiek aan. ‘Or without a girl? A cold beer and sex , that’s the best combination’ gaat Derrick nog even door. Alhoewel ik het normaliter met hem eens zou zijn vind ik het toch altijd ietwat boers om dit soort voor de hand liggendheden in het openbaar rond te brallen. Of is dat juist wel artistiek? Verwarrend, zal wel afhankelijk van de tijdsgeest zijn. Derrick is bezig met iets wat wellicht ‘administratie’ genoemd zou moeten worden terwijl hij de vliegen van zich afslaat. Zweetdruppels vormen een stroompje over z’n dikke met littekens bezette lijf. Een door midden gezaagd karkas hangt in de benauwde slachtruimte, het bloed drupt eruit en vormt langzaam een dunne uitloper die in de hoek verdwijnt. De overige vleeshaken worden enkel bezet door een imponerend leger vliegen. Het karkas zelf ook trouwens. ‘We wachten al enkele dagen op anti-vliegen insecticide’ zegt Derrick, ‘misschien morgen’. Echt waar, soms (dagelijks?) kom ik hier in situaties die in menig surrealistische film niet zouden misstaan. In ieder geval weet ik van Derrick te achterhalen dat hij K8000 per kilo neerlegt voor een koe, rund, os, kalf of waarschijnlijk om het even wat als het maar vier benen en een paar hoorns heeft en om de zoveel tijd ‘boe’ roept. Direct cash. Die Derrick mag misschien last hebben van enige Jacob-Creutzfeld symptomen, als hij dit betaald zal me dat een volledige bloedworst wezen. Deze beeldspraak om de situatie nog even te kenschetsen voordat we weer even afscheid nemen van het abattoir. Maar we komen hier wellicht nog terug. Het wordt hoog tijd om cement te halen voor John Chikuni zodat hij kan gaan beginnen met bouwen. Het regenseizoen is nog maar een maand of twee verwijderd. Toen we bij hem gingen eten zag ik dat hij al de sleuven had uitgegraven waarin de muren geplaatst gaan worden. Samen met hem en Mary rijd ik met de Toyota naar Monze. Mary gaat mee omdat ze een handeltje in frisdrank wil opzetten waarmee ze haar avondschool gaat betalen. Een soort moedermavo. Mary is tenslotte al 34 en heeft haar middelbare school diploma nog niet. Ik heb haar K100.000 geleend zodat ze drie kratten cola, fanta en sprite kan kopen die ze wil verkopen aan studenten. Mary is een leuke vrouw die me, maar daar kan ik me in vergissen, af en toe begerig aankijkt. Als ik haar plaag lacht ze ondeugend naar me als een jong schoolmeisje. John moet in Monze ook nog langs familie vanwege een begrafenis. Zijn neef, alhoewel John het over zijn ‘broer’ heeft, is overleden. Ik rijd een compound van Monze in en we lopen naar het begrafenishuis. Zo wordt dat hier genoemd: ‘funeral house’. Ik dacht eerst dat ze het mortuarium bedoelden maar het is gewoon het huis waar de overledene woonde en waar de familie zich verzameld heeft om samen te rouwen. Wanneer we uit de auto stappen verteld een buurvrouw dat de avond ervoor ook de jongere zus, 20 jaar, overleden is. Dit is een behoorlijke slag, een 76

dubbele begrafenis. We lopen naar het huis van de getroffen familie. Mary leent een chitenge, een wikkelrok, voor over haar spijkerbroek. Buiten zitten zoals gewoonlijk de bezoekers nadat ze binnen in het huis de naaste familie gecondoleerd hebben. Grote potten mais staan te pruttelen op houtvuren, de vrouwen in hun kleurige chitenges roeren erin met lange houten spanen. Verderop zitten de mannen op een rij. Ik ga met John en Mary het huis binnen, geef alle aanwezige vrouwen, ze zitten op een rijtje op de grond, een hand. John krijgt het te kwaad wanneer hij de moeder, zijn tante, ontmoet en begint hardop te jammeren. De tante en nog een vrouw laten hun tranen de vrije loop, jammeren luid met John mee. Ik voel me een indringer en ga weer naar buiten, geleid door een vrouw die me, nadat ze me de doodskist in een ander lemen hutje heeft gewezen, een stoel bij de mannen aanbied. Ik voel me altijd een buitenstaander bij begrafenissen maar ik weet ook dat mijn aanwezigheid erg op prijs wordt gesteld. Dus ik blijf nog een uur zitten en droog langzaam uit. Het koude seizoen is definitief achter ons en de temperatuur loopt overdag ongenadig op. Een graad of 39 in de schaduw. De hitte is onvermijdelijk en zwaar. Dringt zich binnen in elke kier, porie. Zelfs rijden op de motor geeft weinig verkoeling. De lucht is gewoonweg te warm, droog. Mijn lippen springen open en mijn keel plakt dicht. Over een maand of twee moet het op z’n heetst zijn, dit is nog slechts een voorproefje van wat gaat komen. Enkele uren later hebben we cement, planken en de kratten fris gekocht en rijden we terug naar Chikuni. Lange, tragische dag die symbolisch wordt afgesloten door twee lekke banden. In het donker komen we pas terug en het is te laat om de cement en palen nog naar het huis van John te rijden. Dat was gisteren. Vandaag bood John me een biertje aan bij The Yellow House vanwege mijn financiële bijdrage aan de bouwmaterialen. Terwijl we proostten op zijn nieuwe huis wordt er en passant opgemerkt dat een buurman van hem een os verkoopt voor rond de K750.000. John schat de os tegen de 200 kilo. Dat zou dus K1.6 miljoen opleveren in het abattoir. We bespreken direct ons plan. John gaat morgenochtend onderhandelen over de prijs, ik heb nog problemen met de luchtdruk in mijn banden die ik ondertussen probeer op te lossen. Ralph, ook een werker op het college en een nieuwe figurant in deze soap, gaat ondertussen bij de dierenarts een formulier halen waardoor het beest ook als slachtvlees verkocht mag worden. Ik vraag Ralph of de dierenarts de os niet eerst moet zien voordat hij het mag vrijgeven voor de slacht maar Ralph zegt dat dit niet nodig is omdat hij de dierenarts kent en ze naar dezelfde kerk gaan. Ik wist al dat slachtvlees dat afgekeurd is toch nog wel verkocht wordt door de vleeskeurder simpelweg een steekpenning toe te schuiven zodat deze alsnog de papieren in orde maakt. Ik heb geen enkele illusie over de kwaliteit van het vlees in dit land en ik eet het alleen wanneer het goed doorbakken is. Hoe dan ook, mocht ik morgenochtend de auto niet op tijd in orde krijgen, kunnen John en Ralph via een binnendoor route door het bos in twee uur naar Monze lopen met het beest. Los van het geld dat we zo verdienen, John en Ralph krijgen uiteraard een mooi bedrag voor hun inspanning, vind ik het een mooie test. Mocht ik een klant vinden die mijn auto wil ruilen tegen een stuk of twintig koeien dan weet ik wat meer van eventuele haken en ogen. Bovendien is het toch een ongelooflijk goed verhaal voor later bij het kampvuur.

Zaterdag 13 september 2003 En zo word ik langzaam maar zeker stapelgek, krankjorum, mesjokke, debiel, gestoord, geschift, kierewiet, van de pot gerukt, krankzinnig, leip, klap van de molenwiek gekregen, doorgedraaid, van lotje getikt, tureluurs, ontheemd, vervreemd….had ik krankzinnig al genoemd? En vooral moe, eindeloos moe.

Woensdag 17 september 2003 John komt ‘sochtends niet opdagen. Ik wacht enkele uren tot Ralph komt, hij weet ook niet wat er gebeurd is. We rijden samen op de motor naar John en hij verteld ons dat de os reeds verkocht is. Jammer, het gaat dus niet door. Ook goed, ik heb wel wat anders aan mijn hoofd inmiddels. De volgende ochtend staan John en Ralph weer voor de deur samen met een derde persoon, Chris. Ze vertellen me dat Chris een kalf te koop heeft. Nou goed, wat voor beest is het? ‘Wacht’, zegt Ralph, ‘ik haal het wel even’. Zo sta ik op zondagochtend ineens te kijken naar ‘Black’. Treffend gevonden die naam. De jonge stier is inderdaad, op een bruine streep op z’n rug na, volledig zwart. Ik loop om Black heen. Hoe beoordeel je zo’n dier? Hij ziet er gezond uit, glanzende vacht en natte neus. Weet ik veel. Ik denk terug aan de dierenmarkt in Reusel tijdens de jaarlijkse kermis in het dorp. Als kind liep ik tussen de paarden, koeien, schapen en ezels in de Lensheuvel en keek met enig ontzag naar de boeren die beesten kwamen kopen. Immer met sigaar, klompen, spiedende varkensogen, een netwerk van fijne adertjes op de wangen en een klak op hun kalende kop. Stro, stront en eeltig kletsende handen om de koop te besluiten. De boeren keken naar de hoeven en in de bek, naar de tong en het gebit waarschijnlijk. Zal ik dat nu ook maar doen? Om de indruk te wekken dat ik er verstand van heb? Ben eigenlijk veel te bang dat het beest me ramt met de horens of in mijn vingers bijt. Ik klop de stier dus maar eens flink op de flanken terwijl ik er, zo professioneel mogelijk, inschattend bij kijk. Ik veeg wat nat van de neus en wrijf het tussen mijn duimen wijsvinger alsof het een uitstrijkje is. Waarom weet ik ook niet. 77

Misschien geeft het indruk dat ik de verkoper in de smiezen heb en dat hij me niet moet proberen te belazeren. Dat mislukt hopeloos. Hij heeft mij ongetwijfeld wel in de smiezen, hoeft daarvoor niet eens op mijn flanken te kloppen. Chris vraagt een niet interessant bedrag en is niet bereid te zakken waardoor de koop uiteindelijk niet doorgaat. Als Chris vertrokken is met Black vertel ik Ralph en John dat ze zelf de onderhandelingen moeten doen. Zodra verkopers een blanke zien stijgen de prijzen makkelijker dan dat ze daarna nog zakken. Bovendien heb ik er, zoveel mag wel duidelijk zijn, toch de ballen verstand van. Essentieel is dat ze het gewicht goed inschatten. We kunnen acht pin (K8.000) krijgen per kilo in Monze dus wanneer ze het geschatte aantal kilo’s met zeven vermenigvuldigen, daarna nog een procent of vijftien zakken hebben we een goed uitgangspunt. Ze willen naast deze koehandel ook aardappels gaan planten op mijn veld van pak ‘m beet 400 vierkante meter. Ik rijd diezelfde middag nog naar Lusaka en zal proberen zaad te kopen of een flinke zak met pootaardappelen. Ik vind uiteindelijk een zaak waar ze een stuk of 5000 zaden verkopen voor K175.000, duurder dan ik dacht. Die neem ik de volgende keer wel mee. Ik ga onder andere naar Lusaka om prijzen van bootonderdelen aan te vragen. Bootonderdelen? Het wordt tijd om een en ander uit de doeken te doen. John ItezhiTezhi, kapente, bootonderdelen. Op een winderige namiddag in 1992 staan drie mannen bij het meer van ItezhiTezhi. Het is enigszins bewolkt en slechts 23 graden Celsius. Matige wind uit het oosten. Ze hebben een lange rit achter de rug vanuit het noorden van Zambia. Gespannen maar ook voldaan kijken ze elkaar aan. Dit is het moment waar ze al een paar dagen naar uit hebben gekeken. Ze dragen zes plastic zakken (poly-etheen, 5 liter inhoud) bij zich met daarin water uit Lake Tanganyika. In dat water zwemmen in elke zak 17 kleine visjes. Sardines of kapente zoals ze lokaal ook genoemd worden. Voorzichtig gieten ze de inhoud van de zakken in Lake ItezhiTezhi. Dit kunstmatige meer ligt grotendeels in het wildpark Kafue National Park en is gevormd door het bouwen van een dam bij het dorp ItezhiTezhi. Het is ongeveer 290 vierkante kilometer groot en gemiddeld 15 meter diep, alhoewel op sommige punten 50 meter. Het wordt voornamelijk bevolkt door krokodillen, nijlpaarden, meervallen en brasem. Geen kapente. Tot die dag. De mannen, werkzaam voor het Ministerie van Landbouw en Visserij zetten 102 sardines uit. De sardientjes zwemmen het meer in en zullen zich verbazingwekkend snel vermenigvuldigen. Dit vanwege de hoge nutriëntgraad van het meer. Veel plankton. In tegenstelling tot Lake Kariba, bekend om zijn commerciële visserij, groeien de sardines tot over de 10 cm lang, in Lake Kariba is de gemiddelde lengte 7 cm. Deze bevindingen worden in 1999 genoteerd door medewerkers van de visserij departementen, onderdeel van het Ministerie van Landbouw en Visserij. De hoeveelheid vis die jaarlijks gevangen kan worden wordt dan geschat op 5000 tot 8000 ton. Tot op heden wordt er echter nog niet commercieel gevist op Lake ItezhiTezhi. Enkel lokale vissers in gammele houten kano’s gooien hun netten uit. De uitgezette sardines zijn zich waarschijnlijk niet bewust van hun majestueuze positie. Het uitverkoren visvolk in een gigantisch walhalla. Zij zijn de voorvaderen van de grote scholen die anno 2003 het meer doorkruisen en waarop een nog op te richten bedrijf zijn toekomstige imperium gaat funderen. Elf jaar later ontmoeten Dirk Koolmees, VSO vrijwilliger uit Nederland, en John Manengu, ondernemer uit Monze, elkaar. Dirk biedt John een lift aan achter in zijn pick-up naar ItezhiTezhi. John staat samen met zijn vrouw en schoonmoeder in Namwala, 50 km voor ItezhiTezhi, vlak voor de pont over de Kafue rivier. Deze rivier stroomt vanuit Lake ItezhiTezhi via de lagune in Lochinvar door naar de Lower Zambezi die gevoed wordt door Lake Kariba. Lake Kariba zelf wordt gevuld door de upper Zambezi die vooral bekend is vanwege de twee kilometer brede watervallen bij Livingstone, beter bekend als de Victoria Falls. Dirk is op weg naar New Kalala Camp in ItezhiTezhi waar hij zijn vriend Werner verwacht aan te treffen hetgeen uiteindelijk ook het geval blijkt. John is ook op een missie maar laat zich daar niet over uit. Hij vertelt terwijl ze wachtten op de pont dat hij een handelaar in (land)bouwmaterialen en hout is. John heeft daarnaast een guesthouse in Monze, BlueBird. Dat zal Dirk allemaal een worst wezen, alhoewel hij dit niet laat merken; het babbelt tenslotte wel lekker weg en je weet maar nooit waar het goed voor is. Dat zal nog blijken. Twee dagen later ontmoeten ze elkaar weer. De zandweg tussen Namwala en Monze is ongeveer 50 km lang. Niet al te slechte weg alhoewel op veel stukken de auto over ribbels dendert, kuilen moet ontwijken en de banden zich door rotsige stukken moet bijten. Het zand is baksteenrood en stuift hoog op. Lang nadat we gepasseerd zijn blijft er een pluim zand hangen die langzaam neerslaat op de struiken, de sporadische veehoeders en hun kuddes. De vegetatie in een strook van tien meter aan beide kanten van de weg lijkt hierdoor geboetseerd en gebakken uit klei. Stofwolken in de verte verraden een tegenligger. Vanwege het zand moeten we regelmatig mond en neus bedekken en langzaam maar zeker gaat het overal inzitten. John heeft er veel last van. Hij is 42 jaar oud en heeft eerder hartproblemen gehad maar is hiervoor in Zimba geopereerd door Amerikaanse chirurgen. Sindsdien drinkt en rookt hij niet meer en is hij serieus bezig met het onderhouden en uitbreiden van zijn handelsondernemingen. Dit zal hij me nog vaak vertellen. Iets te vaak? 78

Ondertussen dwarrelt het stof in mijn hersenen ook op (serotonine, acetylcholine, dopamine, adrenaline?) en drijft in steeds verschuivende patronen door de ventrikels. De situatie lijkt simpel: er is een meer, dit meer zit vol met vis, er zijn geen commerciële vissers zoals in Lake Kariba, een boot is te betalen, vis is een veelgevraagd en goed verkocht consumptie artikel. Waarom moet het ingewikkeld zijn? Uiteraard is de eerste vraag die een mens zich dan afvraagt: waarom zijn er geen commerciële vissers? Zien we iets over het hoofd of zijn we gewoon een paar mensen op de goede tijd en plaats? Er is een duidelijk logistiek minpunt aan het opzetten van een visbedrijf in ItezhiTezhi. Het dorp ligt afgelegen wat afvoer van vis moeilijk maakt. Vooral in het regenseizoen. De weg waarop we nu rijden is dan enkel begaanbaar door een vierwiel aangedreven voertuig. Er loopt echter een kortere weg vanuit ItezhiTezhi naar Lusaka via het noorden van het park. Een paar weken later zal ik daar pas overheen rijden. Dit is, althans de eerste 115 km, een slechte weg maar wel hard. Naar mijn inschatting hard genoeg om in het regenseizoen niet in een modderpad te veranderen. De laatste 220 km naar Lusaka gaat over een teerweg. Dus misschien valt dit allemaal wel mee en anders liggen we gewoonweg een paar maanden stil.

Vrijdag 19 september 2003 Gedurende de maand juli 2003 ontmoet ik John Manengu een aantal keer in zijn winkel voor bouwmaterialen in Monze waar we de nodige stappen bespreken. We moeten langs een aantal instanties om de nodige vergunningen en toezeggingen te krijgen. Het hoogste niveau zit in Chilanga, een dorp op 20 km van Lusaka. Daar is het hoofdkantoor van het visserij departement gevestigd. In ItezhiTezhi zelf zit nog een afdeling van dit ministerie. Dan is er de council, zeg maar een soort provinciaal bestuur, die ook hun medewerking moeten geven. Tenslotte zijn er in ItezhiTezhi drie ‘chiefdoms’. Drie hoofdmannen die traditioneel nog veel macht kunnen uitoefenen. Zonder hun goodwill gaat het niet lukken dus die moeten ook gepaaid worden. John heeft contacten in ItezhiTezhi, de zwager van zijn zus werkt terplekke voor Water Aid. Een organisatie die kort gezegd waterputten slaat. Dit is Alex Ntambo die ik tijdens mijn tweede bezoek aan ItzehiTezhi zal ontmoeten. John stelt me voor aan Mr. Mwiinga. Dit is een man die lange tijd aan Lake Kariba heeft gewerkt als bouwer van visboten. Ik ken deze boten na mijn bezoek aan Siavonga. Ze blinken uit in simpelheid. Eigenlijk zijn het meer vlotten die op twee grote drijvers liggen. Het cirkelvormige net wordt in een grote hoepel neergelaten door een stalen kabel met een handlier neer te laten vieren. Boven het net hangt een gloeilamp die de vis tot boven het net lokt. Simpel. Toch moet je de vangsten niet onderschatten. Ik vraag het een aantal keer na bij verschillende vissers. Er wordt maandelijks een marktwaarde van minstens 20.000 euro bovengehaald. Twintigduizend euro. Per maand. Dit is geen spelletje. We bespreken met Mr. Mwiinga de kosten van het laten maken van een boot. Hij schat een kleine 4000 euro. Dit zal uiteindelijk bijna de helft blijken van wat nodig is maar gezien de (verwachte) vangsten is het een alleszins onaanzienlijke investering. John is al een keer in Chilanga geweest als we besluiten er samen te gaan praten over een visvergunning. Op zes augustus, de dag voordat moeder, Lia en kinderen komen, hebben we een afspraak. John weet inmiddels dat er nog geen commerciële vergunningen worden afgegeven voor het meer. Dat lijkt een streep door de rekening maar niet voor John. Hij is een doorzetter zoals ik later nog zal merken. Niet voor een gat te vangen. Zakenman pur sang. Hij heeft via de secretaresse een doorgang gekregen tot een invloedrijk figuur in het ministerie. Deze gaan we spreken. Achter gesloten deuren. John wijst me er bij voorbaat fijntjes op dat er dan wel een prijskaartje aanhangt. Hij kijkt me veelbetekenend aan. Heb ik daar principieel moeite mee? Eigenlijk wel. Maar tegelijkertijd weet ik dat ‘dingen’ hier zo werken. Bovendien wil ik graag eens met eigen ogen zien hoe dat in zijn werk gaat. De opzet van ons verhaal is gebaseerd op het gegeven dat ‘men’ blijkbaar in ItezhiTezhi geen blanken wil toelaten om grootschalig te vissen. In Lake Kariba zitten een stuk of tien visserijen die allemaal gerund worden door Europeanen en Zuid Afrikanen. Deze sluizen alle winst uit Zambia weg waardoor het land zelf er niet veel wijzer van wordt. Het hele idee achter het uitzetten van de sardines in ItezhiTezhi is juist het creëren van een inkomstenbron voor de lokale bevolking. Men wil een Zambiaan in het meer. Het is daarom essentieel in ons verhaal dat John de visserij opzet en dat ik ‘slechts’ een vriend ben die John het geld leent om zo te beginnen. Het ironische hieraan is dat ik waarschijnlijk meer belang hecht aan de ontwikkeling van de economie van Zambia ten gunste van de eigen bevolking dan John. Op die woensdagochtend in augustus sta ik in Chilanga te wachtten op John. Het ministerie is gevestigd in een weinig imponerende laagbouw, ongeveer 60 meter van de hoofdweg af. Gescheiden door een rij bomen van de enige dierentuin die Zambia kent. John komt keurig op tijd, acht uur ‘sochtends, aanrijden. In het tijdsbestek van drie uur zien we een stuk of zes verschillende kopstukken van de visserijen. We beginnen bij de secretaresse die minder 79

toegeeflijk blijkt dan John had ingeschat. Zij wil ons eigenlijk onverrichterzake terug naar huis sturen met de suggestie ons verzoek op papier te zetten en de beslissing van de raad af te wachten. Dit schiet niet op. Uiteindelijk krijgen we van haar een paar belangrijke namen van mannen die sleutelposities innemen op de afdeling 'Research'. Dit pas nadat we haar apart spreken in de wachtkamer en John haar overtuigd. We rijden naar de afdeling ‘Research’ die enkele kilometers verderop gelegen is. Daar spreken we twee mannen waardoor we veel wijzer worden. Het komt erop neer dat er nog geen commerciële visserij is toegestaan omdat deze afdeling niet precies weet hoeveel vis er in het meer zit. Pas wanneer het onderzoek hiernaar uitgevoerd is beslist men over het afgeven van vergunningen. Helaas is er geen geld voor onderzoek dus er wordt pas over een jaar een uitslag verwacht. Sowieso willen ze nu nog geen grootschalige visserij zoals in Lake Kariba. Ik zou het hier opgegeven hebben en me thuis bezig zijn gaan houden met mijn tomatenplantjes. Maar John is een expert in het oppikken van de onderliggende boodschap en zet door. Aangestoken door zijn vasthoudendheid zie ik uiteindelijk ook het licht. Er is, zo horen we, al geprobeerd een boot in het water te leggen door een door het ministerie aangewezen ‘coöperatie’ maar die viel door onderlinge twisten uit elkaar. Schijnbaar schuwde men zelfs het inzetten van zwarte magie niet om elkaar tegen te werken. De lokale politiek is blijkbaar een wespennest. Het paaien van die hoofdmannen is daarom belangrijk. Daarnaast is door het lokale departement geprobeerd nieuwe vismethodieken te ontwikkelen, o.a. door middel van simpele catamarans. Twee kano’s die door bamboepalen aan elkaar waren gebonden. Zonder succes. Het laatste bureau waar we belanden is die van de afdeling vergunningen. We nemen plaats tegenover een klein mannetje dat genoegzaam aan zijn bureau zit. Er is op dat moment nog een persoon in het kantoor. Tot deze verdwijnt gaat het gesprek wederom over het niet geven een vergunning voor ItehziTezhi. Zullen we maar gaan? John rekt het gesprek en met succes. Wanneer de reeds aanwezige man verdwijnt draait het gesprek om en worden er mogelijkheden voorgespiegeld. Er worden geen vergunningen afgegeven tenzij het onder de noemer ‘research’ gebeurt. Hier komt het gebrek aan geld voor onderzoek boven. Als wij het ministerie steunen met het bepalen van de hoeveelheid vis in het meer en meewerken aan nieuwe vismethodes mogen we ondertussen de gevangen vis natuurlijk wel verkopen. We vragen direct om een brief waarin deze toezegging staat en de hoogste baas als het gaat om visvergunningen geeft ons een persoonlijke brief gericht aan zijn collega’s in ItezhiTezhi waarin hij hen verzoekt ons zoveel mogelijk te assisteren. Succes!? We nemen afscheid en John drukt de man een kleine bijdrage aan goodwill in handen. Eenmaal buiten kijkt John me triomfantelijk aan. ‘This is it, Derrick, this is it!’. Volgens John wel, ik twijfel ietwat aan de juridische draagkracht hiervan. Maak ik me te druk? Zonder officiële vergunning vissen is ook hier strafbaar tenslotte. Goed, we gaan dus door op het ingeslagen pad. Ik begin in mijn hoofd een idee te krijgen naar aanleiding van het verhaal over die catamarans. Als ik daar nu eens op doorbouw? Al doormalende bedenk ik in een paar weken tijd een nieuw concept. Dit is leuk, spannend. Maar ook frustrerend. Dingen gaan langzaam hier. We hadden oorspronkelijk gepland om eind augustus aardig op weg te zijn met het bouwen van de boot zodat we ruim voor het regenseizoen zouden kunnen beginnen met vangen. Of dat gaat lukken is nog maar de vraag.

Zondag 21 september 2003 Ik ontmoet Mr. Mwiinga bij de bushalte van de Kafue roundabout in Lusaka. Hij komt met de bus uit Monze aan. Ik sta dan al anderhalf uur te wachten op hem, vreemd aangekeken door passanten. Om de tijd te doden koop ik de ‘Daily Mail’. Er is veel aandacht in de krant voor ‘Big Brother in Africa’. De opnames werden in Zuid Afrika gemaakt en de deelnemers kwamen uit een stuk of negen landen. Een soort sub-sahara competitie. Hoge kijkcijfers en de nodige commotie uit de moralistische hoek over de verwerpelijke opzet van het programma. In Malawi werden de uitzendingen halverwege de race verboden. Door mijn ervaringen op de weg snap ik in ieder geval wel waarom ‘The Bus in Africa’ onhaalbaar is. Het ding zou elke uitzending zonder benzine of met pech staan. De winnares van Big Brother is een Zambiaanse: Cherise. Het hele land is trots op Cherise, volgens de berichtgevingen. Alsof Zambia het wereldkampioenschap voetbal gewonnen heeft. Cherise werd bij aankomst in Zambia feestelijk onthaald in het Hilton Hotel in Lusaka. Er wordt in het bijgaande artikel denigrerend melding gemaakt van een Nederlandse vrouw die daar verbleef en bij de commotie rond haar aankomst slechts wist op te merken dat Zambia’s trots misplaatst was en dat er meer ophef gemaakt zou moeten worden over de belabberde behandeling van ouderen. Appels en peren, zeg ik. Die politiek correcte meningen hou je maar voor je wanneer je in het fucking Hilton verblijft. Daarnaast is Big Brother an sich een interessant concept alhoewel het, dat dan ook weer wel, in een dusdanig jasje is gegoten dat het langdurig kijken ernaar slechts te pruimen valt wanneer je ofwel randdebiel dan wel zwakzinnig bent. Beetje sneu dat er toch zoveel mensen naar kijken, lang leve de mensheid. Idem dito geldt dit voor de deelnemers. Het enige dat Cherise op haar conto kan schrijven is dat ze met 100.000 dollar naar huis keert. En ze is, afgaand op de foto, best een lekker ding. Geen wonder dat ze gewonnen heeft, alhoewel de reporter het gooit op haar zedige moraal. Whatever, als we die Cherise eens weten te strikken als boegbeeld voor de verkoop van onze sardines: ‘You think you saw Big Brother? Wait until you see our Big Fish!’. 80

Afijn, zo droom ik een eind weg in het luchtledige tot ik de schoenpunten van Mwiinga boven het hoofd van Cherise zie uitsteken. Back to earth. Ah, eindelijk, laten we gaan. Hij steekt zijn hoofd in de helm die ik van Donna geleend heb en die hem veel te klein is. Zijn neus steekt er nog zowat onderuit. Wat heeft die Donna een belachelijk klein hoofd. Met beide handen klemt hij zijn schedel zo vast mogelijk in het eierdopje. Het is niet om te zeggen dat het prille begin van het wereldwijd exporterende ‘Majestic Fisheries Limited’ erg professioneel oogt. Roeien met de riemen. We rijden in ieder geval. Op weg naar Discount Steel, Saxon Steel en nog een aantal handelaren op zoek naar staalplaten, stalen kabels, ijzerstaven in verschillende soorten en maten, katrollen, generatoren, motoren, netten, lasapparaten. Overal vragen we prijzen aan en langzaam maar zeker zie ik de bui al hangen. Het gaat veel meer kosten dan verwacht. We moeten toch wel gaan rekenen op een bedrag dat tegen de 8000 euro loopt. Wil ik dit nog wel? ‘Majestic’. Dat dacht ik toen ik naar mijn ontspruitende tuin en de oplichtende sterrenhemel keek, onderwijl van mijn wodka met vers sinasappelsap nippend. Wat een majestueus uitzicht en gevoel. Leek me meteen een goeie naam voor deze hele onderneming. ‘Let’s make things better?’ ‘Let’s keep things simple!’ Kan ik John Manengu wel vertrouwen? Belazert hij me niet als we straks eenmaal draaien? Het komt er tenslotte op neer dat John de hele operatie zal moeten trekken. Ik ben gebonden aan het college vanwege mijn verplichtingen aldaar. John zit op 220 km afstand in een redelijk onbereikbaar durp met mijn geld. Wat moet ik zeggen? Beschik ik over genoeg mensenkennis? Mijn gevoel geeft geen al te onheilspellende alarmsignalen. Hoe dan ook, met instemming van John stel ik een contractuele basis op voor ons bedrijf. Deze is inmiddels ondertekend door alle partijen en ik ga binnenkort langs een notaris in Lusaka om het te laten bezegelen. Het komt erop neer dat John een aandeel van 25% in het bedrijf krijgt. Verder geen salaris. Afhankelijk van de winst bepalen we een uit te keren dividend aan de aandeelhouders. Geen winst, geen uitkering. Wat goed is voor het bedrijf, is ook goed voor hem. Zo hoop ik te bereiken dat hij ten eerste het bedrijf niet licht en ten tweede gemotiveerd blijft. Bovendien is het in lijn met de idee dat het een Zambiaan moet zijn die een visserij opzet. John is er erg op gebrand om me telkens mee te nemen naar instanties. Het ministerie van Landbouw en Visserij in Chilanga en ItezhiTezhi, de kamer van koophandel in Lusaka. Dit sterkt mijn vertrouwen in zijn oprechtheid. In het contract maak ik tevens gewag van een op te richten ‘Majestic Trust’. Een fonds, gefinancierd door de winst van Majestic Fisheries, dat lokale initiatieven ondersteunt en beginnende ondernemers tegen niet-commerciële voorwaarden geld leent. Want ik heb allang in de gaten dat dit land vooral gebaat is bij een groeiende, lokale economie. Ik ben tenslotte hier gekomen als medewerker van een ontwikkelingsorganisatie. Als docent op het college voel ik me dat niet. Het lesgeven op Charles Lwanga is weliswaar nuttig maar de effecten ervan zijn moeilijk meetbaar. Veel VSO’ers gaan na twee jaar uit Zambia weg en klagen over de minimale invloed die ze gehad hebben. ‘We hebben slechts een gat gevuld’, dat soort uitspraken. Nu zie ik mezelf soms ook wel als een ‘witte vulling’ (ha, deze woordspeling is van mezelf) maar ik heb daar niet zo’n moeite mee. Op z’n minst vul ik een gat (en voorkom ik daarmee een rotte kies?). Alles wat ik daarnaast kan doen draagt bij. En, laten we elkander geen mietje noemen, als ik daarvan zelf ook beter kan worden, is iedereen blij. Toch? John komt na een paar dagen terug uit ItezhiTezhi. Hij heeft alle betrokken partijen gesproken. Met succes zoals hij me lachend met zijn verhalen duidelijk zal maken. Het hoofd van de visserij departementen, Mr. Musando, is positief. John kwam zijn kantoor binnen en er gebeurde iets interessants. Net nadat John zich voorgesteld heeft komen er drie blanken binnen bij Musando. Grieken volgens John, eigenaren van Dar-Farm. Deze zijn ook geïnteresseerd in het opzetten van een visserij. Toeval? De Grieken hebben een dikke envelop met inhoud bij zich voor Musando. Smeergeld, zo doe je zaken in Zambia. Musando wijst hen er op dat er geen vergunning aan blanken wordt gegeven. Hij knikt naar John. ‘Deze man komt voor hetzelfde, met hem mag ik wel verder gaan’. De blanken druipen af. Is het toeval? Ik moet direct aan mijn zus denken en de lift die ze kregen van een paar Zuid Afrikanen zoals ik eerder beschreef. Mijn zus vertelde ze, omdat het gesprek over zaken doen in Zambia ging, over mijn plannen over het vissen in ItezhiTezhi. Ze beseft later haar fout die ongetwijfeld voortkomt uit gebrek aan zakelijk instinct, sympathieke eigenschap daar niet van, en onbekendheid met het kleine, ons-kent-ons, wereldje in Zambia. Tenslotte wonen er in dit immense land slechts 10 miljoen mensen waarvan een kleine minderheid in serieuze zaken zit. Misschien een paar honderd schat ik ruim. Dit zijn meteen grote haaien. Als het gerucht rond gaat dat vissen in ItezhiTezhi mogelijk is dan is dat groot nieuws. Tenslotte is dat dan pas het derde meer in Zambia, naast Kariba en Tanganyika, waar commercieel gevist mag worden. Zouden de Zuid Afrikanen gelekt hebben? Geloof het of niet maar dat is de reden voor mij geweest voor mij om dit verhaal niet eerder op het net te zetten. Je weet maar nooit hoe lijnen lopen…

81

John houdt een presentatie voor de gehele staff van het visserij departement in ItezhiTezhi. Tevens is de District Attorney for Food and Agriculture, Mr. Lubasi, erbij gehaald. Dit is eigenlijk de hoogste pief in het verhaal. John krijgt luid applaus na zijn uitleg. Vertelt hij me althans terwijl hij opstaat vanachter zijn overdreven grote bureau dat een beetje vreemd in een hoek van zijn bedrijf in bouwmaterialen staat. Onze besprekingen vinden op de raarste plekken plaats. In zijn auto met uitzicht op een stuk niemandsland bij het spoor naast een oude wagon waarin een man woont. Bij het abattoir. Bij hem thuis, eigenlijk de meest rustige plek. Hier, in zijn zaak, in een decor van metalen deurstijlen, blikken verf, plastic buizen (2,5 en 3 inch) vallen om de haverklap klanten en relaties binnen. John laat een Cola en een Sprite halen door een loopjongen en gaat door. ‘Vooral het verhaal over de Majestic Trust doet het goed. Believe me’, zegt hij, ‘de mensen in ItezhiTezhi zijn erg geïnteresseerd in je. Ik heb je naam goed verkocht en je bent nu al een beroemdheid. Ze willen je graag ontmoeten’. Deze week komen Mr. Lubasi en Mr. Musando naar Monze om mij te ontmoeten en het contact met John te versterken. Nogmaals, het verhaal is dat ik ‘slechts’ een geldschieter ben. Ik mag zeker niet laten merken dat John en ik contractueel partners zijn. ‘Are these my fifteen minutes of fame?’ schiet het door mijn bonkende hoofd. Ik was die ochtend om 4 uur wakker geworden met opgezette lymfeklieren in m’n keel en penetrante koppijn. Woelen, draaien, zweten. Bij de kliniek haalde ik om 8 uur antibiotica en aspirine maar voel me met het uur zieker worden. Probeer mijn aandacht erbij te houden. Dan is er de kant van het verhaal over het ondersteunen van de visserij departementen met hun research. John heeft duidelijk gemaakt dat onze boot overdag ter beschikking staat van het departement voor hun onderzoek maar dat we ‘snachts vissen voor de verkoop. Dat is in orde. Daarnaast wil men een vismethode vinden die ook door de plaatselijke gemeenschap toegepast kan worden. De boot die ik ontworpen heb, mag dus niet te duur zijn anders kan niemand het betalen. John heeft een bedrag genoemd dat ongeveer een derde is van de echte prijs. Dat vonden ze al veel. Maar ja, of het nu 10 of 40 miljoen kwacha is, er zal toch niemand in ItezhiTezhi zijn die dit kan betalen. Overigens zei Musando, het hoofd van het departement godbetert, na het zien van mijn simpele schets gemaakt in Paint, dat dit het werk van een expert moet zijn. Ik lach me dood. Tegelijkertijd hoop ik maar dat we daadwerkelijk vis vangen met dit tekentafelontwerp. Expert…ik kan nog geen meerval vangen met een hengel. Maar laat ik mezelf niet teveel onderschatten. Ik heb er lang genoeg over nagedacht tenslotte. Mijn twijfels, wat betreft de technische kant, betreffen de bodem van het kunstmatige meer. Het is onduidelijk hoeveel bomen er nog staan onder water en belangrijker, waar ze staan. Ik weet niet of die kennis aanwezig is bij de ‘experts’ in ItezhiTezhi. Dit kon anders wel eens de nodige netten gaan kosten. Er zitten, zoveel mag duidelijk zijn, nogal wat haken en ogen aan het opzetten van een bedrijf in Zambia. Vishaken en vissenogen. Opmerking van de auteur Ik zal proberen mezelf bij het beschrijven van mijn prille onderneming enigszins in toom te houden wat betreft het gebruik van thematische uitdrukkingen als: roeien met de riemen, boegbeeld, de vis wordt duur betaald, de beste zeelui staan aan wal, als haringen in een ton, recht door zee, boter bij de vis, graatmager, zeebenen, driemaal scheepsrecht, gezond als een vis, stoned als een garnaal, rood als een kreeft, gehaaid zijn, tussen het wal en het schip vallen, achter het net vissen, alle zeilen bijzetten, het roer recht houden, op koers liggen, peilen, loodsen, een dikke vis binnenhalen, de wind uit de zeilen nemen, onder vreemde vlag varen, in veilige haven binnenlopen, de sluizen openzetten, de dijken doorbreken, het anker uitgooien dan wel hijsen, de scheepsbel luiden, in de hoogste mast klimmen, de branding trotseren, de kaap ronden, op het Zuiderkruis varen, Jan, Piet, Joris en Korneel, daar in dat kleine café (aan de haven inderdaad), scheepsbeschuit, de zeilen strijken, schipbreuk lijden, muiten, enteren, kielhalen, overwinteren op Nova Zembla, kapseizen, met man en muis vergaan, vrouwen en kinderen eerst, scheurbuik, etcetera. Ik hou namelijk helemaal niet van die voor de hand liggende zinswendingen. Verschrikkelijk flauw. Ik houd me hier dan ook verre van. Vooral van die zogenaamd komische, vergezochte woordspelingen als ‘vishaken en vissenogen’. Mislukt, jammerlijk mislukt. Kroegpraat. Mocht er ongemerkt toch zo’n uitdrukking tussendoor schieten, mijn welgemeende excuses. Ik fileer mijn teksten namelijk scrupuleus op dit soort onbedoelde dan wel gezochte uitdrukkingen. Maar bedenk dat ook het beste zeepaard wel eens struikelt.

Maandag 22 september 2003 Gisterenmiddag kon ik weer een beetje normaal uit mijn ogen kijken na een redelijk goede nacht. De anti-biotica werkt. In Nederland krijg je allang geen anti-biotica meer voor een eenvoudige keelontsteking maar hier doet men niet te moeilijk. Heb je koorts? Anti-malaria pil in je mik! In ieder geval begin ik ‘smiddags m’n lessen maar eens goed voor te bereiden en wat nakijkwerk weg te werken want morgen begint het nieuwe trimester. Het derde trimester. Op 12 december loopt dit alweer af en zit er de helft van mijn contract op. Net wanneer ik klaar ben met mijn voorbereidingen hoor ik van een collega dat er morgen toch nog geen lessen zijn. De studenten komen vandaag aan en moeten morgen eerst hun schoolgeld betalen. Dan moeten op dinsdag de klaslokalen en de slaapruimtes schoongemaakt worden. Op woensdag om drie uur ‘smiddags is er een mis om het trimester officieel te openen en donderdag beginnen de lessen pas. Loop ik me daar weer een beetje ouderwets te haasten! 82

Vorige week bezochten welgeteld 1110 kandidaten het college om zich te laten interviewen voor een plaats in het komende schooljaar. Meer dan tweederde zal dus moeten afvallen. In drie dagen tijd passeren ze allemaal de nodige ‘tafels’. Mr. Sitali is de eerste hindernis. Dikke rijen staan buiten opgesteld, midden in de zon nota bene, te wachten tot ze bij hem mogen komen. Hij bekijkt de diploma’s en identiteitskaarten. Een redelijk aantal kandidaten wordt daar al geschift, in meerder opzichten ongetwijfeld. De meeste omdat hun kwalificaties onvoldoende zijn maar er zijn er schijnbaar ook een aantal met vervalste papieren. Als Sitali ze doorlaat gaan ze in de volgende rij staan bij de tafel waar ik zit. Samen met George, van de administratie. George is op z’n zachtst gezegd niet bepaald mijn type. Norse en nukkige houding. Niet bepaald een vrolijke jongen. Hij roept kortaf tegen de kandidaten ‘Next!’. ‘Money!’. ‘Reg!’. Hetgeen kort is voor ‘registration card’. Wat George ook niet helpt is dat hij ongelooflijk uit z’n bek stinkt. Allemachtig. Geen wonder dat kandidaten zo benauwd kijken. Ik ben buiten mijn weten om bij hem geplaatst en zit twee dagen te balen. Op de eerste dag van de interviews was ik godzijdank niet op het college. Ik baal niet zozeer vanwege George maar vooral omdat onze activiteit zich beperkt tot het innen van 15.000 kwacha van elke kandidaat en ze daarvoor een kwitantie geven. Een handgeschreven kwitantie. Van 8 uur ‘sochtends tot 5 uur ‘smiddags schrijf ik elke dag over de 300 kwitanties uit. Het tempo waarin dit moet gebeuren, de barse toon van George, de lange rijen kandidaten, de vermoeidheid en nervositeit op hun gezichten, de ouderwetse dikke boeken waarin alle administratie opgeslagen wordt. Ik krijg een paar keer het gevoel dat ik een SS officier ben die een treinlading joden registreert. Waarom ben ik op deze stompzinnige administratieve klus gezet? Volgens de viceprincipal hebben ze me niet bij de echte interviews gezet omdat het mijn eerste keer is en ik nog niet de ervaring heb. Aangezien ik wiskunde doceer dachten ze dat het innen van geld wel aan mij toevertrouwd was. Dat is op zich wel juist. Net als dat het bakken van een ei ook wel aan mij toevertrouwd is, of het zetten van een stempel, of het openen en sluiten van een deur. In twee dagen tijd slinkt mijn loyaliteit ten aanzien van de collegeleiding weer een beetje in. Enige pluspunten dan toch aan deze twee dagen: we krijgen allemaal ongeveer 50.000 kwacha per dag voor de inspanning. Alex rijdt ondertussen met mijn auto drie dagen lang een aantal keer op en neer naar Monze om de reizende kandidaten te vervoeren en de terugkerende studenten waarmee hij voor mij een extra K140.000 verdient. Al met al 45 euro schoon aan de haak. Dat verdiende ik in Nederland in minder dan twee uur. Terug naar vandaag. Relaxed. Ik heb dus nog een paar dagen om de tuin te verzorgen en na te denken over vis en andere existentiële levensvragen.

Donderdag 25 september 2003 Nadat mijn blaren enigszins genezen zijn pak ik de bijlen weer van de muur. Toch doe ik mijn motorhandschoenen maar aan dit keer. Een blaar van flink formaat heeft me een goeie week behoorlijk veel pijn gedaan. Deze hield me iets teveel wakker. Ik hak er lustig op los in de ochtend en de namiddag wanneer de zon laag staat. Tussen elf en vier is het te heet. Zo heet dat ik zelfs niet met blote voeten stil kan staan op het zand. Maar ook op de minder hete uren lopen de druppels zweet over m’n wenkbrauwen terwijl ik bijl in een vlot tempo kennis laat maken met het hout. Mijn T-shirt en broek worden al snel klam. Lekker warm zweet gevolgd door een lekker koud bier terwijl ik de vorderingen bekijk. Vakmanschap is meesterschap, dat gevoel. Of om, voor de goede verstaander, met King Crimson te eindigen: ‘Even when I take it apart it remains insistent. I wish you were here to see it’. Ik heb tijd genoeg om in de tuin te werken omdat ik er, na twee uur les te hebben gegeven, vanochtend maar weer de brui aan gaf. Er hing een notitie in de staff room dat de lessen nog twee dagen opgeschort zijn, tot na het weekend. Dit omdat het rooster herschreven moet worden. Het rooster wordt herschreven. Halverwege het collegejaar. Dit heeft twee redenen. Of eigenlijk één reden die er simpelweg op neer komt dat ongeveer een derde van de staff vervangen wordt. Dat zat er gedeeltelijk al in. Het ministerie van onderwijs heeft in januari interviews afgenomen om zo de bezetting op de lerarenopleidingen te herzien. Dit was net voor mijn komst op het college. Alle docenten konden op een aantal posten solliciteren. De uitslagen kwamen aan het einde van het tweede trimester binnen. Een aantal docenten sneuvelt. Alex bijvoorbeeld. Hij heeft enkel naar de post gesolliciteerd die hij al had en heeft die niet gekregen. Het is mij nog onduidelijk wat Alex gaat doen. Hij heeft een vervangende baan aangeboden gekregen op een middelbare school maar heeft hier geen zin in. Hij gaat denk ik zijn geluk proberen met z’n bar c.q. restaurant, ‘taxibedrijf’ en z’n pronkstuk: een zelfgemaakte lintzaag. Naast deze docenten die dus op gezag van het ministerie ontslagen zijn volgen een aantal ontslagen geïnstigeerd door de college leiding zelf. De tweede reden voor de roosterwijziging zogezegd. Dit zijn de docenten die een nieuwe lerarenopleiding opgezet hebben in Monze. Het nieuws is gisteren bekend geworden. Ik spreek Joseph Maninga, Kabilika en mijn buurman Frank Muyuni bij het benzinestation in Monze waar ze het me vertellen. Acht van de betere docenten, uitgerekend die met een beetje visie, wordt de deur gewezen. Ik ben hier redelijk gechoqueerd en kwaad om. ‘This is the reason why we are living in a developing country’ zegt Joseph. Ik kan hem, voor zover ik het allemaal kan doorzien, niet helemaal ongelijk 83

geven. Haat en onderlinge nijd, elkaar het licht in de ogen niet gunnen, kortzichtigheid. Als beide colleges hadden samengewerkt had het ongetwijfeld het onderwijs in Zambia naar een hoger plan kunnen tillen. Nu probeert het ene college het andere onder de grond te duwen. Alsof het twee concurrerende bedrijven zijn op een overvolle markt. Gezien de stormvloed aan kandidaten vorige week is dat flauwekul. Deze stompzinnige ontslagronde komt uit de koker van de Jezuïetenorde. Mijn bazen. Weer een deuk in mijn loyaliteit. De ontslagen docenten moeten hun huizen verlaten op de campus. Deze behoren ten slotte aan het college. Hun huizen worden ingenomen door de nieuwe garde. Mijn buurman moet ook weg. Net nu zijn vrouw, gisteren, bevallen is van hun tweede kind. Een meisje. Ik heb het kind en de moeder nog niet gezien omdat ze vandaag uit het ziekenhuis terugkomt. Mijn buurman geint dat ze het Dirk hebben genoemd en dat ik er mee mag trouwen als ik 18 jaar lang elke maand K100.000 apart leg. Jammer dat hij weg moet. Een goeie buurman met een gezond gevoel voor humor.

Zondag 28 september 2003 Ik ben nog steeds ziek. Of eigenlijk weer. De antibiotica kuur had ik afgemaakt en ik voelde me al een stuk beter. Beetje verkouden hooguit. Maar sinds vandaag is het weer hommeles. Die hangende verkoudheid is uitgegroeid tot hoofdpijn, koortsigheid, pijn in de botten en opgezette lymfeklieren. Ik lig ‘smiddags in bed en ondanks de buitentemperatuur van eind dertig graden, heb ik het koud. Het is nooit leuk om alleen ziek te zijn en je voor elke uitgeperste sinasappel uit bed moet strompelen. Daarnaast stapelt de afwas zich in de keuken op. Wanneer ik een uiensoepje klaarmaak zie ik vanuit een waterige ooghoek dat de hele vaat bedekt is met mieren en een dikke kakkerlak schiet achter een pan weg. Ik voel me heel ver van huis. Tropenjaren? Voor ik het vergeet: Zita, lieve meid! Je gaf me bij mijn vertrek naar Zambia een doosje anijsdropjes mee. Bijna zeven maanden lang lag dat doosje ongeopend in mijn keukenkast. De afgelopen week lag het naast mijn hoofdkussen en hield mijn keel zacht tijdens die slapeloze, broeierige nachten. Hoe vaak ik je daar al niet stilletjes voor bedankt heb?

Maandag 29 september 2003 ‘Sochtends naar de kliniek met mijn nummer, 1670/03. Dit nummer refereert aan het schoolschriftje waarin mijn medisch dossier bewaard wordt in de kliniek. De zuster verzamelt de kartonnetjes van de aanwezige patiënten, voornamelijk bestaand uit zogende vrouwen en een rillerige Nederlander, waarop dit nummer staat en duikelt dan de schriftjes op uit de ongeordende kast. Dit lijkt een eeuwigheid te duren maar uiteindelijk komt ze terug en ben ik snel aan de beurt. Ze wil dat ik naar het ziekenhuis in Chikuni ga voor een bloedtest. Misschien heb ik malaria? Ik wil met de auto gaan maar ik heb die net die ochtend uitgeleend aan Thomas, de uitbater van The Yellow House, om nieuwe voorraden te gaan halen in Monze. Hij zou rond tienen terug zijn maar blijft tot na drieën weg, Te laat om nog te gaan. Bovendien blijkt dan dat de motorkap weer eens opgeklapt is en ietwat verbogen, waarschijnlijk omdat Alex hem niet goed afgesloten had. Een ruitenwisser is finaal afgebroken. Ik vloek binnensmonds. Besluit terplekke de auto nooit meer uit te lenen. Niet dat ik die ruitenwisser al nodig heb gehad, sinds pak ‘m beet mei heeft het niet meer geregend. Ik keek van de week naar een film waarin een man door een druilerige regen loopt. Dat zou ik ook weer eens willen. Over een natte Oude Gracht naar huis lopen, waterdruppels in je haar en kringen in de plassen, na een goeie avond in de kroeg. Bovendien past het nu bij mijn lamenterige bui. Nog een goeie maand voor het begin van het regenseizoen. Mijn omgeving moet het vandaag verduren. Het is maar het beste als ik voorlopig niemand zie. Ik blijf na het bezoek aan de kliniek de hele ochtend in bed tot half drie. Dan strompel ik naar het college om toch maar even door te geven dat ik ziek ben en de komende dagen geen les zal geven. Dat bericht had het college al gehaald. Vandaag begon het laatste trimester echt, dat wil zeggen dat de lessen daadwerkelijk begonnen zijn. Er is een nieuw rooster in elkaar geflanst waar ik erg benieuwd naar ben. Met verbazing kijk ik er naar alhoewel ik het in de wandelgangen al had begrepen. Er zouden een aantal klassen van mijn rooster worden weggehaald omdat er nu vanwege de nieuwe lichting docenten een extra wiskunde docent is. Ik geef vanaf nu nog welgeteld tien uren les per week. Tien. Waarvan nota bene vijf op maandag waardoor ik dus op maandagmiddag al een halve werkweek erop heb zitten. Dan één uur op dinsdag, één uur op woensdag en drie uren op donderdagochtend. Om tien uur donderdagochtend begint mijn weekend. Na een toch al behoorlijk intensieve dienst, dat is duidelijk. Nu wordt het toch wel een heel klein gaatje dat ik vul. Bovendien een gaatje dat makkelijk door de andere twee Zambiaanse wiskunde docenten gevuld kan worden, die ook enkel acht respectievelijk tien uur lesgeven. Wat doe ik hier? Wat heeft dit te maken met ‘sustainable development’? 84

Het zal me eigenlijk op dit moment compleet aan mijn reet roesten, teveel pijn in mijn spieren, botten, kop. Bovendien zit dat hele lesgeven me ook tot hier. Het merendeel van de studenten is te stom voor woorden. Ze zouden nog geen klok herkennen al zou je er het volkslied mee spelen door het ding tegen hun holle voorhoofden te slaan. Laat staan de klepel weten te hangen. Ik denk dat er van de 200 studenten die ik lesgeef hooguit 10 zijn die een IQ hebben dat uit meer dan twee significante cijfers bestaat. De overigen kijken over het algemeen continue uit hun ogen of ze het in Keulen horen donderen. Aan het einde van het tweede trimester heb ik ze een opdracht gegeven, het schrijven van een lesplan. In de vakantie kijk ik het met toenemende ergernis na. ‘Ach, het smaakt nog steeds naar houtduif zei de oude vrouw in het bos die soep kookte van een tak waarop een raaf gezeten had’. Kent u die uitdrukking? Binnenkort heb ik mijn ‘functioneringsgesprek’ met mijn programmamanager van de VSO, Frida Bhebe. Moet ik eigenlijk niet gewoon adviseren om de zaak maar op te doeken hier op het college? Ik ben erg benieuwd hoe Viviann, de Noorse vrijwilligster die over drie weken komt, gaat reageren. Stel je voor dat je hier komt met allerlei idealistische bedoelingen en dan tien uur per week mag lesgeven met zeer waarschijnlijk erg dubieus rendement. Twee jaar lang. Je zou van minder krankzinnig worden. En dan te weten dat VSO gemiddeld 20.000 euro per jaar uitgeeft aan iedere VSO’er die uitgezonden wordt. Heb ik nog meer gal te spuwen? Sabine treft het niet wanneer ik haar mailtje lees als ik ook maar even langs de bibliotheek loop en ongemeen hard reageer op haar geblaat. Terwijl ik koortsachtig water haal, letterlijk dit keer, voor die stomme planten steekt Calvin, een buurtjongetje van een jaar of elf, zijn hoofd door de heg. In hem heb ik nu helemaal geen zin. Zijn ‘Hello’ wordt door mij dan ook begroet met een zeer rechtstreeks maar wel effectief ‘Goodbye’. Het achterlijke jong druipt in ieder geval af. Een week geleden stond hij met een vriendje te kijken naar mijn kunstwerk in wording dat toch echt serieus de vorm van een vis heeft. Kronkelende staart, vinnen op de rug enzo. Het is niet alsof je per ongeluk zou kunnen denken dat het een vleugelpiano of voor mijn part een schaalmodel van de brug over de rivier Kwai is. Ik vraag Calvin wat hij denkt dat het is? Hij kijkt een paar seconden en antwoord dan blij alsof hij de hoofdprijs gewonnen heeft: ‘A tree’. Ja, goed zo meesterbrein. Mijn neefje Casper van dezelfde leeftijd had dit als grap kunnen zeggen maar Calvin is serieus. Kijk nog eens goed, ‘what do you think it looks like?’. Ditmaal antwoordt het eveneens erg snuggere vriendje: ‘Wood’. Geen wonder dat die twee het goed met elkaar kunnen vinden. Die maken het wel op het college later. Mijn ontmoedigingsbeleid naar de buurtkinderen toe heeft gelukkig zijn vruchten af geworpen. Enkel Luyando, het jongetje van de Muyuni’s aan de linkerkant komt regelmatig langs. Luyando is een lekker jong. Zijn vader kwam vanochtend vragen hoe je de naam van mijn zus spelt. Hun jonge dochtertje zal vanaf vandaag bekend staan als Lia Muyuni. Een schaars hoogtepunt in een verder verloren dag. Roberto, de Italiaan, komt in de namiddag langs. Hem kan ik wel hebben alhoewel hij een ellenlange monoloog afsteekt over de problemen op het Youth Training Project waar hij verantwoordelijk voor is. Hij bolwerkt het financieel allemaal niet. Hij moet de salarissen van de werkers morgen uit betalen en heeft het geld niet. Dat geld moet uit de productie van de boerderij komen maar de vijf koeien geven te weinig melk ofzo en de prijs van een liter melk is te laag waardoor ze niet uitkomen. Als ik hem vertel over de tien uren die ik nu nog maar lesgeef vraagt hij of ik niet wat mee kan helpen in het management van de boerderij. Waarom ook niet? Doe ik toch wat nuttigs? De volgende dag komt hij me een liter melk brengen en een buisje Supradyn. 'Bedankt, Roberto! Maar, Bonita gepasteuriseerde melk? Waarom geen melk van de boerderij?' Hij lacht en schudt zijn hand met samengeknepen vingers op typisch Italiaanse wijze op en neer. 'Milk from the farm, porque putane, haha, do you want to get more sick?'

Woensdag 1 oktober 2003 Gisterenochtend reed ik dan uiteindelijk naar de kliniek waar de labanalist me wat bloed afneemt. Na tien minuten is de uitslag MQS1+, tenminste dat meen ik uit zijn gekrabbel op te maken. Wat zoveel betekent als een lichte malaria. De hoogste graad van malaria schijnt 4+ te zijn. Ik moet plaats nemen voor kamer 9 en de dienstdoende arts schrijft me fanzidine en doxicycline voor. In te nemen met veel vocht. De dames in de kliniek lachen om mijn suggestie om dan maar extra veel Mosi en Castle in huis te halen. Malaria dus. Ik kan natuurlijk ook niet terugkomen na twee jaren tropen zonder malaria, dat zou mijn geloofwaardigheid aardig aantasten. Het is overigens allemaal niet zo ernstig meer. Beetje hoofdpijn, lichte koorts, suffigheid en vermoeidheid. Ik had van die beruchte tropenkoorts meer verwacht. IJlende angstdromen, badend zweet, religieuze visioenen desnoods. Het is waarschijnlijk aan de Lariam te danken dat het slechts licht is. Ik voel me al wel twee dagen down maar ik weet niet of dat aan de medicatie ligt, de malaria of aan mijn rusteloze gemoed. Vandaag ook geen eetlust, wel lusteloosheid. Ledigheid, beladen, loodzwaar vacuüm, zwart gat. Alles probeert tevergeefs uit te dijen om enkel weer te imploderen. Entropie. Die ellendige 85

zinloosheid van alles ook. Sluipwespen in tomaten, wormen in braaksel, afstervend been, verwrongen metaal. Een droom in een droom in een droom. Het gevoel dat de hele wereld knarsend tot stilstand komt als een destilleerinstallatie ten tijde van de Amerikaanse drooglegging of een Duitse Leopard zonder olie in Noord Afrika tijdens Rommel’s invasie of Atlantis of Pompeï of Guernica of een Nederlandse trein 200 meter voor het centraal station. Is dat alles reden om krankzinnig of spiritueel te worden? Welnee! Ga liever naar het circus! Er zijn tenslotte slechts drie dingen nodig in het leven. Alhoewel het er ook vier of vijf zouden kunnen zijn afhankelijk van je behoeftes. Een gezonde eetlust en een voorraad Johnson&Johnson tandenstokers bijvoorbeeld. En het nieuwe luchtje van Victor & Rolf volgens de maandbijlage van de Volkskrant. Onmisbaar. In de bijgaande zaterdageditie lees ik tevens met interesse dat dierenmedium Cecilia van der Drift met levende en dode dieren gaat communiceren. Bij de AVRO nota bene. Krankzinnig of spiritueel? Als het om kijkcijfers gaat zouden ze de eerste aflevering dus direct moeten situeren in het circus alwaar Cecilia haar communicatieve vaardigheden in sexy dompteurspak uittest. Kijken of de tijgers die door de slimme regisseur die niets aan het toeval wil overlaten al een paar weken op rantsoen zijn gezet, haar interviewtechnieken waarderen. Je wordt wel hongerig van al dat Nederlandse wereldnieuws dus ik bereid mezelf gekookte aardappelen, wortelen en een flinke lap gebakken ‘topside’ met knoflook en ui. Ik voel me in ieder geval direct een stuk beter, zeker met de wetenschap dat de rest van de wereld duidelijk sneller doordraait dan ik zelf. Dan sta ik liever stil zelfs als het noodgedwongen is. ‘Stilstand’ is achteruitgang maar ‘stilstaan bij iets’ is weer vooruitgang. Wordt er maar wijs uit. Tenzij het ‘stilstaan bij’ bij de achteruitgang plaatsvindt wellicht. Dan kun je toch alleszins beter stilstaan bij een voordeur met nog een zweem hoopvolle anticipatie dat het wegstervend geklingel van de deurbel op de fluweelzachte trommelvliezen van een onvoorstelbare schoonheid eindigt die wulps opent en je vraagt om haar te helpen met het ordenen van haar postzegelverzameling. Aangenomen dat je althans enige filatelistische interesses koestert anders kun je beter alsnog direct doorbenen naar de achteruitgang om daar een poos te gaan stilstaan bij iets anders. Wat een gezwam allemaal en wat schieten we ermee op? Welnu, een hele hoop. Want door deze inleidende alinea’s die slechts ogenschijnlijk uit liederlijke wartaal opgebouwd lijken maar in werkelijkheid een ingenieuze aanzet zijn tot de hieronder volgende verhaallijn kan ik handig doorpakken met mijn dagboek. De sleutelwoorden zijn ‘krankzinnig’ en ‘vooruitgang’. Met een krankzinnige snelheid van 165 km per uur raas ik de brede vallei in, wat een vooruitgang! Ik rijd op een Honda Dominator, 650 cc, twee cilinders naar Lusaka. Wat een heerlijke machine, met 120 km per uur accelereert het scheurijzer nog rap naar de 140 zodat ik moeiteloos manoeuvrerend alles passeer. Vrachtwagens, pick-ups flitsen voorbij. Helaas moet ik de Dominator na het weekend weer teruggeven aan Sebastiaan Malambo, de kapelaan en daarna weer op mijn hopeloos trage brommertje van 125 cc. Afgelopen zaterdag werden ik en Donna onverhoeds uitgenodigd op een bruiloft door Mr. Banda, de broer van John ItezhiTezhi. Zijn dochter zou die dag trouwen en hij zou zeer vereerd zijn met ons bezoek. We namen een taxi met Joyce, de vrouw van John, naar de feestzaal. Dit bleek de sfeerloze aula van Crown High School te zijn, de school waar Charles op zit. Links en rechts staan rijen met stoelen opgesteld. Links de familie van de bruidegom, rechts de familie van de bruid. Wij worden direct links op de eerst rij geheel vooraan geplaatst naast de tafel met de bruidstaart die uit vijf hartvormige delen bestaat. Tegenover mij, aan de kant van de bruid, zit, het is toch niet waar, de ‘preker’ van Crown High waar ik eerder over schreef. Die van de lijfstraffen. Hij wordt nota bene voorgesteld als eregast. Ik steek mijn hand op en hij groet minzaam terug. Nog steeds dezelfde strenge dominees blik die hij, zo lijkt het, zo vaak voor de spiegel geoefend heeft dat die bestorven is in zijn gezichtstrekken. Terwijl de gasten in afwachting van het jonge paar wat keuvelen zit hij afkeurend om zich heen te kijken. Zijn wenkbrauwen en een neusvleugel continue snuivend opgetrokken alsof hij de onwelriekende luchten van het Beest bespeurt. Af en toe sluit hij met een pijnlijke grimas zijn ogen en gooit plots zijn hoofd naar achteren. Laat het hoofd vervolgens weer langzaam zakken en prevelt dan geluidloos, nog steeds met gesloten ogen, voor zich uit. Wat een wereldvreemde mafketel. Zijn lijvige bijbel ligt klaar op zijn samengeknepen knietjes. Hij zal toch niet gaan speechen? Aan onze kant van de zaal zit ook een opvallend figuur waarvan ik eerst dacht dat het een mentaal minder capabele loot aan de familietak was. Ten eerste omdat deze man verdacht veel weg had van de butler van de Adams Family en ten tweede omdat hij een verknipt geel tafellaken over zich heen had geworpen. Pas nadat de stalmeester een aantal maal de bisschop bedankt voor zijn aanwezigheid word me duidelijk dat ik me danig vergis. Voor die tijd zijn de bruid en bruidegom al binnengekomen door het middenpad voorgegaan door vijf dansende bruidsmeisjes en bruidsjongens. Terwijl ik me verbaas over de manier van binnenkomen van het echtpaar, dansend op muziek van Celine Dion ofzo, lacht Joyce beschuldigend dat ik naar de dikke kont van een bruidsmeisje aan het kijken ben. Leuke ongedwongen vrouw, Joyce, ongeveer even oud als ik. Die ongedwongen sfeer die Joyce oproept staat in schril contrast met de speech die de ‘preker’ vervolgens afsteekt. Ik was er al bang voor, dit kan lang duren waarschuw ik Donna alvast. 86

Hij gaat stijfjes links van mijn stoel staan en kijkt de aanwezigen dermate streng aan dat het muisstil wordt. Ik bereid me voor op een lange zit en kijk de zaal rond. ‘Dames en Heren. Humhum. Laten we God bedanken dat we hier bij elkaar kunnen zijn om de hechtenis van deze twee jonge echtelieden te kunnen vieren. Ahum. Want, uh, het huwelijk is goed. Het huwelijk is goed. Ik hou van het huwelijk.’ Hij staat ietwat zenuwachtig te hummen en op zijn tenen te wippen want de microfoon piept telkens als hij wat zegt. Als het geluid goed is, gaat de preker door. ‘Ik hou van het huwelijk. En…’, hij laat een stilte vallen en zegt dan pontificaal, ‘ik hou van seks’. Deze samengeknepenbillen zedenprediker? Wie had dat gedacht? Hij vervolgt en het lachen vergaat mij dan snel gezien de aard van het onderwerp dat hij eigenlijk wil aanroeren. ‘Ik hou van seks, al twaalf jaar lang met mijn vrouw. Seks is goed als het binnen de liefde van het door God gezegende huwelijk gebeurt. Maar er waart een vreemde ziekte door dit land. Vanochtend las ik in de krant over een man die een baby van een jaar oud verkrachtte om zichzelf te reinigen van het AIDS virus. Dit zijn ontaardingen van seks.’ Enzovoorts, ik ga niet zijn hele speech integraal overnemen maar ik verbaas me over de inhoud van zijn relaas. Is zo’n zwaar onderwerp op een feestelijke gelegenheid als een huwelijk niet ietwat overtrokken? En ik verbaas me over de uitdrukkingsloze gezichten van de andere gasten die het verhaal over zich heen laten komen. Waarschijnlijk in afwachting van de drankjes en hapjes die op de speeches volgen. NB Zita en Oeds: nog gefeliciteerd met jullie verjaardagen in september. Maud, Ted en Werner: alvast gefeliciteerd! Wim en Karin: bedankt voor jullie brief, boek en Volkskrant zaterdageditie!!! Brief volgt.

Vrijdag 3 oktober 2003 We hadden Mr. Musando al een week geleden verwacht. Musando was door Mr. Lubasi opgedragen naar Chilanga te gaan om het verhaal van John te staven bij de hoogste autoriteiten van het ministerie. Hij zou daarna naar Monze reizen om ons te spreken en mij te ontmoeten. Hij daagt niet op. Vanwege mijn malaria blijf ik een aantal dagen in Chikuni en spreek John vandaag pas hierover. Wat doen we? John heeft gedurende de week een aantal keer geprobeerd Lubasi te bereiken via de radiotelefoon van een kantoor van Water Aid in Monze. Zonder succes. Ik zit bij John aan zijn bureau en terwijl hij wat zaken met klanten afhandelt blader ik wat door The Post. Op pagina drie een interview met de vice-president van Zambia, Mr. Mumba. Als John klaar is leg ik de krant weg en bespreken we onze tactiek. Wat is er met die Musando gebeurt? Is hij wel in Chilanga geweest? Volgens het laatste contact met Lubasi is hij wel degelijk afgereisd. Het laatste bericht was dat hij drie dagen geleden nog in Lusaka was. Waarom blijft hij zolang weg? ‘I weet wat te doen als deze mensen spelletjes spelen’, zegt John uiteindelijk, ‘dan gaan we samen, jij en ik, naar de vice-president’. Hij kijkt me aan en ik kijk vragend terug. Hij zal toch niet bedoelen? Dat lijkt me sterk. Dus ik vraag twijfeleend: ‘De vice-president? De vice-president van wat? De visserij departmenten?’ Ik kan me helemaal niet herinneren dat er sprake was van een vice-president bij de visserij departmenten en dat is ook niet zo. ‘Nee, nee, de vice-president van Zambia’ antwoord John gedecideerd. Ik houd de krant omhoog en wijs ongelovig op de foto, ‘je bedoelt… deze man?’ John haalt zijn broer erbij, ‘Haha, Dirk wil niet geloven dat ik de vice-president ken!’. De broer bevestigt: ‘Jazeker, we hebben een paar dagen gelden nog met hem gepraat’. John legt uit. ‘De vice-president is een vriend van me. In 1991 moest hij tijdelijk onderduiken omdat er een aanslag op zijn leven werd gevreesd en heeft hij een maand bij mij in het guesthouse gezeten. Sindsdien zijn we vrienden’. Ik lach me dood. Waar gaat dit verhaal heen? John gaat door. ‘Tot nu toe hebben we de geëigende paden bewandeld maar als de mensen niet meewerken of te laks zijn gaan we onze eigen weg. De vice-president staat boven alles en met zijn schriftelijke toezegging beginnen we gewoon. Dan moet zo iemand als Musando voor zijn positie gaan vrezen.’ John heeft duidelijk meer pijlen op zijn boog. Zo is de voorzitter van het districtbestuur in ItezhiTezhi, het hoogste orgaan terplekke, familie van zijn vrouw Joyce. Pijlen op de boog, troeven achter de hand, hengels in het water? John verbaast me weer eens. Nou goed, voor we de vice-president thuis gaan lastigvallen besluiten we dat John eerst nog maar eens naar Chilanga moet reizen. Nu de reacties in ItezhiTezhi positief zijn is het de bedoeling dat hij daar meer schriftelijke toezeggingen krijgt dan de brief die we tot nu toe hebben. We kunnen niet meer gaan zitten wachten tot Musando het voor ons doet. Het regenseizoen nadert tenslotte. Nog een maand de tijd?

Dinsdag 7 oktober 2003 Na de internet aansluiting in de bibliotheek begint ook de mobiele telefonie aan een opmars in Chikuni. Verschillende collega’s van me hebben al een mobiele telefoon en de prestaties van de verschillende aanbieders zijn regelmatig onderwerp van gesprek. Er splitsen zich twee kampen af: de gebruikers van Zamnet en die van Zamtel. Nieuw soort stammenstrijd zeg maar. Beide netwerken zijn hoe dan ook niet fantastisch. Niemand kijkt meer op van 87

wanhopige bellers die op een heuveltje rondscharrelend op zoek zijn naar een streepje netwerk. Moderne wichelroedes. De toestellen zelf zijn vrij prijzig vergeleken met Europa. Een beetje Nokia kost al snel 150 euro. Nieuwprijs althans. Maar er zijn andere mogelijkheden. In Chisekesi wonen twee jongens die tweedehands telefoons in Zimbabwe kopen, profiterend van de economische malaise aldaar. Ze smokkelen die naar Zambia waar ze gretig aftrek vinden. Van hen koop ik een ouwe Ericsson A2628 voor 30 euro. Absoluut geen cool model maar als het ding maar belt. Morgen haal ik een SIM kaart bij Zamtel. Ik sluit me bij deze stam aan omdat het goedkopere aanbiedingen heeft zo heb ik me laten vertellen. Zo is het versturen van SMS berichten gratis. Bovendien gaat het gerucht dat deze maatschappij een nieuwe zender in Pemba gaat plaatsen zodat het netwerk krachtiger wordt. Beide netwerken hebben, heel irritant, enkel prepaid kaarten die slechts tijdelijk geldig zijn. Waneer je bv. een prepaid kaart voor vijf euro koopt is die maar tien dagen bruikbaar. Daarna is het zogenaamde ‘time window’ verstreken en kun je pas weer bellen als je een nieuwe kaart koopt. Het resterende tegoed blijft weliswaar staan maar dat laat niet onverlet dat je zo gedwongen wordt om steeds kaarten te blijven kopen. Ondertussen trekt mijn depressie langzaam weg nadat ik sinds zaterdag gestopt ben met Doxycycline. Ik dacht vorige week serieus dat ik gek aan het worden was. Tot ik me realiseerde dat het de combinatie van Lariam en Doxycycline moest zijn die de molensteen in m’n maag veroorzaakte. Ik voelde me direct een stuk beter. Wat een opluchting! Het is gewoon chemisch. Nu is alles wat tussen de oren zit uiteraard chemisch maar nu kan ik in ieder geval de schuld geven aan de ‘externe chemicalien’ die ik in mijn mik werp. Ik gooi enthousiast de lyrische en geniale klanken van de Butthole Surfers, Pain Teens en Grőtűs door mijn speakers, dans door de kamer en kom weer een beetje tot rust. Alhoewel deze muziek ieder normaal mens bij langdurige blootstelling tot wanhoop drijft, zo weet ik uit ervaring, heeft de waanzinnig psychedelische sound bij mij het omgekeerde effect. Met mijn ogen dicht bevind ik me in mijn tijdloze thuisland, het oneindige domein van mijn wervelende gedachten. Alle prikkels van m’n cortex richten zich op een speldenknop in m’n limbisch systeem en stralen van daaruit als fotonen dwars door alle dimensies heen, als vectoren naar elke beschikbare coördinaat in diverse parallelle universa. Ik ben overal en nergens. We gaan dit trimester vroeg op scholenbezoek voordat het regenseizoen de wegen onbegaanbaar maakt. Morgen gaat de eerste groep docenten al op pad. Waarschijnlijk moet ik vrijdag ook een dag naar nabije scholen. Go and come. Dus niet overnachten.

Woensdag 8 oktober 2003 (0)95 – 915 845. Met een landencode ervoor maar die is me even ontschoten. Ik zoek het even op: 00260. Ik weet niet of de ‘0’ van ‘095’ wel of niet moet worden weggelaten, maar goed dat is iets voor de padvinders onder ons. Of jullie dus eigenlijk. Onder dit nummer ben ik thuis te bereiken. Althans over een paar weken want die zendmast in Pemba laat nog even op zich wachten. Tot die tijd moet ik ook op een heuveltje gaan staan. In Monze haal ik op de motor de SIM kaart bij Zamtel. Verder saucijzen, sinasappels, spaghetti, rijst, suiker, peper, lemon squash, wodka, scheermesjes, eieren, vloerwas, sigaretten, brood, margarine bij diverse stalletjes en kleine winkeltjes op de markt in Monze. Het is maar dat jullie het weten. Ik koop uiteindelijk geen bevroren kip omdat die duurder blijken dan de levende kippen die op het college verkocht worden. Ik ben me geestelijk aan het voorbereiden op het slachten ervan. Met de motor knal ik tegenwoordig dusdanig hard over het zandpad dat ik er op weg naar Monze na drie kilometer achterkwam dat ik de zadeltassen onderweg verloren was. Weer terug over het pad. Ik probeer er maar een beetje een sport van te maken, over dat zandpad rijden. Met 80 km per uur door het losse zand, over boomstronken, door kuilen. Nog niks gebroken tot dusverre behalve drie eieren. In de ‘staffroom’ ruikt het naar warm vlees als ik om 10:00 ‘sochtends binnenloop bij de theepauze. Mr. Mojo wijst naar een afgesloten pannetje en nodigt me uit. Ik haal de deksel van de pan en zie een stuk of 15 gebraden kippennekken liggen in een laagje olie. Als ik om me heenkijk zie ik een aantal docenten smakelijk kluiven. ‘Nee bedankt’. Ik sla maar een keer over. Toch heel anders dan de taart, roomsoezen en appelflappen die je in Nederlandse lerarenkamers aantreft. De principal, Mr. Kamoto, komt tijdens het kluiven nog een keer terug op de ‘dansavond’ voor de studenten van afgelopen zaterdag. Er werden blijkbaar nogal wat paartjes her en der aangetroffen. Hij herinnert de aanwezigen aan een voorval van een paar jaar geleden en laat er geen misverstand over bestaan. Betrapte tortelduiven worden van het college gestuurd. Zonder blikken of blozen. Miss Chipeta maakt een grap over de stappen die ondernomen dienen te worden mocht Kamoto zelf betrapt worden met een studente die besmuikt lachend ontvangen wordt. In de les die ik na de theepauze geef waarschuw ik de studenten: ‘ik geef weliswaar een opdracht die jullie in tweetallen moeten uitvoeren maar ga dat dan niet doen op zaterdagavond onder een donkere boom!’. De studenten lachen maar beseffen de onderliggende ernst. Een paar weken geleden werd een jongen van het college gestuurd omdat die in beschonken toestand werd aangetroffen. 88

Van Patrick Habinda hoor ik later wanneer we samen een biertje in Pemba drinken dat er een interne zaak loopt tegen een docent die dit jaar drie studentes heeft bezwangerd. Schijnbaar heeft hij dit de afgelopen jaren ook al een paar keer geflikt maar nu is het vooral een issue geworden omdat één van de studentes gesponsord werd door de zusterorde. Dit sponsorgeld blijkt nu dus over de balk gesmeten omdat zwangere studentes van het college worden gestuurd. De zusters zijn daarom boos. Met andere woorden, dit is hoogstwaarschijnlijk het topje van de ijsberg wat betreft gemeenschap tussen docenten en studenten. Diezelfde avond zit ik met de gepensioneerde principal Mr. Chisangano, Mr. Makala, Jonathan Hazeela en Patrick Habinda een biertje te drinken bij The Yellow House en gaat het gesprek over het verschil in ‘goede zeden’ tussen Europa en Afrika. Chisangano heeft in Denemarken een aantal scholen bezocht en verbaasde zich over de kussende studenten. ‘De headmaster stond er nota bene gewoon naast en zei er niets van’. Op Charles Lwanga zijn de meisjes en jongens redelijk strikt gescheiden. Überhaupt zul je in het straatbeeld nooit kussende mensen aantreffen, zelfs een simpele wangzoen kan ik me niet herinneren. Paren die hand in hand lopen? Uitgesloten. Ik vertel ze dat ik verbaasd was en ben over het feit dat iedereen in Zambia naar de kerk gaat en toch in tovenarij gelooft. Hoe rijmen jullie dat? Het antwoord is wederom dat het geloof in Jezus Christus, God en het hele spectrum aan christelijke rituelen vrij oppervlakkig is. De eeuwenoude tradities zijn van groter belang en zitten dieper geworteld. Hoe heeft het Christendom dan zo’n machtige positie kunnen krijgen? Het antwoord daarop wist ik al. Toen de eerste missionarissen zo’n honderd jaar geleden kwamen gaven ze de mensen die naar de kerk kwamen voedsel en hulp in tijden van nood. Alhoewel de kerk inzag dat dit mechanisme uiteindelijk resulteerde in een apathische houding van de gelovigen geldt dit systeem in een verfijnde vorm nog steeds. Een belangrijk onderdeel van de sociale structuur wordt gevonden in de kerk. Net zoals Ralph zegt dat de veearts de koe niet daadwerkelijk hoeft te zien voor de slacht omdat ze toch naar dezelfde kerk gaan. Net zoals onze college kapelaan John zei dat Gisera eerst maar naar de leider van haar parochie moet gaan voor hulp. Als je niet naar de kerk gaat sta je buiten de gemeenschap, zo simpel is het. En buiten de gemeenschap staan, staat hier praktisch gelijk aan zelfmoord. Dan kun je je eigen boontjes wel rooien. Tja, als je niet op de overheid hoeft te rekenen voor gerechtigheid blijft er weinig keuze over.

Dinsdag 14 oktober 2003 Vanochtend om 6:00 werd ik opgehaald door de Jeep van het college. We gaan weer een dagje scholen bezoeken ten oosten van Monze. Afgelopen vrijdag was ik al met Patrick Habinda naar een school op vier kilometer buiten Pemba geweest. De Jeep zette ons af bij de school en het was me al duidelijk dat Patrick de zaak snel wilde afhandelen. Daar was ik ook wel voor omdat ik die middag nog naar Lusaka wilde rijden. Om kwart over zeven observeer ik de eerste studente die een niet onaardige les over de spijsvertering afdraait, gevolgd door nog twee andere. Om vijf voor tien zijn we klaar. Aangezien we niet gaan wachten op de terugkomst van de Jeep, dat zou nog best een uur of vijf kunnen duren, lopen Patrick en ik terug naar Pemba. Brandende zon, licht heuvelachtige vlakte met weinig schaduw. We doen er een uur over en drinken in Pemba eerst maar twee koude biertjes voordat we achter op een passerende pick-up springen, terug naar Chikuni. Samen met zuster Anna word ik afgezet in Mujika Basic. Deze school ligt dermate afgelegen dat we moeten wachten op de terugkomst van de Jeep. Bovendien zie ik de ietwat gezette zuster ook niet twee uur in de volle zon lopen. Al voor twaalven zijn we klaar met de observaties van de vijf studentes en wachtten we op de Jeep. Deze komt pas zes uur later aanrijden. Al die tijd wachtten we in onwetendheid. Gelukkig zorgen de studentes goed voor ons en krijgen we rond drie uur een late lunch met nshima en kip van ze. En water uit de pomp. Goddank, want het is weer eens heet vandaag! Ongelooflijk. Elke overbodige beweging resulteeert in straaltjes zweet die onder je shirt naar beneden druppelen. Ik lees, om de tijd te doden, langs de kant van het schoolgebouw in een streepje schaduw wat in een boek van Barma Sherif en ik kijk naar de rondscharrelende kalkoenen en parelhoenders. Af en toe waait er een briesje hete lucht die vanwege de temperatuur van tegen de 40 graden toch verkoelend is. Uitzicht op een redelijk groene savanne. Op het sportveld wordt door een groepje leerlingen een dans geoefend ter voorbereiding op de viering van de onafhankelijkheid op 24 oktober. De begeleidende bongo geeft het landschap en de hitte een toepasselijk ritme. Terug in Chisekesi stoppen we voor een one-one: een biertje elk. Voor de bar in Chisekesi staat mijn motor geparkeerd. Alex heeft die de afgelopen weken gebruikt om de man op te halen die mijn auto aan het uitdeuken is en deze in z’n geheel over gaat spuiten. Alex hangt, lichtelijk aangeschoten, binnen aan de bar. Naast hem de man die de auto aan het overspuiten is. Het gesprek gaat een kwartier lang over de kleur die we gaan gebruiken: wit of gebroken wit. Dat gedoe met die auto hangt me ondertussen aardig de keel uit maar ik moet me er wel mee bezig houden. Na het opklappen en verbuigen van de motorkap had ik besloten dat de Toyota in z’n geheel overgespoten moet worden om zo de marktwaarde op te schroeven. De man die hier mee bezig is woont in Chisekesi en elke dag wordt hij door Alex opgehaald en weggebracht op mijn motor zodat hij de klus in Chikuni kan klaren. Het is een erg grappig en apart type die met veel gebaren en rare keelklanken telkens beeldend uitlegt wat hij gaat doen. ‘With the 89

sandpaper we’ll kkkhhhuugggghhh the body and then we take the paint and we prrrrrt, pffffft, ttttrrrrrrrtttt over the vehicle’. Het kost me ongeveer 115 euro en ik moet zeggen dat het er wel goed uit gaat zien. In Lusaka bezocht ik een handelaar in auto’s waar het mogelijk is om mijn auto in te ruilen voor een beter model. Op basis van mijn ‘realistische’ beschrijving, ik lieg enkel als hij vraagt of de auto ooit een ongeluk heeft gehad, schat hij de waarde van de Toyota op 5000 dollar. Ik knijp behoorlijk in mijn handjes als hij dit neerlegt maar voor 3000 doe ik het ook wel. We zullen zien. Een paar weken later kom ik erachter, als de dealer de auto daadwerkelijk bekijkt, dat hij de auto niet eens wil overnemen. Hij kijkt hoofdschuddend en betwijfeld of ik er ergens anders uberhaupt 2000 dollar voor kan krijgen. Gelukig krijgt hij uiteindelijk ongelijk maar zijn twijfels zijn niet bepaald bemoedigend. Ondertussen lopen er ook een paar mensen vanuit Monze te zoeken naar klanten die de auto willen ruilen voor koeien. Nooit op één paard (koe?) wedden. Life is for learning. In Lusaka ontmoet ik Viviann, de nieuwe Noorse vrijwilligster tijdens een dineetje voor de nieuwe en oude vrijwilligers. Ze komt aanstaande zaterdag naar Chikuni. Voor die tijd moet ik nog maar eens gaan kijken bij haar huis waarin ik de allereerste nacht sliep bij mijn aankomst alweer zo’n acht maanden geleden. Toen was het erg vies. De vice-principal heeft beloofd dat het wordt schoongemaakt maar beloftes zijn hier over het algemeen weinig waard. Dit moet ik wel voor donderdag doen want dan ga ik alweer naar Lusaka voor de receptie bij de Britse ambassade georganiseerd voor de nieuwe vrijwilligers. Hier moet ik naar toe omdat ik inmiddels in het VSO Volunteer Comité heb plaatsgenomen. VSO wil van elke provincie een vertegenwoordiger en aangezien ik de enige vrijwilliger in de Southern Provence ben werd ik automatisch gevraagd. Als de verantwoordelijkheden zich beperken tot het bezoeken van goed verzorgde recepties op ambassades heb ik hier weinig moeite mee.

Woensdag 15 oktober 2003 In de ochtend loop ik, na het obligate watergieten in de tuin, dit keer geholpen door Luyando en Muzo, naar de viceprincipal om te vragen of ik de compressor van het college mag gebruiken om de auto over te spuiten. Ik vertel haar eerst over de bevestiging van het Wereld Wiskunde Fonds om me K18 miljoen te geven voor de bibliotheek zodat ze mijn verzoek niet met goed fatsoen kan weigeren. Nu heb ik sowieso een redelijk goede band met zuster Chilesha maar het kan zijn dat ze geen precedenten wil scheppen of dat er andere verborgen agenda’s spelen. Sinds het ontslag van de 11 docenten die zich bezig houden met het nieuwe college in Monze rommelt het in Charles Lwanga. De huidige leiding ligt onder vuur en regelmatig vang ik steken richting de principal en vice-principal op. Ze ontvangt me vriendelijk en schrijft een briefje met toezegging voor het gebruik van de compressor in de werkplaats. Hiermee loop ik eerst naar Alex zodat hij de jongeman op kan halen die vandaag de eerste laag verf gaat aanbrengen. Hij vertrekt op mijn motor naar Monze om de spuiter op te halen. Ik zie hem vervolgens de hele dag niet terug. Waar hangt die klojo nu weer uit? Morgen is er, zoals aangekondigd, weer de hele dag geen stroom zodat ook de compressor stilligt. Bovendien vertrek ik weer voor een paar dagen naar Lusaka zodat ik weer niet kan controleren wat er allemaal gebeurt. Waardoor er dus niets gebeurt. Wat inderdaad het geval blijkt te zijn zoals ik later zal ervaren. De auto had volgens afspraak al twee weken geleden klaar moeten zijn. De traagheid waarmee hier dingen tot stand komen is verstikkend als een warme deken. Ik ben er nog steeds niet aan gewend, ik wil er eigenlijk ook niet aan wennen. Afspraken die niet nagekomen worden. De elektricien die al minstens 20 keer, ik overdrijf niet, beloofd heeft dat hij vandaag, nee echt, ik kom vandaag, zal komen en die gewoonweg niet komt om de oven te repareren. De manier waarop mensen me hier af en toe teleurstellen is meer dan vermoeiend. Een man die wel de dingen die doet van hem verlangt worden is de bibliothecaris, Mr. Sitali. Nadat ik een paar emailtjes geschreven heb in de bibliotheek zegt hij buiten in de brandende hitte dat hij zou willen dat hij rijk was. Hoezo? ‘Nou, dan zou ik er een paar koud maken’. Hij bedoelt biertjes. Gezien de hitte en het tijdstip nodig ik hem uit om wat te gaan drinken bij The Yellow House. Ik lach met hem over zijn bescheiden wens als hij rijk was. ‘Ik dacht dat je een auto zou willen kopen als je rijk was?’ ‘Misschien in 2020’ antwoordt hij grinnikend. Sitali is redelijk opgeleide man die veel van computers weet maar tegelijkertijd ook gelooft dat de Minister van Financiën indertijd in staat was om met een aan toverkracht gekoppelde laptop het arrestatieteam te ontlopen. ‘Hij gebruikte bij de laptop een schildpad in plaats van een muis!’ zegt hij veelbetekenend tegen me. Hij maakt geen grapje en gelooft zonder meer in deze tovenaarskunsten. Het is voor mij interessant om te horen, grappig ook maar het creëert tegelijkertijd een enorme kloof tussen mij en deze mensen. Sitali vertelt me fluisterend nog eens over de docent die al jarenlang, sinds zijn komst in 1996, studentes zwanger maakt. Een paar van die jonge vrouwen is inmiddels al overleden aan AIDS. Ontluisterend. Ik kom erachter dat het een studente uit mijn klas is die zwanger naar huis werd gestuurd hierdoor. Maliwa. Zij was één van de studentes die ook in het huis van Miriam verbleef toen ik daar mijn eerste nacht in Chikuni doorbracht. In de Zambiaanse traditie wordt een man gekenmerkt door het aantal kinderen dat hij heeft voortgebracht, niet perse bij dezelfde vrouw. De gangbare uitdrukking is ‘Tonga Bull’. Vruchtbaarheid staat synoniem voor kracht. Sitali vertelt dat hij een aantal 90

studenten heeft gesproken over deze kwestie en dat blijkt dat er zelfs opgekeken wordt tegen deze docent. ‘De mannelijke studenten dan voornamelijk?’ vermoed ik. ‘Nee, ook de meisjes reageren in de trant van “dat is pas een kerel”’ legt Sitali uit. Dat vruchtbaarheid en kracht gerelateerd zijn begrijp ik best maar het is moeilijker te verteren dat in deze tijd waarin begrafenissen aan de orde van de dag zijn iemand deze kracht buiten de deur moet etaleren, om het zo maar te zeggen. Dit soort ‘vruchtbaarheid’ heeft meer van doen met vernietigingskracht. Treurig. Voor mij toont het eens te meer aan dat kennis en gedrag twee verschillende dingen zijn. Wat is het nut van al die workshops waarin de gevaren en de verspreidingswijze van AIDS worden belicht? De ‘dit-overkomt-anderen-nietmij’-mentaliteit blijft ondanks alle informatie overheersen. Niet veel anders dan bij rokers uiteraard, hand in eigen boezem. Een paar dagen later hoor ik van Joseph Maninga dat de docent in kwestie van het college vertrekt. 'Komt hij voor een tuchtcommissie of zo?' 'Nee, nee, hij wordt schoolinspecteur in het ItezhiTezhi District' luidt Josephs' antwoord. Als beloning wordt hij dus ook nog eens gepromoveerd!

Zondag 19 oktober 2003 Ik keer terug na een enerverend weekend in Lusaka. Op donderdag reed ik na drie lesuren richting de hoofdstad. De hitte blies nog steeds ongenadig, zelfs op de motor met 100 km per uur zweet ik. Rijden door een heteluchtoven. Tot een 30 kilometer voor Kafue. Ik voel iets nats op mijn vinger en in eerste instantie denk ik dat het een insect is dat tegen mijn hand uit elkaar gespat is. Maar even later voel ik weer wat kouds op mijn brandende lijf. Het zijn regendruppels! Wat een genot! Een lichte regen daalt over me neer. Het is ongelooflijk om zo naar regen te kunnen verlangen en blijdschap te voelen als er dan eindelijk, na 7 maanden, een fris lenteachtig buitje valt. Ik voel de neiging om de motor te stoppen en een rondedans te maken. In Lusaka barst op vrijdagavond een flinke onweersbui los. De stad ruikt weer fris en schoon na de moordende hitte van de afgelopen weken. De kater van de vorige avond, opgelopen bij de receptie bij de Britse Ambassade waar de gin&tonics rijkelijk stroomden, lost op in de kletterende wolkbreuk. Donna en ik ontmoeten een aantal andere vrijwilligers daarna in Zenon, een mislukte discotheek in westerse stijl waar de meisjes on-Zambiaans gekleed zijn. Arrenbie muziek, uiteraard. Op een monitor zie ik in de samenvatting Ajax winnen van Volendam (4-1). Ik praat met Jamy uit Sheffield, OASIS type, die met zijn vriendin Alice net in Zambia is aangekomen. Leuk stel dat we nog wel vaker gaan ontmoeten schat ik zo. Op vrijdagmiddag zit ik aan bij mijn eerste bijeenkomst van het vrijwilligerscomité. Belangrijk onderdeel is het bepalen van de prijs van de ‘shoppingbasket’. Dit is een lijst met artikelen waarvan de prijzen gebruikt worden in het bepalen van het salaris dat je van VSO krijgt. Het salaris is dus rechtstreeks afhankelijk van het benodigde geld om te ‘overleven’. Aan de hand van de prijs van een kilo kip, een kilo aardappelen, een stuk zeep en een liter diesel plus nog een aantal andere items wordt de ‘allowance’ bepaald. Voor de volgende bijeenkomst moet ik de prijzen van deze artikelen nagaan in winkeltjes in mijn buurt. Dus ik moet binnenkort ook bij een stalletje uit gaan leggen waarom ik de prijs van Bodyform maandverband (10 stuks verpakking) wil weten. Waarom dat zonodig op de lijst moet staan is mij een raadsel, maar goed. De bijeenkomst vindt plaats aan de rand van het zwembad van Motel Andrews wat niet echt bevorderend is voor de concentratie, ik heb moeite om mijn aandacht erbij te houden omdat veel issues gaan over de problemen in de overige provincies en voornamelijk budgettair van aard zijn. Wel interessant is het verschuiven van de vier ‘focal points’ van VSO naar drie nog te bepalen aandachtsgebieden waarvan ‘AIDS’ en ‘Wezen’ er twee van zullen zijn. Middelbaar Onderwijs vervalt. Dat betekent dat het overgrote deel, ik schat de helft van de ongeveer 60 in Zambia aanwezige vrijwilligers, niet opgevolgd zal worden. Geen ‘gatenvullen’ meer dus.

Maandag 20 oktober 2003 Om half zes ‘sochtends vertrek ik met Mr. Makala, Catherine Chipeta en mijn buurman Mr. Hamweete naar een gebied ten westen van Monze. De derde dag dat ik op scholenbezoek ga. Nadat we de anderen bij verschillende scholen afgezet hebben rijden Makala en ik door naar een school dichtbij de ingang van Lochinvar National Park, Hakululu Basic, waar vier studentes geplaatst zijn. Makala is een erg relaxte en prettige collega. Makkelijk in de omgang en altijd in voor een grap. We passeren een dorp met een redelijk groot aantal hutten. ‘Hier woont een man met 22 vrouwen’, zegt Makala. ‘Hoeveel?’. Makala lacht terwijl hij de Jeep langs dit ‘gezin’ stuurt. ‘Tweeentwintig vrouwen. Hij heeft meer dan 100 kinderen. Deze man’, zo zegt Makala, ‘is familie van de docent die drie studentes zwanger heeft gemaakt’. ‘It runs in the family’, voegt hij grinnikend toe. Even later stoppen we als we twee fietsers tegenkomen met kratten met vis achterop. Brasem uit de lagune in Lochinvar. Zij rijden naar Mazabuka om de vis te verkopen, vijf uur fietsen hier vandaan door het mulle zand. Dat is 91

gezien de hitte, het gewicht van de kratten vis met brokken ijs en de staat van hun fietsen een behoorlijke krachtinspanning. Ik kan niets anders dan respect hebben voor deze optimistische mannen, die net als vele andere Zambianen, zo veel werk moeten verzetten voor een minimaal inkomen. Goedgemutst als altijd. Als we teruglopen naar de Jeep biedt Makala me aan om een stukje te rijden. Lekker om in zo’n grote 4WD te cruisen. Op Hakululu parkeren we onder de immense mangoboom die vol met vruchten hangt. Het mangoseizoen nadert. Eén van de vier studentes die hier geplaatst zijn blijkt zwanger van een leraar op dezelfde school. We bespreken het met het hoofd van de school. ‘Tja, dames zijn toch moeilijk in bedwang te houden’ zo is de teneur van het gesprek. Gezien het ten einde lopen van haar opleiding ontkomt ze waarschijnlijk aan ‘represailles’. Zonder diploma naar huis bijvoorbeeld. Zwangerschappen en begrafenissen lijken een terugkerend thema. Op zondag zie ik Viviann weer die net als ik de eerste nacht in Chikuni bijzonder slecht geslapen heeft. Blaffende honden en zoemende muggen. Ik loop wat met haar rond over het college en we eindigen bij The Yellow House waar een soort vergadering plaatsvindt. Een vaste bezoeker van de bar is plotseling overleden. Zijn naam herken ik niet meteen maar ik kom er snel achter dat het iemand was die ik ook regelmatig zag en sprak. Begin veertig hooguit. TBC. Hij oogde nochtans altijd gezond en is binnen een tijdsbestek van vijf dagen gestorven. Er wordt een collecte gehouden om de familie te steunen.

Zondag 26 oktober 2003 Met duizenden tegelijk stijgen de vliegende mieren op. In de blauworanje avondgloed is het een spectaculair gezicht. Het lijkt een complement van een sneeuwbui: ontelbare zwarte stipjes die omhoog dwarrelen. Het heeft vanochtend flink geregend in Chikuni en dit is het teken voor de mieren om uit talloze ‘kratertjes’ uit de grond te komen gekropen. Ze kruipen eerst wat onwennig rond en strekken hun vier lange vleugels uit voordat ze het luchtruim kiezen. Ik weet dat deze groot uitgevallen vliegende mieren als een lekkernij beschouwd worden maar ik zie geen buren aanstalten maken om ze te vangen. Hoe moet je ze vangen überhaupt? Het antwoord daarop ontdek ik later in huis. Rond de gloeilamp zwermen een twintigtal mieren. Na een uur vruchteloos fladderen vallen ze massaal uitgeput op de grond en veeg ik ze op een hoop. De behoefte om ze te frituren onderdruk ik nog net, ha. Mijn buurman vertelt me dat ze de mieren vangen met een teiltje water. Als je ze in het water gooit komen ze er niet meer uit. Op de markt worden ze later verkocht, in grote zakken. Ook op de markt sinds kort grote, gedroogde rupsen, zowel rauw of gebakken te eten. Ik laat dat allemaal aan me voorbij gaan ookal vertelt Roberto me dat hij de mieren wel lekker vindt, mits klaargemaakt door Milimo’s vrouw, Regina. En dat voor een Italiaan die blijft vasthouden aan olijfolie (Sunfloweroil? Never!) en zich Parmezaanse kaas, Zwitserse salami en uiteraard grappa laat opsturen door zijn moeder en Duitse vriendin. De regenbui van die ochtend in Chikuni had ik gemist omdat ik met Donna in Lochnivar overnachtte in het park. Sinds kort mag je in Lochnivar vrij kamperen. We reden op vrijdagochtend, Independance Day, weg, via Monze richting Namwala over de vijftig kilometer zandweg. De Toyota reed overigens zonder problemen heen en weer naar het park, zo hebben we ook nog eens plezier van het vehikel. Achter in de pick-up liggen de nodige spullen om te overnachten: tent, houtskool, eten, water, bijl, reservewiel, wodka. We rijden door het park naar de lagune en komen uit bij een schitterend plekje aan het water. De weg erheen is omgeven door doornig struikgewas dat zich plots opent en uitzicht biedt op het uitgestrekte water en een zoom gras waarover ruim honderd antilopen geschrokken wegsprinten. Ze blijven op een afstandje toekijken hoe we ons ‘kamp opslaan’. Een groep apen kuiert, weliswaar op hun hoede, weg en verdwijnt in het struikgewas. Een gigantische visarend stijgt op uit een boom op nauwelijks 20 meter afstand. Met de bijl ga ik op zoek naar brandhout en kom bezweet en beschramd terug met een flinke, ouwe stam. We koken op houtskool en steken de brand in het hout. Slaan onszelf op de borst. ‘We …. Have made fire!’ om terug te komen op Cast Away. In de lagune zwemmen krokodillen en nijlpaarden maar deze houden we op afstand door het gigantische kampvuur. Wat een geweldig gevoel om hier midden in de natuur te overnachten. De nijlpaarden laten in het donker enkel van zich horen door hun sonore geloei waarvan de afstand moeilijk te schatten is. Best eng op slechts dertig meter van het water. Op de terugweg uit het park stoppen we twintig kilometer voor Monze om even wat te drinken bij een verlaten ‘wegrestaurant’. De familie die in hutjes achter het afbladderende bakstenen restaurantje woont heeft een flink aantal dieren rondscharrelen: kalkoenen, biggetjes, geiten, kippen en eenden. We praten wat met de eigenaar, Mr. Sika, die een aantal jaren in Chikuni heeft gewoond. Hij is zo aardig om ons zomaar een eend cadeau te doen. Weigeren of ervoor betalen is er niet bij. Niet dat ik zou willen weigeren want ik heb wel zin in gebraden eend. Nu is dus het moment aangebroken om voor het eerst gevogelte te slachten. Ik was me reeds geestelijk aan het voorbereiden op het slachten van een kip maar anatomisch gezien is een eend niet veel anders. Hoogstens een hogere aaibaarheidsfactor maar van dat soort sentimenten heb ik niet zoveel last. Onderweg naar huis houd ik het beest vast bij de vleugels zodat het niet op kan vliegen. De eend houdt zich rustig op het legen van z’n ingewanden na op de bodem van de auto. ‘Ja, nu heb je echt je eigen doodsvonnis getekend’ zeg ik tegen het beest en tegen 92

mezelf om de naderende slachtpartij te verantwoorden. Thuis aangekomen neem ik de eend mee in de tuin en klem het lijf onder mijn knie tegen de grond. Met mijn linkerhand pak ik de kop beet en met mijn scherpste mes snijd ik de keel open. Niet teveel nadenken hierbij. De eend blijft verbazingwekkend kalm terwijl het doodbloedt. Het doorsnijden van de nekwervels is wat lastig. Om druk te kunnen zetten draai ik het lijf wat. Hierdoor klem ik de eend wat minder stevig vast en op het moment dat ik de nek geheel doorgesneden heb fladdert de vogel ineens op. Het lijf zonder kop schiet zelfs de tuin in en rent rond als een tja, eend zonder kop. Bloed spat in het rond en ik kom behoorlijk onder te zitten. Zelfs de kop in mijn linkerhand begint te stuiptrekken, ik gooi hem geschrokken van me af. Wat een toestand. Ik weet de eend te pakken te krijgen en al snel wordt het lijf kalm. Ik ook. Het plukken en verwijderen van de ingewanden zijn daarna minder lastig. Ginger, mijn kater, geniet van de organen. Wij later van de krokant gebraden eend. Lekker! Van de restanten koken we de volgende dag een smakelijke soep. Later hoor ik van verschillende mensen dat het in de Tonga traditie niet gepast is om een vogel die zonder kop rondrent nog op te eten. Het is dan zeer waarschijnlijk bezeten.

Dinsdag 28 oktober 2003 Vanmiddag kwam ik terug van een tweedaagse veldtrip naar scholen in de Gwembe vallei en Chipepo, een dorpje bij Lake Kariba. Het is ruim 120 km rijden over de slechtste weg die ik ooit heb gezien en gevoeld. Vooral de laatste 60 km van Munyumbwe tot aan Chipepo zijn hels. Rotsen, diepe kuilen. Deze weg is zo berucht dat de eigenaar van de Toyota in zijn verkooppraatje zei dat de auto het weekend daarvoor nog op en neer was geweest naar Chipepo om aan te geven hoe stevig het vehikel was. Maar ik heb moeite dit te geloven nu ik de weg zelf zie. Zelfs de LandCruiser van het college heeft er moeite mee. Het landschap is mooi, bergachtig. De kleine hutjes en lapjes grond waarop mensen proberen om toch nog wat uit de rotsachtige bodem te laten groeien. Met ossenspannen wordt er geploegd. Vrouwen lopen langs de kant van de weg met 20 liter waterkannen op hun hoofd, hoever moeten ze lopen voor water? De hutten met hun bewoners ogen pittoresk als immer en de kleurige vrouwen geven het landschap een idyllisch karakter maar het is ongetwijfeld een hard bestaan. Het World Food Program deelt nog steeds zakken met maïsmeel uit vanwege de verwoeste oogst tijdens de stormen aan het einde van het afgelopen regenseizoen. Ook op de school waar ik twee studentes observeer krijgen de leerlingen elke dag een lunch uitgereikt met hulp van voedseldonaties. Onder een grote boom op enige afstand van de klaslokalen staat een flinke pot nshima te pruttelen op een vuurtje en worden bordjes gedeeld door de leerlingen. Die avond zitten we bij een bar wat te drinken als er een konvooi vrachtwagens voorbij komt van het WFP. De trucks lijken veel op de witte legertrucks die de United Nations gebruiken. In het schemer van de avond, met de grote koplampen die door dikke stofwolken heen branden geven de twintig voorbij denderende trucks de indruk dat er ergens verderop een oorlog woedt. Overleven is dan ook een soort van oorlog. In tegenovergestelde richting rijdt een truck van Dunavant met een lading katoenzakken. Patrick Habinda wijst ernaar: ‘onder die zakken ligt ganja’ zo vertelt hij op samenzweerderige toon. ‘Deze hele regio is een bastion voor marihuana. Deze truck gaat naar Lusaka. Ook de politiemannen bij de blokkades onderweg verdienen er aan want die moeten uiteraard afgekocht worden’. Patrick is zelf in deze onbarmhartig hete vallei geboren. ‘Alle jongens roken marihuana in hun jeugd tot ze oud genoeg zijn om bier te drinken (en te betalen)’. Hij voegt er aan toe dat in andere regio’s, in de buurt van wildparken, op soortgelijke wijze wild wordt gesmokkeld: impala’s, lweches, kudu’s, everzwijnen enzovoorts. Toen ik in de buurt van Lochnivar scholen bezocht werd me verteld dat het zeer goed mogelijk is om wild te kopen of te bestellen. ‘Het vlees wordt ‘snachts verkocht’ grijnsde de student veelbetekenend. In Chipepo zijn we snel klaar met observeren omdat er maar drie studenten geplaatst zijn. We rijden snel door want de docenten zijn dan nog maar in één ding geïnteresseerd: vis. Bij het meer zoeken we een paar vissers op die net met hun kleine bootjes en houten kano’s van het meer af komen met verse vangst. Veel ‘Tiger Fish’ en ‘Bottle Fish’. De tijgervis kende ik al van Siavonga, lekker maar veel graten. De flessenvis (?) heeft een langgerekte snoet die op een flessenhals lijkt, vandaar de naam. Ik koop geen vis omdat we nog zeker drie uur in de auto moeten terugrijden en we geen ijs hebben om de vis mee te vervoeren. De andere docenten nemen het risico en wikkelen de vissen, nadat ze zijn schoongemaakt, in wier waardoor ze nat blijven. De kuit gaat mee als lekkernij. Ze slaan ook flink wat gedroogde en gerookte vis in. Geboeid kijk ik hoe een vissersjongen de vissen overlangs doorsnijdt en ze in hun geheel openklapt waarna ze gerookt zullen worden. Ik heb het een keer geproefd maar ik vind de rooksmaak niet zo denderend. Bij terugkomst loop ik vol gespannen verwachting naar Alex. Ik hoop een vers gespoten Toyota te gaan zien. Eind vorige week ben ik met hem in de werkplaats van Canisius High School, een middelbare school in de buurt van Radio Chikuni, gaan vragen of we de compressor daar mochten gebruiken. Deze compressor is krachtiger dan die van ons college die ontoereikend bleek. De werkplaats wordt gerund door Brother MacKenzie, een Schot die al 48 93

jaar in Zambia werkt. Aardige man met een moeilijk accent maar ik versta in ieder geval wel dat hij het goed vindt als we op maandag komen. Pas later krijg ik te horen dat ik dan op scholenbezoek moet. Alex heeft dus de verantwoordelijkheid voor de operatie. Ik word niet teleurgesteld: de auto ziet er uitgedeukt en met een keurig aangebrachte witglanzende laag verf schitterend uit. Vooruitgang. Ik heb het nodig als zuurstof. Op meerdere gebieden. Ik heb de Ericsson ingeruild tegen een Nokia 3320 die het stukken beter doet. Bij de basisschool, op tweehonderd meter afstand, is een plek waar het netwerk dusdanig is dat ik redelijk goed kan bellen zelfs. Deze plek staat, onder Zamtel gebruikers althans, bekend als de ‘phone booth’ omdat het netwerk hier zeldzaam goed is. De Ericsson weigerde ook hier een signaal op te pikken maar de Nokia heeft er minder moeite mee. Nog meer vooruitgang: ik kan tomaten, sperziebonen, uien en groene paprika’s eten uit eigen moestuin. De aubergineplanten krijgen al knoppen. De rode bieten, wortelen en Chinese kool komen weliswaar matig op maar dat mag de pret niet drukken. Het lijkt wel of de eerste regens niet alleen de moordende hitte hebben getemperd maar ook mijn gemoedstoestand. Ik kom weer wat tot leven. De natuur om me heen ook. In toenemende mate kom ik een grotere variëteit aan insecten tegen, soms mooi, soms eng. Meestal overdreven groot. De platte muurspinnen zijn inmiddels vertrouwde huisgenoten maar de afgelopen dag ontdekte ik verschillende spinnen die ik liever de deur uitwerk. De grootste en engste is een bijzonder snelle roofspin die wel 10 poten lijkt te hebben maar bij nadere observatie blijken de voorste twee geen poten maar een soort gigantische antennes. Hierdoor lijkt het beest op een schorpioen hetgeen hem niet populair maakt bij me. De foto die ik maak laat ook twee grote ‘voortanden’ zien die ongetwijfeld in staat zijn om door mensenhuid heen te prikken. Volgens Mary, die later een dood exemplaar onder mijn bed aantreft, krijg je een flinke pijnlijke bult van een beet. Ook niet fijn, alhoewel minder gevaarlijk, zijn de vliegende kakkerlakken van een centimeter of vijf lang. Zodra je daar op spuit vliegen ze in paniek weg, uiteraard richting je gezicht. Een flinke mep met een krant is effectiever alhoewel ik niet zeker weet of dat verhaal over eitjes onder de dekvleugels nu een broodje aap verhaal is of niet. Eerst meppen en dan spuiten?

Donderdag 30 oktober 2003 Kaarslicht. De elektriciteitsvoorziening is sterk verbeterd in de afgelopen maanden maar de laatste paar weken is ZESCO elke zondag bezig met werkzaamheden waardoor de stroom de hele dag afgesloten is. Meestal keurig aangekondigd overigens alhoewel sommige boze tongen beweren dat ze door de week langzaam werken om dan op zondag dubbel betaald te worden. Het doet me denken aan de eerste drie, vier maanden in Chikuni toen stroomstoringen elke dag vaste prik waren. Lijkt lang geleden. Daarom moest ik lachen om Viviann die gisterenavond, toen ze kwam eten bij me, vertelde hoe verloren ze zich voelde toen vorige week vrijdagavond de stroom een paar uur uitviel. Kaarslicht. Donker Afrika. Een mooie combinatie met de AC Accoustics, 16 Horsepower, The Fall, Motorpsycho en een glas wodka-sprite. Viviann heeft een tijd in het noorden van Noorwegen gewoond waar in de winter twee maanden lang de zon überhaupt niet opkomt en in de zomer twee maanden lang niet ondergaat. Dat lijkt me pas vreemd. Terwijl we zitten te praten na het eten kruipt er ineens een tarantula-achtige spin omhoog tegen de muur naast de tafel. Ongeveer tien centimeter in lengte met harig lijf en poten. Afgrijselijk beest. We krijgen hem niet te pakken helaas. Razendsnel sprint het beest weg. Viviann trekt het allemaal wel. Het is grappig om te zien hoe iemand die net komt zich nog verbaast over dingen die voor mij al normaal zijn geworden. Zoals het gesprek dat ik met Roberto, die ook even langs komt, voer over de prijzen van geiten, maïszaad, planken, bundels gras. Ik loop later met Viviann naar haar huis omdat ze het eng vindt in het donker. Vooral vanwege de slecht afgerichte honden die ‘savond het publieke domein innemen. Ik heb ook een hekel aan die duivelse beesten. Twee valse honden die een paar huizen van mij vandaan wonen springen regelmatig wild blaffend, ontblote tanden, ineens van onder de heg vandaan voor mijn motor waardoor ik al bijna een paar keer pardoes de tuin aan de andere kant van het pad ingereden ben. Ik ben de enige in onze buurt zonder honden. Ook de enige zonder kippen. Die beesten scharrelen wild rond wat op zich wel grappig is. Niet wanneer je net uren gespendeerd hebt aan het zaaien van bloemen, dagelijks bijna twee uur lang aan het bewateren bent en vervolgens de kippen smakelijk ziet eten van het zaaigoed. Jammer dat Ginger, mijn huistijger, onbewogen de kippen hun gang laat gaan. Ik moet dat maffe beest toch eens beter africhten. Ginger heeft trouwens een vriendinnetje gevonden die de laatste twee dagen krols door mijn tuin kroelt. De geluksvogel. Ik dacht dat hij nooit aan de vrouw zou komen in dit hondendomein. Milimo komt langs. Ik heb hem vorige week K400.000 gegeven om een koe te kopen zodat hij wat geld kan verdienen om de schoolgelden van zijn kinderen te betalen. Het is hem niet gelukt om koeien te kopen. Met het regenseizoen op komst verkopen de boeren, blijkbaar, enkel zieke of magere koeien. Hij heeft in een dorpje wel drie varkens gekocht voor K250.000. Bij de slagerij in Chisekesi verkoopt hij de varkens. Hij verwacht, afhankelijk van 94

het gewicht, ongeveer K350.000 te krijgen. Niet slecht zeg ik. Toch een winstmarge van 40%. Leuke opgave voor mijn studenten. Vanochtend gaf ik drie uur les van 7 tot 10 uur. Met hernieuwde energie. Doorzetten, niet opgeven. Het zijn drie leuke uren met veel lol en hier en daar wat gezichten die wakker blijken. Ik ben vooral blij dat ik zelf de spirit weer te pakken heb na een paar slechte weken wat wel uit mijn eerdere dagboeken bleek. Concentratie, assertiviteit, sturen, oppikken, het moment aanvoelen, de kern aangeven. Het lesgeven is een schitterend vak. Op mijn beste momenten ben een fantastische leraar zo houd ik mezelf voor. Op mijn slechtste momenten een hulpeloze stuntelaar. Maar niet vandaag.

Vrijdag 31 oktober 2003 Milimo heeft een geit voor me op de kop weten te tikken voor 5 euro die we morgen gaan slachten. Deze gaat diezelfde avond op de barbecue speciaal georganiseerd voor Mark en Susan die een nacht komen logeren. Morgenochtend om een uur of tien wordt het beest geslacht op de boerderij van het Youth Training Project en daar wil ik natuurlijk bij zijn. Mark en Susan zijn zowat aan het einde van hun contract dat slechts een jaar duurde. Ze gaan hierna nog wat rondreizen in Botswana, Malawi en Tanzania, dan terug naar Nederland. Tegen zessen stond ik vanochtend op, lekker vroeg omdat ik al voor negen uur in bed lag. Wachtend op stroom die niet leek te komen. Met drie boterhammen met guavejam naar bed. Toen ik opstond was er nog geen elektriciteit dacht ik maar het bleek, zo hoorde ik van mijn buurman, wéér geen stroom te zijn. De stroom werd gisteravond na negenen aangesloten tot vanochtend vijf uur. Gelukkig want ik vreesde al voor de voorraad vlees in mijn vriezer. Net voordat ik naar Monze wilde vertrekken om half tien kwam de stroom terug zodat Mary in ieder geval de was kon doen. Zonder stroom is er namelijk ook geen water omdat deze met een elektrische pomp in de watertoren wordt gepompt. Strijken zonder elektriciteit is ook lastig alhoewel er hier op de markt strijkijzers worden verkocht waarin je gloeiende houtskooltjes doet. Het moet toch zeker vijftig jaar geleden zijn dat we die in Europa gebruikten. Ik moet een aantal boodschappen doen in Monze en daarnaast naar de tweede bijeenkomst van het oudercomité op Crown High School. Ik ben de voorzitter tenslotte. Ik had in de afgelopen weken al twee brieven gekregen met informatie over de verantwoordelijkheden van het comité. Het werven van fondsen is er één van. De reden hiervoor wordt snel duidelijk als we de financiële gegevens van de school onder ogen krijgen. Dat ziet er treurig uit. De prognoses voor dit jaar zijn dramatisch, zelfs met een groeiend aantal leerlingen wordt er een verlies van bijna negen miljoen kwacha geleden. Nu is dat voor een beginnende privé-school niet zo ernstig, tenslotte is het maar 1800 euro maar het is gebaseerd op het feit dat de leraren onderbetaald worden. Deze hebben enkel de baan genomen omdat ze het uitzicht hebben op een beter salaris in de komende jaren. Momenteel zouden ze beter op een overheidsschool kunnen gaan werken waar tenslotte ook een tekort is. De prognose voor het volgend jaar is beter maar is gebaseerd op de aanname dat het aantal leerlingen meer dan verdubbelt en dat het collegegeld van K180.000 stijgt naar K260.000. Het is maar de vraag of de ouders bereid zijn dat te betalen, voor dat geld kunnen ze hun kinderen naar een kostschool van de overheid sturen wat dus inclusief verblijf en etenskosten is. Waarom kiezen voor een privéschool? Eén van de belangrijkste redenen is dat leraren op privé-scholen niet (zo snel) zullen staken. Ik las in een krantenartikel dat leerlingen op middelbare overheidsscholen dit jaar 75% van hun lessen hebben gemist vanwege stakingen. Dat hakt er wel in. Ik lees later in de krant dat ongeveer 40% van de leerlingen gezakt is voor het ‘grade seven’ examen. Niet verbazingwekkend. Maar ook leraren die consequent onderbetaald blijven zullen uiteindelijk weglopen van een privé-school. Er wordt een verzoek gedaan richting het oudercomité, in het bijzonder de voorzitter, ik dus, om fondsen te vinden voor het steunen van de school. Tja, waar moet ik hiervoor aankloppen? Tien vrienden die elk 20 euro per maand zouden willen missen maken al een wereld van verschil. Bij deze dus een oproep. Toch blijft voor mij de vraag of ik Charles wel moet handhaven op deze school. Zijn resultaten waren wel overtuigend beter dan na het eerste trimester op Pemba High School. We zullen zien hoe zijn resultaten na het derde trimester zijn. Als voorzitter van het oudercomité zit ik uiteraard ook de vergadering, die twee uur duurt, voor. Ik probeer er een ‘westers’ tempo in te houden door alert te zijn op afdwalende comitéleden en dat zijn er nogal wat. Het hoofd van de school dreigt weer een eindeloos pleidooi voor lijfstraffen te gaan houden en ik draai met plezier zijn verhaal de nek om. Die discussie ligt achter ons. Deze machtspositie bevalt me wel.

Dinsdag 4 november 2003 Bovenop de termietenheuvel sta ik te bellen met Chris, mijn broer. Idioot gezicht. Links van me The Yellow House op 200 meter afstand en rechts van me de vlakte met de bosrand. Een paar runderen grazen op het veld met de 95

restanten van het vorige regenseizoen. De zon zakt snel en de schemering duurt maar een paar minuten. Ik ben gewend in Nederland om een beetje te ijsberen tijdens het bellen maar dat moet je hier niet doen. Een paar meter verder is het netwerk weer verdwenen. Over nauwelijks meer dan vijf weken, op 13 december, komen Chris, Alda, Casper en Doris. Zoals eerder genoemd willen we naar South Luanga, ondanks het regenseizoen. Omdat we dan toch al een eind op weg zijn is het plan om door te steken naar Malawi of Mozambique. Twee weken rondreizen en dan nog een week in de Southern Provence. Chikuni en Livingstone. Het vervoer is nog steeds een vraagteken. Ik heb wel nagevraagd in Lusaka naar huurprijzen en het goedkoopst tot nu toe is 60 dollar per dag voor het huren van een 4WD voor drie weken. Het is nog steeds, weer eigenlijk, bloedheet na de eerste regens. Deze eerste regenbuien worden in het Tonga de ‘koe-reddende-regembuien’ genoemd. Na de eerste neerslag blijft het nog twee, drie weken droog voordat het regenseizoen echt begint. In de tussentijd hebben de koeien alvast wat te drinken. En dat is nodig. Ik voel het ook. Constante dorst. Visioenen van kletterend water, zwembaden, bubbelende sprite, ijsklonten. Ik kan wel continue drinken. Bedacht me van de week dat sterven van de dorst wel de ergste manier moet zijn om het hiernamaals in te gaan. En dan heb ik nog het grootste gedeelte van de dag water uit de kraan. Na koken en filteren staat er altijd een paar liter koud water in de koelkast. Met een paar ijsklontjes uit de vriezer blijft mijn lichaamstemperatuur op peil. De dorpelingen op de vlakte halen hun water op kilometers afstand en kunnen dit niet koel houden. Ik heb geen enkele reden tot klagen. Nog 24 dagen, dan zit het trimester er alweer op. Dat wil zeggen, officieel sluiten we pas op 12 december maar de examens vinden in de week hieraan voorafgaand plaats en de week daarvoor hebben de studenten geen lessen om zich voor te bereiden op de examens. Nog drie weken dus waarvan ik volgende week ook nog eens studenten ga monitoren in Kafue. Ik ben druk met het nakijken van de opdracht die de studenten aan het einde van het tweede trimester hebben gekregen. In het kort kwam de opgave neer op het beschrijven van een creatieve methode om ratio’s en verhoudingen uit te leggen aan onder- en bovenbouw. Het is een open vraagstelling waardoor elke student er compleet op los is gaan schrijven, 15 pagina’s handgeschreven tekst is geen uitzondering. Hierdoor is het nakijken een crime. Veel geblaat en weinig wol over het algemeen. Bovendien is de ‘marking key’ behoorlijk vaag. Natte vingerwerk. De punten voor deze opdracht tellen echter wel mee voor het eindexamen. Ik doe ongeveer een half uur over het nakijken van een werkstuk en ik heb er nog 70 te gaan. Vermoeiend. Zeker omdat ik na elke twee werkstukken in slaap dreig te vallen. De inhoud is van de werkstukken is voorspelbaar, veel half overgeschreven werk, weinig ‘to the point’ en sowieso weinig creatief. Ik heb een paar weken geleden veel tijd gestoken in het uitleggen van verhoudingstabellen die compleet nieuw zijn voor ze. Tot mijn verbazing. In Nederland is het al jarenlang vaste prik vanaf groep 2 a 3. De studenten houden vast aan kruiselings vermenigvuldigen. Elke keer als ik vraag of ze me dan kunnen uitleggen waarom kruiselings vermenigvuldigen is toegestaan blijft het stil. Ze kunnen het hooguit toepassen en dan soms ook nog verkeerd. Trucjesonderwijs. In de lessen waren ze vrij enthousiast over de verhoudingstabellen. In de werkstukken kom ik tot nu toe slechts een enkele student tegen die de verhoudingstabellen toepast. Terwijl deze bij uitstek geschikt zijn om simpel proporties uit te leggen en te hanteren. Cognitieve discrepantie? Het is echt heel erg moeilijk om bij (jong) volwassenen een verandering in het denkpatroon aan te brengen.

Zondag 9 november 2003 ‘Hou oud ben je?’ vraag ik aan de jongen die enigszins verdwaald bij Roberto de tuin in kwam lopen. ‘22’ antwoord hij. Hij fronst en na enig nadenken, hij krast zijn geboortejaar in de grond, rekent hardop, zegt hij met gevoel voor timing ‘of, om precies te zijn, 21’. Altijd lachen met die Zambianen. ‘Hoe ver is het hiervandaan?’ is ook zo’n vraag die menigeen in verwarring brengt. ‘Het is ver weg maar niet zo heel erg’ is een typisch antwoord. Dit is nog wel grappig. De inhoud van sommige werkstukken die ik nakijk zijn minder komisch alhoewel ik regelmatig in een deuk lig om de krampachtige pogingen die enkele studenten doen om te verhullen dat ze er werkelijk niets van snappen. Vandaag keek ik het werk na van Kenny, een student die consequent boven z’n werkstukken in grote letters slogans plaatst als: ‘In God I trust’. Aangevuld met ‘He is my Lord and Shepherd’ ofzo. Hij tekent er ook nog eens een groot kruis onder. De vorige keer smeekte ik hem om niet zoiets op z’n examenpapier te schrijven omdat de examinateur ander wel eens kan denken dat hij misschien niet in zichzelf vertrouwt. Na het lezen van zijn epistel vandaag was ik geneigd om eronder te schrijven dat hij inderdaad maar beter op God kan vertrouwen. Allemachtig. Die jongen is volledig losgeslagen. Hij schrijft gewoonweg twintig pagina’s met compleet irrelevante informatie over uit een oude encyclopedie. Zonder nadenken. Een paar maanden geleden gaf ik een puzzel waarbij het gewicht van een aantal postpakketten berekend moest worden. Hij kwam de volgende les blij naar me toe. ‘Ik heb de oplossing!’. Vol verwachting laat hij me zijn werk zien, vol rekenfouten en onlogische redenaties. Ik kijk er met lede ogen naar. Eén van de pakketten heeft volgens hem het gewicht van –1 kg. ‘Kenny, 96

een pakket van min 1 kilo, hoe stel je je dat voor?’ Hij snapt niet wat ik bedoel. Hopeloos geval. In ieder geval is het mijn enige echte onvoldoende tot nu toe. De overige studenten presteren godzijdank iets beter. Het treurige is dat Kenny altijd enthousiast meedoet en ik vind het heel vervelend om hem een onvoldoende te geven. Maar zijn werk is te ondermaats om er meer van te maken. Een onvoldoende voor dit werkstuk betekent dat hij blijft zitten op wiskunde. Overigens wordt hier een score van 40% al als een voldoende beschouwd. Ik bespreek het met Mwanamope en vraag hem om het werkstuk ook te beoordelen. Hij komt tot dezelfde conclusie en zal, als hoofd van de sectie, met Kenny praten. Later hoor ik van Mwanamope dat hij het cijfer simpelweg opgekrikt heeft tot een voldoende. Dit is wel leuk voor Kenny maar roept bij mij toch wel de nodige vraagtekens op. Vorig jaar haalde het college een scoringspercentage van 100%. Het werd triomfantelijk aangekondigd. Geen wonder, blijkbaar ‘moet’ iedereen slagen. Waarom kijk ik die werkstukken eigenlijk na? Later hoor ik van Mwanamope, tijdens onze sectievergadering, dat onze cijfers nog twee keer door de Zambian Exam Counsel worden bijgesteld. Naar boven voeg ik overbodig toe. Dit om de gemiddeldes over de jaren heen constant te houden volgens hem. ‘Waarom’, zo is mijn licht sarcastische antwoord, ‘bepalen we dan niet gewoon het gemiddelde van de afgelopen jaren en geven we alle studenten dit cijfer in plaats van weken te spenderen aan het nakijken?’. De suggestie wordt lachend ontvangen, alhoewel uiteraard verworpen, omdat, zo hoop ik, de docenten ook wel het ridicule van de situatie inzien. In de namiddag ben ik nog even bij Roberto om ons werk van de vorige dag te bekijken. Roberto had ontzettend veel last van kakkerlakken in zijn keuken. Deze huisden in de oude, half vermolmde keukenkastjes. Het vochtige triplex van de keukenkastjes was blijkbaar een uitstekende habitat voor deze onwelkome huisgenoten. We sloopten gisteren de kastjes eruit en bouwden vier muurtjes waarop nieuwe planken gaan rusten. We hebben beide geen ervaring in metselen maar improviseren er lustig op los. Hierdoor oogt het uiteindelijke resultaat zeer rustiek constateren we tevreden na afloop. De muurtjes staan karakteristiek uit het lood, niet in de laatste plaats vanwege de onderling afwijkende formaten van de bakstenen alhoewel de witte wijn die we, Italiaanse traditie zullen we maar zeggen, bij de lunch nuttigden enigszins bijdroeg aan een frivole bouwstijl die in menig 18de eeuws Alpenchalet niet zou misstaan. Omdat ik bij het metselen de troffel al snel terzijde leg en met mijn handen de cement tussen de bakstenen pers, je moet dat metselen zien als boetseren luidt mijn stelling, krijg ik wat wondjes op mijn vingertoppen die vandaag nog behoorlijk pijn doen. Voornamelijk vanwege de basische werking van het cement waardoor het vlees uitgebeten is. Die avond kook ik voor Roberto een maaltijd van gesudderde bieflappen, gemarineerd in mango chutney en zoete sojasaus, uit de oven. Hij complimenteert me en voegt veelbetekenend toe dat een compliment van een Italiaan nogal wat waard is. Ik kan het wel goed vinden met Roberto en ik lach me dood om zijn met Italiaans doorspekte Engels en zijn gesticulaties. Ook wel lekker om met iemand te kunnen praten over skiën, Griekse eilanden en Andalusië om maar wat te noemen. Het eten was inderdaad erg lekker en ik heb het idee dat ik hier beter eet dan in Nederland. Meer verse groenten, in ieder geval meer gekookte aardappelen en goed vlees is hier nog betaalbaar. Biefstuk a 3 euro per kilo. Evenals vis. Vorige week kocht ik in Monze een dikke ‘bottle fish’ van anderhalve meter voor 6 euro. Ik haal er thuis vijf flinke porties uit. Die gaan binnenkort ook de oven in met een marinade van chutney. Echt een ontdekking dat spul! Morgenvroeg half zes vertrek ik wederom voor twee dagen naar scholen. In de buurt van Kafue ditmaal.

Woensdag 12 november 2003 Ik kwam er vandaag achter dat ik volgende week nog eens twee of drie dagen op schoolbezoek moet. Mazabuka District. Dat betekent dat ik nog maar welgeteld 17 lessen geef voor het einde van het trimester. Vanwege mijn ziekte en schoolbezoeken is dit trimester echt voorbijgevlogen. Na de theepauze geef ik les aan groep I die ik extra opgaves had gegeven vanwege mijn afwezigheid de afgelopen twee dagen tijdens de schoolbezoeken in Kafue. De opdrachten gingen over statistiek waarin enkele berekeningen omtrent HIV/AIDS percentages centraal stonden. Ik had ook enkele vragen toegevoegd over de ziekte waaronder de vraag wat 20%, het besmettingspercentage onder volwassenen betekent. De reële consequentie, dat er vrijwel zeker minstens 60 besmette studenten op het college rondlopen, is schrikbarend en voor de studenten onwerkelijk. Er volgt een interessante discussie van 45 minuten over het gedrag van mannen en vrouwen en de beschuldigingen die over en weer gemaakt worden. Zoals te verwachten, geven ook deze mannelijke studenten de schuld aan de vrouwen die mannen verleiden voor geld. Gelukkig zitten er een aantal vrouwen in groep I dat weerwoord biedt en wijst op de ‘sugar daddies’ en op de mannen die buiten de pot pissen, zogezegd. Het is ook een vrouw, Marvellous, die de redelijkheid in het gesprek brengt door te wijzen op de gemeenschappelijke ‘zwakheden’ en verantwoordelijkheden. Het onderwerp werpt in ieder geval dusdanig veel stof op dat ik slechts mensen het woord hoef te geven en ervoor moet zorgen dat alle stemmen aan bod komen. Veel aansporing is niet nodig. Het gebruik van condooms is geen taboe. Irene pleit overtuigend voor het gebruik ervan. Ik ben tevreden na afloop, in die zin dat de discussie aangezwengeld is. 97

Hopelijk blijft ook mijn boodschap, dat zij als toekomstige leraren veel invloed kunnen hebben op het gedrag van jonge leerlingen en dat statistiek en kansberekening als vehikel kunnen dienen voor een discussie, overeind. Morgen rijd ik met de Toyota naar Lusaka. Ik kom met de bus terug. Dit in de hoop dat ik in Lusaka een koper en een goede prijs kan krijgen. In de buurt van Kafue kwam ik op een school, afgelopen maandag, een eigenaar van een Mitsubishi Pajero tegen, 4WD Jeep. Zag er goed uit en hij voelde wel wat voor ruilen. Op weg naar Lusaka morgen probeer ik hem te ontmoeten zodat we de ruil kunnen bespreken. Uiteindelijk, om kort te gaan, wordt dit niks maar ik probeer onverminderd telkens links en rechts te polsen. Ik ben, wederom, lichtelijk zenuwachtig om naar Lusaka te rijden omdat de ‘tapids’ steeds vaker protesteren. Tevens staat mijn record nu op vier klapbanden, dat lijkt me voorlopig wel voldoende.

Donderdag 20 november 2003 Gelukkig. De auto is verkocht. Voor een goeie prijs. Pak van mijn hart. Alle moeite om de Toyota uit te deuken en op te laten spuiten is niet voor niets gebleken. Via een tussenpersoon, van de garage in Lusaka waar de cilinders uitgeboord werden, werd een klant gevonden die voor 15,5 miljoen zich de nieuwe eigenaar mag noemen. Deze tussenpersoon, Luo, zal later nog een vervelende bemiddelaar blijken. Alle onkosten zijn terugverdiend plus nog een goed miljoen zakgeld. Stap 1 is genomen. Stap 2, het kopen van een betere auto, bij voorkeur een 4WD Jeep of Twincab moet nu genomen worden. Ik ben zelf niet aanwezig bij de uiteindelijke verkoop. De auto stond bij Donna geparkeerd en zij regelt alles af. Afgelopen dinsdag kwamen de klanten kijken en gisteren brachten ze het geld. Ik ben dan al drie dagen in de ‘bush’ rond Mazabuka op scholenbezoek. Via mijn mobiel ben ik af en toe in staat om sms berichten uit te wisselen met Donna zodat ik kan volgen hoe het gaat. Op de laatste school beklim ik drie keer een heuvel om het netwerk op te pikken. Met riant uitzicht op een savanne rondom, heuvels aan de horizon en een dorpje van lemen hutjes aan de voet van het heuveltje. Het dorpje, waar zo’n honderd mensen wonen is opgebouwd om de werkers van een nabijgelegen boerderij te huisvesten. Scharrelende kippen, eenden, kinderen. Rieten daken op bouwvallige ronde hutten. Hitte, stof. Vriendelijke mensen die allemaal groeten. Ik loop terug naar het dorp en eet bij de drie studentes wat van de rijst met gebakken eieren die ze klaar hebben gemaakt voor Mr. Bbenkele en mij. Bbenkele koopt terplekke 10 kilo maïszaad voor zijn boerderij in Choma. Ik twijfel even of ik ook maïs ga planten maar hou toch vast aan mijn aardappelveld. Bbenkele is een prettige collega en grappig zonder dat hij het in de gaten heeft. Helaas heeft hij zijn imposante bakkebaarden nu afgeschoren maar nog steeds ziet hij er onbedoeld erg hip uit in zijn krijtpakken met oranje bloezen met blauwe stropdas. Of is die seventies revival nu echt helemaal over? In ieder geval knap dat hij ondanks de verzengende hitte een gentleman blijft, de stropdas blijft keurig strak rond zijn nek. Alleen al ernaar kijken geeft mij bijna een zonnesteek. Mr. Bbenkele heeft een overigens ook een ongelooflijk knappe dochter waar je ook bijna een zonnesteek van zou krijgen. Op de terugweg in Monze ontmoeten we haar. Ze lacht naar me en ik pak haar hand vast: ‘Mr. Bbenkele, is this one married already?’ Hij antwoordt strak, lachend: ‘No, my dear, how much can you afford?’ Een lachsalvo ontstijgt de Jeep. Nu het al een paar dagen geregend heeft in de afgelopen twee weken maken de meeste hun velden klaar om maïs in te zaaien. De broer van John zal binnenkort, na de volgende flinke regenbui, langskomen om mijn veld om te ploegen. Met ossen wel te verstaan. De tuin achter mijn huis produceert inmiddels paprika’s in overvloed en, triomf, de eerste aubergines laten zich zien. Deze week ben ik, voor de tweede keer dit jaar, tutor-on-duty, TOD. Ik loop net zoals de vorige keer wat rond en lach met de studenten. Ik klop met de zaklantaarn op de deur van een kamer en roep steng ‘POLICE, OPEN UP’. Vervolgens schijn ik met de zaklantaarn onder de bedden op zoek naar verborgen dames. ‘So, where have you hidden them?’ Dat soort dingen. In een klas waar studenten aan het studeren zijn doe ik een wedstrijdje armpje drukken met een paar stoere jongens. Godzijdank win ik, of laten ze me winnen? Maakt ook niet uit, de hele klas lacht om onze verbeten gezichten en gespeelde machismo. Het ademt allemaal de sfeer van een zomerkamp. Als je de dingen niet zo serieus neemt is het leven erg leuk. Maar ook. Een meisje komt bij me het verzoek om naar huis te mogen reizen. Als TOD schrijf ik de ‘permission slips’ om het college te mogen verlaten. Zij heeft een broer die nu alleen thuis woont nadat zowel haar moeder, haar opa en haar oom dit jaar overleden zijn. Haar vader is allang niet meer thuis. Ze huilt bijna als ik doorvraag. De jongere broer heeft geen eten meer en ze moet bij haar vrienden geld gaan lenen zodat ze eten voor hem kan kopen. Een ander meisje komt bij me omdat ze bedreigd is door een klasgenoot, ‘I will trampel you like an insect’ schreef hij op het bord, gericht aan haar. Ook zij is in tranen. Mijn mislukte opmerking dat ze jongens die niet eens dreigementen zonder spelfouten kunnen schrijven niet serieus moet nemen lucht haar niet erg op. Ik maak de zaak aanhangig bij de vice-principal. De jongen moet zich morgenochtend gaan melden bij de vice-principal. Dan is er de kwestie van de gestolen spijkerbroek ter waarde van 30 euro. Er worden een aantal dames verdacht die een nacht in 98

de politiecel hebben doorgebracht deze week. Ik was toen nog op schoolbezoek maar hoorde het nieuws op de radio. De principal was niet blij met dit nieuwsbericht gezien de nog lopende kwestie omtrent het privé-college in Monze. Wederom komt het college slecht in het nieuws. Thuisgekomen spuit ik mijn bus insecticide leeg op een overdreven grote kakkerlak en weer zo’n vreselijke tarantula-achtige, uh, tarantula. Kronkelend komen ze aan hun einde. ‘Tja, zo kan het leven ook zijn’ spreek ik ze relativerend toe bij wijze van grafrede.

Dinsdag 25 november 2003 Vol trots komt John’s vrouw de pasgeboren baby laten zien. Het is echt een bijzonder schattig bijna blank jongetje. Genaamd Dirk. Dat is nu al de tweede Dirk in deze contreien, straks wordt het nog mode. John schilt een kleine papaja uit mijn tuin voor hem en zijn vrouw terwijl ze in de hut plaatsnemen. Het gaat goed met hem. Zijn huis is af, hij staat weliswaar nog een kleine honderd euro hiervoor bij mij in het krijt maar dat komt wel. Hij heeft ook bij Viviann een bijbaantje als tuinman en zij heeft de laatste golfplaten voor het dak bekostigd. Een paar dagen geleden heeft hij Chinese kool en wortels in mijn tuin gezaaid en de kool schiet nu al op. Ongelooflijk. Ik had eerder tientallen zaadjes in de grond gestopt en er kwam er welgeteld één opzetten. Triest. John lacht als ik hem verbijsterd wijs op de tientallen plantjes die hun tweehoofdige kopjes boven de grond uitsteken. Wat is je geheim, John? Groene vingers, oog van de meester ofzo? Het lijkt me verstandig als John de aardappels in het veld plant en dat ik me hier verre van houd. De aardappels en tomaten die ik in de achtertuin plantte heb ik alweer uitgetrokken omdat ze overwoekerd waren door rode spinnetjes. De planten verschraalden compleet. Te laat pesticide gespoten. Omdat de spinnetjes hun territorium dreigen uit te breiden naar de aubergines koop ik ‘medicin’. Na twee keer spuiten veren de planten weer op en gaan vrolijk door met het produceren van flinke aubergines. Ik oogstte laatst een aubergine ter grootte van een Galia meloen die niet had misstaan op menig kampioenschap. De enige Chinese kool die ik uit de grond wist te wurmen werd al snel doelwit van de kippen. Dacht ik althans. Die ellendige immer rondscharrelende eiwitbronnen ontdekten gisteren de nieuwe Afrikaantjes die ik in grote getale voor het huis had geplant. Wat een feest moet dat voor ze geweest zijn, toen ik thuiskwam zag ik vijf kippen lustig graven in de bloemenbak die die naam inmiddels niet meer waardig was. Zandbak kwam dichter in de buurt. Mijn initiële remmingen met betrekking tot het doorsnijden van een kippennek hebben plaatsgemaakt voor een bijkans sadistisch genoegen in het omleggen van dit destructief gevogelte. Echter, later kom ik erachter dat het niet de kippen zijn die mijn groenten opeten maar sprinkhanen. Haan, sprinkhaan, wat maakt het uit? Van mijn groente moeten ze wel afblijven. Toen ik vanochtend de theepauze bezocht was het onverwacht druk. Er waren bezoekers van het ministerie van onderwijs die de eerder uitgestelde HIV/AIDS workshop vandaag kwamen geven. Ik moest in de ochtend nog lesgeven waardoor ik de eerste sessie miste. In de middag schuif ik aan in de Assembly Hall. Er zitten veel docenten die al tijden niet gezien had. Vanwaar hun interesse in deze workshop? Zou het iets met de 50.000 kwacha vergoeding voor de lunch te maken hebben? De boodschap van de workshop is dat we als lerarencollege de studenten goed moeten voorbereiden op de gevaren van AIDS en de rol die ze als leraar kunnen vervullen in het uitdragen van informatie omtrent de epidemie. In het interactieve gedeelte van de workshop wordt ons per vakrichting gevraagd wat we hieraan doen. Mr. Lywali draagt aan dat er vorig jaar een opdracht over budgettering en het aanvullen van het magere lerarensalaris is gegeven. Wat heeft dit met ‘AIDS preventie’ van doen? Dit behoeft enige uitleg, ook voor mij. Onze studenten krijgen per trimester K300.000 voor levensonderhoud van het ministerie. Dit is sowieso aan de zuinige kant maar bovendien komt dit geld altijd te laat. Veel studenten klagen dan ook, als we ze bezoeken, over honger en gebrek aan geld. Het is dan niet irreëel, zeer waarschijnlijk bedoel ik dan, dat de studentes geholpen worden door mannelijke collega’s of bewoners van de omliggende gemeenschap. In financiële zin of bijvoorbeeld door het regelmatig geven van eten. Of het aanbieden van transport door de enige eigenaar van een auto in het dorp. Er wordt dan wel een wederdienst verwacht, in natura zogezegd. Door een opdracht te geven over het bijverdienen van wat geld, door het verbouwen van groente ofzo, wordt er dus indirect bijgedragen aan het voorkomen van ‘gedwongen’ seksuele contacten tussen onze studentes en ‘hulpvaardige mannen’. Het is voor een westerse buitenstaander, zo ervaar ik, moeilijk om dit soort overdrachtsmechanismen te voorzien of te doorzien. Nog een voorbeeld: na het eerste trimester had ik een driedaagse workshop in Lusaka waarbij een vertegenwoordigster van het ministerie aanwezig was en een aantal docenten van colleges waar VSO vrijwilligers geplaatst zijn. De workshop ging over de bijdrage die de VSO vrijwilligers op de lerarencolleges leveren maar het gesprek dwaalde op enig moment af naar de beruchte trage betaling van salarissen door het ministerie. In een afgelegen gebied van Noordwest Zambia draagt dit bij aan de verspreiding van AIDS, volgens de docent die de medewerkster van het ministerie hierop aansprak. Hoezo? De leraren van lagere en middelbare scholen moeten in het district waar zijn college gelegen is, ongeveer 150 km reizen naar de dichtstbijzijnde bank om hun inkomen op te halen. Omdat het geld vrijwel altijd te laat komt wachtten ze in de stad waar de bank gevestigd is, Mongu, op de 99

komst van het geld. De afstand is te groot, en daarmee de transportkosten om een week later nog eens terug te komen. Dus het komt erop neer dat zowat alle docenten uit het gebied elke maand bijna een week van huis weg zijn om het salaris te innen. Ik dacht op dat moment dat de docent ging klagen over de grote hoeveelheid lessen dat hierdoor uitvalt. Maar nee, dat is niet de strekking van zijn betoog. Het valt deze mannen niet kwalijk te nemen, ik gebruik zijn woorden, dat ze dan regelmatig een nacht bij een andere vrouw doorbrengen want ‘een man kan toch niet zolang alleen slapen’. Met andere woorden, het ministerie is medeverantwoordelijk voor het verspreiden van AIDS vanwege hun late betalingen. De medewerkster werpt tegen dat deze mannen zich wellicht ook kunnen inhouden maar dit wordt weggelachen. Ik heb tot nu toe nog maar verdacht weinig mannen gesproken die op z’n minst een gedeelte van de verantwoordelijkheid voor de hoge verspreidingsgraad van HIV bij de mannen leggen. Het zijn volgens hen altijd de vrouwen die verleiden, die te korte rokken of broeken dragen. Het niet dragen van de chitenge is op het platteland nog altijd vragen om verkrachting. Althans, het wordt door de immer mannelijke gezagsdragers nog altijd begrijpelijk gevonden wanneer een man een vrouw aanrandt die niet in een wikkelrok gekleed ging. Afijn, dit zou je allemaal onder de noemer ‘cultuur’ kunnen schuiven. Wie ben ik om te zeggen dat dit een verkeerde moraal is? Hiermee bedoel ik uiteraard de rolpatronen, niet de aanrandingen. Omdat ‘wij’ dit denkpatroon doorbroken hebben? Ik zou niet beschuldigd willen worden van ‘cultureel kolonialisme’ en het lijkt erop dat de meeste vrouwen niet veel problemen hebben met de rol die ze toebedeeld is. Ik zeg bewust ‘lijkt’ omdat de vrouwen hier niet hard van de daken zullen roepen dat ze onderdrukt worden (laat staan dat ze publiekelijk hun bh’s zullen verbranden, ha). Slechts enkele hoogopgeleide vrouwen, altijd uit stedelijke gebieden, ben ik tot nu tegengekomen die een wat meer geëmancipeerde houding aannemen en deze ook kunnen ventileren. Het is, zo wil ik benadrukken, ook niet zo dat vrouwen een puur ondergeschikte rol hebben, vooral niet wanneer ze getrouwd zijn. In de gezinnen die ik wat beter ken, heeft de vrouw een gewaardeerde en gerespecteerde positie. Overigens ongetwijfeld niet in de laatste plaats door de nadruk die in de het afgelopen decennium gelegd is op ‘gender’. Maar op seksueel gebied zwaait de man de scepter. Polygamie is toegestaan, alhoewel voor de meeste mannen onbetaalbaar. ‘Affaires’ zijn voor de man teken van ‘rijpheid’ en ‘kracht’, zoals ik al eerder zei. De vrouw is onverminderd een ‘hoer’ als haar affaires boven water komen. Waar het wat mij betreft op neer komt is dat ‘onthouding’ als boodschap slechts beperkt houdbaar is. Het gebruik van condooms is steekhoudender. Je hoeft je dan niet in het moeras van bovengenoemde denk- en gedragspatronen te begeven waar je eindeloos en oeverloos over kunt ‘workshoppen’ zonder enige impact. ‘Doe wat je wilt, maar doe het veilig’ is eindeloos veel eenduidiger en werkzaam. Waarmee ik overigens niet verkrachting of enige andere vorm van gedwongen seks goedkeur maar laten we niet alles bij elkaar vegen, dat zijn tenslotte andere problemen. Medische en morele zaken kunnen maar beter gescheiden blijven anders wordt het een ondoorzichtige discussie waarin meningen omtrent ethiek de boventoon gaan voeren zonder dichter tot een oplossing te komen, dat zie je maar weer aan de complexe discussie omtrent genmodificatie. Heel erg vervelend, om maar eens een understatement uit de kast te trekken, is dat ik in The Guardian moet lezen dat het Vaticaan, bij woorde van de Paus, verklaart dat het HIV virus in staat is om het condoom te passeren. In het Westen lachen we, hoop ik toch, om dit soort krampachtige stuiptrekkingen van een middeleeuws instituut maar hier worden dit soort boodschappen bijzonder serieus genomen. In tegenstelling tot het ministerie van onderwijs zou ik zeggen dat het Vaticaan wel degelijk daadwerkelijk direct verantwoordelijk is voor de dood van ontelbare AIDS patiënten. Vandaag gaf ik klas P1K voor het laatst les. Ik vraag ze na afloop om op te schrijven wat ze van mij als docent vonden. Leuke reacties en, daar heb ik specifiek om gevraagd, ook een paar minpunten. Vooral mijn onduidelijke accent en soms complexe manier van uitleggen komen boven. Hetgeen ongetwijfeld verband met elkaar houd. (Overigens is hun accent voor mij ook vaak onverstaanbaar en complexe, complex….ik put mij uit om alles zo simpel mogelijk te houden maar het absorberend vermogen is zo beperkt. Kenny gisteren: hij houdt tot drie keer toe vol overtuiging vol dat 28+12=30, jazeker.) Verder voornamelijk positieve reacties die me goed doen. In klas K zit Dorothy die zich vorige week niet zo lekker voelde. Omdat ik als Tutor on Duty op zaterdagochtend de slaapvertrekken van de studenten controleerde sprak ik haar even apart en vroeg wat er aan de hand is. Leuk gesprek, en ach, de meeste jongerenproblemen blijken universeel. Dorothy vroeg zich af of het wel mogelijk is om een man als gewone vriend te hebben. Zij heeft een vriend op het college die na verloop van tijd meer wilde dan gewone vriendschap. Dorothy heeft echter al een vaste vriend dus zij wimpelde hem af. Hij weet echter van geen ophouden en bleef haar opzoeken wat uiteindelijk zelfs leidde tot de situatie waarin Dorothy zich verborg onder haar bed waar ze tenslotte toch gevonden werd door de jongen in kwestie. Ze voelde zich nogal opgelaten toen de jongen haar onder het bed ontdekte en we lachen samen om deze ridicule situatie. Ik geef haar wat goedbedoeld advies, soort cultureel kolonialisme vrees ik, en kijk en passant de kamer rond. Er slapen vier meiden op deze kamer. Boven een bed links in de hoek hangen uitgeknipte foto’s van modellen uit tijdschriften, kitschige kaarten en hartjes naast het bed. Zoals je zou kunnen verwachten van een jong meisje. Mijn blik zwenkt naar de andere hoek van de kamer waar het bed van Sister Monica staat. Ik weet even niet wat ik zie. Haar bedstee oogt als een kleine kapel. Deze 100

jonge zuster leeft serieus in een droomwereld. Minstens acht grote kleurplaten van Jezus, Maria aan de wand. Een groot kruis ligt devoot op haar kussen gedrapeerd. Boven het hoofdeinde in grote letters ‘The Lord is my Saviour’. Mijn God, die troela heeft een aardige klap van de religieuze molenwiek gekregen. Best leuke meid, daar niet van, alhoewel het een wiskundig ei is, zachtgekookt zelfs, maar dat is geen uitzondering hier op het college. De manier waarop ze haar bed als altaar heeft ingericht is ook weer aandoenlijk en verschilt uiteindelijk ook niet zoveel van haar kamergenoot die meer gelooft in de wereld van supermodellen en dure parfums. Ieder mens heeft een wereldbeeld nodig. Wat me uiteindelijk meer verbaast is dat ik waarschijnlijk de enige ben die hier raar van opkijkt. In Nederland zou iemand die op deze manier zijn of haar geloofsovertuiging etaleert direct het pispaaltje van het college zijn maar geen van de meiden hier denkt er iets van. Ze verwachten niets anders van een jonge zuster. Dorothy zegt als ze de verbazing op mijn gezicht ziet, ‘tja, ze is een zuster. Die doen dat’.

Vrijdag 5 december 2003 Sinterklaas. Op elf- of twaalfjarige leeftijd kreeg ik van mijn oudste zus Lia een cassettebandje van Doe Maar. Ik ‘moest’ als onderdeel van de surprise het nummer ’32 jaar’ playbacken. Wat leek, en wat was dat toen ver weg. Volgende week word ik 34. Omdat onze studenten een week lang de tijd hebben gekregen om hun examens van volgende week voor te bereiden, heb ik de tijd om in Lusaka een auto te gaan kopen. Dat is makkelijker gezegd dan gedaan. Vooral de combinatie van beperkt aanbod en een beperkt budget maakt het lastig. Met het oog op de komst van Chris, Alda en kinderen wordt het echter hoog tijd om vervoer te regelen. Op zondag rijd ik met Donna op de motor naar Lusaka. Het levert ons tweemaal een volledig nat pak op. Al voor Mazabuka zijn we compleet doorweekt. Tot op het bot. Na Mazabuka drogen we enigszins op maar de lucht over de vlakte boven Kafue belooft weinig goeds. We stoppen even voor een laatste droge sigaret boven op een heuvelrug die uitzicht biedt op de uitgestrekte vallei. Maf hoe de rechterkant groen, paradijselijk oogt met blauwe luchten en een paar schaapwitte wolken en links al zichtbaar is hoe het op 30 km afstand hoost. Donkerblauw, bijna zwart wolkenpakket waaruit dikke, ondoordringbare regengordijnen vallen. We rijden de onvermijdelijke regen in. Zo’n 5 km voor Kafue zijn we voor de tweede keer doorweekt en geeft de motor het op. Nat motorblok. We duwen de motor met soppende schoenen een kilometer terug naar een motel waar we wat droogs aantrekken en de motor laten opdrogen. Koud, nat. Het regenseizoen is definitief gearriveerd. Op maandagochtend begin ik met het ‘scouten’. Op zoek naar een auto. Ik heb een paar aanknopingspunten maar die leveren weinig op. Te duur over het algemeen. Ik bekijk vijf, zes auto’s maar niets veelbelovends. ‘Smiddags rijden Donna en ik door Chachacha Market en spreken met een verkoper die een garage weet waar een 4WD Pajero (Mitsubishi) verkocht wordt. Op zoek naar de garage. Deze wordt gerund door een Sri Lankees, Mendez, en het blijkt dat de Pajero door zijn vriend verkocht wordt. Ik bel hem en spreek de volgende ochtend af, om negen uur. De eigenaar van de Pajero komt met de auto. Ateeq is zijn naam, een Afghaan. Ik ben met John Lusaka gekomen zodat hij de motorische staat van de Pajero kan controleren. Ateeq is een aparte man. Hij is zeven jaar geleden uit Afghanistan ‘gevlucht’ omdat hij niet voor de Taliban wilde werken. Tot die tijd was hij een ‘fighter pilot’ voor het leger. En, zoals hij later verteld tijdens onze testrit en als hij mijn motor ziet, ook coureur en werkzaam in een circus of zo waar hij truckjes op de motor vertoonde. Hij was winnaar van de 1995 Grand Prix van Kazachstan als ik hem mag geloven. Avonturiertype. Vanwege zijn baard schat ik hem ouder dan mezelf maar op zijn legitimatie staat 1970 als geboortejaar. Hij vertelt later dat dit niet klopt aangezien indertijd kinderen in Afghanistan pas na een jaar of vijf geregistreerd werden. Zijn vader maakte hem twee jaar ouder zodat hij op vroege leeftijd al naar school kon. Hij is werkzaam in de ‘mining industry’. Edelstenen. Als we samen met hem in de auto zitten opent hij het dashboard kastje en haalt er een plastic zak uit waarin een dik stuk aquamarijn van 20 cm lengte zit. Uit een mijn in South Luanga gepeuterd. Hij probeert deze te verkopen voor 30.000 Britse ponden. De totale waarde van de plastic zak, die nog een tiental kleinere stukken aquamarijn bevat, schat hij op 100.000 pond of 130.000 euro. Dat ligt nonchalant voor in de auto (helaas niet bij de koopprijs inbegrepen). Zijn visitekaartje vermeldt kantoren in Dubai, Toronto, Boston en Moskou. Hij is in ieder geval erg aardig en bij hem thuis eten we grote stukken watermeloen met zout, een eigenaardige combinatie die wonderwel goed smaakt. Zijn leuke dochtertje, 4 jaar oud en een mooie mix van Zambiaans en Afghanees bloed, steelt de show. We sluiten de deal, 5000 dollar, 24 miljoen kwacha. John Lusaka had me al verteld dat de Pajero in goede staat verkeerde dus de auto is dit waard. In de twee dagen die daarop volgen zie ik Ateeq verschillende keren terwijl we proberen om de papieren van de auto op mijn naam te zetten. Dat is voorwaar geen sinecure. Allemachtig, ik ben zelden zo vaak van het kastje naar de muur gestuurd. Van loket naar loket, van het ene politiebureau naar het andere. Ateeq kent wat mensen op het politiebureau en met behulp van wat smeergeld, 101

sigaretten en coca-cola verlopen een aantal essentiële handelingen redelijk soepel. De fysieke test van de auto vindt bijvoorbeeld plaats zonder dat een agent überhaupt naar de auto gekeken heeft. Maar verder is het vooral een oefening in doorbijten. Na twee dagen waarin ik mijn persoonlijk record breek wat betreft ‘hoe lang kan ik in zoveel mogelijk verschillende wachtrijen staan zonder mijn geduld te verliezen’ heb ik de papieren op mijn naam staan. Dat alles officieel gebeurt is essentieel omdat we gepland hebben om naar Malawi te gaan met de auto. De procedures zijn zo streng vanwege het grote aantal gestolen auto’s op de markt en vooral bij grensovergangen worden auto’s met dubieuze papieren in beslag genomen.

Zaterdag 6 december 2003 Ik haal een postpakket op in Chisekesi afkomstig van Sabine. Het bevat pepernoten, goed getimed, en een brouwpakket voor 9 liter Belgisch bier. Niet verkeerd, helemaal niet verkeerd. Ik voel me de rest van de dag licht melancholisch en enigszins triest. Sabine ligt me nog steeds dicht aan het hart en ik mis haar nu en dan behoorlijk. 34 Jaar, trillend op mijn benen, want ze is verdwenen… Sinds lange tijd bezoek ik Charles thuis, hij verwacht me en heeft zijn rapport al klaar liggen. Niet slecht, niet goed, erg gemiddeld. De moeder van Charles ligt buiten onder een rieten afdak met haar kleinzoon ‘Dirk’, alweer een paar maanden oud. Knap jochie met sterke benen. De zeventienjarige moeder van Dirk, zelf nog een kind, kamt de haren van oma. De vader is weliswaar bekend maar doet niets ter ondersteuning van het kind en houdt zich op afstand. Typisch, hoe vaak ben ik dit soort situaties al tegengekomen en hoe vaak zal ik het nog tegenkomen? Omdat de schoolgelden voor Charles’ huidige school stijgen volgend jaar proberen we een nieuwe school te vinden waar hij ook eten en onderdak krijgt. Zijn huidige situatie loopt financieel uit de klauwen voor hem en mezelf. Viviann komt ‘smiddags bij me langs. Ze is de afgelopen nacht wakker geworden van allerlei geluiden en dacht dat er ingebroken werd in haar huis. Durfde niet meer in slaap te vallen. Ze huilt en ik schenk haar een goeie borrel in. We praatten wat en ze krijgt weer wat kleur op haar wangen. Op verzoek van Alex gaan we die avond naar Mundale waar toevallig ook Short Mazabuka aanwezig is, een lokale singer-songwriter. Niet slecht al zeg ik het zelf. Deze man spreekt uberhaupt geen Engels en zingt, tja, laat ik zeggen Fado-achtige Tonga liederen. Het komt in ieder geval recht uit het hart en volgens de vertalingen van Alex gaat het voornamelijk over de liefde, wraak, eer en moord. Niets menselijks is ze vreemd, die Zambianen. Gefeliciteerd Diana, Patti, Øläv en Kees! En ook de auteur zelf zal een glaasje heffen op een nieuwe lente!

Woensdag 10 december 2003 Mijn eerste verjaardag in Zambia. Gisteren dus. Ik wilde eigenlijk enkel Roberto uitnodigen om te komen eten en daarmee basta. Ten eerste heb ik weinig zin om te vieren dat ik 34 word en bovendien ben ik eigenlijk te druk met allerlei dingen afronden voor mijn vertrek over een paar dagen naar Lusaka om mijn broer enzo op te halen. Maar tja, zo makkelijk kom ik er niet vanaf. Eigen schuld ook omdat ik iets te enthousiast de dag ervoor aan Alex vertel dat ik jarig ben. Ik ging er iets te naïef vanuit dat, zo was namelijk mijn ervaring, verjaardagen niet echt gevierd worden hier. Dus uiteindelijk komen, naast Roberto, ook Viviann, Milimo, Alex en Fred, mij overigens onbekend, spontaan binnenvallen. Toch wel aardig. Alex komt met bier en een dikke kippenworst, Viviann met zelfgebakken worteltaart en een blikje garnalen, Roberto met twee bierglazen. Alex voert de boventoon en iedereen blijft een paar uur zitten, het is zelfs gezellig ondanks mijn eerdere irritatie die snel verdwijnt wanneer ik me neerleg bij de situatie. Ik hou namelijk helemaal niet van dit soort verassingen, ouwe chagrijn die ik inmiddels ben, ha. Eerder op de dag kwam John, onwetend, langs om de keuken te verven, ook een leuk verjaardagscadeau. Later op de middag belt Sabine, het is slechts toevallig dat ik net op dat moment in de buurt van de termietenheuvel ben. Ik spreek een half uur met haar, voor het eerst sinds 9 maanden ofzo!? Roept veel herinneringen en emoties op, erg leuk gesprek daar niet van. Zij gaat skiles geven in Zwitserland, daarna werken voor Djoser in Costa Rica en Panama. Ik kan en wil niet nalaten om iedereen te bedanken voor de cadeaus die ik krijg. Alweer een maand ofzo geleden stuurde Frank een pakket met cd’s (King Crimson en The Kills) plus wederom een dikke trilogie van Brusselmans. Grandioos! Daarna kwam er het pakket van Sabine met, zoals gezegd, een brouwpakket voor 9 liter Belgisch bier, Diabolo. Van Donna zal ik vier cadeaus krijgen, eind deze week, waarvan het eerste, meer als aardigheid, drie pakjes witte Belgische chocoladekrenten zijn. Opgestuurd door haar moeder vanuit Engeland. Misschien wel het liefste is het cadeau van Mary met begeleidend briefje: ‘Just a note to tell you that it doesn’t take your birthday to remember the many special things about you. For the happiness you bring to others is truly a unique happy birthday. As December today brings you a year older is a year wiser. Remember to read the bible and pray. With thanks from the Choonga Family.’ Ze geeft me, tja ze kent mij en mijn huishouden te goed, een paar sokken en een nieuwe 102

tandenborstel. Lieve, lieve mensen! Want, vergis je niet, het is niet makkelijk voor ze om dit te geven. Later, in januari, zal ik ook nog een pakketje met kruiden en speculaaskoek van Patricia krijgen en een dikke envelop met opschrift ‘school materials; no value’ van ‘The Pauchli College of Life’. Van Werner dus. Een stuk of twintig films, top! Kaartjes en brieven van Lianne, Luc, Marieke, de familie Vosters en ‘smoeder. Allen bedankt! Het eerste jaar zit erop. Twee maanden vakantie voor de boeg. Deze week waren de examens, zesmaal twee en een half uur observeren. Vijftien examen-uren in drie dagen. Vermoeiend voor mij en voor de studenten. Het ‘math and science’ examen was goed te doen, over het algemeen simpele vragen. Een paar studenten bedanken me na afloop: ‘you pushed us hard, so the exam was easy’ en ‘you taught us well, all topics were covered’. Fijn om te horen. Ik hoop ook maar dat ze er wat van gebakken hebben want tijdens het afnemen van het examen bespeurde ik flink wat domme fouten bij studenten die toch beter zouden moeten weten. Bijvoorbeeld: ‘De temperatuur in Lusaka is 18 graden Celcius, De temperatuur in Londen is –8 graden Celcius. Wat is het verschil in temperatuur?’ Ik zie verschillende studenten ‘10 graden’ invullen…En Paul schrijft 18 + 8 = 24. Ik kijk hem veelbetekenend aan en wijs op zijn fout. Hij denkt na en verbeterd. Zo help ik nog een paar andere studenten van me die onnodig de fout ingaan. Ik kan het niet helpen en gezien mijn eerdere bevindingen omtrent het toekennen van cijfers zal het me ook een worst wezen. Ik probeer er ook een beetje de lol in te houden door aan te kondigen ‘nog een minuut te gaan’. De studenten schrikken maar lachen als ik vervolgens verontschuldig ‘oh nee, sorry, nog een uur’. Charles doet het redelijk goed op Crown High School. Nog maar twee onvoldoendes, tegen vijf na het eerste trimester, van de acht vakken. We moeten echter weer op zoek, vrees ik, naar een nieuwe school voor hem omdat de onkosten op deze privé-school uit de pan rijzen. Zoals ik al zei. Naast de schoolgelden die omhoog gaan naar K260.000 (50 euro per trimester) komen er nog eens de verblijfs- en etenskosten bovenop. Dit loopt uit de klauwen. Ik ga proberen hem op het ‘gerespecteerde’ Canisius’ te krijgen in Chikuni. Dus, met John gaat het goed, huis is af, Mary en Gisera redden het ook wel en Charles, tja, we zullen zien. Met mij gaat het goed. Veel plannen voor de boeg. Met Chris, Alda en kinderen op vakantie, naar South Luanga en Malawi. Dan in januari met Donna naar de kust van Mozambique. Ik verlang naar de zee. Snorkelen, duiken misschien. Het leven lonkt, de ijsblokjes klingelen, de palmen ruisen. Ik wens hierbij iedereen een geslaagd 2004, in welk opzicht dan ook. Beste vrienden, familie! Ik mis jullie en wens jullie het allerbeste toe. Maak er wat van. Wie weet zien we elkaar nog dit jaar!! Veel liefde, Dirk. (En nu ga ik even een potje huilen...)

Zondag 1 februari 2004 Irene is dood. Overleden heet het dan. Lieve, lieve Irene. Vijfentwintig jaar oud. Tien dagen geleden werd ze begraven. Amper terug uit Mozambique krijgen Donna en ik het nieuws via een koud emailtje. Ik heb Irene via Donna leren kennen. Donna werkt in Lusaka op een aantal scholen voor gehandicapte kinderen waar ze de leraren traint in het omgaan met de diverse soorten handicaps. Irene was een lerares op zo’n school net buiten Misisi Compound. Toen ik een keer met Donna meeging om de trieste omstandigheden waarin de mensen op de compound leven met eigen ogen te aanschouwen ontmoette ik Irene. In haar rolstoel wachtte ze ons op bij het treinspoor dat de grens van de compound markeert. Aan de ene kant van het spoor een vlakte met een aantal, weid verspreide huizen in aanbouw en de school waar Irene les geeft. Verder veel gras met smalle zandpaadjes waarlangs ‘steengroeven’ uitgehakt zijn die een soort miniatuur versie van de Grand Canyon vormen. De bodem is terplekke nogal rotsachtig en enkele ondernemende mensen slaan met hamers de grote, uitgegraven rotsen tot kiezels. Het landschap wordt gemarkeerd door hopen stenen in diverse formaten die ter plaatse verkocht worden. De kiezels worden elders gemend met cement om zo stevige funderingen te kunnen leggen. Bij het spoor spelen kinderen voetbal op een zanderig stukje. De voetbal is, zoals gebruikelijk, gemaakt van in elkaar gedraaide plastic tasjes. Magere honden doorkruisen het terrein. Aan de andere kant van het spoor een labyrint van kleine huisjes, opgetrokken uit grauwige bakstenen van gasbeton. Misisi is een zogenaamde illegale compound, wat wil zeggen dat de gemeente het niet officieel als woongebied heeft erkend en er dus nauwelijks voorzieningen zijn. Geen scholen, geen klinieken, geen stromend water. Toch wonen er zo’n 50.000 mensen. Het afval ligt in grote hopen langs de straatjes. Waterige stroompjes in ondiepe geulen vormen een soort afwateringssysteem. De openbare latrines kun je op de geur vinden.

103

Ik geef Irene een hand en ze kijkt me met guitige ogen aan. Ze is nog jong, 25 jaar vertelt ze later. We tillen haar met rolstoel en al over het spoor en ze leidt ons door de compound naar haar huis. Zelfs Donna, die er toch al vaak geweest is, vindt het nog steeds moeilijk om haar huis te vinden in de wirwar. We lopen langs de onvermijdelijke ‘chibuku’ bars waar de muziek oorverdovend schalt en de cliëntèle beschonken staat te wezen. ‘He muzungu, come, buy us a drink!’. Dat meen ik althans uit het gelal op te maken. De mannen kijken laveloos uit hun ogen en sommige armoedige stumpers staan dermate te wankelen, murmelend, dat ik maar met moeite de gedachte van me af kan werpen dat ze misschien maar beter uit hun lijden verlost kunnen worden. Waarschijnlijk is de familie ook beter af zonder kerel die het schaarse huishoudgeld verzuipt. Irene weet ze in het Nanji makkelijk af te wimpelen (‘Tsjokka apa!’: ‘Rot op!’) en we gaan dieper de compound op. Langs afscheidingen gemaakt van oude carrosserie delen van auto’s. Langs de markt waar bij sommige stalletjes vettige klompjes vlees en onidentificeerbare organen op houtskool worden gebraden. De baklucht hangt stinkend in de smalle stegen. Erg populair zijn gebraden muizen, deze worden met huid en haar, van kop tot staart, gebakken en geconsumeerd. Donna nam een keer een zwart geblakerd exemplaar voor me mee (7 eurocent), ingepakt in een oude krant. Kokhalzend wierp ik het smerige ding van me af. Irene’s ‘huis’ blijkt een piepklein kamertje zonder ramen. De deur hangt los en het dak lekt. Ik heb al aardig wat Zambiaanse woningen van binnen gezien maar dit is het meest wanstaltige dat ik heb mogen aanschouwen. Maar dit is háár thuis en ze is trots dat we haar komen bezoeken. Irene woont alleen en heeft haar beide ouders al verloren. Ze heeft nog een jonger broertje en zusje die bij een oom wonen. Deze oom behandelt hen niet zo best volgens haar en ze zorgt dan ook regelmatig voor het broertje die liever bij haar is. Maar met haar handicap en haar beperkte woonruimte kan ze hem niet lang bij zich hebben. We maken kennis met de buren en gaan daarna op zoek naar een aantal gehandicapte kinderen die volgens Irene extra hulp kunnen gebruiken. Dat blijkt. Ik schrik van het tweede kind, 11 jaar oud, dat we thuis bezoeken. Dit is een geestelijk gehandicapt en broodmager meisje dat buiten op een schamel rieten matje ligt. Ze is amper in staat zichzelf te bewegen, haar spieren zijn überhaupt niet ontwikkeld door gebrek aan beweging. Haar moeder tilt haar ‘sochtends buiten en ‘savonds weer naar binnen. De magere botten, de opgeblazen buik, de grote ogen, de hulpeloosheid die ze uitstraalt. Ze kan zo in een wervend filmpje voor goede doelen. Blijven lachen lijkt de enige remedie tegen de aanblik van alle ellende. Maar het is moeilijk. Het lachen vergaat je snel wanneer je hoort over de misstanden, de mishandelingen, de verkrachtingen, de werkeloosheid, het alcoholisme, de wezen, de ziektes. Het is daarom zo bewonderenswaardig hoe de mensen hier toch kunnen lachen, overleven. Vooral Irene is een stralend middelpunt en ze lacht met volle teugen, maakt grappen, schudt handen terwijl we door de compound lopen. Met haar handicap is haar situatie schrijnender dan velen onder ons, in Nederland, überhaupt kunnen voorstellen. Ik kan het niet anders omschrijven dan middeleeuws. Ze is zo moedig en gedreven. De manier waarop ze zich inzet, samen met Donna, voor de gehandicapte kinderen van de compound. Ik hou van haar. Ze torent hoog boven de meeste van ons uit.

Donderdag 12 februari 2004 Mijn lieve moeder is sinds haar bezoek aan Zambia bezig met het inzamelen van geld. En succesvol: tot nu toe heeft ze al zo’n 3000 euro bij elkaar gesprokkeld in Reusel, mijn geboorteplaats. Ze laat het aan mij over om dit geld ten goede te laten komen. In overleg met Donna komen we al snel op een zinvol project. Door haar werk op de compounds, samen met Irene, komt ze veel gehandicapte kinderen tegen die door het ontbreken van een rolstoel niet hun huis kunnen verlaten. Zoals ik hierboven al beschreef is de situatie van deze kinderen hemelschreiend. Met dit geld kunnen we op z’n minst 10 kinderen een leven bieden waarin ze naar school en de kerk kunnen gaan. Een kans om in aanmerking te komen voor revalidatie, onderwijs, deel te nemen aan de samenleving. In Lusaka is in 1991 een werkplaats opgericht, Disacare, die rolstoelen produceert. Een rolstoel die speciaal ontworpen is voor de ruige omstandigheden op de compound. Uitgerust met extra brede mountainbike banden en een simpel maar solide stalen frame gaan ze jaren mee. Dit in tegenstelling tot de vele gedoneerde rolstoelen die goed zijn in Europa maar hier op de rotsige zandpaden het na een paar maanden begeven. Zonder reserveonderdelen belanden deze rolstoelen al snel op de schroothoop. Het is werkelijk om beroerd van te worden, al deze met goede bedoelingen en veel geld gedoneerde rolstoelen. Achter de werkplaats van Disacare ligt zo’n stapel afgedankte rolstoelen weg te roesten. Binnen, in de werkplaats, werken voornamelijk gehandicapte mensen. Dat sterkt mij in de overtuiging dat dit een goed project is om het geld aan te besteden. Het draagt bij aan participatie van gehandicapten aan de arbeidsmarkt en de blijdschap van de gehandicapte kinderen is een verantwoording op zichzelf. Patrick Nyumbe is zo’n kind. Sinds 1996 heeft hij het huis van z’n tante niet meer verlaten. De school waar hij naar toe zou kunnen en waar Irene les geeft, Saint Lawrence, ligt op slechts een kilometer afstand door rudimentair terrein. Dit is te ver weg zonder rolstoel. De eerste rolstoel die ik via Disacare koop is voor hem. Mijn broer Chris, zijn vrouw Alda en hun kinderen Casper en Doris zijn erbij als we de nieuwe, op maat gemaakte rolstoel gaan 104

afleveren. Ook Donna en Irene zijn er uiteraard bij. De tante van Patrick en haar kinderen zijn thuis en verwelkomen ons vriendelijk. Bankjes worden buiten neergezet om de gasten zitplaats te bieden. Patrick wordt in z’n nieuwe rolstoel geplaatst. Hij is ietwat nerveus door alle aandacht en al die blanken die plotseling op zijn komen dagen. Maar hij straalt en leest een verhaaltje voor vanuit zijn nieuwe rolstoel. Zijn tante is in tranen en je moet wel een olifantenhuid hebben om dit tafereel zonder brok in de keel te kunnen aanschouwen. We staan er ietwat bedremmeld bij, behalve Irene die op dat moment de juiste woorden kan vinden en een speech houdt die indruk maakt. Met terugwerkende kracht roept dit bij mij nog meer respect en verdriet op want hoe konden we toen, op die mooie en onvergetelijke dag, vermoeden dat Irene 4 weken later in treurige omstandigheden zou overlijden? Eb en vloed in een eeuwigdurende iteratie. Niet veel later hoor ik dat Patrick, die arme hulpeloze jongen in z’n nieuwe rolstoel, door een dronken lamstraal in elkaar geslagen is. Hij ligt nu in het ziekenhuis. Wat een wereld, wat doen mensen elkaar toch aan? Gelukkig komt het weer goed met Patrick. Donna ziet hem regelmatig wanneer ze Saint Laurance School bezoekt. Hij is hersteld van de aanslag en doet het goed in de klas. Hij is erg blij dat hij naar school kan en heeft al wat vriendjes waarmee hij naar het voetbalveldje gaat. Voor hem is er weer hoop en leven. Irene's verhaal is echter niet terug te draaien. Ze wordt in een kliniek opgenomen. Omdat er cholera heerst op de compounds in Lusaka en Irene veel diarree heeft wordt ze een week lang behandeld tegen cholera. Aan het einde van deze week gaat ze ‘raar’ gedrag vertonen. Klimt uit bed, trekt het infuus uit haar arm en doet dit ook bij andere patiënten. Ze wordt naar huis gestuurd. Onbegrijpelijk. Drie dagen lang ligt ze doodziek thuis. Op de grond want haar dak lekt boven haar bed. Sowieso stroomt het regenwater door haar kamer dus hoogstwaarschijnlijk ligt ze al die tijd in een plas water. Ziek tot op het bot. Na drie dagen tilt haar oom haar weer naar de kliniek waar men constateert, te laat, dat ze een ernstige vorm van cerebrale malaria heeft. Dit verklaart wellicht haar irrationele gedrag. Ze overlijdt een dag later. Donna en ik horen dit pas een week na haar begrafenis wanneer we terugkomen uit Mozambique. Irene was Donna’s beste Zambiaanse vriendin en meest gemotiveerde collega. Als we met z’n drieën waren maakten we grapjes dat Irene mijn ‘second wife’ was waarbij Irene altijd plagerig probeerde om Donna jaloers te maken. Donna en ik huilen de hele dag en ook nu krijg ik het nog te kwaad wanneer ik terugdenk aan Irene. We zullen haar nooit vergeten.

Vrijdag 13 februari 2004 Eind januari kom ik terug op het college. Nog een jaar te gaan. En wat hierna? De vakantie is definitief voorbij, deze week begonnen de lessen. Nieuwe studenten, nieuwe docenten, nieuwe kansen. Omdat de eerste week van het trimester besteed werd aan het inschrijven van de nieuwe studenten en de tweede week aan een algemene introductie, zitten we nu al in week drie. De volgende vakantie ligt dus nog maar een week of tien van ons af. De dagen gaan traag maar de weken vliegen voorbij. Mijn rooster oogt weer als een gatenkaas: maandag vijf uur, woensdag drie uur, donderdag twee uur. Dinsdag en vrijdag vrij, plus het weekend uiteraard. Hoe ga ik ooit weer wennen aan een 40-urige werkweek? Ik vul de vrije uren met beeldhouwen, de tuin bewerken, buitenland editie van het NRC lezen (abonnement gekregen van Donna voor mijn verjaardag). Verder veel losse dingen, op en neer naar het college lopen voor kleine taken. Ook moet ik nog een flink gat vullen met gemiste verhalen in december en januari over Malawi en Mozambique. En dat is lastig want de ontwikkelingen op het college staan niet stil en er liggen een aantal interessante verhaallijnen klaar om ontgonnen te worden. Best lastig, autobiografisch schrijven wanneer je een ziekelijke neiging tot volledigheid hebt. ‘Minder is meer’ of, om met Michaelangelo te spreken: ‘wanneer je denkt dat een beeldhouwwerk af is, sleep het dan naar de top van een berg en gooi het van de helling; alles wat er dan afbreekt was toch teveel’. Ik weet niet zeker of hij dit überhaupt gezegd heeft maar ik stelde Donna ermee gerust toen ze per ongeluk een stukje van de staart van mijn abstracte meerval afbrak. Ze moest er in ieder geval om lachen. Het meesterstuk is vrijwel vervolmaakt en vervult me met gepaste trots. Met bijlen en vijlen uitgehakt en gepolijst. En wat een schitterende glooiende lijnen, precies zoals ik ze in gedachten had. Het geld van het Wereld Wiskunde Fonds is binnengekomen. Ruim twintig miljoen kwacha ofwel 3700 euro. Te besteden aan, voornamelijk, wiskunde boeken voor de bibliotheek van het college. Ik bespreek de donatie met Sitali, onze bibliothecaris. Verder enkel met de directeur en vice-directeur en het sectiehoofd van Wiskunde en Wetenschap, Mr. Mwanamoope. Het is niet handig om de donatie van zoveel geld ‘in de groep’ te gooien, dit levert hoogstwaarschijnlijk hooguit allerlei geduw en getrek op van de andere sectiehoofden die ongetwijfeld ook allerlei wensen hebben. Sitali is goed in staat om in te schatten welke boeken eventueel nodig zijn in de andere vakken. Om geen scheve ogen te krijgen na aanschaf besluit ik dat een gedeelte van het geld ook aan boeken voor andere vakgebieden besteed kan worden. Samen met Sitali stel ik een lijst op met gewenste boeken. We besluiten zelf naar 105

Lusaka te gaan om de boeken aan te schaffen aangezien er vaak nogal een groot verschil is tussen het aanbod in de catalogi, die bovendien al een jaar of twee oud zijn, en de beschikbaarheid bij de uitgevers. Dat zal nog blijken. Ik bespreek onze missie met de vice-directeur, Sister Chilesha. Zij is degene die momenteel de operationele leiding heeft over het college al was het alleen maar omdat ze over de leiderschapskwaliteiten beschikt die onze directeur ontbeert. Bovendien is het een aardige, betrokken en toegankelijke vrouw wederom in tegenstelling tot O.D. Kamoto die voornamelijk geïnteresseerd lijkt in de status en bijkomende machtspositie die het directeurschap biedt. Hij is eerder een struikelblok voor het college wat regelmatig in de wandelgangen te horen valt. Overigens is ook zuster Chilesha niet erg populair maar dat heeft meer te maken met haar kordate optreden. In mijn ogen is zij in ieder geval iemand die vanuit haar functie optreedt en daar horen onpopulaire beslissingen nu eenmaal bij. Eigenlijk heb ik medelijden met haar omdat ze ondanks haar pensioengerechtigde leeftijd toch door het Ministerie in deze vicedirecteursrol geplaatst is in het wespennest dat Charles Lwanga tenslotte is. Tussen twee machtsblokken in die voornamelijk in duistere uren lijken te opereren.

Woensdag 17 maart 2004 Ik schrijf steeds minder. Waarom? Tja. Waarom schrijf ik eigenlijk? In eerste instantie was het idee dat ik het thuisfront op de hoogte hield van mijn reilen en zeilen. Bovendien was het een vorm van tijdverdrijf en had het een therapeutisch effect. Ik kon mijn gedachten en gevoelens kanaliseren via dit medium. Nou ja, in ieder geval mijn belevenissen, mijn diepste gedachten gooi ik liever niet op internet. Voor zover ik dat al gedaan heb bleek het niet erg succesvol. Ik kreeg veel reacties, tot mijn verbazing niet eens zozeer van vrienden en bekenden maar meer van ‘toevallige’ passanten van mijn website, meestal positief. Sinds augustus 2003 zijn er zo’n 850 bezoekers op mijn site geweest. Vaak schreven ze me een email of soms een brief. Dit stimuleerde me om door te gaan. Maar deze reacties zijn de laatste maanden uitgebleven. Leest niemand mijn dagboeken meer? Eind 2003 stond ik van mezelf te kijken, ik had al zo’n 100 pagina’s bij elkaar gescharreld. Ben ik bezig een boek te schrijven? Een paar weken geleden besloot ik om Charles te bezoeken op zijn nieuwe school, Geembo High School. Nadat we samen verschillende scholen bezocht hadden zonder veel succes, alle plekken in ‘grade 11’ waren al bezet, vond hij een plaats op deze school, ongeveer 30 kilometer van Chikuni, nog verder weg in de bush. Ik had beloofd om langs te komen. Ik rijd eerst naar Chisekesi om het ouderlijk huis van Charles te bezoeken. Ik had ze verteld dat ik naar Geembo zou gaan en ze hebben een tas met wat kolven maïs, verse oogst, voor hem klaar staan. Dan verder over een ‘binnendoor’ weg. Het is ook mogelijk om eerst naar Pemba te rijden over de teerweg en dan de laatste 15 km over een zandweg, maar rechtstreeks vanuit Chisekesi is korter. De Pajero komt nu goed van pas. Niet alleen verdwijnt de ‘weg’ regelmatig waardoor ik dwars door de begroeiing heen het pad probeer te volgen maar het is ook nog steeds regenseizoen dus veel modderpoelen waar ook een 4x4 zou kunnen blijven steken. De wagen ploegt zich hotsend, botsend, klotsend door modder, zand, rotsen, rotsen, diepe voren en kuilen. Na 20 km bereik ik de school. Dat ook een 4x4 niet altijd overal door komt zag ik eerder in Mozambique, waarover ik eventueel nog wel een keer verhaal, en later in de buurt van Lusaka. Terugkomend van een mooi plekje aan de Kafue rivier bleef een personenauto, die voor me reed, steken in de modder. Ik kon hem links passeren en stopte iets verder om de auto los te trekken. Een paar andere auto’s achter ons moesten noodgedwongen wachtten. Onder hen een grote Toyota Landcruiser. De twee blanke dames in deze terreinwagen hadden weinig geduld en na een paar minuten besloot de chauffeuse de auto door het omliggende rietveld te sturen om zo om de modderpoel, waar de personenauto nog steeds vastzat, heen te rijden. Na drie meter zakten haar beide voorwielen weg in een modderige kuil die door het riet aan het zicht ontnomen werd. Muurvast. Niet meer voor of achteruit te krijgen. Met toenemende wanhoop spinde ze haar wielen rond, ongetwijfeld zichzelf vervloekend. Afijn, mooie kans voor mij om de held van de dag te spelen. De dames, die Peace Corps vrijwilligers bleken, hadden gelukkig touw bij zich en het kostte de Pajero weinig moeite om de Landcruiser los te trekken. Charles leek het naar zijn zin te hebben op deze afgelegen middelbare school. Gelukkig. Ik ben ook erg blij dat het een kostschool is, in tegenstelling tot de vorige school in Monze, zodat zaken als onderdak en eten inbegrepen zijn. Niet dat je daar al te veel bij moet voorstellen. Het eten heb ik niet kunnen beoordelen, ongetwijfeld nshima met bruine bonen, maar wel Charles’ onderkomen. Hij slaapt in een langwerpig gebouw wat in onze optiek direct onbewoonbaar verklaard zou worden. Muren waar de cement uit de voegen brokkelt, afbladderende verf, roestige ijzeren kozijnen zonder ramen. In de vervallen en kale slaapzaal staan 25 stapelbedden die hun beste tijd ook wel gezien hebben. Er zijn geen kasten en de jongens hangen hun kleren aan de balken die het dak dragen. Er zijn dus in totaal 50 bedden, minder dan dat want veel stapelbedden zijn dusdanig verroest dat ze maar 1 bed dragen, maar in het gebouwtje slapen 75 jongens. Charles deelt dus zijn smalle bed met nog een jongen. Gezellig zullen we maar zeggen. En eigenlijk is het, als je langs de armoedige toestand af kijkt, ook best gezellig met zoveel jongens op een zaal. Tenslotte zit je allemaal in hetzelfde schuitje. Ik neem foto’s en er hangen een stuk of 15 jongens om ons heen, 106

er wordt gelachen en er hangt de jolijtige sfeer van een zomerkamp. Maar goed, dat is allemaal met een erg romantische bril gezien. Ongetwijfeld levert de oneerlijke verdeling van bedden onderlinge strijd op. Volgens Charles wordt er ook van elkaar gestolen. Hij vraagt me daarom om een stevige kist met hangsloten voor hem te kopen zodat hij z’n spullen veilig op kan bergen. Ik twijfel eerlijk gezegd of Charles wel wat vrienden heeft hier. Hij zegt van wel maar het komt niet erg overtuigend over. Charles is een beetje een stille jongen en komt altijd over als een geknakt vogeltje. Zeker geen gangmaker en zeker niet iemand die een bed voor zichzelf zal opeisen. Een beetje meer pit zou die jongen niet misstaan. Maar ik ben allang blij dat hij nu in grade 11 zit. Toen hij een jaar geleden bij me kwam had hij het examen van grade 9 nog niet eens gehaald. Ik geef hem wat geld voor een muskietennet en tandpasta enzo en nadat we samen een cola gedronken hebben rijd ik weer terug, ditmaal via Pemba.

Vrijdag 19 maart 2004 Roberto en ik eten samen wat we vaak doen de laatste tijd. Een simpele maaltijd ditmaal van pasta vooraf en een paar droge gehaktballen. Meestal doen we ons best om de ander iets lekkers voor te zetten. Dit is over het algemeen makkelijker voor Roberto omdat hij regelmatig pakketten met luxe Europees eten ontvangt van zijn Duitse vriendin en zijn moeder. Die zorgen goed voor hem: flinke dozen met parmezaanse kaas, Franse salami, Zwitserse chocolade. Hij is ook erg goed in het zelf maken van focaccia. Dit keer dus iets simpels. We kijken naar ‘Heat’ met Al Pacino en Robert de Niro. Een oude video die we van Sitali geleend hebben en die helaas de laatste 15 minuten mist. Wanneer ik na de film uiteindelijk op mijn motor zit, kijk ik naar Roberto die bij de deur staat te dralen: ‘zullen we nog een biertje drinken in The Yellow House?’. Hij gaat gretig in op het voorstel en terwijl ik al op de Honda wacht rommelt hij nog wat in het huis. Ik kijk naar de weidse, fonkelende sterrenhemel, de hond die in het licht van mijn koplamp wegscharrelt, de grote mangoboom voor Roberto’s huis. Dit alles bezorgt me een licht euforisch gevoel, ik weet niet waarom. Het kan, eerlijk is eerlijk, ook de invloed van de wodka zijn. Maar het zitten op een ronkende motor draagt bij aan het immens bevredigende gevoel: de wetenschap dat de potentiële mechanische energie onder je billen, nu nog in de vorm van fossiele brandstof, je zometeen vooruit doet schieten. Wind door de haren, opstuivend zand, sporen trekkend door de modder, het oversteken van de Magoya rivier die in het regenseizoen dusdanig gezwollen is dat je je voeten op de tank moet leggen om niet nat te worden. Twee jongens die maar niet volwassen willen worden. Roberto komt buiten en volgt mij op zijn motor. We komen bij The Yellow House maar deze is al gesloten. Dan maar door naar Mundale? ‘Ok’. We crossen door het mulle zand verder en in de bar van Nambula treffen we de dronken eigenaar met twee idem dito wankelende figuren. Dat Nambula dronken is vind ik minder. Hij is me nog geld schuldig na een lening die ik hem gaf en ik waardeer het niet zo dat hij niet genoeg heeft om me terug te betalen, zoals hij telkens zegt, maar blijkbaar wel genoeg om zichzelf vol te laten lopen. Tenslotte bedraagt zijn schuld slechts het equivalent van 16 biertjes. We gaan buiten zitten omdat, naar goed Zambiaans gebruik, de muziek binnen zo hard staat dat de ramen in de sponningen trillen. De enige goeie reden die ik hiervoor kan bedenken (aangenomen dat Zambianen niet doof zijn wat zeker niet waar is: lang voordat ik überhaupt een auto hoor aankomen weten zij al wie de bestuurder is) ligt bevat in de boodschap op Nambula’s muur: ‘Keep careless talk to yourself’. Stond er niet zoiets op de muren van de Britse inlichtingendienst ten tijde van de Tweede Wereldoorlog: ‘Careless talk costs lives’? Het bijna ondraaglijke volume zorgt er in ieder geval voor dat miemand een eventueel onbezonnen gesprek over anderen kan opvangen. Het terrein, waar de bar van Nambula gevestigd is, is ommuurd en er staan een aantal gebouwtjes, met een vloeroppervlak van hooguit een paar vierkante meter, die fungeren als winkeltjes, kapsalons. De meeste optreksels zijn of nog niet af of halverwege opgegeven. Het geheel is dermate tot ruïne vervallen dat het, in het nachtelijk duister, oogt als een postnucleair oorlogslandschap. Desolaat. Eén van de ladderzatte klanten is ons naar buiten gevolgd en vraagt om een sigaret. Hij heeft er nota bene nog één tussen zijn lippen hangen. We lachen er om. ‘Buhhutweeareblothers’ weet hij stamelend uit te brengen. Waar woont hij? In een huisje in de bush, een paar kilometer buiten Chikuni, zo wordt na enig verbaal gegoochel duidelijk. Zijn vrouw is thuis met de kroost. En vindt ze het prettig dat je straks ladderzat thuiskomt? Voordat hij hier iets op kan zeggen begint de andere dronken klant aan hem te trekken, onduidelijk Tonga brabbelend wat er op neer komt dat dit benevelde sujet ons met rust moet laten. Schijnbaar is hij de uitsmijter. Hij trekt althans de stamelend protesterende man weg. Ondertussen zie ik links achter Roberto in het halfduister een gedaante opdoemen die langzaam de vage cirkel van licht binnentreedt. Even stokt mijn adem. De verschijning heeft een bijna onmenselijk voorkomen: strompelend, gebogen, traag zwaaiend met een arm en slepend met een voet. Het gezicht is half verwrongen maar de ogen lichtten op en kijken strak voor zich uit in mijn richting. Recht in mijn ogen en vergis ik me of ligt er echt een sardonische grijns op het gelaat? Ik ben de enige die deze manifestatie opmerkt. Met al die verhalen over ‘witchcraft’ bekruipt me heel even het idee dat de verschijning onzichtbaar is voor de anderen en dit het moment is waarop ik opgehaald word door een figuur uit de onderwereld. Een siddering plant zich voort door mijn ruggengraat. Schuldig geweten? Ik schud de bizarre 107

gedachte snel van me af. Wanneer er meer licht valt blijkt het een vrouwspersoon te zijn met een klompvoet en bochel waar de klokkenluider van de Notre Dame bij in het niet valt. Roberto heeft haar nog niet gezien wanneer ze vlak achter hem staat en hij springt zowat van zijn stoel als ze ineens naast zijn gezicht opduikt en luid ‘Aaaaamen, haaalleeeluuujaaah’ roept in zijn oor. Ze is ook goed in de olie wat haar motoriek niet bepaald ten goede komt en waardoor ze redelijk handtastelijk is. Ze laat Roberto niet meer los. Met haar gescheurde kleding en de lichamelijke handicaps lijkt ze rechtstreeks uit de Middeleeuwen te komen. De uitsmijter, nog druk verwikkeld met de eerste klant, krijgt nu opeens een dubbele taak. Althans, dat meent hij, want Emmy, zoals ze blijkt te heten, is helemaal niet zo vervelend. Hij maakt zich los en begint nu aan deze jammerlijk mismaakte vrouw te trekken. Maar zij wil Roberto niet loslaten hetgeen een ongelooflijk lachwekkend plaatje oplevert. Roberto die de zaak probeert de sussen terwijl Emmy zich aan hem vastklampt en de ietwat dikke uitsmijter die ondanks zijn roes zijn zelfopgelegde taak probeert uit te voeren door ietwat sullig aan haar arm te lopen trekken. De andere benevelde klant staat enigszins verdwaasd achter hem zich waarschijnlijk af te vragen waar hij zich eigenlijk bevind. Plotseling laat Emmy los en de uitsmijter valt achterover, trekt Emmy met zich mee en velt tegelijkertijd de persoon achter hem. Met z’n drieën liggen ze nu over elkaar in het zand en proberen, niet erg succesvol, overeind te krabbelen. Ze blijven zich aan elkaar op trekken waardoor minutenlang niemand overeind komt. Het is een scène die rechtstreeks uit Oliver en Hardy komt en Roberto en ik lachen ons dood. Voornamelijk omdat het even absurd als triest is. Het desolate landschap, de drie dronken lichamen kronkelend in het stof. Centrum van ons wereldje.

Dinsdag 23 maart 2004 Last minute notice. Het is enkel omdat ik toevallig in ‘The Yellow House’ ben met Roberto dat ik Charles Moonga tegen het lijf loop. Een collega van me. Hij vraagt me of ik de aankondiging op het informatiebord in de lerarenkamer heb gezien. ‘Uh nee’. Blijkbaar hangt er sinds vanmiddag een boodschap dat er vanaf morgen weer scholen bezocht worden. Charles vertelt me dat ik morgen voor drie dagen naar het Sinazongwe district moet om onze studenten te bezoeken. Lekker op tijd. Dat gooit mijn programma aardig in de war. Ik ben, volgens Charles notabene de ‘teamleader’. Dus ook nog eens verantwoordelijk voor het schema en alle benodigde documenten die ik morgenochtend van Mrs. Chipeta moet zien te bemachtigen. Fijn om dit te horen om een uur of acht ‘savonds. Wat nu? Ik was van plan om dit weekend in Lusaka door te brengen met Donna. Zij verwacht me overmorgen. Ik ben niet eens in staat om haar op de hoogte te brengen van deze plotselinge, zeg maar gerust overrompelende wending. M’n ‘time window’ op mijn telefoon is verstreken dus ik kan geeneens een sms’je sturen naar Donna. Op zaterdag zouden we samen in Lusaka een cadeau kopen vanwege haar naderende verjaardag. Er is daar eens in de maand een markt met mooie spullen uit Zambia, Malawi en Congo waar ik een mooi schilderij voor haar wilde kopen. Dat moet dus een maand wachten. Los van het feit dat ik wel weer eens in Lusaka had willen zijn om te mailen. Bovendien moet ik nu nog even snel een opdracht voor mijn studenten schrijven wiens lessen ik nu moet laten lopen. Maar ok: zaken gaan voor het meisje. De haast om te gaan monitoren ligt aan een aantal aspecten die lastig in een paar zinnen uit te leggen zijn. Toch een poging: ten eerste hebben de studenten pas vorige week hun toelage gekregen zodat ze nu pas sinds een paar dagen op hun stageplek zijn, ten tweede sluiten de basisscholen al over twee weken voor de eerste vakantie (monitoren heeft dan geen zin dus het is nu of nooit want…), ten derde willen alle docenten op het college hun toeslag voor het monitoren nog dit trimester zien. Het gaat tenslotte om K1,600,000 oftewel een kleine 300 euro. Dit voor 10 dagen inspanning. Dat is een behoorlijk bedrag, zelfs voor mij staat het gelijk aan ruim een maandsalaris. Dus haast is geboden. De meeste studenten zijn pas sinds hooguit een week op de basisschool waar ze lesgeven (lees: wonen en werken) zodat het beoordelen van hun prestaties eigenlijk weinig zin heeft. Is dat van belang? Ik eet, uit pure luiheid, een uitgebreide maaltijd van macaroni met twee blikjes tonijn. Nog wat tijm en peper erdoor om het toch enigszins cachet te geven. Het oogt en smaakt als hondenvoer maar ach, simpel en vullend. Typisch Hollandse keuken (dat las ik ooit in een Lonely Planet over Nederlands eten: Dutch food is simple but filling). Kikkers in verschillende formaten doorkruisen ondertussen het huis. Net als vorig jaar tijdens de regentijd, alhoewel deze bijna beëindigd is, dus ik verwacht dat ze binnenkort weer verkassen. Ik vind het niet erg, een generatie kikkers in huis. Alhoewel ze verassend dikke drolletjes achterlaten op de vloer en bovendien, Mary is bang van ze en ik moet ze voor haar het huis uitvegen. Toen ik dat laatst deed sprong er meteen een haan bovenop die het arme beestje oppikte en terplekke verorberde. Hopelijk werd ie er niet ziek van zoals Roberto’s kat die na het eten van een kikker een dag lang overgaf. Ik merkte eerder ook dat veel mensen bang zijn van kameleons; althans, de vrouw van John reageerde in afgrijzen toen ik een exemplaar op mijn hand nam. Vreemd, die angst, terwijl deze beestjes zoveel voorkomen hier. Ik was gefascineerd toen ik voor het eerst een kameleon zag maar inmiddels is de nieuwigheid er wel van af, ik zie ze zo vaak. Blasé, heet dat dan. Over katers gesproken. Ginger, mijn huistijger, is er vandoor gegaan. Ongetwijfeld lag dit aan het feit dat ik bijna een maand weg was vanwege het bezoek van mijn broer en mijn trip met Donna naar Mozambique daarna. In geen 108

velden of wegen meer te bekennen. Hij werd opgevolgd door zijn vriendinnetje die rond het huid bleef hangen. ‘Snachts miauwend tot ik er horendol van werd. Maar steeds mensenschuw. Pas na een week of twee had ze genoeg vertrouwen opgebouwd om zich door me te laten aaien. Sindsdien is ze niet meer weg te slaan. Tenslotte geef ik haar eten (kapente: de gedroogde visjes). Nu blijkt ze zwanger. Ik zit dus binnenkort opgescheept met een heel kattengezin. Nou ja, zonder vader dan. Die rol moet ik maar invullen.

Dinsdag 30 maart 2004 Het regenseizoen lijkt afgelopen. Terwijl ik rond een uur of zes ‘smiddags naar de onbeschrijflijk mooi roodgekleurde hemel sta te kijken, vertelt mevrouw Dhaka dat een rode avondlucht hier betekent dat het gedaan is met regenen. Is dat bij ons niet net andersom: ‘Avondrood brengt water in de sloot’? Ik meen me te herinneren dat mijn moeder er aan toevoegde ‘Ochtendrood brengt de boeren in nood’. Mevrouw Dhaka is de goedlachse, rondborstige (waarom gaat dat toch zo vaak samen) vrouw van Thomas, de uitbater van The Yellow House. Ze lijkt vooralsnog gelijk te hebben, het heeft sindsdien niet meer geregend. In Chikuni althans. Tijdens onze trip vorige week, naar de scholen in het Sinazongwe district, regende het nog behoorlijk hetgeen de nodige vertraging opleverde. De lucht verschiet binnen enkele minuten van rood naar roze en dan diepblauw. Azuur zou je kunnen zeggen (alhoewel je het ook net zo goed niet kan zeggen want wat schiet een mens er tenslotte allemaal mee op). Mooi is het wel. Jammer dat het zo kort duurt, tien minuten later is het donker. Ik mis de lange Europese zomeravonden. Thomas Dhaka is de afgelopen weken bezig geweest met het verzamelen van kroonkurken voor me die ik als ‘leermiddel’ wilde gebruiken. Hij gaf me uiteindelijk een flinke zak mee. ‘Hoeveel denk je dat het er zijn, Thomas?’ We schatten twee a driehonderd stuks. Ik tel ze thuis en het zijn er exact 666. Ik moet erom lachen en Thomas later, gelukkig, ook. Thomas was eens een student die opgeleid zou worden tot Jezuïetenpater maar hij is voortijdig met de opleiding gestopt. Vanwege redenen die me niet helemaal duidelijk zijn, maar ik begrijp vooralsnog uit de manier waarop hij erover praat, dat hij zijn geloof kwijt is geraakt. Niet dat hij dat hardop zal roepen. In de vroege middag, nu bijna een week geleden, sta ik klaar bij de jeep om samen met zes anderen onze studenten te gaan bezoeken. In het Sinazongwe district zoals ik al zei. Ik ben de enige zonder koelbox. Sinazongwe ligt tenslotte aan het Kariba meer en dat betekent ‘vis’. Goedkope, verse vis, rechtstreeks uit het meer. Als teamleider zal ik dus een gaatje in het programma moeten vinden om mijn collega’s de gelegenheid te geven de vis in te slaan. Voordat we vertrekken rijden we langs de huizen van Chipeta en Mwanamoope die ook koelboxen meegeven. Ik zit voorin, samen met onze chauffeur Charles Moonga, wanneer ik achterom kijk kan ik nog net achter de muur van acht lege koelboxen de andere vijf zien zitten: Miss Mebelo, Mr. Phiri, Mr. Hachimvwe, Mr. Chuunga en Miss Mwaliya. Ik merk op, tot de hilariteit van mijn colllega’s, dat men in Europa met volle koelboxen op een uitje gaat en met lege terugkomt terwijl het hier precies andersom is. Samen met Moonga bestudeer ik het programma. We moeten negen scholen bezoeken. Ik heb geen idee van de afstanden tussen de scholen en de staat van de wegen dus ik ben volledig van hem afhankelijk. Omdat we laat vertrokken zijn heeft het geen zin om vandaag nog langs scholen te rijden. We besluiten dat we de volgende dag zeven scholen ten zuiden van Sinazeze bezoeken en op vrijdag de laatste twee scholen ten noorden. Dat is dan meteen richting Chikuni. ‘Hoe moet het dan met de vis?’ is de eerste vraag die uit de groep opkomt. De ‘haven’, stel je geen Rotterdam voor, ligt ten noorden van Sinazeze dus kopen we de vis dan al op donderdag? Zelfs met ijs in de koelboxen, als dat al te krijgen is, blijft de vis niet tot vrijdag goed. Moonga zegt dat we de vis wel ergens in een winkel of restaurant in Sinazeze in de vriezer kunnen leggen tot vrijdag. Mooi, opluchting alom, het schema wordt geaccepteerd. We blijven slapen in een guesthouse in Sinazeze. Sinazeze is, voor de trouwe lezers onder ons, welbekend als het dorp waar ik eens, alweer ruim een half jaar geleden samen met Werner en Milimo, noodgedwongen een nacht doorbracht omdat de koppelingsplaat van de ‘oude’ Toyota het begaf. Het dorpje waarvan je zou denken: ‘hmm, weer zo’n nietszeggend Afrikaans dorp, laten we snel doorrijden’. Nu breng ik twee nachten door in hetzelfde hotelletje als waar we toen, redelijk lam, midden in de nacht neerploften. Dat leek mij indertijd maar goed ook want het sanitair e.d. was niet om over naar huis te schrijven (laat ik dat nu toch doen). Er is weinig veranderd sindsdien, ik vermoed zelfs weinig schoongemaakt. Drie dagen lang houd ik alles op: wassen, poepen. Eten eigenlijk ook. Dat wil zeggen, ik houd mezelf gaande met een paar gekookte eieren, chips en bier. Voor de volledigheid, ik werk ook twee braadworsten naar binnen die in vettige glazen vitrinekastjes op de toonbanken van bars koud liggen te worden. Soort lokale FEBO. Beetje tegen heug en meug maar de keuze tussen honger en de kans op diarree beslis ik uiteindelijk in het voordeel van de morsige worsten. Om vijf uur in de ochtend vertrekt Moonga met Mebelo, Hachimvwa en Mwaliya om ze af te zetten bij drie scholen die in een andere richting liggen als de scholen waar ik later met de overgebleven docenten naar toe zal rijden. We 109

zullen ze later, wanneer wij klaar zijn met observeren, weer ophalen. De haven waar de vis verkocht wordt ligt in de buurt van de school waar Mebelo gepost wordt. Wanneer we haar oppikken zullen we meteen vis kopen. Dat gaat uiteindelijk niet lukken. Moonga pikt ons om half acht bij het guesthouse op, hij is dan al ruim twee aan het rijden geweest. We verlaten Sinazeze in zuidelijke richting. De eerste 40 kilometer gaan over een teerweg maar dan slaan we een zandpad in dat naar Syalwala Primary School zal leiden. Het is maar 17 kilometer maar we doen er lang over. Het heeft die ochtend nog geregend en we slippen en schuiven door de modder. Omdat Moonga al een paar uur gereden heeft bied ik aan het stuur over te nemen. Officieel mag ik niet in een voertuig met een kenteken van de overheid rijden maar omdat we zover in de bush zitten vind Moonga het wel ok. De kans op een roadblock van de Road Traffic Police is hier tenslotte nihil. We steken een paar heuvels over waarna we stoppen bij de school. Hier zal ik de dag doorbrengen. De school is dermate afgelegen dat de twee studenten die er les geven een extra toelage krijgen, ‘rural hardship allowance’, die ik ze zal overhandigen. Ze krijgen in totaal 120 euro voor vier maanden. Dat is het dubbele van wat de anderen krijgen. Geen sinecure om daar mee rond te komen, zoniet onmogelijk zonder extra hulp. Het is geen groot geheim dat hierdoor sommige van onze vrouwelijke studenten hun budget aanvullen met activiteiten in de seksuele dienstverlening.

Woensdag 31 maart 2004 Het observeren gaat weer als vanouds. Ik zit achter in het lokaal op een wankele oude stoel tussen bouwmaterialen die er al jaren lijken te liggen. De formulieren waarop ik mijn aantekeningen ga maken op schoot. Het is zweterig heet en stoffig, een muffige lucht vult de ruimte. De leerlingen zitten voor me op idem dito wankele bankjes in kleine groepjes. Een kip scharrelt tussen de leerlingen die op de grond zitten, er zijn niet genoeg bankjes voor iedereen. Onze stagiaire doet ondertussen zijn best om alles keurig voor te kauwen voor de leerlingen zodat ze daarna het geleerde kunnen imiteren. Beide studenten die ik observeer geven een wiskundeles waarin het heilige adagium ‘doe mij maar na dan komt alles goed’ weer in volle overgave wordt gepropageerd. Zucht, ik voel een jaar lang lesgeven onder me wegvallen. In de evaluatie na afloop zeggen ze, zoals altijd, dat het volgens hen een goede les was wanneer ik ze vraag wat ze er zelf van vonden. Wellicht hopen ze dat ik dan misschien plotseling ook wel ga denken dat het een goede les was. Ik heb, uiteraard, meer op met de enkele student die zich wat kritischer opstelt ten aanzien van de eigen prestatie. Om twee uur ben ik klaar en dan is het, maar dat weet ik pas wanneer ik de Jeep hoor aankomen over de heuvels, nog vier uur wachten voordat ik opgehaald word. Tot die tijd lees ik wat en staar wat voor me uit in het spaarzame streepje schaduw op een ongenadig harde houten stoel. Mijn dorst en honger negerend. Pas om half tien die avond eet en drink ik voor het eerst die dag. De directeur van de school houdt me even gezelschap en toont me een paar bomen met cashew noten. Die heb ik nog niet eerder gezien in Zambia. Om precies te zijn, ik heb ze uberhaupt nog nooit gezien. In Zambia ben ik echter nooit cashewnoten op de markt tegengekomen wat vreemd is omdat ze in Mozambique bijvoorbeeld tegen spotprijzen langs de kant van de weg verkocht worden. Ik kocht daar een keer twee kilo cashewnoten die ik, samen met Donna weliswaar, diezelfde dag wegwerkte. Die nacht ontdekte ik een nare bijwerking van deze noot: gasvorming. Ongenadig en ongelooflijk. De hele nacht hield mijn steeds weer verontrustend opzwellende buik me wakker. En mijn bunkgenoten maar dat was in het licht van een mogelijke ontploffing van minder belang. De cashewbomen schijnen erg snel te groeien, tenminste, de exemplaren die de directeur geplant heeft zijn in twee jaar tijd opgeklommen tot een meter of vier. Hij geeft me een stuk of tien zaden mee. Moonga pikt me op en we rijden snel door naar de drie scholen waar onze collega’s nog verblijven. Op het stuk teerweg voor Sinazeze laat een overstekende kip het leven wanneer deze, geschrokken door onze snelheid, opvliegt en tegen de voorruit knalt. De kip verdwijnt met een grote boog in de berm en wanneer ik achterom kijk rest slechts een wolk veren die langzaam neerdwarrelt. Het heeft iets Muppet Show-achtigs. We stoppen niet wat me verbaast. Voor zover ik weet dien je, volgens de Tonga rechtspraak, een kip te betalen bij een aanrijding. Hetzelfde geldt voor koeien en geiten terwijl varkens weer de verantwoordelijkheid van de eigenaar zijn. Als je een varken aanrijdt kun je de eigenaar aanklagen voor eventuele schade aan de auto, het aanrijden van alle andere dieren wordt ten laste van de aanrijder gelegd. Rare jongens, die Tonga’s. Ik ben te moe om Moonga om uitleg te vragen. Wel geniet ik zoals altijd van het landschap. We doorkruisen een gebied dat, in de nadagen van het regenseizoen, volop in bloei staat. Weelderig groene dalen schuiven voorbij. Papaya- en bananenbomen, sorghum- en maisvelden begrensd door heuvelruggen en doorsneden met vrijelijk meanderende riviertjes. De gouden stralen van de zakkende zon doorlopen het spectrum waardoor de wolken die als kolossale drijvende gebouwen naar de hemel reiken om de paar minuten een andere kleur krijgen, als een waterorgel. Wolkenorgel? Het aards paradijs is er niets bij. 110

In het donker rijd ik het laatste stuk naar de scholen. Linkerhand op de versnellingspook, snel schakelend, remmend op de motor, alsof ik Parijs – Dakar afleg. De Landcruiser reageert alert en trekt, ondanks zijn afmetingen snel door na afremmen voor een kuil, een partij rotsen of een modderpoel. We gebruiken onderweg een keer de 4x4 om een rivier over te steken. De bruggen in dit land zijn eigenlijk geen bruggen. Zoals de Romeinen ze pak 'm beet 2500 jaar geleden al bouwden bedoel ik dan. Het zijn slechts betonplaten die in een rivierbedding zijn gelegd. Hierdoor overstromen ze snel. Wanneer we eindelijk alle docenten opgehaald hebben is het te laat om nog vis te kopen. Dat vindt iedereen natuurlijk wel sneu. Vertrekken met al die koelboxen en dan zonder vis terugkomen. Dat kan eigenlijk niet, dat zie ik als teamleider ook wel in. We hoeven de volgende dag nog maar twee scholen te bezoeken voordat we terugrijden naar Chikuni. Vanwege mijn eigen programma, ik wil op vrijdagmiddag op de motor naar Lusaka rijden, wil ik graag bijtijds terug zijn. Ik heb een ontzettende hekel aan rijden in het donker, vooral rond Lusaka waar relatief veel verkeer rondrijdt, veelal of met groot licht of zonder licht. Dus we spreken af dat we de volgende ochtend om vijf uur vertrekken, om zes uur bij de haven zijn, vis kopen en dan terugrijden zodat we rond half negen de eerste school bezoeken. Dat strookt met mijn wensen want dan kunnen we tegen tweeën thuis zijn. Strakke planning, iedereen blij. Hoe veel langer moet ik in dit land doorbrengen om te realiseren dat een strakke planning hier niet zoveel betekent? Of dat het meer te maken heeft met een goede intentie dan met realiteit? We vertrekken keurig op tijd en zijn inderdaad om zes uur in de haven, daar niet van. Maar onderweg begint het serieus te regenen. De weg voor ons verandert in een rivier waar we door heen glibberen. Godzijdank blijft de auto nergens steken. Het kopen van de vis, in een rommelig gebouwtje dat ongelooflijk naar vis stinkt (hoe kan het ook anders) duurt ongeveer een uur, veel geonderhandel en ik probeer mijn geduld te bewaren door semi-filosofisch over het aangrenzende Kariba meer te turen, vanonder een paraplu. Wederom moet ik constateren dat je druk maken over tijd een Europees probleem is want op de terugweg gebeurt het ‘onvermijdelijke’. Reeds bij de eerste ‘brug’ stranden we. Het water staat te hoog en stroomt te snel om over te steken. We wachten ruim een uur tot het water gezakt is. Moonga controleert daarna de stroomsnelheid en ik rijd de Landcruiser door de rivier. Het water komt tot zijn knieën. Hij geeft bovendien aan waar de brug zich eigenlijk bevindt want die is uiteraard niet meer te zien. We cruisen verder en de schade, qua tijd, lijkt beperkt. Tot we, op uitgerekend 200 meter voor de teerweg, de laatste brug moeten oversteken. Een wildschuimende rivier van 30 meter breedte verhindert ons de doorgang. Anderhalf uur later, enkel bij de gratie van het stoppen van de regen, steken we door. Hierbij piep ik hem toch wel een klein beetje. Ik weet dat deze brug erg smal is en ik stuur de auto op aanwijzingen van Moonga. De stroming is dermate dat als een wiel van de brug afglijdt de hele auto ongetwijfeld kopje onder gaat. Ik check vooraf bij de inzittenden maar zoals ik al verwachtte heeft niemand een zwemdiploma. ‘Dames en heren, in dat geval zijn jullie toch wel aan het bidden hoop ik?. Alles gaat daarna soepel. Dat wil zeggen,we komen om kwart voor vier thuis en ik rijd tien minuten later weg op de motor naar Lusaka. De laatste 50 km, vanaf Kafue, in het donker, maar ik arriveer zonder problemen om half acht ‘savonds. Uitgeput val ik bij Donna binnen die op me wacht met een heet bad, eten en een goeie borrel. Precies wat een man nodig heeft na drie dagen ‘bush’. Mijn poes komt de keuken in lopen nadat ik even bij de The Yellow House heb gezeten. Haar dikke buik is verdwenen. Aha. ‘Poes [bij gebrek aan een betere naam maar laten we het beestje bij de naam noemen zeg ik dan maar], wat is er gebeurd?’ Het stomme beest antwoordt uiteraard niet tenzij je een flauw miauwtje een serieuze poging tot communicatie zou kunnen noemen. Ik zoek het huis af en in de klerenkast zie ik bloedsporen. Ik til de plastic tas op die onderin ligt en hoor een voorzichtig piepje. Poes klimt tussen de tassen en neemt een nattig schepseltje in het nekvel vast. Ze klimt de plastic tas in. Daarin vind ik vier muizige, halfblinde katjes. Geheel ontroerd kijk ik hoe Poes op haar zij liggend haar tepels aanbiedt en de katjes schoonlikt. Dat ze daarna de nageboorte naar binnen schrokt is minder charmant maar ik ben allang blij dat ze het even opruimt. De rest van de avond [nu ik dit schrijf bedoel ik eigenlijk] ligt ze in een doosje op een handdoek haar nageslacht te voeren terwijl ik trots af en toe een blik op het jonge kroost werp. Poes kijkt me aan met een blik of ze ook niet goed weet wat er aan de hand is en dat ze er echt niks aan kan doen. ‘Wat overkomt me nu weer?’ lijkt ze te willen zeggen. Onhandig buitelen de jonkies over elkaar heen om een tepel te bemachtigen. Lief; ik kan er geen ander woord voor bedenken. Is het lente in Europa?

Zaterdag 1 mei 2004 En zo is Frank alweer weg. De laatste in een rij van bezoekers. Tot mijn contract in december afloopt staat er niets meer gepland. Een gevoel van leegte blijft hangen nadat Frank nog een laatste maal omdraait voor hij incheckt op het troosteloze vliegveld in Lusaka. De incheckbalie oogt als het voorportaal van de ‘Westerse Wereld’. ‘Tot in december!’. December klinkt ineens zo dichtbij en Nederland lijkt steeds verder weg. Een vage notie van ons poldermodelland blijft hangen. Geelblauwe treinen die kaarsrechte strepen trekken door oneindige industriële 111

landschappen, geometrisch keurig geordende tesselaties van weilanden en slootjes, asfalt, bebouwing. Beschaving, Civilisatie of De Totale Ordening Der Dingen: overvolle schappen in uniforme supermarkten, rechthoekige volkstuintjes, Vinex locaties, onderling inwisselbare kantoorparken en sociale woningbouw. (De uitvinding van De Rechte Lijn zal uiteindelijk leiden tot de ondergang van de mensheid las ik ooit op de achterkant van een ansichtkaart die op de voorkant een fraaie fractal liet zien.) En bovenal Tijd. Of beter gezegd: Geen Tijd. De voortdenderende cadans van de secondewijzer die met de regelmaat van bonkende spoorbielzen het ritme van ons leven aangeeft. De maakbare samenleving, de zogenaamde zorgzame maatschappij overspannen door relationele databases waarin de projecties van onze naamloze levens gepakt zijn. Naamloos maar wel genummerd in Primary en Foreign Keys. Het bewijs van ons bestaan. Is dat Nederland? Nou ja, tot op bepaalde hoogte wel denk ik. Een aantal mensen begint te twijfelen of ik wel weer zal kunnen aarden. Veel teruggekeerde VSO’ers praten over een ‘omgekeerde cultuurshock’: de snelheid van het leven, het haastige intermenselijke contact, het rijk gesorteerde maar tegelijkertijd peperdure aanbod in alle winkels. Maar ik denk dat dat wat mij betreft wel mee zal vallen of hooguit van zeer korte duur zal zijn. Mijn karakter is tenslotte 33 jaar lang in onze cultuur en levensstijl gedrenkt en ik zie mezelf als een redelijk flexibel figuur. Het lijkt me eerder bevreemdend om in het comfortabele en goed georganiseerde Nederland rond te lopen in de wetenschap dat sommige van de mensen die ik in Zambia heb leren kennen nog steeds rond die lemen hut op de savanne aan het begin van het regenseizoen hun maïs zaaien, letterlijk proberen te overleven en iets voor hun kinderen achter te laten. Het levensritme van het seizoen, niet van de spoorbiels. Daarnaast ben ik nu al ruim een jaar lang in een ander sausje gedrenkt en de smaak bevalt me wel. Het komt me voor dat we allemaal als een bal zachte klei geboren worden met een uitgeharde kern en de vorm aannemen van de mal waarin we leven. Het erfelijk materiaal is de harde klei, de Read Only Memory en de zachte klei zijn de modificaties, de software die we installeren en verwijderen. Ruim een jaar geleden kwam ik in een nieuwe mal terecht en ben ik gedeeltelijk hergeprogrammeerd. Dit is uiteraard een continue proces dat voor iedereen speelt, het leven om ons heen verandert voortdurend door onze onvermijdelijke translocatie in de tijdruimte dimensie maar ik doel hier op het bredere niveau van de omringende cultuur, samenleving. De overgang was op bepaalde gebieden zo groot dat ik meer het gevoel had door een wormgat naar een ander deel van het heelal was verplaatst. Los van de vraag of deze mal me beter bevalt, wat denk ik wel zo is, vind ik het hele proces van de overgang van de ene mal naar de andere erg interessant. Uitdagend en leerzaam. Nu het moment nadert waarop ik moet gaan nadenken over De Toekomst lijkt me teruggaan naar de ‘oude’ mal de minst interessante optie vergeleken met nog een tijdje verpozen in deze mal of doorgaan naar een nieuwe. Het lege gevoel dat achterblijft nu Frank weg is lijkt op het gevoel dat je krijgt wanneer iets waar je lang naar uitgekeken hebt alweer voorbij is. Een kille nieuwjaarsdag waarin het rumoer van de gasten van gisterenavond verstomd is en slechts de lege glazen, de rode wijnvlek op de vloerbedekking, de stapels afwas en de kruimels van al dat lekkere eten resteren. In dit geval ging Frank’s laatste avond gepaard met het gebruikelijke feestje op de Nederlandse ambassade in verband met Koninginnedag. Wederom haring, kaas, bitterballen en kroketten in overvloed. Het is op een bepaalde manier een grappige afsluiting van de twee weken die Frank in Zambia doorbracht omdat het op de valreep nog een andere blik biedt op het leven hier, naast al die andere facetten die de revue zijn gepasseerd: het armoedige Lusaka met haar bedelende straatkinderen en hectische markten, het dorpse Chikuni met weidse vlakten en het college, het toeristische Livingstone met de watervallen en wulpse prostituees, het wilde Kafue National Park met indrukwekkende landschappen en zonsondergangen en uiteindelijk het mediterrane Siavonga met de imposante Kariba Dam. Reizen door Afrika in een eigen voertuig is uitdagend voornamelijk omdat de plekken waar je heen wilt vrijwel altijd slecht bereikbaar zijn en de afstanden aanzienlijk. Ik wist bijvoorbeeld dat er vanuit Livingstone een binnendoor weg was naar Itezhi-Tezhi. Dit zou veel korter zijn dan de gebruikelijke route via Monze en Namwala die ik al een paar keer gereden had. Het grootste gedeelte van deze weg, zo’n 200 kilometer, zou over zandpaden gaan waarvan de helft dwars door het wildpark. Als je daar in de problemen komt zijn het serieus problemen. Wat te doen wanneer je vast komt te zitten in de modder en de dichtstbijzijnde rangerpost op 10 uur lopen afstand zit, dwars door een bos met leeuwen, hyena’s, wilde honden, olifanten, slangen enzovoorts? De enige informatie die ik had gaf aan dat deze shortcut verraderlijk kon zijn in het regenseizoen en, hoewel we weliswaar in de nadagen van het regenseizoen zaten, baarde me dat enige zorgen. Een paar weken geleden nog maar brachten Donna en ik het paasweekend door in Lochinvar waar we in het park, op weg naar de lagune, slipten op een modderig stuk en alle vier de wielen in een uitgesleten spoor schoten. De Pajero zat onwrikbaar vastgeklonken in de taaie modder. Na een uur ploeteren waarin we hopeloos probeerden om takken en stenen onder banden te duwen zat er niets anders op dan te gaan lopen. Gelukkig wisten we dat er op een kilometer of vijf afstand het tentenkamp van Star of Africa lag. Het kamp waar we exact een jaar geleden een nacht gratis mochten overnachten. En gelukkig waren de medewerkers 112

van het kamp aanwezig en bereid om, gewapend met een schop, ons te komen los wrikken. Eenmaal los reden we door met de vier mannen in en op de auto. We kwamen nog twee keer vast te zitten. Moraal van het verhaal is dat ik merkte dat ook onze 4WD met extra brede banden niet overal doorheen komt. Was het dan wel verantwoord om met Frank de 200 km door onbewoond, en mij onbekend, gebied te gaan doorkruisen?

Dinsdag 4 mei 2004 Misschien was het lichtelijk onverantwoord maar vanwege de eerdere ervaringen deden we het rustig aan. Nadat we de teerweg bij Kalomo achter ons lieten bereikten we de zuidelijkste punt van Kafue National Park na 80 km over een bultige maar redelijke zandweg: Dumdumwenzi Gate. Het logboek van de ranger, waar we de parkentree betaalden, vermelde dat we het vijfde voertuig waren dat in de afgelopen zes maanden via deze ingang het park was binnengekomen. Niet bepaald wat je noemt een snelweg. Vanaf Dumdumwenzi reden we naar New Kalala Kamp, bij Itezhi-Tezhi, dat net buiten het park ligt. Slechts 100 km door de wildernis, over een weg die regelmatig geblokkeerd was door omgevallen bomen en die door hoger gelegen bossen leidde en lager gelegen rietvelden. Het olifantengras in de rietvelden stond zo hoog dat het boven de auto uittorende en het uitzicht ontnam op zowel de vlakte als de weg. Het pad dat in het bos nog wel redelijk duidelijk te volgen was, verdween soms compleet in de uitgestrekte graslanden zodat we vaak het gevoel hadden dat we zelf een nieuw spoor aan het maken waren. Verraderlijk omdat de laagst gelegen punten vaak nog nat waren zodat we onverwachts de auto voelden slippen of de banden in ongeziene kuilen denderden. Uiteindelijk deden we ruim negen uur over de 180 km vanaf Kalomo. Nu was ik weer op bekend terrein. In New Kalala was ik al met Werner, mijn zus en mijn moeder geweest, evenals in Chunga, onze volgende bestemming zo’n 200 km noordelijker. Het personeel van beide kampen, Kennedy, Tembo, Ted, Moses, Sparrow en Clever, kende me nog en ik had wat foto’s voor ze meegenomen die mijn familie opgestuurd had. Slechts weinig Zambianen hebben een fototoestel en vooral deze jongens die in de bush wonen zijn erg dankbaar voor een ‘snap’ van henzelf en hun familie. Omdat er in Chunga geen eten te krijgen is, behalve hetgeen je uit de Kafue rivier weet te vissen, kochten we in Itezhi-Tezhi een levende kip, die de hele rit aan het voeteinde van de bijrijderstoel lag, en groenten. Evenals diesel. Omdat het pompstation van ZESCO gesloten was werden we door de manager van New Kalala naar een bouwvallig huis in het dorp verwezen waar we vier jongens vonden die de diesel onderhands verkochten. De brandstof werd vanuit 20-liter jerrycans via een lekkende trechter in onze tank gegoten. Ik had al eens eerder benzine gekocht langs de kant van de weg en toen erachter gekomen dat dit niet altijd zuivere handel is. In de zin dat de benzine gemengd was met paraffine en de motor er na 50 km mee ophield. De manager verzekerde ons echter dat hij er ook regelmatig benzine haalde en dit nog nooit een probleem had opgeleverd. Dit bleek gelukkig later het geval. Dit laatste 20 km naar Chunga gaat door het park en eerder zag ik olifanten, zebra’s en kudu’s onderweg. Ditmaal echter niets (nou goed: zes zebra’s die schuw weg galoppeerden). Ook in Itezhi-Tezhi zagen we weinig tot niets. Het verkeerde seizoen: te nat waardoor de dieren zich teveel verspreiden en te hoog gras dat het zicht belemmerd. Drie uur rondrijden over weliswaar schitterende vlaktes leverde uiteindelijk 1 olifant op maar die stond dan ook wel heel majestueus midden in het riet. Lichtelijk teleurgesteld stonden we dus in Chunga bij de rangerpost te wachten tot het bootje ons de rivier over zou zetten, de bungalowtjes van Chunga kamp liggen aan de andere kant van de Kafue rivier. In en rond de rangerpost lopen desalniettemin veel dieren die zich gemakkelijk laten bekijken: impala, bushbuck en bavianen. Harry Phiri, de eigenaar van een klein winkeltje waar als voornaamste item Mosi wordt verkocht, wist ons wel weer spannende verhalen te vertellen over leeuwen en olifanten die door het kamp lopen. Maar wat heb je daaraan? Harry was bezig een televisiemast op te zetten zodat hij op deze afgelegen plek toch het nieuws uit Lusaka kon volgen. En het voetbal uiteraard, ook hier sport nummer 1. We staan wat bij hem te kletsen en ineens zie ik Frank naar de bosrand wijzen: een flinke mannetjesolifant komt over het pad aanlopen. Harry roept een kind dat te dicht bij de olifant in de buurt is en gaat onverminderd door met zijn werk. Lacht eerder om onze verbazing en houdt ons tegen wanneer we wat dichterbij willen gaan kijken. Een afstand van 150 meter is veilig volgens hem.

Woensdag 5 mei 2004 Bevrijdingsdag! Da’s waar ook, zou het bijna vergeten. Normaliter zou ik vandaag met een biertje op een grasveld liggen terwijl een bandje een eindje verderop haar best doet om zo hard te spelen dat ze het in Duitsland nog kunnen horen. Bevrijdingsdag in Lusaka ziet er anders uit. Om half acht ben ik met Donna bij het VSO kantoor omdat ze wat kopieën moet draaien voor haar vijfdaagse workshop voor 50 leraren van ‘community schools’. Ik neem de gelegenheid om te baat om mijn email te checken aangezien dat hier gratis kan. Verder ben ik aangewezen op de vele internetcafe’s die rond Cairo Road zijn ontsproten. Er zijn wat problemen met mijn website omdat ik mijn 113

emailaccount van zonnet te weinig gebruikt heb en daarom is afgesloten. Ik maak een nieuwe account aan en krijg daarom ook een nieuw website adres (www.home.zonnet.nl/dirkkoolmees). Daarna rijd ik Donna naar Bauleni waar de workshop plaatsvindt. Vijftig docenten uit het hele land zijn hier samengekomen en ik tref zelfs een ex-student van Charles Lwanga die nu vrijwillig op een community school in Lusaka werkt. Hij wacht op een plaatsing (en salaris) door het Ministerie van Onderwijs. Dit kan wel twee jaar duren. Elk jaar komen er tussen de drie en vierduizend nieuwe basisschoolonderwijzers bij, opgeleid door de acht lerarenopleidingen in Zambia. Dit is niet voldoende gezien de bestaande tekorten en het sterftecijfer onder docenten dat duizenden per jaar bedraagt. Het is daarom cru te zien dat zelfs docenten die twee jaar geleden zijn afgestudeerd nog steeds niet geplaatst zijn. Dit wordt over het algemeen aan geldgebrek geweten. Het leidt tot situaties die ik in het Sinanzongwe district tegenkwam bij het bezoeken van mijn studenten: scholen met acht klassen die door twee vaste krachten geleid worden. Ze zijn dan ook erg blij wanneer ze een paar studenten van het college als stagiaire krijgen. Helaas worden deze studenten dan meteen fulltime ingezet waardoor ze nauwelijks tijd hebben voor de vele opdrachten die ze naast het lesgeven voor het college moeten maken. Het is tenslotte nog steeds een stage. Op een zeer afgelegen school waar twee studenten geplaatst waren bleek dat de vaste twee docenten waren opgeroepen voor een dagenlange workshop waardoor onze studenten direct de hele school runden. Het lijkt af en toe wel of dit hele land met plakband, paperclips en elastiekjes aan elkaar hangt net zoals de wrakkige auto’s die hier rondtuffen. Het hele ambtenarenapparaat is zo uitgehold als de door termieten aangevreten stoelen in Donna’s flat. Bezoek een politiebureau, zelfs het hoofdkantoor in Lusaka, ga naar een ziekenhuis, neem eens een kijkje bij een willekeurig departement van welk ministerie dan ook. Overal tref je dezelfde wanorde aan. Stapels papieren dossiers die open en bloot opgetast naast de krakkemikkige bureaus staan, tegen ongeverfde muren, op scheve, stoffige planken. Je moet niet verbaasd staan te kijken wanneer je een bepaald document wilt bemachtigen, identiteitsbewijs of werkvergunning, en het blijkt dat je dossier onvindbaar is of door muizen is aangevreten. Geen wonder dat Donna twee volle dagen bezig is enkel om de wegenbelasting voor onze Pajero te betalen. Terwijl dat departement nota bene één van de weinige gecomputeriseerde overheidsapparaten is. Dan blijkt bijvoorbeeld dat er een gegeven verkeerd ingevoerd is waardoor de database een intern conflict heeft. Men houdt dan bij hoog en laag vol dat je geen APK keuring hebt, staat tenslotte zo in de computer, terwijl je het certificaat van de keuring, door dezelfde computer uitgedraaid, in je handen hebt. Een gevolg van de combinatie van een slopende, klantonvriendelijke bureaucratie en een onderbetaald, ongemotiveerd personeelsbestand is dat het onvermijdelijk tot corruptie leidt. Het Zambiaans overheidssysteem is de best georganiseerde anarchie die ik ooit heb gezien. Het is geen wonder dat er jaarlijks om de haverklap gestaakt wordt. Niet een dagje, zoals in Nederland, maar maandenlang. Het lerarenkorps, de gezondheidszorg, het politieapparaat, het juridisch systeem. Allemaal hebben ze vorig jaar het werk neergelegd. Hoofdschuddend en vol verbazing kijk je ernaar en je vraagt je af wanneer het allemaal als een kaartenhuis in elkaar dondert. Het is maar goed dat de Zambiaanse volksaard weinig agressief is want anders zou er allang, zoals in menig buurland, een bloedige opstand zijn geweest. Ze lachen eerder, afkeurend weliswaar, om hun voormalige president Chiluba die nu voor 40 miljoen dollar fraude wordt aangeklaagd dan dat ze er kwaad over zijn. Aan de andere kant zou je wel eens willen dat ze wat minder gelaten waren. Het is compleet het tegenovergestelde van hetgeen ik eerder over Nederland schreef. Gevangen in het systeem versus praktisch vogelvrij verklaard. Ander spel, andere regels. Nederland is een goed land om arm te zijn (vooralsnog) en Zambia is een goed land om rijk te zijn. Donna laat ik achter bij Bauleni en ik rijd naar Manda Hill, het grote en luxe shoppingcomplex van Lusaka om een paar goedkope sneakers te kopen bij de Bata. Plus een batterijtje voor ons auto-alarm. Veiligheid. Security. Waarschijnlijk de best lopende branche in Zambia. Uitgezonderd de sloppenwijken zijn alle appartementcomplexen en huizen in Lusaka omheind door metershoge muren afgetopt met prikkeldraad of gebroken glas, alle beveiligd door een geüniformeerde bewaker van Armcor, Securicor of één van de andere particulieren bewakingsbedrijven. Het is algemeen bekend dat je niet te gierig moet zijn bij het kiezen van een bewakingsbedrijf want anders loop je kans dat potentiële dieven de bewakers net wat meer betalen zodat ze even de andere kant opkijken en je ‘sochtends je auto aantreft op bakstenen. De wielen kun je dan waarschijnlijk terugvinden op de immense, uit bouwvalige houten kraampjes opgetrokken Soweto Market waar tweedehands auto-onderdelen verkocht worden en waarschijnlijk de helft van alle spullen van dubieuze afkomst is. De ander helft oogt nieuw in verse verpakkingen met opschriften als ‘Toyota’ etcetera, maar is zo goedkoop dat het zonder twijfel konga is: nep. Veiligheid. Ons auto alarm is ontwikkeld in Zuid-Afrika en heeft derhalve een aantal kenmerken die wellicht typisch Afrikaans zijn. Bijvoorbeeld een sensor onder de motorkap zodat men niet onverhoeds de accu kan verwijderen. Daarnaast is het mogelijk de sleutel uit het contact te nemen zonder dat de motor afslaat. Dit in verband met de ‘carhijacks’ in ZuidAfrika: wanneer je bij het stoplicht gedwongen wordt uit je auto te stappen neem je stiekem de sleutel mee. De dief stapt in en rijdt weg waarna je met de afstandbediening op de sleutel het alarm activeert. Hierdoor stopt de auto en 114

springen alle deuren op slot. Wat je daarna doet, met een gewapende en vermoedelijk licht geïrriteerde dief in je auto vermeld de handleiding niet. Gisteren ging ik langs Disacare, het rolstoel centrum waar ik tot nu toe vier stoelen liet maken voor gehandicapte kinderen in de sloppenwijk Misisi Compound. Ze willen graag een website om zo beter te kunnen marketen en fondsen te werven. Ik maakte al een opzetje voor ze, die ook aan mijn website hangt, en ik heb ze twee weken geleden gevraagd om nieuwe teksten te schrijven voor de site. Kenny, de directeur van de productie-eenheid, en David, de algemeen directeur, hebben te weinig tijd gehad zo blijkt. Ik wist al van Donna dat deze heren niet al te snel waren dus ik had eigenlijk niets anders verwacht. Maar Magaya, directeur van de opleidingssectie, heeft zich wel voorbereid. Met hem zal ik het meest samen werken omdat hij ook degene is die de site uiteindelijk gaat onderhouden. Hij is al redelijk onderlegd in het werken met diverse computerprogramma’s en ook gemotiveerd om hier meer mee te doen. Ik installeer Adobe ImageReady alvast zodat hij alvast wat kan spelen hiermee. Helaas is het een Nederlandse versie maar ik spendeer twee uur met hem om hem wat wegwijs te maken (‘bestand’ = ‘file’). Op 29 mei zal ik terugkomen om GoLive te installeren. Na Manda Hill rijd ik naar het appartement van Donna waar ik dit intyp en wat schetsen maak voor mijn volgende houtsnijwerk. Het wordt een kameleon zo heb ik besloten. Ondertussen wacht ik op John Lusaka die vijf oude autobanden op de kop heeft getikt die vandaag afgeleverd worden. Deze zal Donna gebruiken om schommels mee te laten maken voor op Bauleni, het ‘Street Kids Project’ waar ze onder andere werkt. Als John geweest is zal ik naar het Baobab College rijden. Een internationale middelbare school waar het IGCSE curriculum gedoceerd wordt (International General Certificate of Secondary Education), het systeem waar ik eerder al ervaring mee opdeed op de internationale school in Maastricht, het Jeanne d’Arc College. Op de koninginnedag receptie op de ambassade kwam ik Hylke Douwstra tegen, een bestuurslid van de school. In het kader van De Toekomst had ik al eens eerder overwogen om hier na mijn VSO contract te gaan lesgeven. Ook omdat ik in de wandelgangen begrepen had dat ze per augustus op zoek waren naar een wiskunde docent. Hylke vertelde me, misschien wel meer tot haar spijt dan de mijne, dat ze al iemand in Engeland gerekruteerd hadden. Voor de school is het een risico wanneer ze iemand uit Europa over laten komen, wat met de nodige kosten gepaard gaat, want Lusaka is nu niet bepaald een exotisch paradijs. Het is dus wel eens gebeurd dat iemand na drie maanden opgeeft. Ex-VSO’ers zijn daarom redelijk gewenst aangezien die in ieder geval een beter idee hebben waar ze aan beginnen. Zelf ben ik er echter nog niet uit wat ik hierna ‘weer eens zal gaan doen’. Is dit de mal waar ik naar op zoek ben? Het kan, zo besluit ik, geen kwaad om eens te gaan kijken op het Boabab College. Bij aankomst op het college blijkt Hylke niet aanwezig. Ik loop wat rond en weet meteen dat dit niets voor me is. Veel te Engels laten we zeggen. Bolle blanke kindertjes in scouting uniform rennen over de campus, achterna gezeten door hun opgemaakte moeders. Ik pas. Jammer genoeg lette ik op de heenweg niet goed op en werd ik door een radarcontrole van de politie gepakt. Een politieagent springt ineens op de weg en leidt me naar een goed verdekt opgestelde politieeenheid. ‘You were going 57 km per hour in a 50 km zone, that’s a federal offence’, zo weet de vrouwelijke politieagent me te vertellen. 'Dat is dan 67.500 kwacha'. Ik zucht en kijk haar aan. ‘Ik heb geen geld bij me’ lieg ik. Dat is een lichtelijk probleem voor ze, hier is geen administratieve oplossing voor. Ik overweeg even voor te stellen om een ‘voorschot’ te betalen van 5000 kwacha ofzo. Dat is me eens verteld door een Zambiaan die dit als een nette manier van omkopen zag. Maar ik wil niet meteen al mijn kaarten uitspelen. Een hogergeplaatste officier komt bij me. ‘Weet je het hoofdkantoor van de politie in Lusaka?’ ‘Jawel’. ‘Wanneer kun je daar gaan betalen’. ‘Morgen?’. ‘Hm, ok dan, meld je morgen bij bureau A18’. Hij geeft me mijn bekeuring terug zonder mijn gegevens op te nemen en laat me gaan. Tja. Wanneer Donna en ik de volgende dag naar Chikuni rijden worden we stilgehouden door een politiecontrole. Of we een krantje van de politie willen kopen? Vooruit dan, eens kijken wat de politie te melden heeft. De meeste artikelen gaan over de beperkte middelen die de politie heeft om misdaden op te lossen. Veel politieposten opereren zonder auto bijvoorbeeld. Een bijzonder lachwekkend artikel verhaalt over een ‘bijna-ongeluk’. Een bus van de politie was onderweg naar Lusaka maar kwam compleet verkeerd terecht omdat men er niet in slaagde om het stuur dusdanig te draaien dat een bepaalde afslag op tijd genomen kon worden. Halverwege het artikel geeft een verantwoordelijke toe dat het stuur van de bus dusdanig stroef was dat er twee personen nodig waren om de wielen te draaien. Het remsysteem bleek ook onderhavig: ‘Some officers who lacked confidence in the driver begun shouting for help while those who pretended to be brave remained calm thinking about what their fate would be’, zo meld de journalist niet zonder gevoel voor drama. Deze bus bleek vervolgens een vervanging van de bus te zijn die normaliter gebruikt werd maar die na een ongeluk geen voorruit meer had. Het gestrande politiekorps werd tenslotte thuis gebracht door een bus van de lokale voetbalclub. Dit is de dagelijkse praktijk van het departement van de 115

politie die me regelmatig aanhouden om te controleren of mijn handrem, achterlichten enzo werken en of ik wel reflectorstickers op m’n bumpers heb.

Maandag 17 mei 2004 Konkola Hypermarket in Mazabuka. Op de terugweg vanaf Lusaka stop ik er om wat boodschappen in te slaan. Aangezien dit de dichtstbijzijnde supermarkt is waar ik vlees koop, tenzij het nog levend is, sla ik meestal een kilo of drie in. ‘Topside’. Dit is volgens mij het equivalent van runderlappen ofzo. Je moet het goed doorbakken maar dan is het wel eetbaar. Tot nu toe vond ik dit altijd wel een redelijk goed adres. Tot vandaag. Ik sta bij de toonbank van de slagerij, opgetrokken uit witte tegels, te wachten tot ik geholpen word. Op de toonbank een weegschaal en snijplank. Zoals gebruikelijk vraag ik naar ‘topside’ omdat dit meestal niet in de vitrine ligt. De slagersjongen loopt naar de koelruimte om een stuk te halen. Terwijl ik wacht ontwaar ik vanuit mijn ooghoek een rondscharrelende kakkerlak die vanonder de weegschaal het terrein verkent. Naast de weegschaal ligt een dode kakkerlak. Fijn, lekker. Als de jongen terugkomt wijs ik hem op het ongedierte. ‘Oh, uhm, sorry’. De kakkerlak kruipt inmiddels tussen de weegschaal en de snijplank. De slagersjongen neemt kordaat, ietwat in verlegenheid gebracht, letterlijk het heft in handen. Met het heft van zijn snijmes plet hij de kakkerlak. Geen halve maatregelen. Ik hoor het chitine skelet kraken en de rillingen lopen over mijn rug. Gatverdamme, wil ik dit vlees nog wel? Om mij heen staan wat mensen die afkeurend hun hoofd schudden maar verder redelijk onaangedaan blijven staan wachten op hun beurt. Laat ik ook maar niet al te moeilijk doen. Afrika enzo. Ik vraag of hij mijn vlees in plakken kan snijden. Geen probleem, hij loopt naar de snijmachine. Meteen ziet een andere kakkerlak zijn/haar kans schoon en komt ook eens van onder de weegschaal vandaan koekeloeren. Loopt over de snijplank, waar net nog mijn vlees lag en over het snijvlak van het mes, waar net mijn vlees mee gesneden is. Een andere slagersjongen loopt in de buurt en wederom wijs ik hem op de kakkerlak. Deze jongen tilt de weegschaal op waar nog een kakkerlak dood ligt te wezen. De laatste levende kakkerlak probeert het vege leven te redden maar deze jongen is meedogenloos. Met de muis van zijn hand drukt hij de kakkerlak plat op de witte tegels. Gatverdegatver. ‘Tja’ , zegt de jongen bij wijze van verontschuldiging, ‘kwestie van overmacht’. Nu ik wellicht toch al uw eetlust bedorven heb maar meteen een ander ‘lekker’ verhaal erachter aan. De vier jonge katjes maken het goed, groeien als kool. Ze zijn nu bijna twee maanden oud en nemen bezit van het huis. Buiten komen ze nog niet echt. Moeder Poes is trots en erg zorgzaam. Zo zorgzaam dat ze, nu de behoefte aan borstvoeding afneemt, ze het nodig vind om het dieet van kapente en melk aan te vullen met lokale knaagdieren. Ratten dus. Eerst vond ik een half weg gegeten rattenlijf bij de voordeur. Een dag later komt ze vrolijk binnenwandelen met een verse rat in haar kaken. Het beest is even groot als de katjes zelf. Ik jaag haar direct naar buiten waar ze zelf onder de struiken het smerige ding half verorbert. Zelf denkt ze er anders over: met huid en haar gaat het naar binnen. Even later probeert ze weer binnen te komen met het achterlijf. De lange staart bungelt hulpeloos uit haar mond. Gisterenavond nog een poging, ditmaal een muis wat al iets minder afzichtelijk is. Maar ik blijf voorlopig op mijn hoede wanneer ze binnenkomt. Leuk blijft het wel, vier van die jonkies in huis.

Dinsdag 1 juni 2004 Het is alweer anderhalve maand geleden dat Charles ineens voor de deur stond. Ik was blij verrast om hem te zien en nodigde hem binnen. Toen hij eenmaal zat en ik hem een glas drinken inschonk, hij was tenslotte tien kilometer vanuit Chisekesi komen lopen om me te zien, besefte ik dat hij te vroeg was. Zijn school zou pas een week later sluiten. Wat doet hij hier nu al? Charles reageert nerveus als ik het hem vraag en mompelt schoorvoetend dat er problemen zijn. Hij ontvouwt een kreukelige brief van de school. Het is een ‘transfer request’, een verzoek tot overplaatsing. ‘?’. Ik kijk hem vragend aan. Een tranfer request krijg je normaliter wanneer je naar een nieuwe school wil. De oude school schrijft dan een tranfer request dat je nodig hebt om op een nieuwe school te worden toegelaten. In de brief wordt dan de reden van de overplaatsing vermeld evenals eventuele opmerkingen over het gedrag of academisch niveau van de leerling. Zoiets als ‘leerling met redelijke resultaten en goed gedrag, overplaatsing op verzoek van de ouders’. In de brief van de Charles lees ik ‘overplaatsing op verzoek van de school wegens slecht gedrag, rookt en drinkt en begeeft zich zonder toestemming buiten de school’. Niet bepaald een visitekaartje.’Hoe zit dat, Charles?’ Het verhaal komt er met horten en stoten uit en ik merk dat Charles haastig mompelend over een paar onduidelijkheden stapt. Dat maakt mijn stemming er niet beter op. In eerste instantie houdt hij vol dat hij samen met een paar andere jongens meeging die vis gingen kopen en dat de school daarom de hele groep heeft geschorst. Hij 116

dacht dat ze toestemming hadden om te gaan en dat bleek later niet het geval. Dat lijkt me toch wel een beetje te sterk. Ik heb op het college ook wel meegemaakt dat studenten verwijderd werden om redenen waar we in Nederland minder panisch op zouden reageren (dronkenschap, vechtpartijtje, zwangerschap zijn de meest voorkomende gevallen) maar deze reden lijkt me toch wat kort door de bocht. Na wat doorvragen blijkt dat ze ‘savonds laat zijn gegaan. ‘Om vis te kopen Charles?’ Hij begint steeds meer te zweten en zegt dat ze later terugkwamen dan verwacht. Afijn, zo verandert het verhaal beetje bij beetje en eindigt met een door de jongens opgesloten leraar. Dat is dan wel weer grappig maar dat laat ik natuurlijk niet merken aan Charles. Het interesseert me eigenlijk ook helemaal niet. Ik ken Charles goed genoeg om te weten dat hij nooit uit zichzelf iets echt verkeerds zou doen (deed hij dat maar eens zou je bijna denken) maar dat hij wel een meeloper is. Iemand die dus ook niet uit zichzelf ‘nee’ kan zeggen ondanks druk van zijn schoolmaten en natuurlijk uiteindelijk de sul is die de kous op z’n kop krijgt. Ik heb aan de ene kant met hem te doen maar het vermoeit en irriteert me allemaal mateloos. Dacht ik dat het eindelijk allemaal geregeld was met Charles en dan speelt hij het klaar om van school gestuurd te worden. Zorgenkindje die Charles. Maar het is niet mijn kind en dat maak ik hem ook duidelijk wanneer hij vraagt of ik naar de school wil gaan om voor hem te pleitten zodat hij terug kan komen. Ik moet er bijna om lachen als het niet zo treurig was. Ik betaal weliswaar zijn schoolgeld, overigens maak ik hem direct fijntjes duidelijk dat dit ‘betaalde’ moet zijn, maar ik ben niet verantwoordelijk voor z’n gedrag. De school ligt ook nog eens een dikke dertig kilometer over een slechte weg verderop dus dat neemt een hele dag in beslag. Na alle moeite die ik al voor hem gedaan heb, heb ik hier geen zin meer in. Daarnaast leven allebei z’n ouders nog dus ik raad hem aan dat zijn vader naar de school moet gaan en dat hij enkel terug hoeft te komen wanneer hij een brief van de school heeft waarin staat dat hij weer toegelaten wordt. ‘Het spijt me, Charles’. Zich verontschuldigend verlaat Charles lichtelijk gebogen mijn huis. Alle moeite, tijd, energie, geld die ik in Charles heb gestoken vorig jaar zijn voor niets geweest? Twee dagen later ben ik in in het veld aardappels aan het oogsten als hij weer verschijnt. Met een briefje van z’n ouders. Blijkbaar is de oudste broer van Charles thuis gekomen en dit vieren ze met een mis in Chikuni. Zijn broer studeert in Kenia op kosten van een paar paters hetgeen een compleet nieuw verhaal voor me is. Maar de verbazing hierover verdwijnt snel. In het briefje dat de ouders geschreven hebben wordt ik uitgenodigd om de mis bij te komen wonen en en passant gevraagd of ik ze K50.000 wil lenen. Mocht ik klompen gedragen hebben zou er minstens ééntje gebroken zijn. Charles kijkt me hoopvol aan en ik wrijf over mijn pijnlijke, bezwete rug terwijl ik het briefje nog een keer lees. Ik lieg dat ik geen tijd heb voor de mis en mijn antwoord op de vraag over het geld is een kort ‘nee’. Het komt er harder uit dan bedoeld maar ik kan me er niet zo druk over maken. Normaliter ben ik vrij goed, uit ervaring, in het beleefd weigeren van een ‘lening’. Ditmaal vind ik het bijna beledigend dat ze me nog geld durven vragen. Een verontschuldiging zou gepaster zijn maar geen woord over de escapades van Charles. Dan verstrijken vier weken en ik was Charles alweer bijna vergeten. Hij was mij duidelijk nog niet vergeten want doet de nodige moeite om me te zien. De eerste keer dat hij komt lig ik met dikke koorts in bed en Donna vraagt hem later terug te komen. Omdat mijn ziekte aanhoudt brengt Donna me naar Lusaka en ik kom pas een week later terug in Chikuni. En daar is hij weer. Met een nieuw geschreven transfer request waarin dit keer keurig staat dat hij ‘een gemiddelde leerling is die goed is in volleyballen’. De passage over ‘roken en drinken’ is verdwenen. Blijkbaar is zijn vader inderdaad naar de school gegaan en ze hebben toegegeven dat Charles vanwege het gedrag van anderen is weggestuurd. Ze kunnen hem echter niet terug nemen omdat de andere geschorsten dan ook terug zouden willen komen. Met het nieuwe overplaatsingverzoek heeft Charles een plek kunnen krijgen op een school in de buurt van Choma. Voornamelijk omdat hij, wist ik ook niet, goed is in volleyballen. Ik ben inmiddels wat milder gestemd en zie ook niet graag alle inspanningen van vorig jaar verdampen. ‘Laatste kans, Charles’. Hij knikt begrijpend. Nieuwe school betekend ook nieuw uniform dus ik geef hem uiteindelijk 80 euro voor het komende trimester met de belofte hem over twee weken op te komen zoeken. Donna verklaart me later voor gek. Misschien heeft ze gelijk?

Woensdag 2 juni 2004 Dagenlang ben ik alweer aan het hakken en vijlen, hakken, vijlen, hakken, vijlen in een eindeloze itteratie. Echt tevreden ben ik niet. Waarschijnlijk kwestie van een slecht basisontwerp. Frustratie en euforie vechten om een plek op de eerste rij. Het lijkt het echte leven wel. Doorgaan, niet opgeven. Goed, dan het laatste nieuws. Aangezien ik in december eigenlijk al klaar ben met mijn contract, het college sluit 17 december, heb ik aan VSO voorgesteld dat ik tot en met januari 2005 mezelf bezig kan houden met een website voor VSO Zambia. Het viel me namelijk laatst op dat er slechts twee VSO kantoren, buiten Engeland en Nederland, een eigen website hebben: Papua Nieuw Guinea en Honduras. Aangezien ik inmiddels redelijk wat ervaring heb opgedaan met het bouwen van een website lijkt me dat wel een aardige klus. Dus tot eind januari 2005 ben ik onder de pannen, daarna? Plan van Donna en mij is om een paar maanden rond Europa te gaan en dan weer samen voor VSO weg. Of een andere NGO. Bij voorkeur naar een plek met een kustlijn. 117

Wat me op Mozambique brengt. Ik bedoel, over landen met een kustlijn gesproken. Na ons bezoek aan Malawi samen met mijn broer Chris, vrouw Alda en kinderen Casper en Doris, gingen Donna en ik samen voor twee weken naar Mozambique. We staken de grens over bij Katete, waar we een nacht in een door een Oostenrijkse vrouw beheerd hotelletje doorbrachten. De volgende ochtend rijden we verder. Vanaf het moment dat we het groene heuvellandschap van Mozambique binnenrijden voelde ik me thuis. ‘Obrigado!’. Deze oud-Portugese kolonie herbergt een mediterrane, Europese sfeer die Zambia ontbeert. Stelletjes die elkaar omarmen, nakomelingen van Portugese avonturiers, doorkruisen het straatbeeld en flaneren op terrassen. Probeer in Zambia maar eens een terras te ontdekken (ok, in Livingstone is er welgeteld één) laat staan gearmde stelletjes. De Engelsen in Zambia hebben zich veel minder gemixed met de ‘lokale bevolking’ dan de Portugezen (dit klinkt erg romantisch maar de geschiedenis van Mozambique is daar te bloederig voor). Onze bestemming voor die nacht is een lodge in de buurt van Manica waar ook het meest gedronken bier van Mozambique naar genoemd is. De weg is verhard en doorsnijdt een prachtig landschap met vrij grote dorpen opgebouwd uit lemen hutten die onverwacht opduiken in de weelderige dalen. Onwaarschijnlijk grote rotspartijen steken af tegen een strak blauwe hemel. We arriveren in een weelderig dal, doorsneden door een helderblauwe rivier waarin ondergelopen en afgestorven boomstammen macaber naar de hemel reiken. Erg mooi en dramatisch gezicht. ‘Sochtends worden we wakker gemaakt door koeien die het kampeerterrein doorkruisen. Na een lekker warme douche rijden we verder, richting de Indische oceaan.

Zaterdag 24 juli 2004 Via Chimoio rijden we naar Inhassoro, aan de kust. Een flinke rit van ongeveer 700 kilometer over een redelijke weg die weliswaar regelmatig bezaaid is met potholes. Onderweg kopen we ananas, sinasappelen, papaya, kokosnoten en een flinke tros bananen. De houten stalletjes langs de weg zijn rijkelijk opgetast met vers fruit en het gaat goedkoop van de hand. In een klein dorpje dat we passeren en dat kennelijk als doorvoerplaats dient zitten vrouwen achter ontelbare stapels ananassen, links en rechts van de doorgaande weg. Vrachtwagens vol met kokosnoten en ananassen rijden af en aan. Door de aanblik en de zoetige geur van het overvloedige fruit en het idem dito weelderige, groene landschap met tropische vegetatie geeft Mozambique een veel exotischer gevoel dan Zambia. Het idee dat we naar het strand rijden draagt hier ook aan bij, ik heb de zee erg gemist. We stoppen bij een gezellig uitziend terras om te lunchen en nog voor we uit de auto zijn gestapt worden we omringd door verkopers van vers gebrande cashewnoten. Hun manden zijn volgeladen en voor een paar euro kopen we een plastic zak vol. Kokosnoten, ananassen, cashewnoten. Allemaal niet te krijgen in Zambia (in sommige Shoprites kun je af en toe een armzalige uitgedroogde ananas kopen voor een prijs die zelfs in Europa fronsend ontvangen zou worden). Als we verder rijden hangt de zak cashewnoten aan het dashboard en de inhoud gaat gestaag naar binnen tot we na een uur geen cashewnoot meer kunnen zien. Als we eindelijk in Inhassoro aankomen en de laatste duin oversteken ligt daar ineens een grote flonkerende plas water. Wuivende palmen, wit strand, ‘the works’. Heerlijk. Het kampeerterrein waar we ons tentje opzetten kijkt uit over de oceaan en bij het nabijgelegen hotel eten we ‘savonds buiten terwijl de maan z’n best doet om het decor met een romantisch randje te belichten. Maar dat is lang nadat we lekker gezwommen hebben in het warme, kabbelende water en de zon hebben zien zakken met een koel biertje, toostend op een goede aankomst. (Wat is het heerlijk om in een auto te rijden waarbij je geen weddenschappen afsluit, ter relativering van de frustratie, over wat er nu weer als eerste kapot zal gaan of spontaan af zal vallen. Nu houden we wedstrijdjes over wie het soepelst de potholes ontwijkt) Aangezien de faciliteiten op het kampeerterrein erg slecht onderhouden zijn (geen licht, amper water uit de douche en Donna stapt in het halfduister bijna in een half gebroken gloeilamp die in de douchebak ligt) willen we de volgende dag weg, verder naar het zuiden. De manager van het hotel is teleurgesteld en wanneer we melding maken van de gebreken op de camping biedt hij ons een nacht gratis onderdak aan in een bungalow bij het strand. Erg aardig van hem en dankbaar nemen we het aanbod aan. De rest van de dag luieren en lezen we wat, eten fruit op onze veranda, en nemen regelmatig een verfrissende duik. We nemen het er maar van zogezegd. Maar toch willen we de volgende dag weg omdat we goede verhalen hebben gehoord over Inhambane, ongeveer 300 km zuidelijker richting Maputo. Ook omdat op het strand figuren rondscharrelen die ons noodzaken om telkens alle spullen in het hotel achter te laten. We hebben verhalen genoeg gehoord over verdwenen kleding, geld, sleutels van mensen die nietsvermoedend een eindje gingen zwemmen. Bovendien wordt het een rampzalige nacht als blijkt dat de lakens vergeven zijn van onzichtbare bedbugs (mijten, vlooien?) en we nauwelijks een oog dicht doen van de jeuk. 118

De weg naar het zuiden loopt parallel aan de kustlijn en voert door eindeloze kokosnootplantages. ‘Coconutfields forever’. Mooi gezicht. Het doet me denken aan een korte vlucht die ik twee jaar geleden in het noorden van Panama nam. Ik landde daar in een wildwest stadje dat vooral bestond vanwege een bananenplantage van Chiquita. Vanaf het moment dat het vliegtuig de daling inzette leek de wereld enkel nog uit bananenvelden te bestaan. Een ongelooflijk groot areaal met de typische bomen strekte zich uit tot aan de horizon. ‘Bananafields forever’ dacht ik toen en hier maken de kokosnootpalmen een zelfde indruk. Ik betwijfel of de The Beatles ooit zoveel aardbeien gezien hebben. Inhambane is een oud koloniaal stadje, in 1500 gesticht door moslims en in 1763 door Portugezen veroverd. Met z’n brede lanen, omzoomd door palmen, Portugese bouwstijl en tropische markten, is het een vreemde mix van Zuid Europese en Afrikaanse cultuur. Op de markt weer de gebruikelijke fruitsoorten, ditmaal aangevuld met een redelijke keus uit groenten en vis: barracuda, haai en wat minder makkelijk determineerbare soorten. Ook manden vol gedroogde garnalen. Ze worden per blik verkocht op dezelfde manier als kapente in Zambia. Ik knabbel er eentje weg maar het kraakt en knarst me teveel zodat het lijkt op het eten van een insect. De ziltige smaak van zeewater is ook niet denderend. Vanuit Inhambane rijden we naar onze bestemming: Barra Reef. Dit is een verzamelnaam voor een waaierende reeks mooie baaien. We rijden langs een aantal lodges en zijn blij met ons besluit om nog een stuk verder naar het zuiden af te zakken. Hier golft het brede, overdreven witte strand van baai naar baai. De meeste baaien zijn afgelegen en er zijn weinig toeristen waardoor het strand er verlaten bij ligt. De meeste lodges zijn fraai vormgegeven met voornamelijk lokale materialen (houten hutjes met grasdaken) waardoor ze heel natuurlijk wegvallen in de strook kokospalmen die de broodnodige schaduw bieden. Uiteindelijk kiezen we voor Barra Lodge waar ook duiklessen gegeven worden. Er liggen een aantal koraalriffen voor de kust en het wordt nu eindelijk eens tijd om een duikervaring op te doen, zo besluiten we. We verblijven zes heerlijke dagen lang in een ‘bunkhouse’, opgebouwd uit bamboe en opgedeeld in vier compartimenten met een gemeenschappelijke keuken in het midden. Deze delen we met een paar Zuid Afrikanen (blank uiteraard). We schrijven ons in voor de duikcursus waar ook één van hen aan deelneemt, Andy, een wat jongere jongen die samen met z’n vader, Barry, uit Cape Town is komen rijden. We beginnen in het zwembadje van de duikclub. De cursus zal bestaan uit theorie en uiteraard een aantal duiken, eerst in het zwembad en dan nog drie of vier duiken in de oceaan. Na enige uitleg over de apparatuur en enkele fysische aspecten van het duiken door Jacob, ook Zuidafrikaan, hangen we de flessen en andere benodigdheden om en laten ons in het water zakken. Het is een wonderbaarlijke en onwerkelijke ervaring om gewoon adem te kunnen halen onder water. Al snel wordt ons geleerd om zuurstof met elkaar uit te wisselen wat veel minder eng is dan het klinkt. Een meter onder water in het zwembad althans. We oefenen daarna het klaren van het masker. Heel wat minder makkelijk. Onder het water de duikbril afnemen, weer opzetten en dan door via de neus uit te ademen het water uit het masker verdrijven gaat tegen elke natuurlijke reflex in. Deze reflex bestaat in eerste instantie voornamelijk uit paniek en een bijna oncontroleerbare wil om boven water te willen zijn. Het kost me veel moeite en lukt slechts met veel concentratie en een paar keer achter elkaar uitademen. Om echter consequent door je mond in te ademen en dan via de neus uit te ademen vergt een staat van ‘mind over body’ zeg maar. Het automatisme om na het door de neus uitademen ook weer door de neus in te ademen is dermate sterk dat ik hier telkens weer aan toe geef waardoor er water mijn keel en luchtpijp inloopt. Dit wekt een hoestreactie op die onder water uiteraard onderdrukt moet worden. Het is geen prettige gewaarwording en ik heb me zelden zo claustrofobisch gevoeld. Het lukt me uiteindelijk wel en ik hou me voor dat het met meer oefenen wel beter zal gaan. Donna gaat het slechter af, voelt zich zeer onprettig onder water en ze besluit te stoppen. De dagen erna rollen heerlijk traag voorbij. Elke ochtend melden Andy en ik me bij Jacob en krijgen wat theorie gevolgd door een duik. Donna vermaakt zich gelukkig in deze uren en trekt regelmatig met de ietwat zonderlinge Barry op. Als Andy en ik met de speedboot op weg gaan naar onze duikplek staan ze allebei op het strand en ogen als twee bezorgde vrouwen die hun vissersmannen uitzwaaien en bidden voor een voorspoedige vaart en behouden thuiskomst (niet voor bruine bonen dus). Dit zal wel mijn projectie zijn want ik ben toch nog wel nerveus omdat we alle oefeningen die we in het zwembad geleerd hebben ook op 17 meter diepte moeten uitvoeren om het duikcertificaat (NAUI) te halen. De cursus wordt zelfs afgesloten met een heus schriftelijk examen. Op weg naar de duikplekken zien we regelmatig wat van het onderwaterleven: scholen vliegende vissen (ééntje ervan vliegt nota bene in de boot), een uit de kluiten gewassen zeeschilpad en op de tweede dag steekt ineens een gigantische zwarte vin boven het water uit. Een walvishaai! Snel zetten we onze snorkels op en zwemmen naast het ongeveer zeven meter lange gevaarte. Met een soepele slag zweeft deze enorme, overigens ongevaarlijke, vis onder het wateroppervlak. Fantastische ervaring! 119

Op de eerste duik merk ik dat ik moeite heb om m’n oren te klaren. In het vliegtuig doe ik dit meestal door te gapen maar deze techniek gaat onder water natuurlijk niet op. Ik merk uiteindelijk dat m’n ene oor zich makkelijk laat klaren door te slikken en het andere oor door mijn kaak van links naar rechts te bewegen en de buis van Eustachius wat te masseren. Pas bij een tweede poging en door zeer langzaam af te dalen kom ik op de bodem, elf meter diep. Toch blijft het behelpen. Door de golfslag heb ik ook steeds het gevoel dat mijn zuurstofslang uit m’n mond wordt getrokken waardoor ik nogal krampachtig mijn kaken dichtklem. Hierdoor geniet ik minder van de kleurige koraalvissen die rondom het rif scharrelen en ben ik voornamelijk bezig met mezelf af te vragen waarom ik in godsnaam zonodig elf meter onder water wil rondzwemmen. Alhoewel de kleurige vissen en het koraal erg mooi zijn constateer ik dat ik bij het snorkelen in Belize meer en een grotere variëteit aan vissen zag. Tevens zijn de kleuren van het koraal dicht onder het wateroppervlak mooier. Maar af en toe zie ik toch wat nieuws waardoor ik vergeet na te denken en kan ik gewoon genieten van deze ervaring: barracuda’s, grote inktvissen, koraalduivels. Al met al ben ik redelijk opgelucht maar tegelijkertijd ook euforisch wanneer we weer aan de oppervlakte drijven, onze flessen en gordels aan de bootsman overhandigen en ons in de rubberboot hijsen. Op de voorlaatste dag gaan we tot 17 meter. Op de bodem, op onze knieën zittend, doen we voor het laatst de oefeningen. Jacob geeft in gebarentaal steeds aan wat we moeten doen. We wisselen zuurstof met elkaar, simuleren dat onze zuurstofslang uit onze mond getrokken is en achter ons zweeft, halen onze loodgordel los en doen hem weer om, evenals het zwemvest met fles en al. Deze oefeningen gaan allemaal gepaard met trage bewegingen door de weerstand van het water. Voor de voorbij zwemmende vissen moeten we eruit zien als maanmannetjes verwikkeld in een wonderbaarlijke reeks rituelen. Deze oefeningen kosten inmiddels weinig moeite meer. Zolang je maar gewoon kunt ademhalen en je door je masker kunt kijken. Ik weet echter dat de laatste oefening voor mij het lastigst zal zijn: het klaren van het masker. Andy doet het het eerst en hij heeft er weinig moeite mee. Dan ik. Het gaat mis. Ik trek de duikbril van mijn hoofd en concentreer me op mijn ademhaling. Probeer na te denken, misschien wel teveel. Inademen door de mond, uitademen door de neus, inademen door de mond, uitademen door de neus. Als een mantra zeurt het door mijn kop terwijl ik door het vertekenende water naar het masker in mijn handen kijk. Ik neem een flinke teug lucht, zet de duikbril op en blaas uit door mijn neus. Direct hierna loopt het water mn neus binnen. Het waterpeil in het masker is slechts tot net onder mijn ogen gezakt waardoor mijn neus zich nog steeds onder water bevindt. Shit! Iedere vezel in m’n lijf lijkt nu een waarschuwingssignaal af te geven: GEVAAR! Zeg maar gerust LEVENSGEVAAR, ik heb het gevoel dat ik ga verdrinken. Ik wil naar boven en begin automatisch omhoog te zwemmen maar Jacob houdt mijn vest vast. Te snel opstijgen is natuurlijk gevaarlijk, gelukkig werkt een gedeelte van parasympathische zenuwstelsel dermate dat ik mezelf weer kalmeer. Het probleem moet hier opgelost worden. Ik knijp mijn neus dicht en kom weer op adem. Ik kijk omhoog en zie het zonlicht onbereikbaar ver op het dansende oppervlak flikkeren. Een ogenblik lang (dat natuurlijk, hoe kan het ook anders, een eeuwigheid lijkt te duren) peins ik over de dood en herboren worden. (De vergelijking met vruchtwater en de navelstreng waardoor ik ademhaal ligt wel heel erg dik voor de hand. Veel langer dan een ogenblik kan het echter niet geduurd hebben want ik kom niet veel verder dan te bedenken dat dit wel een goed verhaal is voor mijn oudste zus die nogal ‘into’ alternatieve geneeswijzen, zweethutten, re-birthing enzo is. Bij deze, zus, ik kan het in ieder geval nog na vertellen want het zou wel opmerkelijk zijn wanneer ik nu m’n dagboek beëindig met de mededeling dat ik daarginds in Mozambique verdronken ben. Ik dwaal af). Ik zet m'n bril weer op nadat ik mezelf hervonden heb. De tweede keer lukt het. Goddank! We zwemmen nog wat rond en eenmaal boven zuig ik de verse lucht met grote teugen in en geef met een luide schreeuw aan de wereld te kennen dat ik nog leef (of toch herboren?). Ik ben trots op mezelf dat ik het probleem zelf opgelost heb en dat ik al met al redelijk koel ben gebleven. Die middag vertel ik het verhaal een keer of vijf, in euforische dronkenschap van opwinding en blij dat ik m’n ‘viswijf’ weer in de armen kan sluiten, aan Donna terwijl we aan het strand een aantal Manica’s koud maken. De dag erna krijgen Andy en ik ons certificaat en feliciteren we elkaar. Op het strand komen regelmatig verkopers langs met voornamelijk cashewnoten maar ook grote, verse tijgergarnalen. Andy is kok in een Japans restaurant en helpt met het schoonmaken en de bereiding in een sausje van boter en limoen. Een kokosnoot valt voor onze voeten op de grond en we gieten een goeie scheut wodka door een klein gaatje, drinken de tropische cocktail rechtstreeks uit de noot. Het tropische strandleven, er zijn ergere dingen. Op andere avonden eten we barracuda en grote krabben, die in hun geheel geserveerd worden, in het restaurant van de lodge. Elke avond, na het eten, maken Donna en ik nog een wandeling over het gigantische, verlaten strand en luisteren naar de branding, kijken naar de heldere sterrenhemel. Passende afsluitingen van prachtige dagen. In drie dagen tijd rijden we terug naar Lusaka, al met al ongeveer 2000 km. Nog in Mozambique, op 70 km voor de grens met Zambia, krijgen we pech. Ik rijd met redelijke vaart en zie ineens in mijn linkerhoek een groep opgeschrikte geiten die vanuit de bosschage de weg komen oprennen. Ik trap de rem flink in, net op tijd om een bloederige botsing te vermijden. Gelukkig, maar er klonk tijdens het remmen een akelig geschraap bij het 120

rechtervoorwiel en de Pajero trok ineens naar links. We inspecteren het voorwiel en het blijkt dat er een schroef gebroken is die het remblok op z’n plek hield. Hierdoor is het blok losgeschoten en tegen de velg gaan lopen. Het remblok laat zich wel terug op z’n plek duwen maar we kunnen het niet meer vastzetten. We testen een paar keer maar elke keer als we remmen schiet het blok los. We staan in de zogenaamde middle-of-nowhere (alweer?) in die zin dat het niet mogelijk is om de auto ergens te laten repareren. De plaatselijke dorpelingen blijven op een afstandje naar ons kijken, dit in tegenstelling tot Zambianen die bij pech veel behulpzamer zijn (het moet gezegd dat ik Zambianen in vergelijking met de mensen in Malawi en Mozambique nog steeds veel aardiger, opener en goedlachser vind). Bovendien is het al laat in de middag en gaat de grens over anderhalf uur dicht. Er bevind zich geen noemenswaardig dorp meer tussen hier en Katete in Zambia waar we kunnen overnachten. We moeten dus wel doorrijden zonder remmen. Afremmen op de motor is niet mogelijk omdat de Pajero een automatische versnellingsbak heeft. Blijft enkel de handrem over voor noodgevallen. Gelukkig is er vrijwel geen ander verkeer op deze weg dus met een gangetje van 40, 50 km per uur sukkelen we door. In sommige dorpjes steken biggetjes gevaarlijk dicht voor de auto de weg over en we bonken een paar keer flink door een pothole, omdat het inmiddels ook al donker is geworden. Wederom zit het ons mee, we bereiken de grens op tijd, overnachten in Katete en vinden de volgende ochtend via een behulpzame Zambiaan een passende schroef. Zonder verdere problemen bereiken we Lusaka. Noot bij onderstaande Er is weer een artikel van me geplaatst op de wereldexpats site. Ik heb het hier toegevoegd.

HIV/Aids in Zambia, een persoonlijke indruk. Eén van de vragen die je jezelf al snel gaat stellen wanneer je de percentages, sterftecijfers en doemscenario’s over de toekomst tot je door laat dringen, is waarom HIV zo’n vlucht in Afrika heeft genomen ten opzichte van Europa? Met name de vergelijking onder heteroseksuelen dan want homoseksualiteit is hier, voor zover het voorkomt in Zambia, compleet taboe en valt dus nagenoeg buiten de cijfers. Inmiddels woon en werk ik sinds zestien maanden in Zambia, op het Charles Lwanga Teacher Training College. Op dit college, een kostschool op elf kilometer van de teerweg tussen Lusaka en Livingstone, worden jaarlijks vierhonderd studenten opgeleid tot basisschool onderwijzer. Als VSO vrijwilliger geef ik wiskunde aan de studenten en probeer mezelf nog op andere vlakken nuttig te maken onder andere door zitting te nemen in het HIV/Aids comité. Wonen en werken gaat hier praktisch samen. Rondom het college is een campus gebouwd waar docenten en ondersteunend personeel gehuisvest zijn. Mijn collega’s zijn dus ook mijn buren waardoor ik een breder contact met ze heb dan enkel op de werkvloer. Hierdoor krijg ik een redelijk goed beeld van de Zambiaanse samenleving, de cultuur en de gevolgen van HIV. Op het college werken zo’n veertig medewerkers. In het afgelopen jaar zijn er drie gestorven aan Aids. Niet dat dat openlijk uitgesproken zal worden maar gezien hun ziektebeeld en nog jonge leeftijd is het zeer waarschijnlijk. Uiteraard is het niet prettig, op z’n zachtst gezegd, voor een jonge weduwe om toe te moeten geven dat haar man aan deze ziekte is gestorven. Het betekent impliciet dat hij niet trouw was en tegelijkertijd dat zij ook besmet is. In de wandelgangen wordt er soms wel verwezen naar ‘een moderne ziekte’ of naar een ‘vloek’ uitgesproken door een tovenaar. Buiten de persoonlijke sfeer om wordt er echter volop over Aids gesproken maar bij voorkeur wanneer het over ‘anderen’ gaat. De kennis is er wel bij de meeste maar het besef ontbreekt soms. Er zijn voldoende workshops, media-aandacht, posters, buttons enzovoorts. Psychische blokkade wellicht? In het kader van statistiek besprak ik met mijn studenten het percentage van 20% besmettingen in de leeftijdscategorie waarin zij zich bevinden. Iedereen was op de hoogte van het percentage. Toen ik ze echter liet berekenen hoeveel besmette studenten er zich dan ongeveer op het college zouden moeten bevinden merkte ik in veel klassen dat ze dit niet geloofden. Het is ook moeilijk te accepteren wanneer je naar al die jonge, gezonde koppies kijkt en realiseert dat binnen nu en een aantal jaren een niet onaanzienlijk deel van hen overleden zal zijn. Als de studenten al niet besmet zijn wanneer ze op het college komen lopen ze redelijke kans het hier te worden. Niet zozeer, zoals je zou verwachten, omdat ze met elkaar naar bed gaan want het katholieke college houdt de seksen goed gescheiden. Het zijn de mannelijke docenten die zich te goed doen aan de jonge blaadjes. Exemplarisch is het volgende geval. Tot vorig jaar werkte hier een docent die al jarenlang elk schooljaar enkele studentes zwanger maakte. Dit leverde nooit problemen voor hem op omdat de zaak telkens in de minne geschikt werd. Ter compensatie gaf hij de familie geld of koeien waardoor deze geen aanklacht indienden. Voor het meisje in kwestie zijn de problemen aanzienlijker: zij wordt ten eerste direct van het college gestuurd; er mogen geen zwangere meisjes toegelaten worden tot het college. Haar opleiding is dus afgebroken en ze is opgezadeld met een buitenechtelijk kind. Haar huwelijkskansen zijn daardoor behoorlijk gedecimeerd. Ernstiger nog is het feit dat 121

enkele van deze meisjes inmiddels al overleden zijn aan Aids. Vorig jaar maakte deze docent echter de ‘fout’ om een meisje zwanger te maken dat gesponsord werd door de plaatselijke zusterorde. Deze accepteerde geen compensatie en de zaak werd aanhangig gemaakt bij het Ministerie van Onderwijs. Wat zou in een dergelijk geval in Nederland gebeuren? Hier werd de docent gepromoveerd naar een positie als onderwijsinspecteur in een andere plaats. Probleem opgelost? Waarom laten jonge meisjes van begin twintig zich verleiden door een (m.i. niet erg aantrekkelijke) docent van in de veertig? Hier zijn minstens twee antwoorden op. Ten eerste zijn de meeste studenten compleet platzak. Een (geheime) relatie met een gevestigde docent levert een kans op om in geval van financiële nood ergens aan te kunnen kloppen. Tenslotte zijn veel studenten ver van huis en hoeven ze verder van niemand op hulp te rekenen. Het tweede antwoord is lastiger te begrijpen. Toen ik met enkele collega’s en studenten over deze zaak sprak merkte ik dat mijn verontwaardiging erover niet door hen gedeeld werd. Er werden termen als ‘Big Man’ en ‘Tonga Bull’ gebruikt om hun respect voor deze persoon uit te spreken (Tonga is de lokale bevolkingsgroep). Zelfs vrouwelijke studenten gaven aan dat ze tegen deze man opkeken. Traditioneel gezien is het begrijpelijk (hoe meer nakomelingen, hoe groter de status van de man) maar in de hedendaagse context van Aids en gelijke rechten voor vrouwen is de reactie toch opmerkelijk. Uiteraard geeft de leiding van het college wel aan dat dit soort contact tussen docenten en studentes uit den boze is maar veel indruk maakt het niet. Het levert hooguit wat besmuikt gelach op. Tenslotte gaan er genoeg verhalen rond over de directeur zelf. In de bijeenkomsten van het HIV comité pleitten enkele jongere, pragmatische docenten wel voor gratis condooms maar dat is op dit katholieke college (voorlopig) ondenkbaar. Het gebruikelijke tegenargument is, voorspelbaar, dat het enkel het seksuele verkeer zal bevorderen. Het is niet zo dat condoomgebruik uit katholiek oogpunt volledig van de hand wordt gewezen. Natuurlijk ligt de nadruk op onthouding maar zelfs de wat oudere Jezuïet die een lezing voor de studenten hield over de epidemie gaf duidelijk aan dat seks met condoom een ‘minder ernstig kwaad is’ dan seks zonder. Desalniettemin een ‘kwaad’. Het bovenstaande verhaal is exemplarisch in de zin dat het gebrek aan financiële middelen tot overdrachtsmechanismen leidt waar je als westerling niet direct aan denkt. Onze studenten gaan gedurende het hele tweede schooljaar op stage. Meestal op verafgelegen scholen in de bush. Plaatsen waar eten en transportmiddelen schaarse goederen zijn. Ze krijgen een toelage maar die is bij lange na niet voldoende. Het is geen publiek geheim dat sommige van onze studentes deze toelage aanvullen met activiteiten in de seksuele dienstverlening. Vaak zal dat niet direct voor geld zijn, het wordt dan ook niet zozeer als prostitutie gezien, maar voor eten, transport. Het lichaam als ruilmiddel. Dit valt praktisch gezien in dezelfde categorie als de bekende problematiek omtrent ‘sugar daddies’ alhoewel het dan meestal over veel jongere meisjes gaat. Zo zijn er in Zambia nog wel een aantal ‘overdrachtsmechanismen’ te benoemen die gerelateerd zijn aan traditie, armoede of zelfs tovenarij: de vreselijke mythe, verspreid door traditionele helers, dat seks met een maagd tot genezing van Aids leidt. Vorig jaar zijn er in Zambia bijna duizend rechtszaken geweest over verkrachtingen van baby’s of zeer jonge meisjes. Gelukkig is het rechtssysteem en de publieke opinie hier duidelijk afkeurend in maar het geloof in traditionele geneeswijzen is diep geworteld en met de dood in zicht wordt de realiteitszin ongetwijfeld aangetast. Zijn dit de antwoorden op de inleidende vraag of zijn het slechts anekdotes uit een land dat in de greep is van een vreselijk virus? Uiteraard wijken omstandigheden en oorzaken af van hetgeen wij gewoon zijn maar naar verluidt is de hoeveelheid seksueel verkeer in het westen niet veel anders dan hier. Waarom dan toch dat hoge percentage? Persoonlijk denk ik dat er twee bepalende factoren aan te wijzen zijn. Toen in de jaren tachtig de eerste berichten over het ‘nieuwe’ virus naar buiten kwamen werd iedereen in het westen bij wijze van spreken van de ene op de andere dag op de hoogte gebracht. In Afrika is dat niet gebeurd: in sommige landen is het bestaan zelfs ontkend en in andere landen is het indertijd wellicht niet zo serieus genomen als nu betreurd mag worden. Het is, simpelweg gezegd, bij alle andere problemen geschaard waar men al decennialang mee kampte. Dit los van het feit dat het qua communicatie een stuk ingewikkelder in een uitgestrekt land waarin televisie niet wijdverbreid is, om een bevolking adequaat in te lichten. Oeganda is een uitzondering hierin: de president heeft hier destijds het voortouw genomen en het percentage geïnfecteerden bedraagt daar ‘slechts’ acht procent. Een tweede verklaring is te vinden in de pragmatische houding van de jonge docent op het college: condoomgebruik. In het westen was het gebruik ervan al ‘in zwang’ als voorbehoedsmiddel. In Zambia is het condoom pas geïntroduceerd nadat het anti-HIV/Aids programma op gang kwam. Het gebruik ervan ging en gaat daarom gepaard met een moeizame verandering in attitude qua seksueel gedrag. Het virus heeft zich om deze redenen veel meer kunnen verspreiden voordat tegenmaatregelen genomen werden. De rest is een kwestie van kansberekening en epidemiologie. 122

Op het gebied van informatieverstrekking wordt er inmiddels volop werk verricht. Al vanaf jonge leeftijd worden kinderen van zoiets als ‘Aids’ op de hoogte gebracht door de kaftjes van hun schoolschriftjes die waarschuwende teksten bevatten, vergelijkbaar met de oneliners op sigaretten. Het lesprogramma op (lagere) scholen is doorspekt met informatie over Aids. Op de radio en televisie zijn regelmatig uitzendingen geweid aan diverse aspecten van de epidemie (voorkomen van besmetting, stigmatisering, aids-wezen, etc.). De kranten berichtten dagelijks. Wat condoomgebruik betreft is de boodschap iets controversiëler vanwege de sterk christelijke invloed op alle processen in de maatschappij (die invloed lijkt echter oppervlakkig: sommigen verbazen zich eerst volop over het feit dat ik niet naar de kerk ga en vertellen even later vrolijk dat ze er buiten hun huwelijk nog wat vriendinnen op na houden wat als compleet normaal wordt gezien). Onthouding is echter gezien traditionele rolverhoudingen, laat staan excessen vanwege armoede, een moeilijk houdbaar standpunt. Het zou een goede zaak zijn wanneer er meer aandacht (en dus geld) uit zou gaan naar promotie van condoomgebruik en wanneer de kerken (zevendedagsadventisten, (rooms)katholieken, protestanten, methodisten, gereformeerden etc., etc.) hun onrealistische tegenwerpingen zouden laten varen.

Zaterdag 18 september 2004 Het laatste trimester is aangebroken. Zowel het laatste trimester van dit collegejaar alsmede mijn laatste drie maanden in Chikuni. De eerste week wordt ditmaal nuttig gebruikt door direct scholen te gaan bezoeken. Normaliter bestaat zo’n eerste week voornamelijk uit niets doen omdat de studenten pas op maandag, dinsdag binnendruppelen en eerst hun collegegeld moeten overhandigen hetgeen een tijdrovende administratieve klus is. De hostels en lokalen moeten dan ook nog eens schoongemaakt worden door de studenten. Maar de omvangrijkste klus is het met de hand maaien van alle grasvelden. Rond deze tijd zie je grote groepen studenten die met hun ‘slasher’, een soort machete in de vorm van een hockeystick, staan te zwaaien als omgekeerde jaknikkers. Alsof ze proberen hun handicap te verbeteren door in rap tempo tegen onzichtbare golfballetjes te slaan. Op de avond dat ik terugkwam op het college, na een vakantie van vier weken, loop ik Charles Moonga bij The Yellow House tegen het lijf. Hij vertelt me dat ik, samen met hem en nog een paar andere docenten, vanaf woensdag een paar dagen naar de Gwembe vallei ga. Dat wordt dan de derde keer dat ik daar scholen ga bezoeken. Ik berichtte eerder al dat er in deze vallei veel wiet verbouwd wordt en dit werd een paar dagen geleden bevestigd in The Post: een man uit Gwembe werd opgepakt met 650 kilo marihuana op zak. Onze trip volgende week is enkel afhankelijk van de beschikbaarheid van diesel. In Monze is al dagenlang geen diesel meer te krijgen en zelfs in Lusaka werd gerantsoeneerd. Ik reed eerder die dag met Roberto terug naar Chikuni en hij wilde in Lusaka zijn tank volgooien omdat brandstof daar ongeveer 10 procent goedkoper is dan in Monze. De pompbediende mocht tot onze verbazing slechts 20 liter per klant geven. Een dieseltekort in Lusaka is uitzonderlijk. Buiten de hoofdstad maak je wel vaker mee dat tankstations door de voorraad heen zijn. Roberto wil toch graag een volle tank en haalt de bediende over: ‘Anders rijd ik toch eerst een rondje om het station om dan als nieuwe klant terug te komen zodat je me weer 20 liter kan geven’. Mr. Mwiinde vertelt me later dat er een probleem is bij de raffinaderij zodat de ruwe olie die geïmporteerd wordt niet verwerkt kan worden. Als dat niet snel opgelost wordt ligt over een paar dagen het hele land plat. Onderweg naar Chikuni vertelt Roberto me de laatste ontwikkelingen in onze kleine community. Thomas, de eigenaar van The Yellow House heeft ruzie met zijn buurvrouw, Samantha. Zij is de zogenaamde ‘matron’ van ons college. Ik weet niet hoe ik dat moet vertalen maar ze is verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van de hostels voor de vrouwelijke studenten. Ze was een regelmatige bezoekster van The Yellow House en omdat ze ernaast woonde kookte ze soms ook voor Thomas. Af en toe vertelde ze, terwijl ze door de nshima roerde, tot de verbeelding sprekende verhalen over dronken studentes die naakt dansend in de hostels werden aan getroffen. Samantha is de moeder van Kelvin, een niet al te snuggere jongen die me vaak komt opzoeken. Ze heeft ook een tienjarig meisje in huis, een dochter van haar zus. De ruzie tussen Samantha en Thomas heeft met dit meisje te maken. Volgens Roberto werd het kind door Thomas betrapt op het stelen van geld in The Yellow House. Thomas sprak haar hier op aan en maande haar aan om haar tante, Samantha, de waarheid te vertellen. Het zou verder niet de moeite van het vertellen waard zijn ware het niet dat dit meisje een paar dagen erna spoorloos verdwijnt. Erg raar natuurlijk en ik snap ook wel dat je dan allerlei mogelijke scenario’s gaat bedenken. Samantha, tot die dag altijd dikke mik met Thomas, komt tot de conclusie dat hij een tovenaar ingeschakeld heeft om haar nichtje te laten verdwijnen vanwege de ‘diefstal’. Samantha mijdt sinds die tijd Thomas en de opening in de heg tussen haar tuin en The Yellow House wordt weinig subtiel afgesloten. Maar wat is met het meisje gebeurd? Ze wordt drie dagen later door de politie gevonden in een bar in Monze. Het is niet waarschijnlijk dat ze alleen door de bush naar Monze is gelopen, op zoek naar een bar nota bene, dus iemand moet haar meegenomen hebben en daar achtergelaten. Raadselachtig. Het treurige is dat de politie haar vervolgens op een onbewaakt moment uit het oog verliest en het kind neemt (wederom?) de benen. Ze is nu dus nog steeds, weer eigenlijk, vermist. 123

Samantha, om nog even op haar door te gaan, is een alleenstaande moeder. Het is geen groot geheim dat ze een, desondanks toch, geheime relatie onderhield met Mutale. Robbie Mutale, een forsgebouwde hartelijke veertiger uit de Copperbelt, is een aannemer die aan een aantal bouwprojecten werkt in en rond Chikuni. Voornamelijk aan de grootschalige verbouwing op Canisius Secondary School waar zijn bedrijf een aantal klaslokalen uit de grond stampt die in Europa niet zouden misstaan. Hij werkt, als nevenproject, ook voor Roberto. Op de boerderij van het Youth Training Project moest een nieuwe melkstal gezet worden plus twee gebouwtjes voor een oliepers en een machine om maïs mee te malen. Een half jaar geleden vroeg Roberto me om aanwezig te zijn bij de onderhandelingen over de offerte en nadat we 2000 dollar van de prijs afgepraat hadden schudden we handen met Mutale. Sindsdien trekken we regelmatig op met hem, niet in de laatste plaats omdat hij ook een goeie klant is van The Yellow House. Het duurde een tijdje voordat we in de gaten hadden dat Mutale nogal eens een half uurtje verdween als we daar zaten. Zwakke blaas dachten we eerst naïef. Pas later werd ons toegefluisterd dat hij dan een bezoekje aan Samantha bracht, heel handig gebruik makend van het duister en de opening in de heg naar haar achtertuin. Mutale is weliswaar getrouwd maar zijn familie woont ver weg in Ndola dus praktisch gezien is hij een alleenstaande man, althans voor de maandenlange periode waarin hij van huis is. Leven en laten leven. Vooral ten tijde van het Europees kampioenschap voetbal troffen we Mutale vaak. Roberto had zijn televisie in The Yellow House neergezet die met een provisorisch aangebrachte antenne een redelijk beeld gaf (alhoewel het ons verbaasde dat het sneeuwde in midzomer Portugal, de effecten van het broeikaseffect zijn werkelijk vergaand). Terwijl Thomas buiten kip stond te braaien zaten wij binnen de verrichtingen van Italië (Roberto), Engeland (Donna) en uiteraard Nederland (ondergetekende) te volgen. Noorwegen (Viviann) liet afweten dus zij kwam soms voor Zweden maar meestal zaten we met z’n drieën te kijken : Roberto, Mutale en ik. Alhoewel Samantha, vanwege later opgehelderde redenen, vaak naast Mutale zat. Samantha had echter van voetbal niet veel kaas gegeten (deze uitdrukking snijdt overigens, maar dit terzijde, in Zambia geen hout aangezien de meeste Zambianen überhaupt geen kaas eten). Ze zat vaak fanatiek een team te supporteren in de eerste helft om dan in de tweede helft, zonder het in de gaten te hebben, onnozel luid te juichen wanneer de tegenstander scoorde. Die speelden tenslotte nu ineens van links naar rechts, heel verwarrend. Thomas, die van een oude autovelg een barbecue had laten lassen, serveerde goedgemutst de smakelijke kip altijd goed getimed in de pauzes. Hij verdient goed aan onze sociale verplichtingen. Afijn, volgens Roberto (dit dagboek begint ondertussen naar een roddelhoek te neigen) heeft Mutale tijdens mijn vakantie, Samantha gedumpt. Ik weet niet of dit enige relatie heeft met het conflict tussen Samantha en Thomas, tenslotte zijn Mutale en Thomas vrienden van elkaar, maar in ieder geval zijn de sociale verhoudingen enigszins verschoven in het kleine wereldje dat rond onze plaatselijke bar draait (Roberto bevestigt later dat het inderdaad met haar onzinnige beschuldiging te maken heeft dat Mutale haar niet meer ziet. Ook omdat ze nog wat meer olie op het vuur gooit; ze komt met het verhaal dat Thomas een betovering heeft laten uitspreken over zijn bar zodat er meer klanten naar The Yellow House komen, vooral blanken. Dit laatste slaat op het feit dat Roberto via zijn organisatie regelmatig Italiaanse bezoekers heeft waarvoor hij Thomas inschakelt om een paar kippen te laten braden. Dus om de twee maanden ofzo komt er een groep van twaalf Italianen eten en drinken, voornamelijk omdat The Yellow House de enige fatsoenlijke plek is waar je bezoekers mee naar toe kunt nemen maar volgens Samantha dus omdat Thomas de zaak heeft betoverd. Tja). In hetzelfde kleine wereldje vinden we een heel scala aan wereldse gebeurtenissen. Vorig jaar konden we al bogen op een moordzaak. Dit jaar werd er onder andere ingebroken in Roberto’s boerderij: een oude computer en dure medicijnen voor de koeien werden een paar maanden geleden alweer ontvreemd. De daders ontkomen. Uit de dorpspomp komt als een bel moerasgas nu een wel heel erg stinkende roddel opborrelen. Boze tongen beweren dat de immer trouwe Milimo achter de inbraak zit. Dit is niet de eerste keer dat Milimo beschuldigd wordt, zo meteen nog een voorbeeld. Het is onduidelijk hoe en waarom maar er zijn, zoveel is wel duidelijk, een aantal mensen die hem het licht in de ogen niet gunnen. Milimo voelt zich geroepen om zijn onschuld te bewijzen en schakelt een tovenaar in. Deze wijst, na het in ontvangst nemen van tien euro, een man aan die een paar kilometer van Chikuni af woont. Hoe dat de tovenaar dit klaarspeelt is me niet helemaal helder (het lezen van kippenorganen, telepathisch contact met overledenen, het nemen van hallucinerende middelen, raadplegen van het telefoonboek?). Alex, die ik later over deze zaak spreek, wijst er fijntjes op dat de aangewezen man allang bekend stond als een crimineel sujet dus dat het niet zo wonderbaarlijk is dat de tekenen van ‘de andere kant’ in zijn richting wijzen. De politie wordt ingeschakeld, het hoeft inmiddels geen betoog meer dat de politie aanwijzingen van tovenaars als indirect bewijs ziet, de man wordt gearresteerd en zijn huis doorzocht. Hier worden diverse wapens gevonden waaronder een replica van een AK-47. Ik frons hier verbaasd mijn wenkbrauwen (ik heb al eens geprobeerd verbaasd mijn tenen te fronsen maar dit levert niet het gewenste effect op bij omstanders) maar Alex zegt schouderophalend dat hij wel een adresje in de buurt weet waar op bestelling automatische geweren gemaakt worden. Deze vredelievende streek kent meer ondergrondse activiteiten dan men op het eerste gezicht zou vermoeden. De computer wordt niet in het huis 124

gevonden maar na ondervraging van de verdachte worden de buitgemaakte spullen aangetroffen in een pand in Monze. Er worden nog twee mannen gearresteerd. Dan overlijdt plotsklaps de eerste arrestant, een gezonde jongeman, in de politiecel. Al mijn lichaamsdelen fronsen nu verbaasd: ‘Hoe kan dat gebeuren?’ Alex haalt zijn schouders op en mompelt iets over de slechte omstandigheden in politiecellen waarvan ik me nu nog afvraag wat hij daarmee bedoelt en Milimo suggereert zelfmoord wat de meest redelijke verklaring lijkt. Want de politie zal toch zo’n jongen toch niet doodknuppelen onder het mom van ondervragingen? Of zou de tovenaar iets te fanatiek in de geestenwereld geroerd hebben? Nu, maanden later, staat de computer nog steeds bij de politie als bewijsmateriaal. Het grappige is dat ze een paar weken geleden kwamen vragen of ze de computerkabels, die de dieven waren vergeten te stelen, mochten meenemen. Waarom? ‘Dan kunnen we de computer in de tussentijd in ieder geval gebruiken op het politiebureau’. Roberto vertelt me net dat hij nu het serienummer van de computer moet overhandigen om te bewijzen dat het daadwerkelijk zijn computer is anders kan hij fluiten naar het ding. Om terug te komen op de verhalen rond Milimo: hij rijdt bijna elke avond naar een dorpje, een kilometer of tien van Chikuni, om de melkopbrengst van die dag te verkopen. Afhankelijk van de productie vijftien of twintig liter melk. Hiervoor gebruikt hij de auto van Roberto (officieel de auto van het Youth Training Centre). Vorig jaar al, nadat Milimo dit een tijdje gedaan had, kreeg hij opeens lucht van een verhaal dat rond ging over ‘een man’ die ‘svonds in de auto van een blanke door de omgeving reed om kinderen te ontvoeren voor ‘rituele moorden’. Dit verhaal ging over hem. Compleet belachelijk uiteraard maar Milimo stapte direct naar de politie om hiervan aangifte te doen. Volgens Milimo zou het zeer gevaarlijk zijn geweest om deze onzin langs hem heen te laten gaan. Niet alleen omdat zo’n verhaal dan ongezond voortwoekert in de makkelijk beïnvloedbare breinen van dorpsgenoten maar meer omdat hij anders gearresteerd zou worden op verdenking van het uitvoeren van rituele moorden. Er volgt een langdurige rechtszaak bij het gerecht in Monze waarin Milimo nota bene zijn eigen onschuld moet bewijzen middels getuigen. Hij wint de rechtszaak uiteindelijk voornamelijk op grond van het feit dat de persoon die het verhaal de wereld in geslingerd heeft wordt gevonden en bekent dat het allemaal op niets gebaseerd is. Dit alles op grond van een roddel terwijl er verder geen enkele aanwijzing is dat er rituele moorden hebben plaatsgevonden.

Maandag 20 september 2004 Na vier weken weg te zijn geweest uit Chikuni is het weer even diep ademhalen wanneer ik de sleutel in mijn voordeur omdraai. Het lijkt een flashback van de eerste dag dat ik hier kwam, alweer bijna twintig maanden geleden. Oh ja, hier woon ik. Oh ja, dit zijn mijn buren. Haastig probeer ik allerlei personen en hun bijbehorende namen terug in mijn herinnering te roepen (Mwiinga, Mwiinde, Malambo, Moyo, Sitali, Siantotola, Ndele, Phiri, Buumba, Mwaliye, Mwanamoope, Kamoto, Chileshe, Hakaloba, Maswenheyu, etcetera). Het is sterk contrasterend met het gevoel dat ik tijdens ons verblijf op Zanzibar had. Omdat dit eiland behoorlijk toeristisch is kwamen we veel Europeanen tegen die voor een paar weken door Afrika reisden. Hierdoor gleed mijn bewustzijn regelmatig in een soortgelijke modus, alsof ook voor ons ‘terug naar huis’ betekende ‘terug naar Europa’. Ongetwijfeld zal dit gevoel mede voortkomen uit het feit dat dit over een paar maanden het geval is. In gedachten begin ik al een beetje af te bouwen (en concreter, zoals eerder al gezegd, vooruit te kijken naar 2005, ‘a space odessy’?). Op zijn minst ben ik al begonnen met een afscheidscadeau voor het college. Ik had nog een flink stuk boomstam liggen van mooi hout, lokaal ‘mubanga’ genoemd. Hieruit ga ik het internationale symbool van HIV/Aids hakken om tevens wat concreets na te laten. Mijn idee is om dit in de bibliotheek op te laten hangen. Het is een beetje uit praktisch oogpunt dat ik, na twee beelden, een beeld voor het college maak. Inmiddels heb ik zoveel spullen verzameld dat ik betwijfel of het allemaal mee kan. Nog een beeld zou in ieder geval teveel zijn. Twee dagen voordat ik de sleutel in tegenovergestelde richting draaide, besloot mijn poes spontaan om drie katjes ter wereld te brengen. Het tweede nest dit jaar. Dat is wel erg onhandig net nu ik een maand wegga. Gelukkig verliep de bevalling buiten en heeft Poes een nest gemaakt in de struiken van de achtertuin. Het enige bewijs dat de zwangerschap succesvol verlopen was, is het ijle gepiep van de verborgen jonkies. Ik vertrek in de wetenschap dat de overlevingskansen met de roedel honden in de buurt niet erg groot zijn. Tegen de verwachting in tref ik bij terugkomst alle poezen in goede gezondheid. Ze zitten weliswaar vol met teken, vooral in de oren en op de snuitjes, maar daar heb ik poeder voor. Nu zit ik met vijf poezen in huis en Roberto is bang dat ik in een oud, eenzaam vrouwtje transformeer.

125

Vrijdag 24 september 2004 Redelijk afgepeigerd kom ik thuis (de tweede keer deze week) na drie dagen in de Gwembe vallei. Deze vallei die afdaalt richting Lake Kariba is in dit seizoen vooral erg heet, droog en zanderig. We stijgen met de jeep door dalen die enkel uit droog zand, droog gras en droge, bladloze vegetatie zijn opgebouwd, richting Munyumbe. De wind is, het zal niet verbazen, droog en heet. Hotsend en botsend doorkruisen we dit landschap in ons blikken voertuig; een ervaring die nadert aan een verblijf in een magnetron die van een berghelling wordt geworpen. In deze dalen staan om de zoveel kilometer een paar lemen hutjes en de vraag hoe deze mensen hier kunnen overleven dringt zich onherroepelijk op. De eisen die het leven hier aan de mensheid stelt staan zover van de onze af dat ze zich alleen nog maar in grote lijnen laten vergelijken: eten, succesvol voortplanten. De manier waarop hier aan voldoen moet worden is zo anders dat het voor ons onvoorstelbaar is geworden. Ik zou althans niet kunnen leven in deze omstandigheden. Het is zeer de vraag wie hier het meest ontwikkeld is. Tijdens de laatste afdaling naar Munynumbe draait de rotsige weg zeventien keer en bij elke bocht kijk je uit over een uitgestrekte vlakte die afgebakend wordt door een bergrug. Fraai gezicht. Zestig kilometer achter die bergrug ligt Chipepo, een kleine gemeenschap aan Lake Kariba, waar we de volgende dag naar toe zullen rijden. Je zou Munyumbe een kleine oase in een uitgedroogd maanlandschap kunnen noemen maar dat is te dichterlijk. Het is hooguit een oase omdat er stromend water en elektriciteit is. En een bar met koud bier, godzijdank. We slapen in een guesthouse zonder elektriciteit en met doorgezakte spiralen maar voor 1,80 euro mag je niet klagen. Dat is echter pas nadat ik, samen met Mrs. Maswenheyo, drie studenten op Saint Patricks Basic School geobserveerd heb. Als we worden opgehaald rijden we Munymbe in op zoek naar avondeten. Dat is niet makkelijk maar viavia komen we in een restaurantje. Mr. Makala vraagt opgewekt wat ik wil eten en ik reageer opgewekt met 'friet en een hamburger graag!' wat hartelijk lachend ontvangen wordt. Ik weet ook wel dat we allang blij mogen zijn met een keuze tussen vis en kip met nshima want voedsel is hier niet rijkelijk voorhanden, laat staan in veel variëteiten. Op de schrale groentemarkt vind je hooguit een paar tomaten en uien. Maar de kip smaakt beter dan verwacht! Terwijl we door Munymbe rijden stoppen we bij een huis. Ik ben er allang aan gewend dat er om de haverklap ergens gestopt wordt wanneer je met Zambianen op pad bent en heb mezelf allang afgeleerd om zoiets zinloos als 'Waarom stoppen we hier?' te vragen. Meestal moet er iemand (neef, oom, achternicht) gegroet worden en een boodschap afgegeven worden ofzo. In dit geval is er iets anders aan de hand. Miss Chipeta, die voorin de jeep zit, reikt ineens een mand aan. Ik neem het aan en kan in het halfduister in eerste instantie niet uitmaken wat er in de mand ligt. Het ziet eruit als gebogen en bijeengebonden boombast en voelt ook zo aan. Hard, opgedroogd. Een bundel van ongeveer dertig cm lang met een diameter van vijftien cm. Ik ruik eraan en trek meteen mijn neus terug. Het stinkt ongelooflijk naar rottend vlees. 'Game meat' zegt Mwanamoope. Aha. Het blijkt om halfgedroogde repen kuduvlees te gaan. Een kudu is een behoorlijk grote antiloop en schijnbaar komen die hier nog in het wild voor. De bundels worden voor twee euro verkocht en ik neem er ééntje mee naar huis (politiek correcte opmerkingen over 'stropen' laat je maar achterwege). Volgens mijn collega's gaat de geur eraf als het helemaal droog is en lijkt het op 'bill tong'. Ben benieuwd hoe dat gaat smaken. (Een goeie week later komt Donna naar Chikuni. Om haar te verassen wil ik dit kudu vlees bereiden. Op aanraden van Miss Chipeta kook ik het vlees in water. Na een paar minuten roeren ontdek ik iets wits in het kookwater. Met de pollepel vis ik het ding uit eruit. Het is een made, wit met zwarte kop. Gatverdegatver. Al snel komen er tientallen maden bovendrijven. We eten die avond vegetarisch; het halfgekookte vlees gaat naar de katten die er weinig moeite mee hebben. Evenals Mary die de volgende dag komt schoonmaken. Er was nog wat gedroogd vlees over en alhoewel ik haar van de maden vertel neemt ze het restant mee. Smakelijk eten!) IIk was ook erg benieuwd hoe nijlpaard zou smaken (eigenlijk ben ik benieuwd hoe al die beesten smaken die je hier in de parken rond ziet dartelen; sommige mensen zien een 'lieve impala' maar ik zie direct een kebabspies boven een houtvuurtje wanneer ik die malse dijen in het oog krijg). Ik focus hier even op nijlpaard omdat ik in de gelegenheid was om dit kolossale beest te proeven. Begin juli hadden we een lang weekend vrij en ik kreeg bezoek van Donna, Dominique en Ian, een Frans-Engels stel en Dominic, een Engelse VSO'er uit Lusaka. Samen met hen en Donna besloten we om een nacht in Lochinvar National Park te gaan kamperen. De dag erna zouden we een lokale ceremonieel festival bezoeken; Lwindi ceremonie. Deze festiviteit bestond uit een aaneengeregen reeks van dansen, drinken en optredens van lokale muzikanten. Tevens werd er tijdens het hoogtepunt het graf van een oude chief bezocht en vereerd (dit graf mag enkel op de knieën schuifelend benaderd worden maar dit terzijde). De ceremonie zou naar verluidt ook door president Mwanamasa bezocht worden hetgeen later de reden zou blijken waarom ik mijn nijlpaardvlees in handen kreeg. Het leven is soms onnavolgbaar.

126

Zoals ik al eerder vermelde kun je in Lochinvar vrij kamperen en we zetten onze tenten neer op de gebruikelijke plek aan de rand van de lagune. Toen we aankwamen stonden er twee mannen uit te kijken over het meer. Ze vertelden dat ze stonden te wachten op de aankomst van een die dag neergeschoten nijlpaard. Dat is opmerkelijk want de schaarse vergunningen die voor jacht worden afgegeven zijn voor zover ik weet alleen voor het schieten van antilopen. In dit geval kwam het verzoek om een nijlpaard om te leggen echter rechtstreeks van het presidentieel paleis. Het vlees zou een gift van de president zijn aan de chiefs en hun gevolg die de diverse streken vertegenwoordigden tijdens de Lwindi ceremonie. Vooralsnog was er echter nog geen nijlpaard, dood of levend, te bekennen dus de mannen reden weg met de mededeling dat ze later wel terug zouden komen. Na zonsondergang kwamen ze weer en ditmaal was er een ranger bij. Ik kende hem nog van eerdere bezoeken en we schudden hartelijk handen. Hij wist dat de nijlpaard ondertussen onderweg zou zijn, dat wil zeggen, er zouden twee kano’s op weg zijn met het inmiddels halfgeslachte beest. Het schieten en slachten van een nijlpaard is, op zijn zachtst gezegd, geen sinecure. Een korte handleiding: ten eerste heeft de jager slechts één kans om een dodelijk schot af te vuren, door het oog naar de hersenen. Mist de jager dan rent het nijlpaard het water in en verdwijnt het. Dat is als de jager geluk heeft. Een ander scenario treedt op wanneer de halfgewonde kolos besluit om de aanslag te revancheren en richting de jager galoppeert. Een nijlpaard weegt tussen de één à twee ton, het gewicht van een 4WD pick-up, en een in blinde razernij aanstormend exemplaar heeft verdacht weinig overeenkomsten met een gemiddelde huiskanarie om de hachelijke situatie te schetsen. Laten we er echter van uitgaan dat de jager geconcentreerd, uitgeslapen is en het beest goed raakt. Dan staat hij daar midden in de bush met een jachttrofee die niet even nonchalant over de schouder gegooid kan worden en bij thuiskomst aan moeder de vrouw overhandigd met de mededeling dat er vanavond een wilde stoofpot op het menu staat. Er zijn, met andere woorden, minstens een man of tien voor nodig om gevaarte te ontdoen van de taaie, dikke huidlaag, in handbare stukken te hakken en deze in een voertuig te tillen. Met hakken bedoel ik overigens hakken in de zin dat het zaagwerk in 'The Texas Chainsaw Massacre' erbij vergeleken overkomt als het pellen van een sinasappel (vooral de remake die ik laatst leende van Sitali). Afijn, dit alles had inmiddels plaatsgevonden en ondertussen stonden we redelijk opgewonden met z'n allen te wachten op de komst van de kano's. Het was ondertussen pikkedonker en ons houtvuur wierp een aangename gloed over ieders gezicht, de bosrand en het kabbelende meer. Bovendien hield het de in grote getale aanwezige bosmuizen en overig groot wild op veilige afstand. Wij hadden er eerder twee kippen over gebraden en enigszins overmoedig door een paar bier stelde ik toen voor aan de ranger om een kippenpoot te ruilen tegen een nijlpaardpoot; leek me wel een redelijke deal. De ranger lachtte, ik deed er ruimhartig nog een kippenvleugel bij, maar tot mijn prettige verbazing bood hij aan dat we sowieso wel een stuk van het nijlpaard af mochten snijden. Hij hield woord toen een paar uur later de twee kano's aanmeerden. Beide kano's, elk ongeveer zes meter lang, waren gevuld met een berg vlees die menig vegetariër een hartverlamming zou bezorgen. Niet alleen het vlees om precies te zijn, maar ook alle ingewanden waren in de boten gemikt. Alles door elkaar waardoor het, zeker omdat het in de modderige waterkant gewassen was, niet erg smakelijk oogde. 'Smerig' is een passendere woordkeus. Er kwam een pick-up aanrijden en de mannen begonnen de organen achterin de laadbak te leggen die al snel tot de rand toe gevuld was met de weke, drillerige massa. Viermaal moest de pick-up af en aan rijden voordat het beest afgevoerd was naar de rangerpost. Het indrukwekkende hoofd, dat als specialiteit aan de chiefs aangeboden zou worden, was ongeveer een kubieke meter groot en moest met vier man opgetild worden. Ondertussen had de ranger me een poot aangewezen waar ik ongeveer een kilo of zes redelijk goed ogend vlees van af sneed. Eenmaal thuis waste ik het zo goed mogelijk en ontdeed het van alle viezige vliezen. Diezelfde avond zouden we met z’n allen in The Yellow House eten waar een diner was georganiseerd. Het idee was dat alle geïnteresseerde inwoners van Chikuni konden meedoen als ze een lokaal gerecht bijdroegen. Van alle buitenlanders werd een gerecht verwacht uit hun thuisland. Een soortgelijke bijeenkomst had al een keer eerder plaatsgevonden (wortelstamppot, ik kon niets beters bedenken aangezien haring niet te krijgen is) en daarbij had ik al eens het genoegen mogen smaken om gefrituurde rupsen en stekelvarken te eten. Deze avond zou ik typische Nederlandse nijlpaardstoofpot presenteren. Inmiddels is, om jullie de laatste ontwikkelingen niet te onthouden, het nichtje van Samantha weer gevonden. In Lusaka ditmaal en, volgens een paar ingewijden, in kleding die haar 10 jaar ouder maakte. Met andere woorden gekleed als een prostituee. Samantha heeft de zonder twijfel compleet onschuldige Thomas nu beschuldigd van het verkopen van dit kind aan een pooier. De rechtszaak loopt nog.

127

Donderdag 28 oktober 2004 ‘Savonds, Iets na elven, wordt er op mijn deur geklopt. Het is Mr. Hachimwa, mijn collega en buurman. ‘Good evening, Hachimwa’, groet ik hem verbaasd. Het is vrij ongebruikelijk dat er zo laat nog bezoek komt en Hachimwa komt sowieso zelden naar mijn huis. ‘My dear, I’m sorry to disturb you but the principal has passed away’, beantwoordt hij mijn vragende blik. ‘Everybody is meeting in the staff room in a few minutes’. De directeur van het college, Mr. Kamoto, is ongeveer een week geleden opgenomen in Chikuni Hospital. Het was onduidelijk wat zijn ziektebeeld was, sommigen hadden het over malaria en tuberculose. Een open tuberculose leek mij aannemelijk aangezien hij in quarantaine was geplaatst. Er zat weinig vooruitgang in zijn conditie alhoewel het laatste nieuws was dat hij weer om eten vroeg en wat spraakzamer werd. Dit was dus blijkbaar een laatste opleving. Zijn dood komt daarom redelijk onverwachts en als een schok. Zeker omdat het de eerste keer in de geschiedenis van het college is dat een directeur in functie overlijdt. Er zijn in het afgelopen jaar uiteraard wel meer mensen overleden, onder wie een docent en de elektricien van het college maar het overlijden van een directeur vereist een ander protocol. Ook in de dood zijn er rangen en standen. Twintig minuten later zitten alle docenten, op een paar na, buiten de staffroom en condoleren elkaar. In stilte zitten we bij elkaar. De volle maan werpt een helder schijnsel over de campus. Er rijdt een auto rond door de compound om het slechte nieuws te verspreiden onder de gemeenschap. Als een doodsheraut gaat het voertuig van huis tot huis in een repeterend patroon. De zwaaiende lichtbundels komen tot stilstand, er wordt getoeterd (uitstappen in het donker is riskant in verband met de overal aanwezige waakhonden), een deur gaat open en een paar seconden later klinkt er een jammerende klaagzang die over de campus uitwaaiert en door merg en been gaat. De auto vervolgt zijn weg. Sister Chileshe, de vice-directeur, is nog niet aanwezig en de aanwezigen wachten op haar instructies. Als ze komt en iedereen de hand geschud heeft worden de eerste te ondernemen stappen besproken. Er wordt besloten om de studenten nu in te lichten in plaats van tot de ochtend te wachten. Daarna zullen alle docenten als een groep naar het huis van de overledene gaan, waaraan vanaf nu als ‘funeral house’ wordt gerefereerd, om de familie te condoleren en plaats te nemen in het huis (de vrouwen) of buiten rond het vuur (de mannen). Vanaf morgenochtend zullen alle klassen om de beurt naar het funeral house gaan om klaagliederen te zingen en te koken. Terwijl dit alles zachtjes besproken wordt door de enigszins verslagen vice-directeur horen we een paar honderd meter verderop de Kamoto familie thuiskomen van het ziekenhuis. ‘The funeral has been brought home’ zoals ze hier zeggen. We horen de vrouwen van de familie luid schreeuwen en jammeren. Het geklaag van de vrouwen en de spookachtige volle maan creëren een sinistere sfeer wat versterkt wordt door het gejank, gehuil en geblaf van de overal aangeslagen honden. Alex, die rammelend en ronkend in zijn wrakkige pick-up komt aangereden, stapt dronken waggelend uit. Hij zal voor het brandhout voor het traditionele begrafenisvuur zorgen. Terwijl de rest van de docenten naar de eetzaal gaan om de studenten te gaan inlichten, rijd ik met Alex naar zijn huis om het hout in te laden. Hij benadrukt onderweg dat Kamoto zijn oom was en ineens begrijp ik de consequenties voor Alex. Sinds de herstructurering vorig jaar is Alex een persona non grata op het college. Vooral de vice-directeur moet niks van hem hebben en probeert hem al een tijd lang weg te krijgen. Omdat hij na de herstructurering geen positie op het college kreeg aangeboden wilde Alex opteren voor het aanbod van een vervroegd pensioen in plaats van overgeplaatst te worden naar een middelbare school. Het Ministerie echter kon hem geen schriftelijke bevestiging sturen dat ze zijn pensioen accepteren omdat ze simpelweg geen geld hebben om hem het pakket uit te betalen (in de orde van 12.000 euro). Sindsdien zit hij in een onbesliste positie. Ofzo. De enige informatie die ik hierover krijg is van Alex die niet in staat is om het eens duidelijk uit te leggen maar altijd in raadselachtige verwijzingen blijft steken. Bovenstaande is dus wat ik er van begrijp. Hij geeft in ieder geval geen les meer op het college maar kan desalniettemin niet ontslagen worden. Het ontslaan van een ambtenaar is hier tenslotte net zo moeilijk als in Nederland. Hij woont nog wel in een huis van het college waar ze hem dus uit proberen te krijgen. Vooralsnog niet succesvol maar dat had gedeeltelijk te maken met het feit dat zijn oom directeur van het college was en hem nu en dan de hand boven het hoofd hield. Dat is vanaf nu dus voorbij. ‘We could be leaving this college together’, zegt hij luchtig terwijl hij een nieuw biertje opent met zijn tanden en een paar jongens een stapel brandhout in de auto leggen. Als ze klaar zijn duwen ze de auto aan, accu ontbreekt, en rijden we naar de Kamoto’s. Zoals gebruikelijk loop ik de woonkamer binnen waar een vijftiental vrouwen op de grond zit en geef iedereen een hand. Buiten brand inmiddels het vuur en worden stoelen neergezet voor de mannen. Na een uur of anderhalf, het is inmiddels bijna twee uur ‘snachts loop ik naar huis om te gaan slapen. Een aantal mannen zal de hele nacht blijven zitten. Tot de daadwerkelijke begrafenis zal het een komen en gaan blijven van familie, bekenden uit Chikuni (gezien zijn status is dat iedereen) en dorpelingen uit de omliggende streek. Van de docenten van het college wordt verwacht dat ze, uit respect, minstens één à twee keer per dag gaan om een paar uur lang de familie bij te staan. 128

Tevens zijn alle lessen opgeschort tot aan de begrafenis. Er wordt de volgende ochtend druk gespeculeerd over wanneer de begrafenis zal plaatsvinden. De meeste menen op zaterdag, drie dagen na het overlijden. Maar het is uiteraard aan de familie om te beslissen. Het is gebruikelijk om te wachten tot alle familieleden gearriveerd zijn. Gezien het feit dat de directeur uit de omgeving van Chipata komt, tegen de grens met Malawi, kan dat dagenlang duren. Victor, medewerker van de bibliotheek, vertelt me dat de directeur een broer had, ‘the key brother’ zegt hij, die in Amerika verblijft en als computer engineer voor Boeing werkt. Hij denkt dat het daarom wel eens een hele week zou kunnen duren voor de begrafenis plaatsvindt. Er wordt stiekem ook gespeculeerd over de doodsoorzaak. Hiervoor is het nodig om enige context te scheppen. In het afgelopen jaar zijn er nogal de nodige strubbelingen geweest in en om het college. Ik vermelde bijvoorbeeld al de ontslagronde in verband met het privé college opgezet in Monze door docenten van Charles Lwanga. Er waren echter ook problemen met omwonenden op de compound en in de streek. De vorige directeur, Chisangano, lag erg goed bij iedereen, was echt een zogenaamde ‘people’s person’ met innemende sociale kwaliteiten. Bovendien was hij een Tonga uit de Gweembe vallei. ‘A local boy’ zogezegd. Ook ik kon goed met hem opschieten en regelmatig heb ik een interessant gesprek met deze goedlachse en toegankelijke man. Kamoto was in vele opzichten het tegenovergestelde. Ten eerste, niet onbelangrijk, was hij geen Tonga maar een Bemba. Althans, dat kan erg belangrijk worden wanneer je onpopulaire beslissingen moet nemen. Het ontslaan van negen docenten, waarvan de meeste Tonga’s met veel familie en vrienden in de omgeving, viel uiteraard zeer slecht in de gemeenschap. Vergelijkbaar met een Hollander die Limburgers ontslaat in Maastricht of Friezen in Leeuwarden voor mijn part. De arme man kon echter weinig kanten op en was, voor zover ik kon inschatten, enkel een speelbal van de Jezuïetenorde. Ten tweede, wat zeker niet hielp in deze situatie, was Kamoto absoluut geen ‘people’s person’ en ontbeerde hij alle communicatieve vaardigheden die van een directeur verwacht mogen worden. Hij bezat daarentegen wel de eigenschap om zich zo op te stellen dat hij alle schijn tegen zich kreeg. Voornamelijk door niet uit te leggen waarom bepaalde beslissingen onvermijdelijk, noodzakelijk of wat dan ook waren. Het kwam altijd zo over dat hij uit eigenbelang leek te handelen. Eerlijk gezegd mocht ik hem dan ook niet en regelmatig heb ik me moeten inhouden om niet te zeggen dat ik hem ronduit een eikel vond (in woorden van diplomatiekere strekking althans). Verder over de doden niets dan goeds. Om dus terug te komen op de speculaties. Omdat hij als directeur en als persoon bij veel mensen niet goed viel ligt het voor de hand dat er direct geroepen wordt dat hij door ‘witchcraft’, tovenarij, om het leven is gebracht. Nou ja, in de Afrikaanse context ligt dat voor de hand. Regelmatig heb ik met mensen gesproken die menen dat letterlijk elk sterfgeval veroorzaakt is door tovenarij. Dat gaat niet alleen voor mij maar ook voor veel Afrikanen wat te kort door de bocht. Op weg naar huis spreek ik X, een medewerker van het college, hierover. Mijn toon is ietwat lacherig. Hij zegt meteen dat hij niet denkt dat tovenarij de doodsoorzaak was. Omdat ik X altijd beschouw als een redelijk westers georiënteerd persoon begrijp ik door zijn woordkeus dat ik mijn toon moet bijstellen. Het is duidelijk dat X wel denkt dat het in principe mogelijk is om iemand door tovenarij om het leven te brengen. X is wel westers genoeg om erop te laten volgen dat Kamoto hoogstwaarschijnlijk aan Aids overleden is. Het is de eerste keer dat ik iemand zo direct deze ziekte heb horen noemen in verband met het overlijden van een bekende. Hij voegt een aantal wetenswaardigheden over Katomo toe, voornamelijk met betrekking tot nachtelijke activiteiten, die weinig aan de verbeelding overlaten. Maar zoals gezegd, over de doden niets dan goeds. (Hetgeen me tot de volgende overweging dwingt: het is theoretisch niet onmogelijk dat ik X in problemen breng door zijn opmerkingen op het internet te publiceren. Ik heb bijvoorbeeld al eens emails gekregen van Nederlanders die getrouwd zijn met een Zambiaanse die familie in onze streek heeft. In principe geldt voor alles wat ik over dees en geen schrijf dat het ze in problemen kan brengen. Laat ik dus maar voorzichtig zijn en de naam van X in X veranderen) (Hetgeen me al eerder heeft bezig gehouden. Stel dat ik na het nodige redigeren een uitgever zo gek vind om mijn verhalen over het college en Zambia te publiceren; moet ik dan alle namen veranderen? Of is dat misschien nog niet eens voldoende? Het kan de relatie tussen VSO en het college misschien wel eens danig bederven wanneer een exVSO’er (figuurlijk/letterlijk?) ‘uit de school klapt’. Tenslotte ben ik hier en daar redelijk kritisch geweest ten opzichte van het hele reilen en zeilen. Maar ik kan toch moeilijk alles veranderen: naam van het college en het land? Publiceren onder pseudoniem? Misschien een duidelijke boodschap in het begin van het boek dat alles op persoonlijke titel is geschreven? Suggesties?)(Overigens is dit alles in principe mosterd na de maaltijd omdat alles al op internet gepubliceerd is). Algemeen gesproken komt het de familie van de overledene wel goed uit dat een plotseling overlijden geweid kan worden aan tovenarij. Het klinkt beter dan toe te moeten geven dat er Aids in het spel was. Een ander hieraan 129

gerelateerd aspect is dat het tot pak ‘m beet tien jaar geleden in Zambia normaal was om openlijk te informeren naar de doodsoorzaak. Net zoals in Nederland. Nu is het ‘not done’ om hierover vragen te stellen aangezien je de familie daarmee enkel in verlegenheid brengt. Iets anders. Mijn moeder komt weer op bezoek. In gezelschap van Mieke Sas. Mieke, ik ken haar enkel via email contact, is een lerares die dit jaar met pensioen ging. Zij wilde haar afscheid op de lagere school waar ze werkte gebruiken om een actie op te zetten om het onderwijs in ontwikkelingslanden te ondersteunen. Nadat ze in contact was gekomen met mijn moeder besloot ze om geld in te zamelen voor het sponsoren van studenten op ons college. Ze organiseerde een sponsorloop die dankzij de nodige inspanningen van haar, (ex)collega’s, mijn moeder en niet te vergeten de leerlingen een groot succes bleek. Er werd ruim 10.000 euro ingezameld! Hiermee kunnen niet alleen tien studenten twee jaar lang mee gesponsord worden maar ook een stuk of vijftien rolstoelen voor gehandicapte kinderen mee worden aangeschaft via Disacare. Er blijft dan nog 1000 euro over nieuwe boeken, sportmaterialen etcetera voor het college. Een fantastisch resultaat! Dankzij de inspanningen van mijn moeder is er nu al zo’n 15.000 euro beschikbaar gekomen voor diverse projecten. Mag ik haar voor een lintje nomineren? Om met eigen ogen te zien waar het geld aan besteed is of gaat worden komen Mieke en mijn moeder achttien dagen lang op bezoek vanaf 27 november tot 14 december. In dezelfde periode vier ik mijn verjaardag en neem ik afscheid van het college. Een hectische periode.

Vrijdag 29 oktober 2004 De dag kruipt weer voorbij. Om half zeven wordt ik door Alex uit mijn bed gehaald. Hij heeft een nieuwe binnenband in het achterwiel van de motor gelegd. Met enkel een omgeslagen handdoek wacht ik tot hij het wiel heeft vastgeschroefd. Amper tien minuten nadat hij weer vertrokken is wordt er weer op de deur geklopt. Ditmaal is het een student die komt vertellen dat er nu direct meteen een spoedvergadering is belegd op het college. Snel vul ik een teiltje met warm water en neem een bad waarna ik me naar de staffroom haast. Er wordt medegedeeld dat de begrafenis de volgende ochtend om tien uur zal plaatsvinden. Allerlei taken worden verdeeld. Wie draagt de kist? Zes mannen werpen zich op. Hoe moeten ze gekleed gaan? Lange discussie over zwarte broek, witte bloes; ja, nee. Sommigen hebben geen witte bloes dan wel zwarte broek. Ok, het mag ook een andere kleur broek zijn. Volgende suggestie is dat de kist vooraf gegaan moet worden door een viertal vrouwen. Ook hier weer een discussie over kleding. Alle vrouwen dienen een ‘chitenge’ te dragen, een wikkelrok plus een hoofddoek. Het college betaalt voor een paar meter stof zodat alle vrouwen dezelfde kleur chitenge dragen. Dan is er een discussie over water, is er voldoende voor alle gasten? Wie zorgt ervoor dat alle watertonnen gevuld zijn? Wie graaft het graf? Wie zorgt ervoor dat de kerk schoongeveegd is? Wie weet een adres voor verse snijbloemen? Wie zorgt voor het eten van alle gasten? Afijn, zo worden anderhalf uur lang allerlei zaken besproken. Na afloop rijd ik op de motor naar Monze om weer eens wat boodschappen in te slaan. Een slof sigaretten, groene kool, sperziebonen, knoflook, paprika’s, uien, parelhoendereieren (eieren van parelhoenders zijn veel steviger dan kippeneieren dus is de kans groter dat ze de motorrit overleven). Tevens koop ik een paar ‘prepaid’ telefoonkaarten voor een aantal mensen. Onderweg bedacht ik me, tenslotte moet je ergens aan denken, dat het wel ‘grappig’, ‘typisch’, ‘opvallend’ (ofzo) is dat bij elke vooruitgang in een land als Zambia er meteen weer een nieuwe hindernis opdoemt. Vooral door de immer beperkte infrastructuur. Het is natuurlijk erg prettig dat het mogelijk is om mobiel te bellen in Chikuni maar deze luxe went snel. Zoals alle luxe. Echter, op het moment dat de paar winkels die ‘prepaid’ kaarten verkopen door de vooraad heen zijn, wat regelmatig het geval is, valt alles weer stil. Dan moet je 30 km reizen om weer mobiel te zijn. Ik heb al eens door een heftige regenstorm naar Monze moeten rijden om Donna een sms’je te sturen dat ik niet naar Lusaka kon komen in verband met een plotselinge wijziging in het programma. (A-B-C-D, weet je wel). Thuis giet ik wat afgekoeld, gekookt water in het bovenste reservoir van mijn waterfilter waarin ik een flinke spin ontdek. Waarschijnlijk voedt deze zich met de kleine kakkerlakjes die zich blijkbaar thuis voelen in de vochtige habitat van een waterfilter. Wat een beestenboel. Ik heb eerder al eens voorzichtig geprobeerd om het reservoir met insecticide te bespuiten maar ik weet niet zeker of deze chemicaliën vervolgens wel uit het water gefilterd worden. Misschien is het beter om dit kleine ecosysteem te laten voor wat het is? In de hitte van de namiddag kijk ik wat essays na van studenten en hak vervolgens in op mijn laatste beeld, het HIV logo. Dat gaat er goed uitzien. 130

Tegen de avond begint het ietwat te miezeren. Het regenseizoen is weer in aantocht. Een paar weken geleden regende het twee dagen in Mazabuka terwijl ik daar met mijn collega’s scholen aan het bezoeken was. In Chikuni heeft het tot nu toe nauwelijks geregend en het weer blijft droog en heet. Maar niet zo heet als in Livingstone waar ik het afgelopen weekend met Donna was. Temperaturen van 42 graden Celsius in de middag. De Victoria Waterfalls waren droger dan ik ooit gezien had. We konden over een flinke lengte over de rand van de waterval lopen waar in andere seizoenen een enorme hoeveelheid water overheen dendert. Terwijl we met eten voor onze picknick naar de ‘Boiling Pit’ lopen worden we omring door een troep bavianen die het op onze voedselvoorraad gemunt heeft. Sommige van de grotere mannetjes laten hun tanden zien en komen, gewend als ze zijn aan mensen, op mij af terwijl ik de tas op mijn rug houd. Best eng. Ook enigszins eng waren de drie neushoorns die op de weg stonden in Mosi-oa-Tunya park. Wat een kolossen! Eén van de mannetjes staat twee meter voor onze auto en schraapt met zijn voorpoten over de grond alsof hij een aanval overweegt. Het bleef bij dreigen maar een ogenblik lang zag ik de immense hoorn van dit beest al door het blikken karkas van onze Pajero steken. We komen die dag ook buffels tegen en olifanten. Een mooie dag die met een grandioze zonsondergang aan de rand van de Upper Zambezi rivier wordt afgesloten.

Maandag 1 november 2004 Donna stuurt me een sms’je: op 27 januari landen we om 21:55 in Amsterdam. Ze besluit met ‘Aaargh’. Ik reageer met ‘Wauw’. En dat vat zo’n beetje onze gevoelens samen. Heen en weer getrokken tussen de spanning van het weer terugkeren (misschien moet ik eerder in termen van ‘vooruitkeren’ denken) en het verlaten van de vertrouwde omgeving die Chikuni inmiddels geworden is. Ik heb het hier gewoonweg erg naar mijn zin. Geef me eens ongelijk: een heerlijk tropische omgeving, een cultuur waar ik me erg in thuis voel, hartelijke, vriendelijke goedlachse mensen, een erg lage werkdruk, mijn eigen huis met ongeveer 1000 m² grond, een ongecompliceerd leven. Bovendien veel tijd om me over te geven aan mijn hobby: houtsnijden. Misschien klinkt dat ook wel te mooi. Met een andere bril op zou je ook kunnen zeggen: een moordend heet, meestal te droog en soms te nat klimaat, overdreven vriendelijke mensen die je continue moet groeten en achter je rug om over je roddelen, werk waar weinig uitdaging in zit, een huis zonder regelmatige water, stroom voorziening laat staan tv, internetaansluiting met een tuin die zonder constante aandacht in een woestijn verandert, een saai ongeëngageerd en op sommige momenten vrij eenzaam leven. En dat is ook zo. Het voornaamste aspect wat mij van deze plek drijft is de noodzaak tot verandering (en dan hopelijk vooruitgang). Natuurlijk is er ook de opwinding over het weerzien van vrienden, familie et cetera. Maar daarna weer zo snel mogelijk weg wat mij betreft. Wat Donna betreft ook. VSO heeft inmiddels al onze papieren en zoekt voor ons een gezamenlijke plaatsing. Ze hebben Namibië en Kenia al genoemd als mogelijke landen voor ons omdat VSO daar in zowel haar als mijn segment actief is. Tevens zoeken we via een paar andere NGO’s naar opties. De reden dat Donna met ‘Aargh’ besluit (hoeveel ‘a’s zaten daarin?) heeft ook te maken met het feit dat zij vanuit Zambia direct naar Nederland komt. Pas na een paar weken zullen we een tijdje naar Engeland gaan. We reizen via Londen dus zij zal ongeveer een uur op een vliegveld in haar vaderland rondhangen en dan doorreizen zonder vrienden enzo te zien (om vervolgens een week in Reusel te verblijven, of all places). Ze textte wel dat haar moeder waarschijnlijk naar Heathrow komt om haar even te zien maar het is natuurlijk licht onwerkelijk om na twee jaar een uur met je moeder op een vliegveld te kunnen praten (via het glas misschien wel, nog absurder). Wat dat alles betreft ben ik wel benieuwd naar de ervaringen van Roberto. Hij is de afgelopen twee weken op vakantie naar Italië en Duitsland geweest en komt morgen terug. Misschien heeft hij nog goede tips’ (‘drie keer in ja handen klappen betekent niet dat je iemand respectvol groet’, ‘Oh nee?’. ‘Serveersters gaan niet door hun knieën wanneer ze je drankje komen brengen’, ‘Wat, echt niet?’). Dit zal dus waarschijnlijk de laatste update worden van deze website. Althans vanuit Zambia. Misschien dat jullie ineens volgend jaar een mailtje krijgen met een link naar een nieuwe website: Bhutan 2005 – 2007 (ik noem maar wat). We zien ut wel (de toekomst is weer eens onnavolgbaar). Het noodzaakt mij ook om een beetje rond eind te breien aan dit verhaal. Het heeft mij al een tijdje beziggehouden hoe te eindigen. Tijdens de begrafenis van de principal bedacht ik me dat dit zowel het begin als het einde markeert. Op de eerste dag dat ik hier moest lesgeven was er een begrafenis op hetzelfde kerkhof en nu bevond ik me daar weer. Wederom in dezelfde snikhete omstandigheden (de ervaring had me in ieder geval geleerd een paraplu mee te nemen) en met dezelfde rituelen. Maar het lijkt me nogal morbide om de cirkel zo rond te maken. 131

Op z’n minst kan ik de verhaallijnen van John, Gisera en Charles aanvullen zodat zij een beetje al rode draad door dit verhaal kunnen lopen.

Woensdag 10 november 2004 Roberto komt terug uit Europa met een Telegraaf (tja, hij kon moeilijk weten dat dit natuurlijk niet mijn keus zou zijn alhoewel de vier blote billen op de voorpagina een indicatie hadden kunnen zijn, alhoewel, tegelijkertijd is het direct het meest interessante artikel in de gehele krant) en een bolletje Gouda kaas. Erg attent van hem. Deze kon hij kopen omdat hij via Schiphol vloog. De Telegraaf staat weer bol van de onnozele prietpraat en advertenties die hier moeilijk uit te leggen zijn (beloning 1000 euro voor het vinden van een kat!? Ik neem aan dat de meeste Nederlanders daar ook bij zullen fronzen). Uit sommige columns walmt een openlijke boosheid en haat die er niet om liegt. Ik begrijp dat de spanningen tussen allochtonen en autochtonen verder opgelopen zijn. Sterker nog, zelfs dusdanig dat de moord op Theo van Gogh de Zambiaanse pers haalt. Tot mijn verbazing begint Mutale er spontaan over bij The Yellow House en Alex vult aan dat een paar moskeeën zijn aangevallen met explosieven. Ze weten er nota bene meer van dan ik. Toen ik het afgelopen weekend op het internet deze tragische ontwikkeling ontdekte heb ik een uur moeten spenderen om Donna bij te praten met betrekking tot het beeld dat zij van het ‘tolerante’ Nederland had. En klopt mijn beeld nog wel? Loopt de sfeer in Nederland niet harder achteruit dan ik kan bevroeden? Fortuijn, Van Gogh en dan ook nog 2-2 uit tegen Macedonië. Hoe veel dieper kunnen we nog gaan? John komt één van de twee overgebleven katjes halen. Hij wilde dit keer een vrouwtje omdat de twee mannetjes die hij al van me had gehad te vaak de hort op zijn (hij overwoog zelfs een beloning van 5 miljoen kwacha uit te loven voor het vinden, slechts 2 volledige jaarsalarissen voor hem, maar zag hier toch maar van af). Want allemaal leuk en aardig die katten maar ze moeten wel ratten vangen rond het huis. Het eerste katje gaf ik aan een buurjongetje die me even later blij kwam vertellen dat het beestje direct bij thuiskomst al achter een rat was aangegaan. In huis nota bene, ik gruwde even van het idee van ratten die vrijelijk door het huis kruipen. Maar ach, hoe vaak heb ik hier al in restaurants en barretjes ratten gezien. Laatst nog in Mazabuka waar we vijf dagen doorbrachten om onze studenten te bezoeken. In de ‘beergarden’ waar ik meestal mijn avondeten nuttigde bestond het menu dagelijks uit het prettig gevarieerde aanbod van koude friet met vettige kip. Je kunt in dit afgebladderde etablissement buiten eten in met gras bedekte, open hutjes. Dat heeft het voordeel van frisse lucht. Het nadeel is echter dat de metershoge boxen die buiten staan opgesteld elk moment van de dag werkelijk onmogelijk hard staan te blazen. Wellicht in een poging om via de geluidsgolven de koude hap nog wat op te warmen. Bovendien vallen er daardoor nu en dan van schrik ratten uit de grasbedekking wanneer er na een korte onderbreking een nieuwe tape met Afrikaanse ‘dance’ in het cassettedeck wordt gedrukt. ‘It’s raining rats and frogs’ is een verbasterde uitdrukking die daarom soms letterlijk moet worden opgevat. Binnen zitten is ook een optie en ik koos hier op een avond voor omdat het buiten nogal frisjes was. Bovendien werd Zambia – Congo Brazaville uitgezonden en was het binnen gezellig druk. Mede omdat het publiek werd aangevuld met een dikke, trage rat die achter de tv tegen de muur op probeerde te klimmen. Ik ontwaarde hem/haar terwijl ik een taaie kippenkluif probeerde te verteren. Meneer Phiri die naast me zat lachte toen ik hem aanstootte en hem op het beest wees. ‘Oh, a rat, haha’. Ik verdrong met moeite de gedachte aan een met ratten(keutels) bezaaide keuken. Wat me op een dikke envelop brengt die vorige week uit Australië aankwam. Luc en Lianne stuurden deze op tijdens hun vakantie aldaar. Uit nieuwsgierigheid bekeek ik de envelop van alle kanten en schudde er eens onnozel mee (inderdaad, zover staan we nog niet van apen af). Er vielen een paar bruine korrels uit en ik riep meteen ontsteld tegen de postbeambte dat er ratten aan de envelop hadden lopen knagen. ‘Kijk maar, rattenkeutels!’. Hij keek in eerste instantie verbaasd en even later met afgrijzen toen ik een ‘keutel’ in mijn mond stopte en smakelijk vermaalde. Want binnen in de envelop ontdekte ik drie kleine pakjes met hagelslag van De Ruyter (waarvan er ééntje open was gegaan)! Top! Hetzelfde weekend dat ik Donna over de moord op Theo van Gogh vertel, serveer ik haar een dikke bruine boterham met boter en hagelslag. Een prettigere kant van Nederland uit de tijd (‘De broodversierder sedert 1860’) dat het leven nog leuk en onbekommerd was, de molentjes vrolijk wiekten en het Nederlandsche Volk massaal in hun Volkswagen Kevertjes met thuisgesmeerde broodjes naar Zandvoort reed (en zo word ik met bijna 35 jaar toch nog een conservatieve lul al vind Donna het maar zoete rommel en kan ze ‘hagelslag’ met geen mogelijkheid fatsoenlijk uit haar strottenhoofd krijgen). Maar ik dwaal af. John vertelt over zijn dochter Catherine die van haar tweede kind is bevallen. De bevalling was zwaar en Catherine ligt nu al een week of twee in Monze in het ziekenhuis. Ze is blijkbaar nogal ingescheurd. John beeldt dit ietwat plastisch uit door zijn wijsvinger overlangs tussen zijn benen door te halen en gebruikt bij gebrek aan beter het 132

woord ‘cracked’ alsof z’n dochter een gevelde boom is. Ik weet niet goed of ik hem moet feliciteren, wat ik uiteraard toch maar doe, aangezien hij voor de tweede keer opa is geworden (hij is nog maar 37) maar dit is tegelijkertijd weer een mond extra (de elfde nu). Catherine, die ongeveer een jaar of 18 moet zijn, dreigt nu eveneens haar ‘grade 12’ examens te missen alhoewel John voor elkaar probeert te krijgen dat ze deze in het ziekenhuis kan doen. De kans hierop acht ik niet erg groot maar dat houd ik wijselijk voor me. Voorzichtig vraag ik of de vader bekend is. Dat blijkt het geval. Het is een jongen die eveneens in het laatste jaar van de middelbare school zit; hij is ook de vader van het eerste kind. Hoe deze jongen de moeder en kinderen gaat onderhouden blijft in het midden. Wanneer je als jongeman iemand bezwangert ben je het aan de familie verplicht om het meisje te trouwen. ‘Een moetje’ zoals dat in onze volksmond heet. Dat heeft natuurlijk, overal ter wereld, consequenties. In Zambia dient er een bruidschat, ‘lobola’, betaald te worden door de bruidegom. Op het platteland gaat dat meestal nog met koeien. Over het aantal koeien wordt door een oom van de bruidegom onderhandeld met de ouders van de bruid. Tijdens de onderhandelingen worden de positieve kanten van de bruid gewikt en gewogen tot men een overeenstemming bereikt betreffende haar waarde uitgedrukt in aantallen koeien. Kan ze goed koken en schoonmaken, kleren naaien en verstellen, is ze mooi (waarbij meestal naar de omvang van het achterwerk wordt gekeken: hoe omvangrijker, hoe vruchtbaarder), kan ze goed dansen, hoeveel water of hout kan ze op haar hoofd dragen, heeft ze de lagere of misschien wel middelbare school afgemaakt, heeft ze altijd onberispelijk gedrag vertoond, wat is de status van de familie, et cetera. Zo zullen er nog wel een aantal criteria zijn. Oorspronkelijk werden meisjes op het huwelijk voorbereid in een soort traditionele cursus die soms maandenlang kon duren. De gehele periode werden ze binnengehouden en door oudere vrouwen uit de gemeenschap ingewijd in de geheimen van een goed huwelijk. Alles, uiteraard, vanuit de gedachte dat de man in alle onderdelen zoveel mogelijk geplezierd moet worden. Wat er allemaal besproken werd was zeer geheim en werd nooit onthuld aan mannen. Sommige collega’s hebben wel eens verteld dat er een heel spectrum aan huwelijkse aspecten besproken wordt, variërend van het huishouden tot aan seksualiteit, maar dat zelfs hun eigen vrouwen hen niet willen vertellen wat er precies wordt overgedragen. Na deze periode moet het meisje zich in een ceremonie aan de gemeenschap tonen. Zorgvuldig mooi gemaakt en in traditionele kleding, vroeger enkel bestaand uit een schamel rieten rokje en opgemaakt met kralenkettingen en beschilderingen, treedt ze naar buiten. Voor het oog van de aanwezigen moet ze dan de vruchten van haar ‘initiatie’ tonen door te dansen, zo recht mogelijk water te dragen, enzovoorts (ik zeg hier gemakshalve ‘enzovoorts’ omdat ik eigenlijk niet weet wat ze nog meer moeten doen, wellicht een goede maaltijd koken ofzo). Afijn, hoe beter ze dit alles doet hoe hoger ze in de markt ligt. Niet lang daarna zal de familie benaderd worden door een geïnteresseerde partij en kunnen de onderhandelingen beginnen. Een zeer gewilde bruid doet tegenwoordig tegen de twintig koeien, wat zich ongeveer in 2000 euro laat vertalen. In minder rijke families ligt de prijs meer rond de honderd euro. Tegenwoordig gaat het meestal niet meer zo, alhoewel er in het afgelopen jaar nog wel een keer zo’n ceremonie in een nabij gelegen dorp heeft plaatsgevonden, helaas kon ik daar niet bij zijn. Wat inmiddels wel ingeburgerd is, is een soort van gecondenseerde versie. In plaats van een maandenlange periode organiseren de vrouwen een zogenaamde ‘kitchen party’ waarbij, zo vermoeden wij mannen, het hele huwelijkse oeuvre op een avond in sneltreinvaart wordt doorgenomen. Het betalen van ‘lobola’, de bruidschat is echter nog steeds gangbaar. In meer stedelijke gebieden wordt er niet meer in koeien betaald, niet erg praktisch tenslotte, maar gewoon in contanten. Zo ook in Lusaka. Donna heeft een collega, Bondala, die op een school in Kanyama compound werkt. Ze vertelde me een paar maanden geleden over hem: hardwerkende, oprechte en gemotiveerde leraar van ongeveer 24 jaar oud. Iemand die eruit springt, vergeleken met andere leraren, en met enthousiaste ideeën op de proppen komt. Hij werkt fulltime als vrijwilliger op de school, dat wil zeggen dat hij een magere vergoeding van pak ‘m beet 20 euro per maand krijgt van de school. Absoluut geen vetpot (ter vergelijking: ik verdien hier als vrijwilliger 12 maal zoveel). De school kan hem niet meer betalen en het Ministerie van Onderwijs heeft geen geld om leraren op de rol te zetten. De moeder van Bondala is gestorven en zijn vader, een aids-patiënt, ligt op sterven. Hij is mede verantwoordelijk voor zijn kleinere broertjes en zusjes wat hem nogal wat financiële kopzorgen bezorgt. Om zijn ‘inkomen’ aan te vullen wilde hij kippen gaan verkopen. Hij benaderde Donna met een keurig uitgeprinte budgettering: realistische kosten (kopen van 500 kuikens, kippenvoer, voederbakken, lampen, medicijnen enzo) en opbrengsten uit verkoop (à 3 euro per stuk) naast elkaar. Hij vroeg aan Donna de investeringskosten van 300 euro aan hem te lenen. We praatten het door en vanwege de goede indruk die hij op Donna gemaakt heeft wil ze hem een kans geven. Na het verkopen van de kippen heeft Bondala genoeg om Donna terug te betalen en om zelf een nieuwe lading kuikens te kopen. Bondala krijgt de lening en begint aan het opzetten van zijn handel. Na een paar weken bezoeken we hem in een buitenwijk van Lusaka. Hij woont naast het huis van zijn neef waar het pluimage is ondergebracht wat reeds buiten duidelijk te ruiken is. We betreden de woonkamer die half is afgetimmerd. Een houten wandje waarin een deurtje is aangebracht loopt dwars door het woongedeelte. De 133

ammoniumdampen slaan hier serieus om de oren. We kruipen door de lage deur en de gedachte aan Anne Frank komt boven. Achter de wand scharrelen honderden kuikens over met zaagsel bedekte vloer. Geïmproviseerde lampen hangen aan lange draden vanaf het plafond tot vlak boven de vloer. De donzen beestjes scharrelen er in grote getale omheen. Bestaat er zoiets als een Keuringsdienst van Waren in Zambia? Mag je zomaar 500 kippen in je huiskamer houden? Bondala maakt zich er duidelijk niet druk om dus waarom zou ik? Trots toont hij ons zijn kleine veestapel. Hij heeft behoorlijke wallen onder zijn ogen omdat hij elke nacht bij de kuikens zit. Om in de gaten te houden of ze geen ziektesymptomen vertonen. Terwijl hij nota bene overdag nog gewoon op school werkt. Hij slaapt, naar eigen zeggen, zo’n vier uur per dag. Je moet er wat voor over hebben. Maar Bondala blijft er energiek onder. Iets te energiek zoals zal blijken. Wanneer we weer buiten met flinke teugen frisse lucht inhappen toont hij, idem dito trots, zijn vriendin Judy. Leuke meid van rond de twintig (alhoewel schattingen van de leeftijd van mensen hier altijd met een foutmarge van zo’n 25% gelezen moet worden). Na een week of zes zijn de kippen klaar om geslacht te worden en lijkt alles goed te komen. Er zijn een aantal klanten die grote aantallen kippen tegelijkertijd afnemen. Dan blijkt Judy opeens zwanger. Bondala moet direct met haar trouwen en uiteraard ‘lobola’ betalen. Alle opbrengst verdwijnt richting schoonfamilie. Hij heeft geen geld meer om Donna terug te betalen laat staan een nieuwe cyclus op te starten. Einde verhaal. En zo lijkt alles hier soms wel eens (om optimistisch te blijven zal ik niet ‘altijd’ zeggen) op niets uit te lopen. Op alle niveaus, van particulier tot regering, wordt het ene gat met het andere gedicht. Soortgelijke verhalen als bovenstaande kan ik ook vertellen over Alex, Milimo, het college en het Ministerie van Onderwijs. Het blijft steken in hoopvolle budgetteringen, ideeën. Er is zo weinig dat daadwerkelijk van de grond komt. Op regeringsniveau speelt al jarenlang het probleem van achterstallige uitbetalingen aan gepensioneerden. Het geld wat hiervoor bedoeld was is allang uitgegeven aan... tja, aan wat anders in ieder geval. Mr. Kamoto bijvoorbeeld is in de twee jaar tot zijn overlijden nooit formeel tot directeur benoemd. Dit omdat de oude directeur Chisangano al die tijd, en nog steeds, wachtte op zijn pensioenuitkering. Kamota was een ‘spelende’ directeur: ‘acting principal’. Dit was geen uitzondering. Regelmatig worden door Zambianen grappen gemaakt over alle ‘acting’ schoolhoofden, politie-inspecteurs, ziekenhuisdirecteurs enzovoorts. ‘Everybody is acting, pretending to be’. Momenteel is onze directrice, die eerder een ‘acting-vice-principal’ was, nu een ‘acting-acting-principal’ vanwege het overlijden van Kamoto. Ook, zoals hierboven al vermeld, is het Ministerie niet in staat om nieuwe leraren op de loonlijst te zetten. Ondanks alle schrijnende tekorten aan leraren op scholen is er in de afgelopen twee jaar vrijwel niemand aangenomen. Tegelijkertijd lopen er in Zambia zo’n 8000 recent afgestudeerde leraren rond die al twee jaar lang afwachten of ze nog een keer geplaatst worden! Deze ridicule situatie wordt binnenkort hopelijk beëindigd door een donatie van 9 miljoen euro door de Nederlandse regering die onlangs bekend is geworden. Voor eind december dit jaar moeten vanuit deze pot alle uitstaande pensioengelden in het onderwijsveld uitgekeerd zijn en 7000 nieuwe leraren op scholen zijn geplaatst. En dat is goed nieuws! Niet alleen voor Zambia en alle betrokkenen maar indirect ook voor mij. Dat zit zo: Vincent is een collega die vanwege een herseninfarct niet meer in staat was om te werken. Hij is half verlamd en wilde met vervroegd pensioen om op zijn boerderijtje in de buurt van Monze te gaan wonen. Met behulp van zijn pensioengeld wilde hij onze auto overnemen. Omdat de Pajero een automaat is zou hij er toch in kunnen rijden. Hij was ook al akkoord met de prijs. Ik had er in eerste instantie weinig fiducie in dat hij daadwerkelijk het geld zou krijgen voordat we het land zouden verlaten. Maar door dit bericht is het niet onmogelijk meer. Sterker nog, vandaag kwam hij verheugd uit Monze aanrijden en stak zijn duim op toen hij mij en Roberto bij The Yellow House aantrof. Hij fluisterde me toe dat alle papieren omtrent zijn pensionering in orde waren. Omdat er nogal wat mensen rondhingen hield hij het hierbij, dit soort grote transacties moet je tenslotte niet aan de grote klok hangen, maar ik begreep dat hij volgende week het geld kon gaan innen. Het is op z’n minst grappig dat ik op deze manier nog een gedeelte van het Nederlandse belastinggeld kan opstrijken. Bovendien verkopen we de auto graag aan hem omdat hij duidelijk gebaat is bij een automaat. Tevens zijn we het gezeik van al die zogenaamd potentiële kopers uit Lusaka helemaal beu. Gemiddeld wordt Donna vijf keer per dag benaderd. Ze tonen interesse, proberen dan tevergeefs 20% van de prijs af te pingelen en haken na alle moeite af. Maar goed, dat is allemaal een heel ander verhaal. Chisangano zal dus hopelijk binnenkort ook zijn pensioengelden krijgen. En ook daarvan zal een gedeelte naar mij gaan. Omdat hij al twee jaar op dat geld zat te wachten was hij ondertussen zo’n beetje aan het einde van z’n reserves. Twee maanden geleden kwam hij bij me langs. In eerste instantie ging het gesprek over het kopen van de auto, daar was hij erg in geïnteresseerd mits uiteraard het pensioen eindelijk eens zou komen. We praatten wat over de auto en afijn, hij zou er eens met moeder de vrouw over spreken. Een dag later sta ik les te geven wanneer er op 134

de deur van het lokaal wordt geklopt. Een jongen overhandigt me een brief van Chisangano. Hij schrijft dat hij de auto voor K20 miljoen wil overnemen, onder de prijs weliswaar. In dezelfde brief vraagt hij ‘en passant’ om een lening van K500.000 voor het schoolgeld van een dochter van hem. Hier moet ik, als een boer met kiespijn dan toch, om lachen. Eerst een aanbod doen van een kleine 4000 euro en dan 95 euro te leen vragen omdat hij door z’n geld heen is. Dit is nota bene dezelfde man die me 20 maanden daarvoor, toen hij me in Lusaka ophaalde en ik voor het eerst in Chikuni arriveerde, heel duidelijk maakte dat ik vooral niet geld moest uitlenen aan allerlei mensen die ongetwijfeld aan mijn deur zouden komen. Nu is het Chisangano zelf die aan komt kloppen en me voor een dilemma plaatst. Ik ga overstag omdat ik een redelijke hoeveelheid respect heb voor deze innemende man en omdat ik op het moment niet al teveel leningen uit had staan. Ik heb altijd een bovengrens van 200 euro aangehouden voor het totaal aan lopende leningen, dat bedrag was ik bereid eventueel te verliezen en er verder vrede mee te hebben. Indachtig het gokkersmotto: zet niet meer in dan je bereid bent te verliezen. Het laatste advies dat ik hieromtrent van sommige mensen krijg is dat ik nu, in de eindfase van mijn verblijf, vaker benaderd zal worden voor leningen en hier zeker niet meer aan toe moet geven omdat men weet dat ik toch binnenkort wegga.

Maandag 15 november 2004 Vandaag komt het bericht binnen dat VSO een baan voor me heeft in Dodoma, Tanzania. Vanaf begin maart 2005 kan ik daar werken als leraar op een soort van lerarenopleiding. Veel details krijg ik via de sms’jes van Donna niet binnen maar dat zie ik wel wanneer ik de hele specificatie doorneem het volgende weekend in Lusaka. Er is, op het moment nog geen bijpassende baan voor Donna. Wellicht moeten we t.z.t. overwegen om toch te gaan als slechts een van ons een baan heeft. De ander zal dan ter plekke een job moeten vinden. Twee feitelijke aspecten van deze baan zijn in eerste instantie wel aantrekkelijk. Ten eerste vermindert het de kopzorgen omtrent ons verblijf zonder inkomen in Europa. Het geeft ons de kans om ruim 5 weken familie, vrienden enzo te bezoeken zonder dat we genoodzaakt zijn om een appartement te gaan huren of een tijdelijke baan te zoeken. Ten tweede hebben we Tanzania als een erg prettig land ervaren tijdens onze vakantie daar. We zijn weliswaar niet in Dodoma geweest maar de andere steden op het vasteland bevielen ons wel, dat wil zeggen, vooral Dar Es Salaam. Dodoma lijkt een grotere plaats te zijn, op een kleine kaart van geheel Afrika die in mijn kamer hangt staan in Tanzania slechts drie plaatsen aangegeven: Dar Es Salaam, Arusha en Dodoma. Maar dat kan ook zijn omdat Dodoma tot hoofdstad is gebombardeerd terwijl je eigenlijk zou verwachten dat Dar Es Salaam de hoofdstad is (wat het tot voor kort ook was). Dar Es Salaam is, naar Afrikaanse maatstaven en zeker vergeleken met Lusaka, een prettige stad met redelijk fraaie architectuur. Sommige straten deden me enigszins aan Barcelona denken. Nou ja, als je je ogen flink dichtknijpt en tegen de zon in kijkt dan. We arriveerden in ‘Dar’ na twee dagen reizen met de Tazara: de ‘Tanzania-Zambia Railway’. Deze treinverbinding, aangelegd door Chinezen, is ietwat traag, gemiddeld 30 km per uur, maar het uitzicht is fraai en de trein heeft een bar dus je kan met een biertje een beetje loom uit het raam turen terwijl het landschap zich langzaam ontvouwt. Dorpjes met lemen hutten, bananen en baobab bomen, bedelende kinderen, bergruggen rollen voorbij. Een gedeelte van de reis gaat door een wildpark in Tanzania en vanuit de trein zien we een kudde gnoes en giraffen.We delen een eersteklas compartiment met Els en Kees, broer en zus uit Nederland. Els heeft in 1972 voor SNV in het noorden van Zambia gewerkt en is terug gekomen met haar broer om te kijken wat er van het land is geworden (algemene indruk is dat het er niet op vooruit is gegaan). We hebben geluk dat we hen ontmoeten op het treinstation in Kapiri Moshi in Zambia omdat Donna telefonisch tickets had geregeld maar dat bleek niet goed te zijn geadministreerd, zucht, dus er waren geen kaartjes voor ons. Aangezien de Tazara slechts twee keer per week gaat en drukbevolkt is zagen we onze vakantie al beginnen met drie dagen doorbrengen in het stoffige Kapiri Moshi. Tevens is het verboden voor mannen en vrouwen om samen in een slaapcompartiment te verblijven tenzij je medereizigers vind die akkoord gaan hiermee. Kees en Els kwamen dus als geroepen. Els is ook een Brabantse, wat zijn dat toch heerlijke mensen (over het algemeen), en ze bezoekt na terugkomst in Nederland mijn moeder. Eenmaal in Dar aangekomen zoeken we een hotel en regelen we direct tickets voor de ferry naar Zanzibar de volgende dag. In ruim twee uur maken we de oversteek. De hoofdstad van Zanzibar is Stone Town, een oude doorvoerplaats voor slaven. Het is een stadje met onnavolgbaar kronkelende steegjes omzoomd door mooie huizen met houten balkons en fraai bewerkte deuren. De bouwstijl is een beetje te vergelijken met de mix van christelijke en islamitische invloeden die je in Granada en Cordoba aantreft alhoewel Stone Town minder grandeur kent en veel armoediger en slechter onderhouden is. Het is echter prettig dolen door de straatjes alhoewel het straatbeeld bedorven wordt door de aaneengesloten reeks van uitstallingen die allerhande toeristenprullaria verkopen. Interessanter is de buurt rond de vismarkt waar het toerisme niet de overhand heeft genomen en het normale leven zijn gangetje gaat. Op de vismarkt worden octopussen, barracuda’s, ‘red snappers’, tonijnen, roggen, haaien verkocht. Buiten de oude marktgebouwen wordt een versgevangen marlijn van bijna 4 meter verhandeld. Iets verderop begint de groente-, fruit- en specerijenmarkt. Zanzibar en vooral het noordelijker gelegen eiland Pemba, 135

waar we later heen zullen gaan, zijn bekend om de productie van kruidnagelen. Deze en andere specerijen worden in grote hoeveelheden aangeboden op de markt. Op een binnenplaats komen we een man tegen die suikerrietstengels vermaalt en het sap, gemixed met limoen en ijs, vers voor je uitschenkt. In de hitte is het een lekker zoet en koel drankje. Na twee dagen Stone Town gaan we de befaamde stranden van Zanzibar opzoeken. Eerst een paar dagen naar Bwejuu, aan de oostkust, en dan naar Kendwa in het noorden. Met het lokale vervoer van zogenaamde dahladahla’s, tot taxi’s omgebouwde pick-ups, trekken we over het eiland. In Bwejuu vinden we een comfortabel en charmant huisje op 5 meter van het strand. Omgeven door palmbomen drinken we een ‘Kili’ (‘Kilimanjaro’ is een Tanzaniaans biermerk) op onze veranda en proosten we op het leven. Voor de kust ligt een koraalrif en ik zwem er op een dag heen, wat me een uur kost, om te snorkelen. Best aardig maar niet zo indrukwekkend als de snorkeltrip die we later op Pemba zullen doen. Het verschil tussen eb en vloed is enorm en ‘sochtends, bij eb, ligt het strand bijna droog tot aan het rif dat op een kilometer uit de kust ligt. De lokale vissersvrouwen maken hiervan gebruik om schaaldieren, vooral zeeslakken, te vangen in de ondiepe poelen. Zoals ze in de verte rondscharrelen met hun lange waaierende rokken lijken ze het verdacht veel op de magere figuren die Dali op veel van zijn schilderijen heeft getekend (waarom zit Spanje toch continu in mijn hoofd?). In Kendwa verblijven we in een door een Turnhoutse Belg gerund hotel. Elke avond staat er een andere vissoort op het menu (marlijn, tonijn, krab, kreeft et cetera) die uitstekend samengaan met de Belgische friet. Zo lekker hebben we allang niet meer gegeten. Het restaurant dat erg romantisch oogt in de avond met een grote zitkuil in het midden ligt op een paar meter van het de kustlijn. De romantische sfeer wordt versterkt door overtuigende zonsondergangen en traditionele dhows, ranke prauwen met typische zeilen in de vorm van driehoeken, die voorbijvaren. Hoe schitterend en relaxed dit tropische eiland mag zijn, toch blijft er van Zanzibar mede het gevoel over dat het erg toeristisch is. Veel grote hotels voor, opvallend veel Italiaanse, ‘package-toeristen’ en in hun kielzog een stroom van sjacheraars en gelukszoekers. Niet altijd even prettig en we zijn een keer noodgedwongen een eethuis ingevlucht omdat we op de hielen werden gezeten door een man die ons kost wat kost naar een bepaald hotel wilde brengen en redelijk vervelend werd omdat we vriendelijk voor de eer bedankten. We spraken een aantal mensen die zich opgelicht voelden en behandeld als ‘vlees’. Maar goed, dat waren dan ook Duitsers dus wie ligt daar wakker van. Dit speelt allemaal veel minder op Pemba waar we met de nachtboot heen varen. Misschien ook omdat we een paar nachten blijven slapen bij Diane, een Engelse VSO vrijwilligster. Zij spreekt niet alleen Kaswahili vloeiend maar heeft ook een Tanzaniaanse vriend met een dahla-dhala en een boot waardoor we onafhankelijker kunnen rondreizen. Met de boot gaan we een dag naar een onbewoond eiland om te snorkelen en te picknicken. Op een paar meter van de kust begint het koraal al. Het is werkelijk schitterend en evenaart de koraalriffen die ik in Belize en Panama gezien heb. Door de contacten van Diane ontmoeten we een paar van de andere vrijwilligers op Pemba waarmee we een aantal exotische avonden doorbrengen. Met een klein vliegtuigje steken we weer over naar het vasteland en landen in Tanga. De volgende dag nemen we de bus naar Lushoto wat iets noordelijker ligt. Lushoto is een rustiek dorpje in een erg mooi berggebied. Er zijn een paar aardige wandelroutes die door vriendelijke dorpjes met zwaaiende mensen gaan en uitkomen bij een uitzichtpunt. Hier eten we de kaas en het bruine brood dat we onderweg bij een boerderijtje kochten. De bergwand dondert aan onze voeten ruim een kilometer recht naar beneden om uit te komen in een uitgestrekte vlakte. Bij helder weer kun je vanaf hier de Kilimanjaro zien naar het schijnt. Helaas is het op de dag dat wij er zijn niet helder genoeg. We stellen ons dus maar tevreden met het drinken van een Kilimanjaro terwijl we het label op de fles vergelijken met het echte exemplaar. De (echte) Kilimanjaro zien we een paar dagen later in Moshi. Deze ietwat grotere plaats ligt aan de voet van de hoogste berg van Afrika. Je kan de Kilimanjaro beklimmen maar dat duurt minstens vijf dagen en kost minimaal rond de 700 dollar. Dat gaat dus voorbij. En daar houdt ons Tanzaniaans avontuur zo’n beetje op. We reizen terug naar Dar waar we de volgende dag de trein terug zullen nemen. Kleine tegenvaller was dat de Tazara 12 uur vertraging had die we in de eersteklas bar van het station doorbrengen. Maar dat is allemaal snel vergeten als we na middernacht in ons compartiment kunnen gaan slapen. Na Malawi en Mozambique voegen we weer een gelaagde vakantie in het ‘buitenland’ toe aan het rijtje.

Donderdag 16 december 2004 Ik woon in Lusaka. Ongetwijfeld een stad die hoog scoort op de ranglijst van meest lelijke hoofdsteden ter wereld. Alhoewel dat sterk afhangt van de buurt waar je bent maar als je alles bij elkaar veegt en daar een soort gemiddelde uit destilleert blijft het toch een magere score. Het is een enorm uitgestrekte stad met als hoofdader Cairo Road, de weg die ooit als startpunt moest dienen voor een snelweg naar Cairo (wat nooit gerealiseerd is). Links en rechts van Cairo Road staat wat hoogbouw: kantoren, internetcafés, slagers, bakkers, fotozaken, lunchrooms, een grote 136

meelfabriek, banken, tankstations. Op het trottoir en bij de stoplichten paraderen jongens die allerhande spulletjes proberen te slijten: dvd's, cds, hondenriemen, opladers en covers voor mobiele telefoons, broeken, shirts, kranten, gereedschap, scheerapparaten, nep parfums en aftershaves, rolexen (ook nep, alhoewel de verkoper hooopvol met een startprijs van 1000 euro begon, hij moest er zelf om lachen) en zelfs puppies. De laatste tijd is er blijkbaar een lading kerstartikelen gearriveerd want opeens lopen ze bijna allemaal met dezelfde plastic kerstbomen en kerstlichtjes. Wanneer je bij het verkeerslicht stopt komen ze langs je raam gelopen, 'hey boss, do you need a set of kitchenknives?'. Ik deins verschrikt achteruit: 'hey, watch out man, you're carrying weapons!'. Deze jonge verkopers, altijd goedlachs (ondanks mijn flauwe pogingen tot humor) en in voor een praatje, zijn meestal goed gekleed en lijken dus daadwerkelijk regelmatig zaken te doen. In tegenstelling tot de kinderen die langs de rijen auto's lopen, bedelend voor een paar honderd kwacha. Op de trottoirs zitten vrouwen achter manden met mango's, bananen, pinda's. Aan de westzijde van Cairo Road waaiert deze informele sector zich uit naar Chachacha Market waar het straatbeeld gekenmerkt wordt door winkels met goedkope en meestal nep elektronica en auto-onderdelen. Wanneer je verder loopt en Lumumba Road oversteekt kom je bij de City Market waar het minibus station zich bevind. Hier is het een hectische bedoening, voetgangers wurmen zich langs de straatverkopers, bedelaars, plassen water en bergen met afval terwijl ze de krakkemikkige, volgeladen, voorbij scheurende minibussen ontwijken. Het grootste oppervlakte van Lusaka bestaat uit de 'compounds' die ik al eerder beschreef toen ik Gisera verhuisde naar George Compound. Modderige straten omgeven door een chaotische opeenhoping van grijzige huisjes. Niet bepaald het paradijs op aarde. Aan de andere kant van de stad vind je wel paradijsjes op aarde, kleine lapjes paradijs, van elkaar gescheiden en aan het oog ontrokken door metershoge muren met prikkeldraad. Hierachter resideren diplomaten, zakenlieden, de mensen die het 'gemaakt' hebben. Mooie brede lanen leiden door een weids labyrint van opgeworpen beschermwallen, onderbroken door zware ijzeren poorten met bewaker en beveiligingscamera. Slechts de puntdaken van de luxe huizen zijn zichtbaar. Donna's appartement, waar ik ben ingetrokken, ligt op een paar honderd meter van Cairo Road. Het complex, waar het appartement deel van uitmaakt heet Villa Elisabeth, een mooie naam die de lading niet helemaal dekt. Op het ommuurde terrein staat een groot cementen blok van drie verdiepingen dat in Oost Europa wellicht nog een prijs zou kunnen winnen voor progressieve architectuur. Donna woont in een daarnaast gelegen rij van laagbouw, een stuk of acht appartementen onder een dak. In een hoek van het terrein bevindt zich een open afvalberg, achter een muurtje, waar ieder z'n vuilnis in werpt. Dit trekt natuurlijk allerlei ongedierte aan. Vliegen, kakkerlakken en ratten die we 's nachts over het dak horen rennen. Tweemaal per maand komt er een soort van vuilniswagen die alle troep met de hand komt opruimen. Lekker werk. Net buiten Villa Elisabeth begint een soort van rommelig industrieterrein met veel garages. Overdag staan hier mannen op straat auto's uit te deuken en over te spuiten. Richting Cairo Road ligt bar/restaurant Mr. Pete's, waar we eerder ratten aantroffen die de restanten uit de glazen achter de bar dronken. Als je er 's nachts langsrijdt lichten de blote benen van de jonge prostituees op in het schijnsel van de koplampen en hoor je het sensuele 'hello babe'. Maar binnenin het appartement (twee slaapkamers, woonkamer, keuken, badkamer, elektriciteit en overdag water) is de buitenwereld ver weg, zo hebben wij ook ons paradijsje, en meldt zich slechts wanneer iemand aan het hek rammelt of wanneer Edah, een schattig buurmeisje van zes, komt spelen. Ze is nog klein genoeg om door de spijlen van het hek te klimmen en noemt ons Auntie Donna en Uncle Derrick. Edah is een weeskind en wordt door haar tante Audrette verzorgd maar die heeft zelf twee tienerdochters en nauwelijks genoeg om Edah naar school te laten gaan. Donna betaalt daarom mee aan het schoolgeld. Edah heeft ook een vriendinnetje, Connie, die soms stiekem komt. Stiekem omdat haar oma het niet goed vindt dat ze bij blanken over de vloer komt. Deze oma heeft namelijk het idee opgevat dat alle blanken SARS hebben. Elke keer als Connie bij ons geweest is moet ze thuis direct gewassen worden en alle spulletjes die we haar geven, een stift ofzo, worden van haar afgepakt. 'Chikuni', met alles d'r op en d'r eraan, ligt dus achter me. Het einde van een leven in een leven. Naarmate het definitieve vertrek naderde merkte ik zelf dat ik er ook 'klaar mee was'. Het was mooi geweest en we moeten doorpakken tenslotte. Toch viel het niet mee om afscheid te nemen van de mensen, het huis, de katten, de omgeving. Tijdens de afsluitingsbijeenkomst sprak ik de studenten toe en overhandigde ik mijn laatste beeld officieel aan het college. Aan het einde van de speech zwaaide ik naar de zaal en alle 400 studenten zwaaiden enthousiast terug. Ik moest me snel omdraaien om mijn aanzwellende tranenstroom te onderdrukken. Een week daarna, mijn laatste avond in Chikuni, had ik een afscheidsfeest georganiseerd voor alle collega's, vrienden, buren, kennissen. Ruim 60 mensen kwamen, dronken, aten en dansten. Van het college had ik een varken gekocht dat die ochtend geslacht was en in zijn geheel aan het spit geregen was. Druppend van het vet draaide Victor het rond boven de houtskolen, een afscheidsmaal naar Asterix en Obelix. Donna en ik kregen verschillende cadeaus (vooral traditionele klederdrachtdingen), gepaard gaande met speeches. Deze avond onder de sterrenhemel 137

was een gepast, mooi einde aan een periode in mijn leven die ik nooit zal vergeten en waaraan ik ongetwijfeld met weemoed ga terugdenken. De volgende ochtend pak ik alle spullen in de auto. Nog een aantal mensen komen langs. Milimo, Alex (die onfortuinlijk genoeg in de afgelopen nacht zijn jongere zus in Gweembe is verloren) en Mary. Wat zal ik haar opgewekte, vrolijke lach missen. Ze had zich speciaal extra mooi opgemaakt de vorige avond en komt nu de laatste spullen uit mijn huis ophalen die ik niet meer nodig heb. Ik omhels haar twee keer en ik zie aan haar ogen dat ze me ook zal missen. Ze geeft me twee mandjes en een briefje: A small parcel. Don't worry, I will be praying for you and missing you. I don't know what I can do Dirk. It was nice to be with you. I don't know who will be helping me. May God bless you where ever you go. Where ever, you remember me.

Donderdag 23 december 2004 Het buffelvlees moet enkele uren koken volgens Joy, de Zambiaanse secretaresse van het VSO kantoor. Volgens de man die het gedroogde vlees kwam verkopen, à 5 euro per kilo, was het met azijn behandelt tijdens het drogen om de vliegen op afstand te houden en te preserveren. Hopelijk dit keer dus geen maden zoals met het gedroogde kudu vlees. Vooralsnog blijkt dat het geval. Het vlees ligt al een half uur te borrelen en er drijven nog geen maden op het wateroppervlak. Het zwarte vlees oogt en ruikt nochtans niet erg smakelijk en lijkt meer weg te hebben van een gedroogde buffeldrol dan van buffelvlees. Maar goed, je moet van alles geprobeerd hebben in je leven. Met de kerst hebben we konijn gepland die we bij toeval tegen kwamen in Melissa, een supermarkt met redelijk assortiment. Met kop en al lagen ze daar in de vriezer. Hoe maak je in godsnaam konijn klaar? Stoven maar? In de ochtend rijd ik met Roberto naar Disacare om drie rolstoelen op te halen. Roberto bleef een nacht slapen omdat hij later vandaag naar Milaan vliegt voor een sollicitatie. Over vijf dagen is hij alweer terug maar kan in de tussentijd mooi de kerstdagen doorbrengen bij zijn familie en verwend worden door zijn moeder. Bij Disacare tref ik Derick, de marketing manager, aan achter de pc terwijl hij teksten schrijft voor de website. De afgelopen drie dagen heb ik bij Disacare doorgebracht om hem en twee anderen te leren hoe je een website maakt. Mijn ‘cursisten’ waren erg enthousiast en snel van begrip, tenslotte is Adobe GoLive en ImageReady nog niet zo simpel als je er helemaal niet bekend mee bent, wat het voor mij erg prettig maakte om met ze te werken. Begin januari hopen we de website in de lucht te hebben. Eigenlijk zou ik me in deze periode ook bezig hebben moeten houden met de website voor VSO Zambia maar daar is een beetje het klad in gekomen. Begin september had ik het VSO kantoor al aangeraden om contact op te nemen met VSO Londen wat betreft het beleid van VSO m.b.t. websites van lokale VSO afdelingen in de wereld. Dat is uiteindelijk pas vorige week gebeurd en het antwoord was dat men dat niet toestond. Einde project dus. Niet dat ik dat nu zo erg vond. Het gaf me de mogelijkheid om me bezig te houden met sollicitaties voor volgend jaar. Maar VSO, zo stond ook in het antwoord, wil wel de mogelijkheid creëren voor lokale kantoren om een landspecifieke invulling te geven op de algemene website van VSO Engeland. Ze willen een standaard formaat voor deze pagina’s opstellen en zijn aan het nadenken over de functionele eisen hiervoor. Ik ben daarom gevraagd om hierover mee te denken en vandaag is me de initiële opzet gemaild. Dus ik kan me toch nog een beetje nuttig maken voor VSO de komende tijd. Over die sollicitaties en toekomstperspectieven voor volgend jaar. Ten eerste heb ik de baan die VSO in Tanzania aanbood afgewezen. Het kwam teveel neer op gewoon lesgeven op een middelbare school. Daarna heb ik gesolliciteerd op een baan als programma manager voor VSO in De Gambia. Mijn CV viel goed en ik werd geselecteerd, samen met 6 anderen, uit een groep van ruim 40 goede kandidaten, zo begreep ik later. Ze wilden de selectie echter nog wat kleiner maken omdat het uiteindelijke sollicitatiegesprek in Londen zou plaatsvinden wat uiteraard de nodige transportkosten oplevert. Ik werd daarom gebeld voor een telefonisch interview, dat wil zeggen, twee dagen lang probeerde men te bellen maar het netwerk werkte niet mee. Uiteindelijk kwam de country director van De Gambia er door heen maar het gesprek vlotte niet echt lekker. Vertraging op de lijn en mijn Engels kreeg geen vleugels. Althans, ik had er geen echt positief gevoel over na afloop en dat bleek correct toen ik een paar dagen later een, helaas, sorry, afwijzing kreeg. Ik heb natuurlijk nog wel geïnformeerd naar de redenen van de afwijzing en dat bleek te maken te hebben met de kwaliteit van de andere kandidaten, niet zozeer omdat ze twijfelden aan mijn kwaliteiten. Verder zoekend kwam ik een baan tegen bij DANIDA. Technisch Adviseur op het Ministerie van Onderwijs in Bhutan op het gebied van management informatie systemen. Het is een project voor twee jaar. Deze baan heeft veel 138

raakvlakken met mijn eerdere ervaring en inmiddels ligt mijn sollicitatie bij Mercuri Urval die de voorselectie doen. Bhutan lijkt me een enorm interessant (en mooi) land. De koning heeft bijvoorbeeld het bruto nationaal product (BNP) afgewezen als graadmeter en daar voor in de plaats praat hij over het BNG: het bruto nationaal geluk. Verder is Bhutan is het eerste land ter wereld waar roken compleet verboden is: je kan er zelfs geen sigaretten kopen! Aangezien ik een overtuigd roker ben is dat minder goed nieuws alhoewel het misschien wel eens tijd is om te stoppen’ (ik moet er eigenlijk niet aan denken). De deadline is 6 januari dus het is voorlopig afwachten of dit wat wordt. Donna heeft ook niet stilgezeten en gaat solliciteren op een baan in Laos. Ze is hier erg enthousiast over omdat de specificaties erg goed aansluiten bij haar ervaring en het een goede voortzetting is van haar werk in Zambia. Daarnaast is het een beter betaalde baan. Afhankelijk van wat uiteindelijk doorgaat maken we een keuze. In ieder geval is de druk er een beetje af. Gisterenochtend kregen we bericht van VSO dat ze een baan voor Donna in (Brits) Guyana hebben. In Georgetown aan de kust. Leven en werken aan de Zuid-Amerikaanse kust! Per april 2005 kan ze daar beginnen. Na enig emailcontact met de country director van Guyana vandaag blijkt dat ze voor mij ook wel een positie kunnen vinden, wellicht in de IT sector. Grandioos! Dat is een beter plan B dan in Engeland gaan wonen, weer onder aan de ladder beginnen en krom liggen om de hypotheek op te brengen. Dat schuift nu naar plan C. Plan A is echter nog steeds het vinden van een redelijk betaalde baan in ontwikkelingswerk (zodat we ook eens wat aan gezinsplanning kunnen gaan doen?). In de middag breng ik Roberto naar het vliegveld en rijd vervolgens door een paar supermarkten om advertenties voor onze Pajero op te hangen. Onze tweede prioriteit, na het vinden van werk, is het verkopen van dit ding. Als ik door de stad rij reageren veel mensen op de ‘For Sale, Contact 095-915845’ plakkaten op de ramen. Bij de verkeerslichten hoor ik regelmatig vanuit een andere auto ‘How much?’. Een man komt naar me toe gelopen en vraagt om een papiertje om het telefoonnummer op te schrijven omdat hij ‘iemand kent die de auto zeker wil kopen’. Hij noteert het nummer en vraagt en passant om een sigaret als commissie.

Vrijdag 24 december 2004 Kerstavond in den tropen. Het klimaat, bloedheet met nu en dan een fikse wolkbreuk, helpt niet in het creëren van het witte kerstgevoel. Maar iedereen doet zijn best. Van de straatverkopers die naast de genoemde kerstlichtjes en plastic kerstbomen nu ook vuurwerkpijlen en strijkers los uit de hand verkopen tot aan de Britse ambassade die een ‘Christmas Caroll’ borrel gaf. De tuin van de ambassadeur was wederom decor voor een postkoloniaal onderonsje met hapjes en, niet te vergeten, drankjes. Ondertussen ligt ons konijn, dat ook erg zijn/haar best doet (geslacht is niet meer te bepalen) te ontdooien en is Donna bezig met het maken van ijs, iets wat ze erg goed kan. Erg moeilijk is het nu ook weer niet (iets wat je overigens nooit tegen een Italiaanse ijsmaker moet zeggen en ook niet tegen Donna) maar je moet er toch enigszins je kop bij houden. Ik stond er de eerste keer nogal van te kijken dat je zo relatief makkelijk ijs kan maken. Het is eigenlijk niet meer dan wat bloem, melk, suiker en een ei op de goede manier in elkaar roeren en langzaam laten bevriezen. Donna gooit er stukjes chocolade en nootjes en brengt het op smaak met schilfers sinaasappelschil. Heel erg lekker! (niveau Haagendasz; hoe spel je dat in godsnaam?). Gisera kwam vandaag kleren wassen en krijgt van Donna een strijkijzer en een kerstbonus zodat ze wat lekkers kan kopen voor Titus en de kinderen. Maar ze koopt er liever schoenen van voor haar oudste zoons, Charles en Tyson. Gisera is nog immer compleet gebroken met haar familie in Chikuni en ze wil geen contact meer met ze (zie dagboek 8 van 31 maart 2003). Toen ik nog in Chikuni woonde, twee maanden geleden ongeveer, kwam haar jongste zus aan de deur, 17 jaar oud met baby op de rug, om te vragen of ik haar naar Lusaka wilde brengen zodat ze Gisera kon bezoeken. Wat me in eerste instantie aan haar verbaasde was dat ze geen woord Engels sprak, de buurvrouw moest erbij komen om te vertalen. Dat zie je niet zovaak bij jonge mensen, meestal hebben ze toch wel een paar jaar onderwijs gehad zodat men op z’n minst wat basaal Engels spreekt. Maar zij dus niet. Ze kwam nogal eisend over, alsof ik haar dezelfde dag nog maar even naar Lusaka moest rijden, en ik mocht haar niet zo. Uiteraard wist ik ook dat de familie helemaal niet wist waar Gisera woonde en dat Gisera dat zo wilde houden. Dus ik vroeg haar om een briefje te schrijven voor Gisera zodat ik dat af kon geven. Ik vermoedde dat ze ook niet kon schrijven want ze verdween een tijdje om later pas terug te komen met het briefje. Waarschijnlijk moest ze dit dicteren aan iemand. Gisera schrok nogal toen ze het briefje las en wilde niet, zoals ik al vermoedde, dat haar zus langs zou komen. Ze was bang dat ik vanaf nu vaker door haar familie benaderd zou worden maar dat gebeurde uiteindelijk niet. Ik heb de zus nooit meer terug gezien. Gisera woont alweer ruim een jaar met man en vier kinderen in een tweekamer huisje, gemetseld van grijze bakstenen van gasbeton, op George Compound. Beide kamers zijn pak ‘m beet 2x3 meter. In de voorste kamer staan een tafeltje en een heus bankstel bij elkaar gepropt. Het tweede kamertje is geheel bezaaid met matrassen, hier slaapt de hele familie. In een hoek van de woonkamer ligt een ijzeren kookspiraaltje op een baksteen dat met twee 139

elektriciteitsdraadjes geïmproviseerd verbonden is met het netwerk. Ze hebben in ieder geval elektriciteit, een peertje verlicht het raamloze kamertje. Water haalt ze bij een nabijgelegen pomp nadat ze een soort van ‘watertegoedbon’ heeft gekocht bij een kantoortje van de watermaatschappij. Ze loopt dagelijks vijf keer naar de pomp voor telkens 20 liter water. Het huis is naast een café gelegen waar elke dag van 11 uur ‘sochtends tot 12 uur ‘savonds gedronken wordt. De geluidsinstallatie dreunt gedurende die tijd door het huis en de irritant dronken mannen maken luidruchtig gebruik van de latrine die op vier meter van haar huis staat. De lucht, in een straal van drie meter om de latrine heen, ziet bijna geel van de ammoniumdamp en de stank is niet om te harden. Af en toe walmt een flard de woonkamer binnen. Gisera’s man werkt nog steeds bij Armcor, een bewakingsbedrijf. Hij werkt avond/nachtdiensten. Om 7 uur ‘sochtends is hij klaar met werken en loopt dan een uur naar huis toe. Na een paar uur slapen staat hij op om rond drieën weer naar zijn werkplek te lopen. Zeven dagen per week. Voor 65 euro per maand. Mijn moeder die voor haar bezoek aan Zambia bezig was met geld inzamelen kreeg van een oom van me een reactie in de orde van ‘daar doe ik mooi niet aan mee, als die mensen niet willen werken moeten ze maar arm blijven’. Als ik aan Gisera, haar man, John, Milimo en zoveel anderen denk die maar met moeite hun hoofd boven water kunnen houden, weet ik van kwaadheid niet eens wat ik moet zeggen op zo’n stompzinnige opmerking. (Uiteraard ken ik ook genoeg voorbeelden van mensen die best een schop onder hun kont zouden kunnen gebruiken, net als overal ter wereld. Dat laat onverlet dat generalisaties slechts tekens van onverschilligheid en oppervlakkigheid zijn en een gebrek aan nuance en perspectief tonen.) We gingen Gisera bezoeken samen met mijn moeder en Mieke. Met hen bezochten we ook John in Chikuni en Charles. Die laatste gaat volgend jaar naar de laatste klas van de middelbare school. Op zijn school, ongeveer 40 km van Choma, betaal ik zijn schoolgeld voor volgend jaar. Het bevalt hem goed op deze school blijkbaar alhoewel ik me afvraag waarom. De slaapzalen, klaslokalen, sanitaire voorzieningen zijn van een dermate vervallen aard dat je je afvraagt hoe iemand zich hier thuis kan voelen. Maar dat is met een Europese bril, sommige van zijn eerdere scholen waren erger. Bovendien heeft hij wat goede vrienden hier wat op de andere scholen volgens mij niet het geval was. Ik heb er in ieder geval redelijk veel fiducie in dat hij nu de middelbare school kan afmaken en daarmee valt er toch wel een last van mijn schouders. Missie volbracht wat mij betreft alhoewel Charles al een paar keer begonnen is over een vervolgstudie. Die boot heb ik afgehouden. Niet alleen omdat ik nog geen zekerheid heb omtrent mijn eigen financiële situatie maar ook omdat ik sponsoren op afstand niet zo’n fantastische constructie vind. Ik vrees dat het geld dan te makkelijk aan andere prioriteiten besteed kan worden. Ik heb ook bewust het reisgeld voor Charles aan de schooladministratie gegeven zodat hij dit per keer dat hij van school naar huis moet reizen ‘op kan nemen’. Niet zozeer omdat ik vrees dat Charles dit geld uitgeeft maar omdat zijn ouders het wel eens op konden eisen om de familie te voeden. Tegelijkertijd ben ik bang dat iemand van de schoolleiding het in eigen zak steekt. Daarom laat ik de penningmeester en Charles tekenen voor het geld en vertel ik ook het schoolhoofd van de regeling. Hoe meer mensen het weten, hoe kleiner de kans op verduistering. Het is een gedoe maar noodzakelijk. Een zelfde overweging speelt bij de sponsoring van studenten op Charles Lwanga. Met de helft van het geld van Mieke, ruim 4000 euro, kunnen 10 studenten gesponsord worden gedurende het volgend jaar. Ik stel heel duidelijk in onze bespreking met de vice-directrice dat er elk trimester een verantwoording aan Mieke gestuurd moet worden, met een uitdraai van de bank. De rest van het geld wordt uitgegeven aan het aanschaffen van 16 rolstoelen bij Disacare voor gehandicapte kinderen in Lusaka, 4 stapelbedden en 8 matrassen voor een weeshuis in Lusaka en het sponsoren van twee studenten voor een vervolgstudie in speciaal onderwijs.

Zondag 26 december 2004 Verschillende kerstgroeten komen per sms binnen waaronder een antwoord van Eleanor: ‘I was hoping you would come round’. Ik had haar bedankt voor de fles witte wijn die we van haar kregen toen ze ons thuisbrachten na de borrel op de Britse ambassade. Deze nuttigden we samen met het konijn dat overigens uitmuntend goed uit de oven kwam na een nacht marineren in bier (bij gebrek aan sherry zoals het recept dat we van internet plukten eigenlijk vermelde). Eleanor Lungu werkt als accountant voor VSO en we hebben over de afgelopen twee jaar een goede vriendschap met haar en haar man opgebouwd. Ze is een erg hartelijke, uitnodigende vrouw van een jaar of 40 die me altijd spontaan drie zoenen geeft wat niet erg gebruikelijk is in de Zambiaanse omgangsnormen. Haar man, Duncan, werkt als ‘director airport services’ op het vliegveld en verdient ongetwijfeld een ruim salaris. We zijn al een paar keer bij hen thuis geweest; ze wonen iets buiten de stad in een groot huis omringd op een flinke lap grond met varkens- en kippenstallen, fruitbomen en akkergrond. Drie 4WD auto’s op de betegelde oprit, grootbeeld tv met satelliet aansluiting in de luxe woonkamer, keuken met Europese faciliteiten. Elke keer als we komen worden flessen wijn à 15 euro opengetrokken en wordt er een lekkere gevarieerde maaltijd bereid. Als we weggaan geven ze 140

ons altijd wat mee, trossen bananen en flessen bier. De gesprekken zijn geanimeerd niet in de laatste plaats omdat Duncan veel moet reizen voor zijn werk, ook buiten Afrika, en dus een redelijk kosmopolitisch wereldbeeld heeft. Deze mensen doen het erg goed, zonder twijfel beter dan de meeste Nederlanders. Het is een plezier om bij Eleanor en Duncan langs te gaan, niet alleen omdat ze ons altijd in de watten leggen en vanwege hun hartelijkheid, maar ook om bij Zambianen over de vloer te komen die simpelweg niets tekort komen. In tegenstelling tot zoveel andere Zambianen die ons ook hartelijk ontvangen maar waar altijd een grote kloof blijft bestaan tussen leefwerelden, kansen, mogelijkheden. Hoe praat ik bijvoorbeeld zonder gene met John, Mary, mijn studenten, collega’s zelfs over mijn mogelijkheid om in Guyana te gaan werken of waar dan ook in de wereld? Desnoods in Engeland, een droom van velen, terwijl ik erover denk in termen van ‘Plan C’? Hoe kan ik met hen praten over het gevoel dat ik de afgelopen twee jaar in Zambia ten dele gezien heb als een impuls in mijn carrière, een mogelijkheid om door te solliciteren, terwijl ik hen achterlaat in dezelfde situatie met beperkte kansen. Ik bendruk hier even ‘ten dele’ omdat ik niet de indruk wil wekken dat dit mijn motivatie is geweest om naar Zambia te gaan maar het is wel een bijkomend aspect. Elke keer als ik tegen mensen zeg, die uiteraard geïnteresseerd vragen wat ik volgend jaar ga doen, dat ik een baan in Tanzania aangeboden kreeg maar deze afwees omdat het slechts ‘lesgeven op een middelbare school’ was, voel ik me direct onbehaaglijk, schuldig, arrogant ten opzichte van hun situatie. We zijn allemaal uit dezelfde moederschoot geboren maar, mijn God, hoe verschillend komen we terecht. ‘Everybody is equal but some are more equal than others’ zoals Alex vaak George Orwell citeerde. Met Eleanor en Duncan praat ik wat makkelijker hierover omdat zij onze toekomstperspectieven als ‘normaal’ beschouwen. Toch is het, zo heb ik vaak gemerkt, mijn eigen projectie om te denken dat anderen dit niet als normaal zouden beschouwen. Ik ben gedrenkt in het idee van ‘gelijke kansen’ terwijl de meeste mensen hier er een ander wereldbeeld op na houden. Alleen al het bestaan dat Eleanor opgebouwd heeft toont aan dat er binnen de Zambiaanse gemeenschap een grote polarisatie bestaat. De meeste Zambianen verwachten niet anders dan dat ik, als blanke, vrijelijk kan kiezen uit een ruime reeks goedbetaalde banen. Regelmatig heb ik ook mensen moeten overtuigen dat ik hetzelfde salaris ontvang als Zambianen in een soortgelijke positie. Vaak werd gedacht dat ik een (expatriat) salaris in de orde van duizenden dollars per maand krijg. Ik rijd tenslotte toch in een Pajero van 5000 dollar? Tja, dan maar meteen uitleggen dat die Pajero door drie mensen samen gekocht is en dat ik geld heb gebruikt dat ik in Europa gespaard heb en dat ik het nou ook weer niet zomaar uit mijn mouw schud. Het is vervelend om dit soort gesprekken herhaaldelijk te hebben omdat ik enerzijds een correct beeld wil scheppen van mijn situatie maar tegelijkertijd weet dat ze eigenlijk, in een ruimere context, gelijk hebben. Alhoewel ik hier geen duizenden dollars verdien is het wel zo dat dit op termijn, zelfs in ontwikkelingswerk, goed mogelijk is. Het is niet verwonderlijk dat veel Zambianen op z’n minst een licht cynische houding hebben ten aanzien van dikbetaalde ontwikkelingswerkers die in goed onderhouden dure auto’s hun gemeenschappen komen bezoeken. Velen komen voor een paar jaar wonen en werken in een relatief zeer goedkoop land waardoor ze een groot deel van hun hele salaris, conform een Westerse schaal, opzij kunnen zetten, bij voorkeur in belastingvrije ‘offshore’ banken. Transport en accommodatie worden meestal geregeld en betaald door de organisatie. Tijdens hun verblijf doen ze ruime ervaring op waardoor ze hierna weer verder kunnen solliciteren in een hogere schaal. ‘De één z’n dood is de ander z’n brood’ is hier als uitdrukking te cynisch omdat het suggereert dat (sommige) mensen bewust handig misbruik maken van de armoede in de wereld en het gegeven dat er dik gesubsidieerde organisaties zijn die er iets aan proberen te doen. Maar het is wel een feit dat ‘ontwikkelingswerk’ een sector is met zeer aantrekkelijke carrière mogelijkheden. Het aantal ‘Master Degrees in Development’ dat in het laatste decennium uit de grond geschoten is aan universiteiten en hogescholen bevestigt dit. De hele santenkraam van ontwikkelingsorganisaties, een niet onaanzienlijke economische sector vanwege werkgelegenheid en outsourcing, is sowieso een tegenstelling in zichzelf, omdat er in de visie van deze organisaties impliciet is vastgelegd dat ze zichzelf op termijn opheffen. Gelukkig, zo kunnen we dus gerustgesteld vaststellen, is de situatie in de wereld dermate beroerd dat de toekomst er florissant uitziet voor al degenen die hun brood direct of indirect verdienen in ontwikkelingswerk. Moet ik me hier druk om maken? Ben je gek. Moet ik voor de rest van mijn leven als vrijwilliger werken? Flauwekul natuurlijk. Ik kan net zo goed gaan lobbyen om de absurde salarissen van voetballers omlaag te krijgen (welke voetballer, of topmanager, zal als eerste opstaan en zeggen ‘tuttuttut, mijn salaris mag wel een onsje minder?’). De wereldmaatschappij zit vol met scheve situaties en we kunnen het vaststellen, er om lachen of huilen en verder proberen het beste ervan te maken voor onszelf en de mensen aan wie we ons verbinden. Want de andere kant van het verhaal is natuurlijk dat, hopelijk, het merendeel van de mensen in ontwikkelingswerk in ieder geval de intentie en daarnaast de kwaliteit heeft om de situatie te verbeteren. En aan kwaliteit hangt een prijskaartje, dat hoef je aan geen enkele voetballer, laat staan topmanager, uit te leggen. Daarnaast voeren een redelijk aantal organisaties een terecht beleid waarbij in eerste instantie wordt geprobeerd om lokaal te zoeken naar werknemers. De meeste 141

managers en kantoorpersoneel van VSO in Lusaka zijn bijvoorbeeld Zambianen, zoals Eleanor bijvoorbeeld. En zij zal ongetwijfeld hartelijk moeten lachen om de ridicule suggestie dat ze evenveel zou moeten verdienen als vrijwilligers. Nog éénmaal gaan we naar Chikuni, om aanstaande vrijdag oud en nieuw te vieren bij Roberto. Voor die tijd moet ik een laatste versie van de website branden. Sitali heeft beloofd om de cd-brander over te nemen dus die neem ik vrijdag mee. Hopelijk heeft hij dan het geld voor me want Sitali heeft al eerder beloofd om Donna’s laptop over te kopen maar moest na twee maanden toegeven dat hij het geld niet bij elkaar kreeg. We zien wel. In ieder geval is het daarom noodzakelijk om nu reeds iedereen een succesvol, voorspoedig, gezond en gelukkig 2005 te wensen! Ik hoop van harte dat het eenieder goed gaat! Ik kijk er erg naar uit om velen van jullie weer te zien na twee jaar! Wat mij betreft. Ik zit er een beetje door. De resterende tijd in Lusaka, vanaf vandaag nog exact een maand, oogt en voelt een beetje als een zwart gat. Ik moet me weliswaar nog een beetje bezig houden met de website voor VSO en Disacare, met het zinvol besteden van de donatie via Mieke, met wellicht nog nieuwe sollicitaties. Niet dat ik wil klagen, integendeel, maar het voelt als afwachten tot de toekomst weer vaart krijgt (langdurig werkeloos zijn lijkt me verschrikkelijk). Het is ook afwachten of de sollicitatie in Bhutan wat wordt, zo ja, dan moet ik wellicht in januari nog reizen voor een interview. Als afluiting wil ik iedereen bedanken voor de interesse in de website en de vele reacties die ik kreeg. De website is in twee jaar ongeveer een keer of 1600 bezocht, door bekenden maar ook onbekende geinteresseerden. Hartelijk dank hiervoor. Vanuit Lusaka, Zambia, groet ik u allen, Dirk Koolmees 26 december 2004

142

Foto’s

Begrafenis

Gisera met gezin

Mais stampen

Milimo

Charles

John

John’s huis

Leerlingen

Mundale

Patrick Habinda

Samuel Siatontola

Op pad met de Honda

Lusaka

Lucky, een studente

Roberto en Donna

Moyo met Roberto

Winkeltjes

Buurmeisje

Mary

Leerlingen

Wachten op noodvoedsel

Bezem verkopertjes

Pajero

Joseph Manginga

143