Workshop "Veerkrachtige Pluimveevleesproductie"

Workshop "Veerkrachtige Pluimveevleesproductie" De Wageningse Berg, 24 en 25 november, 2004

Rapport nr. 431

Workshop "Veerkrachtige Pluimveevleesproductie"

De Wageningse Berg, 24 en 25 november, 2004

Wim Houwers Ferry Leenstra Kees Lokhorst Ingrid de Jong Jasper van Ruth Marry van den Top Jet Proost Rapport nr. 431

Colofon

Titel Auteur(s) A&F nummer ISBN-nummer Publicatiedatum Vertrouwelijk OPD-code Goedgekeurd door

Workshop "Veerkrachtige Pluimveevleesproductie" Wim Houwers, Ferry Leenstra, Kees Lokhorst, Ingrid de Jong, Jasper van Ruth, Marry van den Top en Jet Proost 431 90-6754-919-3 April, 2005 Nee 6305200801 C. Lokhorst

Agrotechnology & Food Innovations B.V. P.O. Box 17 NL-6700 AA Wageningen Tel: +31 (0)317 475 024 E-mail: [email protected] Internet: www.agrotechnologyandfood.wur.nl © Agrotechnology & Food Innovations B.V. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, hetzij mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever aanvaardt geen aansprakelijkheid voor eventuele fouten of onvolkomenheden. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system of any nature, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the publisher. The publisher does not accept any liability for inaccuracies in this report.

Het kwaliteitsmanagementsysteem van Agrotechnology & Food Innovations B.V. is gecertificeerd door SGS International Certification Services EESV op basis van ISO 9001:2000.

2

©Agrotechnology & Food Innovations B.V. Onderdeel van Wageningen UR

Samenvatting Met circa 25 personen uit de volle breedte van de pluimveevleessector zijn kansen benoemd en is gedroomd over een wenselijke toekomst. Uit deze kansen en dromen zijn een tiental projectideeën geselecteerd en in de bijeenkomst verder uitgewerkt. Vervolgens hebben aanwezigen uit de sector zich opgeworpen als trekker voor zo’n projectidee. De projectideeën zijn weergegeven in het kader. Opvallend was de brede range van de projectideeën. Er waren ideeën, waarvan iedereen zei: logisch, moeten we meteen doen, dat kan direct het nodige opleveren. Er waren ook ideeën die gekwalificeerd werden als: heel creatief en vernieuwend, zal tijd vragen, maar moet kunnen. Een derde categorie van ideeën had ook dat creatieve en vernieuwende, maar de slagingskans, de realiteitszin, was minder duidelijk voor de meeste aanwezigen. Het is belangrijk dat aan al die categorieën gewerkt wordt, immers juist de zaken die nu ‘raar, kan nooit’ lijken, helpen om grenzen te verleggen en dat is nodig voor echte vernieuwing.

De projectideeën: 1. Overdekte uitloop 2. In de rituele Kip 3. Vermarkting ideële criteria Vlees 4. Kuikencluster Noord 5. Kip zoekt Meerwaarde 6. Duurzame locaties 7. Boerenkip 8. Beleving/emoties 9. WEBCAM Kip 10. Kip in zicht

De projectideeën hebben onderling ook verbanden, waardoor ze elkaar kunnen versterken. Opvallend is, dat heel gemakkelijk het woord ‘kip’ valt, terwijl de projectideeën net zo goed betrekking kunnen hebben op eenden of kalkoenen.


3

4


Inhoudsopgave Samenvatting

3

1 Inleiding 1.1 Initiatief vanuit de sector 1.2 Betrokkenheid van de overheid 1.3 Aanpak Veerkrachtige Pluimveevleesproductie 1.4 Werkconferentie

7 7 8 8 9

2 Programma

11

3 Deelnemers

13

4 Opening 4.1 Presentatie ‘Veerkrachtige Pluimveevleesproductie’, Ferry Leenstra 4.2 Presentatie ‘Innovatie in de keten’, Woody Maijers, Stichting AKK

15 15 16

5 Gallery Walk

19

6 Als u het voor het zeggen heeft… Dromen

21

7 Van idee naar projectidee

25

8 Trekkers van de ideeën

41

9 Sluiting

45

Bijlage I Sheets opening door Ferry Leenstra, PCC/WUR-ASG

47

Bijlage II Sheets “Innovatie in de keten’ door Woody Maijers, Stichting AKK

50


5

6


1

Inleiding

Het project Veerkrachtige Pluimveevleesproductie ondersteunt veranderingen die nodig zijn om de pluimveevleessector in Nederland toekomstperspectief te bieden. Net als andere agrarische sectoren heeft de pluimveevleessector in Nederland te maken met grote veranderingen. De economische resultaten staan al jaren onder druk, de maatschappij kijkt steeds kritischer mee naar de productiemethoden en de internationale concurrentie wordt steeds sterker. Het Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit financiert het project Veerkrachtige Pluimveevleesproductie. Partijen uit de sector formuleren de innovatieprojecten, die ook daadwerkelijk worden getrokken door personen uit de sector. 1.1

Initiatief vanuit de sector

In de projecten binnen Verantwoorde Veehouderij gaan partijen uit de sector (veehouders en bedrijfsleven), onderzoekers en beleidsmakers samen op zoek naar innovaties, waarbij het van elkaar leren centraal staat. Onderzoekers waren tot voor kort gewend om zelf een onderzoeksvraag uit te werken en daar een project omheen te bouwen. Dat gaat nu anders. Nu formuleren niet de onderzoekers, maar partijen uit de sector innovatieprojecten, die ook daadwerkelijk worden getrokken door personen uit de sector. Niet alleen de ideeën komen uit de sector, maar ook het initiatief en de trekkracht. Een ondernemer heeft er namelijk alle belang bij dat een project succesvol wordt, is en blijft. Het succesvol blijven is nu net de kritieke factor waarmee iets nieuws breder opgepakt kan worden in de sector of in de keten en daarmee tot een echte innovatie uit kan groeien. Het innovatietraject moet leidend zijn, het onderzoek kan daarin gebruikt worden voor ondersteuning, verantwoording en kennisverspreiding. De rol van de onderzoekers is die van ontlokken, stimuleren en faciliteren van de trekkers en ze helpen in de communicatie, bijvoorbeeld bij het helder krijgen van kennisvragen en het beschikbaar maken van de benodigde kennis. Of het leggen van contacten naar partijen die ook betrokken moeten worden. De nadruk hoort te liggen op het tot stand brengen van vernieuwing en niet op onderzoek en analyse. Alle betrokkenen brengen op gelijkwaardig niveau hun kennis en ervaring in het project. Het project staat centraal en de kennisuitwisseling levert dan een spannende ontmoeting tussen wetenschap en praktijk. De ondernemers blijven de spil van het project; het gaat om doen en resultaat. De onderzoekers op hun beurt verdiepen zich in het probleem en in de context die door de praktijk wordt aangedragen.


7

1.2 Betrokkenheid van de overheid De algemene rol van de overheid ontwikkelt zich van een verzorgende naar een ondersteunende, van ‘zorgen voor’ naar ‘zorgen dat’. Dit betekent dat LNV de ontwikkelingen binnen de projecten volgt en ondersteuning kan bieden in de vorm van onderzoeksfinanciering, en steun bij organisatie en procesregie. In de projecten van het programma Verantwoorde Veehouderij gaat het niet alleen om kennisvraagstukken op te lossen, maar ook om oude en nieuwe partners te betrekken bij de initiatieven uit de sector. Door deze gezamenlijke zoektocht krijgen de initiatieven een brede basis. De partners samen bepalen wat de onderzoeksvragen zijn. Essentieel is echter, dat partners niet alleen samen zoeken, maar ook gezamenlijk investeren in de oplossingen.

1.3 Aanpak Veerkrachtige Pluimveevleesproductie In het project Veerkrachtige Pluimveevleesproductie zijn we op zoek naar gewenste en realistische vernieuwingen voor een flexibele pluimveevleesproductie van kip, kalkoen en eend met toekomst in Nederland. Daarvoor zijn onderzoekers in het voorjaar van 2004 met een aantal pluimveehouders om tafel gaan zitten. Dit waren Gerard Witlox namens de vleeskuikenhouders, Henk Jenniskens namens de kalkoenhouders en Jaap Maarsingh namens de eendenhouders. Belangrijkste aanwijzing die Witlox, Jenniskens en Maarsingh hebben meegegeven is, dat het breder moet zijn dan alleen houderijsystemen, het hele scala aan ontwikkelingsrichtingen in de pluimveehouderij moet mee worden genomen en daarbij moet worden gelet op het realiteitsgehalte. In mei 2004 zijn een twintigtal personen uit de sector, de overheid en het onderzoek bij elkaar geweest om te bespreken hoe te komen tot nieuwe innovaties in de pluimveehouderij. Over de methode waren er toen nog de nodige vraagtekens, maar het was duidelijk dat iedereen de noodzaak van vernieuwing zag, gezien de problemen in de sector. Na een zomer overleg met mensen uit de sector, maatschappelijke organisaties en ‘innovatiedeskundigen’ werd op 5 oktober 2004 een bijeenkomst gehouden met wederom een brede vertegenwoordiging uit de pluimveesector. Het doel van deze bijeenkomst was werkgroepen samen te stellen die op in totaal elf thema’s de mogelijkheden om te leren van anderen in kaart gingen brengen. Tijdens de bijeenkomst zijn afspraken gemaakt over de werkwijze, de belangrijkste informatiebronnen en aandachtspunten die de werkgroepen konden gebruiken.

8


De elf thema’s waren: 1. Motieven voor pluimveevleesproductie in Nederland 2. Sociale kaart Vleespluimveehouderij 3. Ketenconcepten in een veerkrachtige pluimveevleesproductie 4. Markttrends in binnen- en buitenland 5. Aankoopcriteria en voedselbereiding 6. Hoe duurzaam is ons pluimveevlees? 7. De Nederlandse pluimveevleessector in internationaal perspectief 8. Inspiratie uit de tuinbouw 9. Ruimte voor pluimvee in en nabij stedelijke gebieden 10. Inspiratie uit andere initiatieven 11. Uitloop en leefruimte voor vleespluimvee: van knelpunten naar kansen. Deze thema’s zijn inmiddels uitgewerkt en gebundeld in het rapport Verkenningen voor een Veerkrachtige Pluimveevleesproductie (Houwers et al., 2004) 1.

1.4 Werkconferentie In een 24-uur durende bijeenkomst is door verschillende actoren in markt en de keten gewerkt om op basis van deze thema’s te komen tot acties en projectideeën. De kansen die de werkgroepen hebben gevonden zijn gebruikt tijdens een 24-uur durende bijeenkomst in november. Daarnaast werd ook gedroomd: ‘wat zou je willen als er geen beperkingen zijn in de pluimveevleessector?’ In dit rapport vindt u een verslag van deze 24-uurs conferentie.

1

Wim Houwers, Ferry Leenstra, Kees Lokhorst, Jasper van Ruth, Ingrid de Jong en Marry van den Top (editors). 2004. Verkenningen voor een Veerkrachtige Pluimveevleesproductie. Verantwoorde Veehouderij. Rapport 308, Agrotechnology and Food Innovations Wageningen UR, 96 pp


9

10 ©Agrotechnology & Food Innovations B.V. Onderdeel van Wageningen UR

2

Programma

Het programma van de 24-uurs-werkconferentie: 15:00 Opening door Ferry Leenstra (PCC, Wageningen UR – ASG) Presentatie ‘Innovatie in de keten’ door Woody Maijers (AKK) Kennismaking Toelichting Werkwijze programma 15:45

‘Gallery Walk’ Presentatie kansen uit de discussienotities

17:00

Pauze

17:30 19:00

Als u het voor het zeggen had ….. Oogsten

19:30

Einde eerste dag (diner (20:00)

25 november 9:00

Terugblik vorige dag Van idee naar projectidee in twee rondes + walk, see & do

12:30

Lunch

13:30

Realisatie projectideeën Indrukken, afspraken, afsluiting

15:00

Einde


11


3

Deelnemers

Gerard Witlox Henk Jenniskens Jaap Maarsingh Martien Vroone Nanne Sterenborg Ad Kemps Petro Boon John Oosterhuis Ton Waals Woody Maijers GeertHarm Boerhave Jaap Satter Evert Jan Entzinger Elmar Theune Annette Kuipers Jo Voet Ellen, Hilko Coen van Wagenberg, Silvia Goddijn Dolf Smits Peter van Horne Kees Lokhorst Willem Rienks Ingrid de Jong Yvonne van Hierden Jasper van Ruth Wim Houwers Marry van den Top Ferry Leenstra Jet Proost Onno van Eijk

vleeskuikenhouder kalkoenhouder eendenhouder vleeskuikenhouder vleeskuikenhouder Coppens diervoerder Pingo Poultry Farming AH Astenhof AKK PVE Voedingscentrum Regiodirectie Oost, LNV Directie Landbouw, LNV Directie I&H, LNV EC, LNV Wageningen UR-ASG Wageningen UR-LEI Wageningen UR-LEI Wageningen UR-A&F Wageningen UR-LEI Wageningen UR-A&F Wageningen UR-Alterra Wageningen UR-ASG Wageningen UR-ASG Wageningen UR-A&F Wageningen UR-A&F Wageningen UR-A&F PCC/WUR-ASG Wageningen UR-CIS, procesbegeleider Wageningen UR-ASG, procesbegeleider


13


4

Opening

4.1 Presentatie ‘Veerkrachtige Pluimveevleesproductie’, Ferry Leenstra Ferry Leenstra (PCC, Wageningen UR – ASG) opent de bijeenkomst met een welkom voor iedereen en stelt Jet Proost en Onno van Eijk voor als de procesbegeleiders van deze dag. Ferry start met de presentatie die bij de start van het project op 12 mei ook is gehouden (zie bijlage I voor de sheets). De historie van het project komt voort uit de vraag of uitloop voor vleespluimvee gewenst is. Deze is later omgevormd naar een algemenere vraagstelling door uit te gaan van gewenste toekomstbeelden en te formuleren wat nodig is om deze waar te maken. De oorspronkelijke naam van het project ‘Houden van vleespluimvee’ zoals in deze presentatie nog is gebruikt is daarom later veranderd in de huidige titel ‘Veerkrachtige Pluimveevleesproductie’. Voor dit project wordt de werkwijze uit Duurzame Technologie Ontwikkeling (DTO) gevolgd: 1. Ver vooruit denken werkt blikverruimend en levert oriëntatiepunten voor duurzame technologische ontwikkelingen. Door backcasting komen kansen aan het licht, waarmee we een duurzame ontwikkeling kunnen versnellen; 2. Vanuit een duurzaam toekomstbeeld wordt gezocht naar kansen die op korte termijn bestaan voor nieuwe technologieën en systemen; 3. Technologie is geen doel op zich, maar een middel om te voorzien in behoeften; 4. Een integrale benadering van de factoren cultuur, structuur en technologie is nodig om duurzame systeeminnovaties, ofwel transities, te kunnen bewerkstelligen; 5. Vernieuwen vanuit behoefte en functie in plaats van verbeteren van proces en product. Het doel van deze workshop is te komen tot acties en projectideeën, die komen vanuit de markt en de keten. Het project loopt over 2004 en 2005.


15

4.2

Presentatie ‘Innovatie in de keten’, Woody Maijers, Stichting AKK

Woody Maijers (Stichting AKK) geeft een presentatie met mogelijkheden, organisatievormen, aandachtspunten en tips voor bij het opzetten en uitvoeren van projecten die door de keten heen lopen. De sheets van de presentatie van Maijers vindt u in bijlage II. Dit jaar bestaat AKK 10 jaar en in die tijd heeft ze 150 projecten onder haar hoede gehad of nu nog in uitvoering. Daaruit heeft AKK geleerd dat er verschillende soorten consumenten zijn met gevolgen voor de insteek in de keten. Er geldt een toenemende complexiteit, verschillende dienstverleners en meer functies die buiten het bedrijf gaan plaatsvinden. Hierbij valt te denken aan de marktwerking, terugtredende overheid, voedselveiligheid, welzijn, administratieve lastenverlichting en bedrijven die met elkaar afspraken maken. Zonder optimalisatie heeft zorg en differentiatie geen zin. Met segmentatie veranderen producten en relaties met ontwikkeling van nieuwe kennis en vaardigheden. De ervaring leert dat opschaling van een idee naar praktijk schaal zes jaar duurt. Tips van Maijers voor de opschaling van een idee naar de praktijk maak bij de start nogmaals per participant helder wat de individuele bijdrage in tijd en/of geld is, en toon regelmatig (per één à twee stuurgroepen) een begroting versus realisatie overzicht. Uiteraard moet ook het project zo spoedig mogelijk inhoudelijk aan de slag. De kans is groot dat de voorbereidingen van het project zijn uitgevoerd door personen in de organisaties die samen de stuurgroep van het project vormen. Dat betekent dat vanuit de diverse organisaties (bedrijfsleven, kennisinstellingen) nieuw “werkvolk” wordt ingeschakeld voor hun taken in een projectteam en één of meerdere inhoudelijke werkgroepen.


bouw een “barproces” in in workshop, bijvoorbeeld door Wat speelt er bij de partners, bij hun belangrijke klanten, in de branches, bij het personeel, etc. Wat zijn de laatste roddels in het geruchtencircuit, wat zijn de top of mind issues bij de participanten? Inlevingsvermogen van de projectleider en de vaardigheid om de effecten te vertalen naar het ketenproject maakt de kans op succes groter. er een tweedaagse inclusief overnachting van te maken. Geeft de ruimte om “informeel” kennis te maken met elkaar tijdens diner en in de bar. Vergroot het wij-gevoel. Vooral vanuit menselijke kant zinvol. veranker aan het einde van de workshop de intenties door bijvoorbeeld een gezamenlijke verklaring te maken met pasfoto’s en/of logo’s, handtekeningen, etc. Zodat er een gezamenlijk startbewijs van de goede bedoelingen is, waar de projectleider op terug kan vallen in tijden dat het project het moeilijk heeft. bedrijfsbezoeken verhelderen beeld, begrip voor elkaar ’s situatie. Besteed hier aandacht aan bij de eerste fase van het project. Rouleer bijvoorbeeld locaties voor bijeenkomsten van stuurgroep, projectteam en werkgroep(en). druk op tijdpad houden door stuurgroepen vooruit te plannen. De vergaderdatum legt de noodzaak op om dan ook resultaten te kunnen bespreken. pas op dat je als projectleider, omdat jij wel alles weet, niet te ver voor de muziek uit gaat lopen en rechtdoor gaat, terwijl participanten afhaken of rechtsaf slaan. Dus: blijf iedereen er actief bij betrekken door te communiceren ! Naast de direct betrokkenen in het project is communicatie naar de niet-betrokkenen binnen de deelnemende organisaties een punt van aandacht. Daarbij kan de projectleider behulpzaam zijn in het presenteren en uitdragen van het project. Tenslotte is ook communicatie naar de buitenwereld van belang. Hierover in volgende sheets meer. Kennis-eigendom is nog een bijzonder punt in deze. laat iedere individuele participant minimaal één doelstelling formuleren wat hij zelf uit het project wil halen. Accepteer daarbij niet als antwoord: “ik doe mee omdat mijn klant het vraagt”. houdt regelmatig (bijvoorbeeld iedere zes maanden) tussenevaluaties, om de thermometer erin te houden. Het geeft momentum om weer even aandacht voor het ketenproject te vragen. Zeker een tussenevaluatie in workshopverband met alle betrokkenen (stuurgroep, projectteam, werkgroepen) draagt weer bij aan het wijgevoel en stijging op de (impliciete) prioriteitenlijst van de deelnemers.


17

neem in bijeenkomsten van met name werkgroepen en projectteams de ruimte om uit te waaieren over issues die spelen en waar de deelnemers vol van zitten. De AKK-projectregisseur helpt de projectleider: hij loopt als het ware voor de kruiwagen uit en kijkt mee waar de gaten in de weg zitten en de ooievaars op de loer. Gebruik de projectregisseur hier dan ook voor.

4.2.1 Discussie naar aanleiding van de presentatie van Woody Maijers Elmar Theune vraagt aan te geven hoe een ondernemer een paar schakels verder kan denken en waar de toegevoegde waarde in de keten ligt, en lessen uit andere projecten te noemen. Maijers antwoordt dat op het niveau van de primaire productie de industrie maatregelen één op één terug moet leggen op de pluimveehouders omdat deze onvoldoende georganiseerd zijn. Voor slachterijen geldt bewustwording wie de regie heeft en wie de winst krijgt. Met elkaar dient geïnvesteerd te worden in ontwikkeling van marktconcepten. Pluimveehouders kunnen ook zelf initiatieven nemen naar een bepaalde keten. Voor men een proces ingaat moeten duidelijk afspraken worden gemaakt over inzet van uren, over kenniseigendom, wanneer te stoppen, wanneer eruit te stappen. Het Netchain IMProvement Framework” (NIMPF; zie sheets bijlage II) is een stap-voor-stap plan voor de analyse en verbetering van ketens en netwerken. De netwerkanalyse geeft de eigen positie ten opzicht van het collectief en de spanning daarin weer. Een belangrijke succesfactor is vertrouwen, gezamenlijk en niet alleen uit allerlei wandelgangen. Afspraken over de financiële kant transparant maken. Voldoende aandacht opschalen in de eigen organisatie. De lessen uit andere projecten zitten in de nichemarkt, business to business, borging. Vlees is lastiger dan eieren omdat er verwerking, b.v. tot convenience, tussen zit. Het doet er steeds minder toe wat voor kip er achter zit. Kees Lokhorst benadrukt dat de energie zit in herkenning van signalen tussen partners in de keten en dat hierdoor ‘vonken’ moeten overspringen. Theune merkt op dat in Nederland nooit zoveel onderscheid is als in b.v. Frankrijk. Dit wordt verklaard doordat daar het initiatief bij de eetcultuur ligt.


5

Gallery Walk

Tijdens een gallery walk worden door de elf thematrekkers de muurkranten met kansen toegelicht. Jet Proost vertaalt vooraf het programma van de workshop in de vragen: Wat is? Wat zou? Wat kan? Hoe?

De huidige stand van zaken weergeven in de notities en de muurkranten die in de Gallery Walk gepresenteerd worden De dromen die de deelnemers uitspreken De haalbaarheid weergeven door stickers op het COCD diagram (voor uitleg COCD diagram zie blz. 25/26) Projecten en afspraken die aan het eind opgeschreven kunnen worden

Deelnemers bekijken in een wandeling langs de muurkranten de resultaten van het werk van de 11 themagroepjes. De notities en muurkranten zijn gebundeld in de publicatie ‘Verkenningen voor een Veerkrachtige Pluimveevleesproductie’ (Houwers et al., 2004). Deelnemers bekijken de muurkranten van hun interesse en kunnen in gesprek gaan met thematrekkers

Elke thematrekker promoot de kansen die hij/zij ziet voor de sector vanuit zijn/haar thema met behulp van muurkranten. De onderwerpen van de muurkranten zijn: • Ferry Leenstra: • Hilko Ellen: • Coen van Wagenberg: • Silvia Goddijn: • Ferry Leenstra: • Dolf Smits: • Peter van Horne: • Kees Lokhorst: • Willem Rienks: • Ingrid de Jong: • Yvonne van Hierden:

Motieven voor pluimveevleesproductie in Nederland Sociale kaart pluimveevleessector Ketenconcepten voor pluimveevlees Markttrends in binnen- en buitenland Aankoopcriteria en voedselbereiding door verschillende bevolkingsgroepen Duurzaamheidanalyse pluimveevleesketens Buitenlandse ontwikkelingen in productie Inspiratiebron uit de tuinbouw Vleespluimvee en Pluimveevlees in zijn omgeving Inspiratie uit andere initiatieven Wat worden de wensen rondom uitloop/leefruimte?


19

Aan het eind mogen de deelnemers twee veertjes toekennen aan hun voorkeuren voor de hier gepresenteerde kansen. Op een vraag van Jo Voet antwoordt Leenstra dat we tevreden zijn als er in de loop van het volgende jaar uit een paar ideeën projecten zijn ontstaan. De ambitie is een trendbreuk: ‘het ontstaan van samenwerkingsverbanden’. Uit deze exercitie is geen dominant toekomstbeeld of leerpunt naar voren gekomen. Wel vinden de deelnemers dat alle belangrijke elementen en kansen voor de toekomst in de posters en de presentaties zijn verwerkt.


6

Als u het voor het zeggen heeft… Dromen

Onno van Eijk vertelt het verhaal van de miljonair die veel geld wil steken in een goed idee en ieder schetst kort een droom voor de toekomst. De volgende dromen werden genoemd: • Een ketenbedrijf in Lelystad waarin de ouderdieren worden gehouden, de vleeskuikens en ook de verwerking tot maaltijden wordt uitgevoerd. Een eigen product • Sector ziet in dat het vijf voor twaalf is • Consument krijgt volledig inzicht in de keten, kiest een keten met meerwaarde • Alleen diervriendelijke producten • Voldoen aan emotionele waarde • Nieuwe huisvestingssystemen • Nederlandse welzijnsvriendelijk gehouden kip • Samenwerking en vertrouwen in de keten • Zelfvoorzienend pluimveebedrijf • Kleinschalig streekproduct • Allochtonenmarkt heeft emotioneel behoefte aan een ritueel geslacht vlees, dit geeft meerwaarde • Import wordt met dezelfde lat gemeten als eigen productie • Traceerbaarheid: ieder kipproduct een code • Gezinsbedrijven –die hebben de kracht- bij elkaar verzamelen • Pluimvee voeren met (bij) producten van eigen bodem en als het kan zichtbaar in het landschap • Geen dieren vervoeren, geen stress • Familiebedrijf • Kleine sector, gezondheidsketen • Schikken naar gespecialiseerde keten • Pluimveehouders: door samenwerking nieuwe creativiteit, hierin consumenten meenemen • Burgers doen wat ze zeggen • Eén ronde kippen in de Beurs van Berlage • Pluimveebedrijf bij recreatiegebied met in de stad eigen verkoop In groepjes van drie tot vier personen zijn dromen gekoppeld, besproken en adviezen uitgewisseld. Per groepje is een poster met de kansrijke ideeën die zijn bovengekomen geschreven of getekend. Dit resulteerde in de volgende kaders weergegeven verzameling van kansrijke ideeën.


21

Zichtbare kip • • • • • •

Kip als Groene Dienst Betaald Gemengde bedrijfsvormen: zorg, sierboomteelt, neventak akkerbouw of koeien Waar? In gebieden met fietstoerisme: Campingkip’: de kip die we kennen van de camping Andere smaak, kip tot 8 weken oud Regioproduct … herfstkip kip op graanstoppels ‘ Haantje afmesten in mobiele stallen

Vragen: • Bij welke bedrijfsvorm kan het HOE en WANNEER worden ingepast • Marketingconcept ontwikken waarbinnen het past (breder dan alleen kip) • Recreatieconcepten ontwikkelen : Parkeer, fiets, koffie, kip • Boerenmarkten in thuisgebied recreanten: inventariseer war ze vandaan komen • Mogelijkheden om trekvogels te weren met aankleding uitloop

Vermarkten Diervriendelijk Pluimveevlees Communicatieplan: Stakeholders betrokkenheid : NGO’s, CBL, LNV, e.a. • Postbus 51 Marketing: Begrip/plaatje op de verpakking • 5-sterren label • Herkomst NL/Vlag Plan voor certificering, controle, T&T, Ketengarantieplan Plan koppelen aan andere USP’s zoals voedselveiligheid

Groep pluimvee(houders) zoekt afzetmarkt 1. Inventariseren afzetkanalen + criteria waarop die inkopen 2. Kijken aan welke mogelijkheden je kunt voldoen 3. Die partijen die je nodig hebt voor de gekozen markt binnen de keten halen: iedereen verplichten jegens de keten


Duurzame lokaties Uitgangspunt: Gezinsbedrijf: 2 á 5 Vaks, nu ca. 1000, 2015 ca. 600 1. Wat is een duurzame lokatie 2. Wat is er beschikbaar 3. Wat wil de huidige eigenaar; 4. Onderzoek bestaande bedrijven: wat willen ze? Ev. naar Ferry 5. Hoe houd ik ze beschikbaar – bescherming-compensatie 6. Hoe behoud ik goede bestaande locaties 7. Verplaatsing: hoe te realiseren Max 500.000 per locatie ivm ziektedruk (1 leeftijd)

IPPC Geur Ammoniak Bouwblok

Kuikencluster Noord Werkende weg project Doel: Energie producerend vl.k.cluster met “Showroom” voor kuikenvlees”, Kans voor reconstructie familie bedrijven Nieuwe kennis cluster Groen stroom leverancier Aanwenden regionale producten ( voer) KORTE KETEN

De WEBCAM KIP Pers, NGO !!! • Volledige tracking&tracing • Transparantie voor consument • Wat is de oorsprong van vers • Wat is de oorsprong van de ingrediënten van pluimveevleesproducten Mmm van MORA Braziliaans Nederlandse uitsnijderij Braziliaans Volgens etiket: Nederlands!!!! Voorstel: 1. Eisen General Food Law als basis voor T&T 2. Voorlichting naar consument Spagaat van de sector, extra meerwaarde?? • Verse kip opwaarderen kipbereiding • Let op! Grondstof kan ook Braziliaans zijn!


23

Beleving product Paraplu: • Verjongingskip ~ vergrijzing • Parma Kip • Boerenkip: traditioneel, regio, familiebedrijf o Emotie o Gevoel

---------- - Veilig, duurzaam, gezond Labeling Marketing T&T

Fase 1: Productdefinitie Fase 2: Ketenorganisatie Fase 3: Pilot Niet alleen marketing: verpakking en inhoud moeten correct zijn. Richten op: Poeliers & retail, speciale kanalen (gevangenissen)

Laten ervaren • • • •

Mensen hebben ambitie & emotie Mensen maken organisaties Organisaties maken & verkopen producten Producten worden gekocht op € (ambitie) & emotie • Verbinden van mensen & producten • Sta open, wees creatief, leer, maak verbinding en ga aan de slag Ga met netwerk pluimveehouders (+) aan de slag


7

Van idee naar projectidee

De projectgroep heeft de vorige avond een overzicht gemaakt van de meest kansrijke ideeën uit middag- en avondprogramma (tabel 1). Deelnemers krijgen overzicht van selectie die ze de vorige dag gemaakt hebben van de meest kansrijke ideeën uit de thema’s; aangevuld met ideeën uit informele contacten vorige avond, en die later via de marktplaats zijn ingebracht. De marktplaats is een flipover waarop deelnemers plots opborrelende ideeën konden opschrijven en anderen daarop konden reageren. Tabel 1. Ideeën en de waardering Ideeën uit de thema’s

Aantal veertjes

overdekte uitloop

5

vermarkten ideële criteria

4

gemiddelde schaal, korte keten, gemiddelde opbrengst

4

gezond en mager, Functional Foods

4

ketenomkering en vraagsturing leren van supermarkten

3

ketenorganisatie: korte lijnen, schakels betrekken, voldoende macht

3

samenwerking in telersverenigingen

3

ruimtelijke integratie keten, minder transport, benutting reststromen concentratie hinder

3

Allochtonenmarkt

2

marktvraag: communicatie afzetmarkt, marktvraag leidend, inzicht in koopgedrag en trends

2

allochtonenmarkt

2

ga internationaal

2

schaalvergoting lost ruimte probleem vanzelf op

2

overbrug kloof burger- consument

2

Van Eijk presenteert de creabox, het COCD kwadrant (figuur 1). Deelnemers kunnen hiermee de ideeën sorteren op realiseerbaarheid en originaliteit. Door het toekennen van een blauw, een rood en een geel stickertje kan men een idee waarderen. Nadat de ideeën aldus zijn gekarakteriseerd werden zij geordend naar de kleur waar zij het meest mee scoorden. Aan de hand van de geplakte stickers verdeelde de procesleiding de ideeën over de blauwe, rode en gele posters (figuur 2, 3 en 4).Vervolgen kreeg iedereen twee naamstickers om op een idee te plakken waar men aan mee wilde denken of werken.


25

Niet Realiseer baar Realiseer baar

2

Blauwe ideeën Gewone ideeën

1

Gele ideeën

3

Rode ideeën

Originele ideeën

Figuur 1. De Creabox; Blauw: realiseerbaar en gewoon, rood: origineel en realiseerbaar, Geel: origineel, niet realiseerbaar, voor de toekomst

Figuur 2. De blauwe ideeën met namen van geïnteresseerde deelnemers


Figuur 3. De rode ideeën met stippen en namen van geïnteresseerde deelnemers

Figuur 4. De gele ideeën met stippen en namen van geïnteresseerde deelnemers


27

In tabel 2 staan de ideeën met de scores en de namen van de deelnemers die daar aan bijgedragen hebben. De ‘Overdekte uitloop’ werd door zes deelnemers als gewoon en mogelijk gezien. ‘Duurzame locaties’ kreeg een sticker van twee deelnemers en was de enige droom die als gewoon en haalbaar werd gescoord. De ‘Webcamkip’ scoorde ook op originaliteit. De ‘Allochtonenmarkt’ uit het thema ‘markttrends’ scoorde zowel in het blauwe als het rode twee deelnemers, en zit dus tussen gewoon en origineel, maar in ieder geval haalbaar. De dromen ‘Kuikencluster Noord’ en ‘Vermarkten van diervriendelijk pluimveevlees’ lijkt voor respectievelijk zes en acht deelnemers realiseerbaar en worden beide meer als origineel dan gewoon gezien. Bij het idee ‘Vermarkten van ideële criteria’ uit het thema ‘Aankoopcriteria’ is ook veel interesse maar is er verdeeldheid over haalbaarheid en originaliteit. Dit geldt ook voor de gele dromen “Emotie en beleving van het product’ en ‘Zichtbare kip’ die beide het meeste in het gele scoorden.

In de tweede helft van de ochtend werden deze ideeën in twee ronden tot projectideeën uitgeschreven. Tijdens het uitwerken van de ideeën werd elk idee door een tekenaar visueel gemaakt door een cartoon. De muurkranten met uitgeschreven ideeën met auteurs worden op de volgende pagina’s weergegeven.


Tabel 2. Scores voor verschillende ideeën en namen van deelnemers Quadrant Blauw

Idee overdekte uitloop

Oorsprong

Orginaliteit

Thema Droom

blauw

X

duurzaamheids analyse

duurzame locaties

X

rood

Namen geel

6

Petro, John, Hilko, Ingrid, Dolf, Yvonne

2

Willem Coen

strategische concepten naast elkaar ontwikkelen

X

ketenconcepten

2

Allochtonenmarkt

X

markttrends

2

2

Martien, Wim

2

1

Nanne, Evert-Jan, Kees, Geert-H

Webcamkip 100% track&trace, transparant X

voor consument Rood

Kuikenkluster Noord korte keten, eigen voer

X

1

5

vermarkten diervriendelijk Pluimveevlees

X

2

6

Ingrid, John, Peter, Elmar, Henk, Ton, Ad

schaalvergroting lost ruimteprobleem

Geel

vanzelf op

X

omgeving

vermarkten van Ideele criteria

X

aankoopcriteria

2 1

5

4

Pluimvee(houders) zoeken afzetmarkt

X

1

1

Emotie pluimvee, beleving van het product

X

2

10 Silvia, Ad, Geert-H, Petro, Jo, Ton

Zichtbare Kip

X

1


3

6

Martien

Wim, Henk

29

Veerkrachtige Pluimvee VleesProductie Projectidee: Initiatiefnemers Deelnemers:

Overdekte uitloop Petro Boon, John Oosterhuis,

Ingrid de Jong, Yvonne van Hierden, Hilko Ellen, Dolf Smits Te betrekken: Pluimveehouders, DB (Marijke de Jong)

• Waarom is dit projectidee belangrijk? Maatschappelijk beleving, verrijking leefomgeving, meer gezondheid voor het dier, energieverbruik, arbeidsvreugde pluimveehouder (bepaald type

• Voor wie is het projectidee belangrijk? Pluimveehouders, pluimvee, NGO’s, burger/consument

Elmar: zichtbaarheid dieren

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Toestemming gemeente (bebouwing), Inpassing in bestaande systemen, inrichting, optimalisatie Emissie geur/ammoniak Is er markt voor, kostprijs, verwerking

Jasper: Indeling ontwerp en uitloop

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Vragen beantwoorden Marketingplan-communicatie Met marktpartijen om de tafel Voldoende schaalgrootte Haalbaarheid toetsen: tegen dezelfde prijs als regulier afzetten?!

Elmar: Uiterlijke kwaliteit, zichtbaarheid dieren

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? Bij gelijke prijs als regulier: dan heel groot In sector draagvlak beperkt NGO’s: hoog, veel Consument/markt: prijsafhankelijk

Rik Olde Heuvel (Alterra) 3D ontwerp en visualisatie Hoe ziet ‘t eruit

• Welke partijen moeten betrokken zijn? NGO’s, McDonalds, retail, bedrijfsleven (afzet/slachterij), Pluimveehouders, Onderzoek

Combinatie met andere overdekte teelten

Project, Veerkrachtige Pluimvee vleesproductie PL. Ferry Leenstra Animal Science Group Postbus 65, 8200 AB Lelystad Tel. 0320-238517 E-mail [email protected] Internet www.verantwoordeveehouderij.nl


31


In de Rituele Kip Martien Vroone, Henk Jenniskens,

Martien Vroone, Henk Jenniskens, Geert Harm Boerhaave (PVE), Wim Houwers (A&F), Bert Lambooy (ASG)

• Waarom is dit projectidee belangrijk? Mbt welzijn, hygiëne en voedselveiligheid is er behoefte aan een verantwoorde methode om op het bedrijf consumenten zelf pluimvee te laten slachten Annette Kuipers: Uit oogpunt van integratie zeer sympathiek idee

• Voor wie is het projectidee belangrijk?

Pluimveehouder: extra afzet Klanten van allochtone herkomst: mogelijkheid tot ritueel slachten en vijfkantsverwaarding Maatschapij, VROM: hygiëne, geen slachtafval in de vuilnisbak Leverancier apparaat: omzet slachtgereeedschap

Denk aan hobbydierhouders

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Wat zijn precies de eisen voor ritueel slachten? Welke verordeningengelden er? B.v. spoelwater, keuring? Wat is de potentiële meeropbrengst? Wat zijn de gevolgen voor de bedrijfsvoering; arbeid, meerdere leeftijden op het bedrijf, clustering van bedrijven? Vast of mobiel? Ontwerp en kosten?

Annette: AID: ruimte voor een dergelijke faciliteit in de regels? Evert Jan: neef Han Entzinger is hoogleraar Minderheden en integratie

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Studie van eisen, meeropbrengst, boerderijverkoop: PVE, WUR Studie en ontwerp bedrijfsvoering: studieclubs + WUR (organisatie en arbeid) Ontwerp: industrie, pluimveehouders, WUR

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee?

Denk aan afzet rest van de koppel

PPP: +++: Allochtonen: hoog, Pluimveehouders: + niche van enthousiaste pluimveehouders, PVE: +, Maatschappij: +

• Welke partijen moeten betrokken zijn? Groep pluimveehouders, PVE, industrie (bv STORK), Islamitische marktketen?




Vermarkting ideële criteria vlees Elmar Theune

Petro Boon, Elmar Theune (cluster welzijn DPW), Ferry Leenstra, Yvonne van Hierden, Silvia Goddijn/Cindy Wolf (LEI)

• Waarom is dit projectidee belangrijk? Nog weinig inzet geweest op vermarkting ideële criteria vlees, te weinig kennis Als we geen kans zien duurzaamheid te vermarkten, dan krijgen we geen duurzaamheid Dichte kloof burger-consument

• Voor wie is het projectidee belangrijk? Belangrijk voor de vleeskolom kan niet op kostprijs overleven Iedereeen wil een duurzame samenleving, niemand kan dat alleen

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee?

Onderzoek

Hoe beïnvloed je keuzegedrag v. consumenten in gang Zijn er voorbeelden van goede vermarkting van duurzaamheid - waarom Typen consumenten- waarom/waarop kiezen zij? Kun je dat beïnvloeden Wie doen aan vermarkting en hoe beïnvloed je die dat zij ook duurzaam gaan vermarkten en dat zij onderzoeken hoe ze dat moeten doen

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Marketeers in beweging krijgen Financiers van marketeers in beweging Try-outs Stimulans van overheden

Maak gebruik van bv Innovation BV, www.innovation.nl

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? NGO’s en overheden + “kunnen niet anders” Bij keten voorwaardelijk draagvlak

• Welke partijen moeten betrokken zijn? Sector kolom tot en met verkoop consument NGO’s Overheden Visionaire productontwikkelaar



33


Kuikencluster Noord Nanne Sterenburg

Jaap Maarsingh, Annette Kuipers (LNV_I&H), Willem Rienks (Alterra), Coen van Wagenberg (LEI),

Peter Smeets, Alterra, Jan Broeze (A&F): kennis van Agrologistiek, industriële ecologie

• Waarom is dit projectidee belangrijk? Lange termijn perspectief Kostprijs, economie Regionale impuls Kringloop, energieproducent Communicatie, transparantie Agrologistiek

www.ruraalpark.

Wethouder Stadskanaal Bezembinders + hoofd RO gem. Vlagtwedde, evt. via Rienks

• Voor wie is het projectidee belangrijk? Ondernemers, Regio, Hele keten

Wim: Koppeling met voedingsindustrie, bijproducten, brijvoedering

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Missie verrichten bij Overheid (mv) Gem+prov+lnv+vrom+ez Organiseren van plaatselijke ondernemers Doorrekenen concept Wat vindt de consument ervan Korte Ketens Vleeskuikenhouderij

AIF Rekenmodel Bert Annevelink (A&F), Ketens (Jan Broeze (A&F)

AKK project Dolf Smits (A&F)

Elmar: Inpassing in landschap

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Groeimodel 10 à 15 jaar 1. zes ondernemers met ambitie 2. Laten zien wat je doet 3. Biogas + akkerbouw + groei bedrijf 4 Slachterij en reststroom

Avebe

5a Opschalen extra ondernemers 5b Vermarkting Annette Kuipers: 5c Restproducten Vergelijkbare 5d Kassen, Warmte, etc

ideeën: Kuipers Kip, Brabant Deel het idee op in stappen

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? Zendingswerk richting overheden Bij ondernemers goed

• Welke partijen moeten betrokken zijn?

Hilko: v. Wagenberg (PO) : vergisting

Regionale Overheid, akkerbouw, pluimveehouders, ‘brabants bloed’binnenhalen, Hoeksma, Willes kennis vergisting, kennis-concept, (A&F): vergisting en platform agrilogistiek compostering Tia Hermans (Alt.): Clusterconcept, agrologisitek, industriele ecologie

Combinatie met andere overdekte teelten




Kip zoekt meerwaarde Martien Vroone

Martien Vroone, Coen van Wagenberg, Silvia Goddijn

• Waarom is dit projectidee belangrijk? Nederlandse Pluimveeketen onafhankelijk maken van de bulkmarkt

• Voor wie is het projectidee belangrijk? De gehele pluimveeketen De afnemers (consument)

Kelly Bronze (kalkoen.nl)

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Wat zijn de markten waar meerwaarde mogelijk is, markten buiten de supermarkt Wat zijn inkoopcriteria op de markten Kun je aan deze criteria voldoen? Hoe duurzaam zijn ze? Welke schakels heb je nodig om dit product te kunnen produceren en af te leveren?

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Marktonderzoek ( geen consumentenonderzoek) bij inkooporganisaties Identificeren inkopers + criteria Partijen zoeken die in de keten willen participeren Iedereen moet financiële verplichtingen aangaan (Kosten-Baten)

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? Hoog

• Welke partijen moeten betrokken zijn? De gehele keten Kunnen verschillende ketens ontstaan Markt met meerwaarde zoekt kip. Coen



35

Veerkrachtige Pluimvee VleesProductie Projectidee:

Duurzame Locaties

Initiatiefnemers

Gerard Witlox

Deelnemers:

Gerard Witlox, Jasper van Ruth, Willem Rienks, Coen van Wagenberg

• Waarom is dit projectidee belangrijk?

Hilko: ‘Menukaart’ van Provincie Brabant

Bedrijfsontwikkeling onmogelijk “op slot” Geen dynamiek in de sector Stilstand is achteruitgang Creëer 400 locaties voor duurzame primaire productie

• Voor wie is het projectidee belangrijk? Gezinsbedrijven Burgers in stankcirkels + Natuur bij bedrijven

Ad Kemps: VROM

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Hoeveel “groei” ondernemers zijn er Wat zijn “duurzame locaties” Waar liggen die, zijn er nieuwe nodig? Welke wensen leven er bij ondernemers Hoe garandeer je duurzame locaties op lange termijn Compensatiebeginsel + experimenteerruimte Sector gaat op 400 locaties vóór nieuwe wetten

Inpassing landschap

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? In beeld brengen van locatie met

Wim: directe koppeling met voedingsindustrie ivm bijproducten

Wat zijn wensen van ondernemers (realiseerbaar) Juridisch kader scheppen (planologisch + milieu)

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? Groot. Levert duidelijkheid voor de sector, overheid en milieubeweging Tegenstand van buurman (NIMBY)

• Welke partijen moeten betrokken zijn? Provincies Reconstructie Primaire ondernemers LTO

Evert Jan: Verplichte innovatie bij bedrijfsverplaatsing i.h.k.v. reconstructie




Beleving/emoties, gekoppeld met Boerenkip Ton Waals

Jo Voet, Ad Kemps ,Jaap Satter, Elmar Theune, Sylvia Goddijn, Kees Lokhorst, Ferry Leenstra


Ketenomkering Emoties zijn een kapstok voor meerwaarde-verwaarding schept mogelijkheden; sector ?, retail, slachterijen Concurrentievoordelen t.o.v andere landen (continue verandering)

• Voor wie is het projectidee belangrijk? Voor (delen van ) de sector zelf Voor de consument: eetmoment beter beleven, genieten Voor de Retail

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Welke emoties kun je aanspreken/stimuleren Welke behoeften bij consumenten in afzetgebied Wat spreekt aan Welke onderscheiden in groepen burgers Welke retailers willen zich o.b.v. emoties/beleving onderscheiden (verg. aarde en waarde AH) Maslov- waarbij aanhaken

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Ontwikkeling marketing concepten (abstract) Allianties maken met andere producten Psychologie van de markt ken de burgers Marketing kennis alle ketenpartijen betrekken Financiële ruimte van emoties consument

Week van de Smaak

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? Is een probleem, niemand concreet Ligt ver weg Vliegwiel nodig Wel notie (motie?) van belang

• Welke partijen moeten betrokken zijn? Stuurgroep/ Platform sectorbreed Novi- Poultry

Siet Sijtsema, Cindy Wolf: diverse marktonderzoeken

Zie innovation bv www.innovation.nl en Houden van hennen, Yvonne



37


Boerenkip, gekoppeld met Beleving/emoties

Initiatiefnemers

= voorbeeld project

Deelnemers:

Koppeling emotie ~ techniek

• Waarom is dit projectidee belangrijk? Overheid/LNV: Adopteer Project

Brugfunctie (loket) (Boerenkip/ t.o.v.)

• Voor wie is het projectidee belangrijk?

Wim Houwers: link met Rituele kip / zelfslachten

LNV + consument (segment) + keten

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Hoe kunnen we emoties koppelen Welke v.s.p. , NL-vlag? ( ~segmenten) ( ~ subdifferentiatie)

Jo Voet: Bureau Psychologie in de markt, te Amsterdam

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Aandacht voor verbinding LNV/ Sector Onderzoek v.p.s. / emoties/ markt/ marketing Schapruimte Commitment retail

Elmar: Naam, certificaat, bescherming

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? Draagvlak bij segment Draagvlak bij retail (risky)

• Welke partijen moeten betrokken zijn? Platform Retailers LNV Marketing bureau Marktonderzoek Stichting Boerenkip

Jasper: Houden van Hennen

Bio Slagerijen, Lokale slachterijen




WEBCAM Kip

Initiatiefnemers

Evert Jan Entzinger

Deelnemers:

Evert Jan Entzinger, Ton Waals, Wim Houwers (Geert Harm Boerhave)

• Waarom is dit projectidee belangrijk? ‘Zichtbare’ transparantie Vertrouwen bij consument

• Voor wie is het projectidee belangrijk? Keten + consument t.a.v. Nederlands Pluimveevlees

Peters Farm Green Fields AH

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? Wie heeft kennis van technische en logistieke knelpunten/oplossingen/mogelijkheden Hoe krijgen we alle partijen bijeen Waar moet info opvraagbaar zijn Continue aanvoer

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Contact “Nature and More” en Peters Farm Contact “Eenden integratie” en “Kalkoenen integratie” Initiatiegroep, media

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? Realiseerbaar !!

• Welke partijen moeten betrokken zijn? Pluimveehouders Slachterij Supermarkt IT - ers

Martien Vroone: Spoormans



39


Kip in Zicht

Initiatiefnemers

geen

Deelnemers:

Henk Jenniskens, Wim Houwers


Martien Vroone: GD

Transparantie Landschap – dier, gebouw

Evert Jan: Alliantie met WEBCAM-Kip aangaan

• Voor wie is het projectidee belangrijk? Burger, Passant

• Welke vragen zijn er voor de uitwerking van het idee? In de stal of buiten Risico’s diergezondheid (AI); volksgezondheid Kunnen we vogels en vossen weren? Welke bijpassende teelten ivm beschutting ( bv Kas) Meerwaarde?

Ferry: Slow Food h

Ad

k

• Wat moet er gebeuren voor de realisatie en door wie? Onderzoek naar methoden voor weren van vossen en vogels (WUR) Regelgeving? (LNV) Marktonderzoek Ontwerp stal (Architect) Verplaatstbare stal t.o.v. ‘bouwblok’

• Hoe schat u het draagvlak in voor dit projectidee? NOP: 0/+ LNV: + VROM: 0? Burger: ++

Dolf: combineren met Overdekte Uitloop, is ook dier i i ht

Bio Slagerijen, Lokale slachterijen

• Welke partijen moeten betrokken zijn?



8

Trekkers van de ideeën

Na de uitwerking van de ideeën is de bemensing van de projecten bepaald door eerst deelnemers uit de sector en daarna uit het beleid één of meerdere keuzes uit de projecten te laten maken, allianties aan te gaan en vervolgens te bepalen aan welk onderzoek men behoefte kan hebben. Ook hebben de deelnemers aangegeven van welke projecten zij trekker wilden worden.

De zo ontstane groepen kregen vervolgens de opdracht de volgende vragen in te vullen: Afspraken voor vervolg: 1. Wie is aanspreekbaar, initiatiefnemer? 2. Wie doen er mee? 3. Op welke termijn bijeen? 4. Welke actie binnen 72 uur? In tabel 3 staan de resultaten van deze ronde.


41

Tabel 3. Resultaten van de afspraken per project Titel Overdekte uitloop Trekker Petro Boon Initiatiefnemers sector Petro Boon, John Oosterhuis Beleid Onderzoek Hilko Ellen, Ingrid de Jong, Yvonne van Hierden Op welke termijn bijeen Actie binnen 72 uur Informeren John Oosterhuis, Betrekken van pluimveehouders en Marijke de Jong (DB), datumbriefje, bijeenkomst in januari Titel Trekker Initiatiefnemers sector Beleid Onderzoek Op welke termijn bijeen Actie binnen 72 uur

Titel Trekker Initiatiefnemers sector Beleid Onderzoek Op welke termijn bijeen Actie binnen 72 uur

In de Rituele Kip Martien Vroone Martien Vroone, Henk Jenniskens GeertHarm Boerhave (PVE) Wim Houwers, Bert Lambooy Via mail aandachtspunten rondmailen, deskundigen verzamelen Vermarkting ideële criteria Vlees Elmar Theune

Silvia Goddijn/Cindy Wolff Elmar neemt contact op met groep Welzijn (LNV) en probeert initiatief daar neer te leggen. Silvia Goddijn levert info uit onderzoek

Titel Trekker Initiatiefnemers sector Beleid Onderzoek

Kuikencluster Noord Nanne Sterenborg Nanne Sterenborg, Jaap Maarsingh Annette Kuipers Willem Rienks, Peter van Horne, Coen van Wagenberg, Dolf Smits ? Op welke termijn bijeen ? Actie binnen 72 uur Informatie rondsturen deelnemers, 6 ondernemers motiveren Januari 2005 stappenplan



Kip zoekt Meerwaarde Martien Vroone Martien Vroone,


Duurzame locaties Gerard Witlox, Jasper ad interim Gerard Witlox


Silvia Goddijn, Coen van Wagenberg Silvia zoekt uit wie er nu waar mee bezig is

Jasper van Ruth, Willem Rienks, Coen van Wagenberg Jasper neemt contact op met Gerard en gaat na of initiatief bij Gerard komt te liggen Boerenkip_beleving/emoties Ton Waals Ton Waals, Ad Kemps, Jo Voet, Jaap Satter, Elmar Theune Sylvia Goddijn, Kees Lokhorst, Ton doet belronde onder potentiële denktankleden en probeert tot een afspraak te komen


WEBCAM Kip Evert Jan Entzinger Ton Waals Evert Jan Entzinger Wim Houwers

Titel Trekker Initiatiefnemers sector Onderzoek Actie binnen 72 uur

Kip in Zicht

Informatie poster/projectplan rondsturen en deskundigen erbij zoeken

Henk Jenniskens Wim Houwers past qua inhoud bij WEBCAM en Overdekte Uitloop, we kunnen Henk Jenniskens vragen of hij bij één van deze twee mee wil doen


43


9

Sluiting

Leenstra nodigt Annette Kuipers uit tot slot enkele opmerkingen te maken over de nu afgelopen workshop. Kuipers haalt uit de verschillende ideeën de Rituele Kip naar voren als een project dat bij kan dragen aan verder emancipatie van minderheden. De Boerenkip/Emotiebeleving lijkt nog wat abstract en zal wat slagen moeten maken voordat het concreet wordt. Kuikencluster Noord is heel praktisch. Kuipers is benieuwd hoe het verder gaat met de ideeën. Leenstra noemt dat er veel gebeurt, er zijn veel verbindingen en er zit veel energie op de ideeën. Hoe als projectteam verder te gaan? De plannen zijn goedgekeurd tot 2005. Tot dan kan het projectteam de projecten faciliteren en de projecten kunnen het onderzoek hierop wijzen. Hierna volgt het overleg met de initiatiefnemers of we op het goede spoor zitten. We kunnen als groep met eventueel aanwas na de zomer 2005 nog een keer bij elkaar gaan zitten en nagaan wat er opgepikt is. Ton Waals vraagt of er vrij gepubliceerd kan worden naar de brancheorganisaties. Leenstra antwoordt dat er in de sector over gecommuniceerd kan worden, mits wordt aangegeven dat het de sector is die het trekt. Verder staat/komt er informatie op de website Verantwoorde Veehouderij. Evert Jan Entzinger stelt voor elke week een tekening in een vakblad te zetten. Henk Jenniskens wil wel graag betrokken zijn bij wat er naar buiten gaat. Er is nu een breed scala van projecten. Het is de vraag of dit de meeste juiste aanpak is. Misschien is het beter een keuze te maken. In de kleurenslag gaat de pluimveehouder richting blauw, hopelijk komen de gele projecten weer bij de realiteit.


45

De projecten kunnen hierna vanzelf lopen, en zij kunnen ook inbreng van de projectgroep vragen. De projectgroep kan wel bijhouden of iets loopt: het is mogelijk dat er toch onvoldoende energie op zit of dat er drempels zijn. In het laatste geval kan de projectgroep faciliteren. Op een vraag van Jo Voet antwoordt Leenstra dat deze ondersteuning in eerste instantie vooral vorm vindt in ondersteuning via menskracht vanuit Wageningen UR bij kennisvragen of assistentie bij het formuleren van projectvoorstellen naar andere financiers toe.


Bijlage I Sheets opening door Ferry Leenstra, PCC/WUR-ASG Verantwoorde Veehouderij

Verantwoorde Veehouderij

Workshop ‘houden van vleespluimvee’ Ferry Leenstra Kees Lokhorst Gerard Witlox Henk Jenniskens Jan Workamp Ingrid de Jong



Uitgangssituatie en probleemstelling

Uitgangssituatie en probleemstelling

Pluimveevleesproductie is relatief jong (ca. 40 jaar) en is wereldwijd uniform: gericht op minimale kostprijs. Beperkte productie van ‘alternatief’ pluimvee voor nichemarkten waar kwaliteits en/of ideologische aspecten een rol spelen. Vleespluimvee wordt in Nederland voor rekening en risico van de vleeskuikenhouder gehouden op gezinsbedrijven. Fokproduct, voer en slachterij: zeer sterke concentratie tot beperkte aantallen.

Verantwoorde Veehouderij Uitgangssituatie en probleemstelling

70 % afzet via export; afzet in Nederland hoofdzakelijk via retail (eend uitgezonderd). Nederland loopt qua technische productiviteit (kosten kuiken, groeisnelheid, voederbenutting, uitval) (nog mee) voorop. Schaalvergroting en technologische vooruitgang (fokkerij, voer, huisvesting, dierziektebestrijding,..) hebben gezorgd voor continue kostprijsverlaging. Nu in Nederland periode van marginale opbrengsten cq verlies voor de pluimveehouder (en keten?).

Verantwoorde Veehouderij Uitgangssituatie en probleemstelling

De kostprijs in Nederland is relatief hoog door o.a. kosten voor mestafzet, milieu en arbeid. Er is (kip meer dan eend of kalkoen) kritiek op welzijnsaspecten in de houderij, zowel vermeerdering (hongergevoel) als kuikenopfok (te snel groeiend voor natuurlijk gedrag) Bezettingsgraad staat ter discussie Definitie van ‘vers’ is nadelig voor binnenlandse productie

Verantwoorde Veehouderij Initiatieven en overleg Er wordt in diverse verbanden en onder diverse vlaggen gezocht naar oplossingen. Vanuit LNV-programma ‘Maatschappelijk verantwoorde veehouderij’ Netwerken (niet specifiek pluimveevlees): gericht op netwerken van veehouders die werken aan verduurzaming van hun bedrijf. Bijdrage aan systeeminnovatie voor de pluimveevleesketen (deze workshop als startpunt voor haalbaarheid en aanpak)

Er is geen directe communicatie tussen producent en consument

Hele reeks van kenmerken van een systeem dat vastloopt in zijn eigen succes, althans in Nederland/Noordwest Europa

Verantwoorde Veehouderij Initiatieven en overleg Vanuit Committment van Utrecht Overlegplatform pluimveevleesketen met deelname vanuit Nepluvi, NOP, CBL, DB, PVE en kennisinstellingen. Een van de concrete zaken: aansturen van een AKK (Agrarische Keten Kennis) co-innovatieprogramma voor pluimvee (financiering vanuit LNV en PVE)

Vanuit Brief Veerman aan Tweede Kamer van 19 dec (niet specifiek vleespluimvee) Mogelijk bovengenoemd AKK programma (Financiële) bijdrage aan pilots voor vernieuwing

Vanuit Gemeente Barneveld Poultry Centre Barneveld, een contacten innovatieplatform (i.o.) uitgaand van, maar niet beperkt tot, bedrijven in de pluimveesector in Barneveld

Overige initiatieven ??


47



Beetje historie

Aanpak ‘Houden van vleespluimvee’

In 1960 maximaal 1500 per bedrijf: voor 35 bedrijven een ontheffing om tot een max van 12000 dieren te gaan ‘opdat kostprijsgegevens over dergelijke grote bedrijven beschikbaar komen’. Heeft betrekking op legsector, pluimveevleesproductie is nog marginaal. Struktureel kuikensexen dateert van ca. 1950. Tot die tijd was pluimveevlees een bijproduct van de eiproductie: dubbeldoelkippen De moderne vleespluimveehouderij is rond 1960 gestart: in 1959 waren er al enkele bedrijven die ‘wel 2000 tot 3000 kuikens per keer in donkere kuikenfabrieken mestten’.

Het ontstaan van de gespecialiseerde pluimveevleesketen is een systeeminnovatie

Discussies met enkele initiatiefnemers en betrokkenen Toekomstgericht (15-30 jaar) Innovatiedoelen 348: transparantie, milieu, welzijn, meerwaarde, nieuwe producten, veehouder

Duurzaam Bodem, water, lucht, energie, welzijn, arbo, biodiversiteit, verwaarding, kringloop (oa voeding)

Inbedding in agroproductiesysteem Sociaal, economisch, technologisch, ruimtelijk

Inpassen in veelheid van initiatieven Bedenkingen stonden centraal Leren van andere sectoren


Verantwoorde Veehouderij DTO methode

Kiezen voor DTO methode toekomstbeelden technologie

toekomst

bedrijfskunde bedrijfseconomie

perspectieven

intersectoraal

verkenningen

akkerbouw vg groenten boomteelt bloembollen

bedrijf

P R O T O T Y P E

P

innovatieproces

R TMT A

implementatie

innovatie

arbeid

K GBNL

ondernemer

T

technologie

IJ WGB K

methodiek ontwikkeling innovatie

koepelsysteeminnovatie programma’s

keten

DWK-thematische programma’s mest & mineralen

gewas- markt & onderbescherming nemerschap

etc

adoptie, draagvlakverbreding

Ver vooruit denken werkt blikverruimend en levert oriëntatiepunten voor duurzame technologische ontwikkelingen. Door backcasting komen kansen aan het licht, waarmee we een duurzame ontwikkeling kunnen versnellen. Vanuit een duurzaam toekomstbeeld wordt aangetoond welke kansen er op korte termijn bestaan voor nieuwe technologieën en systemen. Technologie is geen doel op zich, maar een middel om te voorzien in behoeften. Een integrale benadering van de factoren cultuur, structuur en technologie is nodig om duurzame systeeminnovaties, ofwel transities, te kunnen bewerkstelligen. Vernieuwen vanuit behoefte en functie ipv verbeteren van proces en product

Verantwoorde Veehouderij Fasen in DTO-aanpak

Verantwoorde Veehouderij Tijdschema ‘Houden van vleespluimvee’

Probleemoriëntatie, functies en behoeften Stakeholdersanalyse, vandaag een eerste aanzet

Strategisch probleem (juli-dec)

Duurzame toekomstschets , gezamenlijk doel

Wensbeelden en backcasting Nov-apr

Backcasting, ‘ja maar’ en ‘bedenkingen’ adresseren Korte termijnaanpak, voorstel wordt uitgewerkt voor innovatie en implementatie Organisatie Proceskenmerken

Verantwoorde Veehouderij Strategische probleemoriëntatie

Int

era ctie fe

Draagvlak verbreden Mrt-jun ni

ter

ati e

Advies innovatie en implementatie f

concretisering? Juli dec

Verantwoorde Veehouderij Discussiepunten probleemoriëntatie

Probleemveld verkennen en afbakenen Visie en zoekrichting voor duurzame oplossing(en) zoeken

Bedenkingen bespreekbaar maken

Inzicht in samenhang tussen fysieke en normatieve aspecten van 'onduurzaamheid'

Wat is beïnvloedbaar en door wie

Inzicht in de meningen, wensen en belangen van belanghebbenden Beoordelen hoe rendabele en geaccepteerde productie en consumptie mogelijk zijn zonder uitputting van grondstofvoorraden, zonder aantasting van ecosystemen zonder accumulatie van afvalstoffen.

Mei-jul

(Inter)nationale trends van bevolking, ruimtegebruik, eetgewoonten Concurrentiepositie,Consument, Overheid, internationale verdragen, Retail, Bedrijfsleven, samenwerkingsverbanden, Omgang met dieren en attitude naar dieren

Kan ik een bedrijf in de stedelijke omgeving exploiteren? Ik zou wel eens meer inzicht willen hebben in de consument (kwaliteit food, chinees eten, moslim eten,.. ) ? Wat worden de wensen rondom uitloop? Wat gebeurt er met bestaande instituties en wetgeving?



Verantwoorde Veehouderij Wensbeelden

Onderliggende trends/behoeften (de omgeving) Maatschappelijk onderstroom sam enleving: • van m ilieu naar ethiek • van m arkt naar maatschappij

kaderstellende overheid

Technologisch

Ambitieniveau (PPP) Creativiteit Draagvlak, gezamenlijk doel Visuele interactie Aanvaardbaarheid van oplossingen Consistente beelden

nieuwe m echanisatie, menselijke m aat satelliettechnologie, robotisering, comm unicatie efficiëntie in kleinschaligheid

Landschappelijk diversiteit in landschapsschaal geologische m orfologie belangrijk nieuwe structuur grondeigendom

Verantwoorde Veehouderij Backcasting

Verantwoorde Veehouderij Draagvlak creëren voor plan van aanpak Resultaten van strategische oriëntatie, wensbeelden en transitiepunten monden uit in een plan van aanpak.

Nadere analyse welke productie, consumptie en duurzaamheidsdoelstellingen wanneer ‘opgelost’ dienen te zijn Zoeken naar transitiepunten ‘het kan niet, maar moet toch’

Plan van aanpak zal draagvlak moeten hebben en breed onder de aandacht gebracht worden om benodigde druk op te bouwen om daadwerkelijk aan innovatie en implementatie te kunnen gaan werken.

Bijdrage innovatiedoelen transparantie, milieu, welzijn, meerwaarde, nieuwe producten, veehouder

Bijdrage duurzaamheid: Bodem, water, lucht, energie, welzijn, arbo, biodiversiteit, verwaarding in kringloop, evenwicht PPP, inbedding in agroproductiesysteem

Samen sterk door samenwerken

Verantwoorde Veehouderij Draagvlak creëren voor plan van aanpak Fase 1: ga aan de slag met veranderaars, anticipeer op aarzelingen en bedenk strategie voor andersdenkenden Fase 2: ga aan de slag met aarzelaars, bedenk verschillende plannen voor verschillende groepen aarzelaars en werk verder met andersdenkenden Fase 3: bekijk wat je kunt met andersdenkenden

Verantwoorde Veehouderij Actoren ? Vleeskuike Eendenh Kalkoenh ZLTO nhouder ouder ouder

Coppens

Coolen

AH

Vermeerd Pingo eraar AKK BBS conveni ence food

NOP

Hubbard

LNV-DL

PVE

WUR

Dierenbes cherming

Stork?

Bank?

Plukon

Laurus

?


Consume nt?

49

Bijlage II Sheets “Innovatie in de keten’ door Woody Maijers, Stichting AKK Stichting Agro Keten Kennis:

Stichting Agro Keten Kennis:

DRIJVENDE KRACHTEN VOOR VERANDERING

INNOVATIE IN DE KETEN 23 november 2004 Woody Maijers, Stichting AKK

Massa-individualisering

Ketenomkering Netwerkvorming

Informatietechnologie

Snelheid in communicatie Ondersteunend mass-customization

Marktwerking

Private sector Publieke sector ‘op een afstand’

Internationalisering

Verschuiving van stromen Cross border ketens


Strategieën voor samenwerking Marktsegmentatie

Succesfactoren van de toekomst

Kennis

Naar een openmarktgericht systeem

Integrale ketenzorg

Kwaliteit Duurzaamheid Veiligheid Gezondheid Diervriendelijkheid Lage kosten strategie

Vanuit een gesloten en productgericht systeem

Ketendifferentiatie

Productdifferentiatie en kortere lifecycles Voldoen aan de behoefte aan


MODERN ONDERNEMERSCHAP

Vermogen tot samenwerken

Keten-optimalisatie

Vermogen tot veranderen

Ondernemerschap “oud” Concentratie productie Maximalisatie opbrengst Interne organisatie Operationele planning

Ondernemerschap “nieuw” Concentratie PMC’s Max. toegevoegde waarde Externe organisatie Strategische planning Strategische samenwerking



PROCES VAN PROJECTONTWIKKELING EN -UITVOERING

Idee Concept Bedrijven in contact/ Uitwerken Ideeën voor verbetering/ van ideeën Gezamenlijke aanpak

½ jaar

Voorbereiding Vaststellen kaders/ Inhoud/ Organisatie/ Financiering/

½ jaar

Uitvoering Proces

Resultaten Opbrengst

STAPSGEWIJZE AANPAK VAN KETENPROJECTEN?

• Het Netchain IMProvement Framework” (NIMPF) is een stap-voor-stap plan voor de analyse en verbetering van ketens en netwerken. • Het kent 11 stappen, verdeeld over 4 fasen.

1- 2 jaar


Netchain Improvement framework


PHASEN EN STAPPEN VAN NIMPF

Device change

Phase 1 – Diagnosis

Phase 2 – Device change

Step 1 Step 2 Step 3 Step 4

Step 5 Step 6

: Scope : Stakeholder analysis : Network analysis : Bottleneck & opportunity analysis

Step 7

: Inventing improvements : Value and effect analysis : Scenario selection

Phase 4 – Evaluation

Phase 3 – Carry through change

Step 11 : Process and results evaluation

Step 8 : Try-out Step 9 : Implementation Step 10 : Consolidation




BELANGRIJKSTE VRAGEN VAN NIMPF

BELANGRIJKSTE VRAGEN VAN NIMPF (2)

• Wat is het doel van het ketenproject? • Wie zijn de belangrijke stakeholders in de analyse? • Wat zijn de relevante waardestromen? (goederen/ diensten, financiële en informatie en relationele stromen) • Wat zijn de knelpunten en kansen van het ketennetwerk? • Welke radicale innovaties zijn denkbaar? • Hoe kan voor People, Planet en Profit een balans worden gevonden?

• Welke criteria hanteren we voor de selectie van een verbeteringsscenario? • Welke tests of simulaties moeten worden uitgevoerd? • Wat zijn de monitoring criteria voor continuering en aanpassing van de plannen? • Wat kan gedaan worden om de opschaling van de verbetering te ondersteunen in andere delen van ons netwerk? • Welke onverwachte effecten traden op gedurende de invoering van de verbeteringsplannen?


SUCCESFACTOREN SAMENWERKING & INNOVATIE • • • • • • • •

Zoeken allianties: horizontaal, verticaal, vertrouwen Pro-actief Leren van anderen Uitspreken verwachtingen Realistisch en zelfkritisch Niet denken voor anderen Tijd nemen Heldere keuze samenwerkingsvorm


START VAN HET PROJECT • Concreet werkplan maken • Administratie inrichten: contact met accountant • Projectorganisatie inrichten • Project- en werkgroepen aan de slag • Startbijeenkomst met alle projectparticipanten • Samen in de situatie groeien • Afspraken over communicatie



PROJECTORGANISATIE

PROJECTUITVOERING

Taken: Samenwerkingsovereenkomst Bedrijven

Kennisinstellingen

Stuurgroep Projectleider Werkgroepen Participerende bedrijven

1

2 1

2 Kennisinstelling

1 2

Derden

3

4

Stuurgroep: • aansturen • besluiten • draagvlak • communicatie

1. Tijd

4. Informatie

Is iedereen geïnformeerd (intern & extern)?

Projectleider: • scharnierpunt • dagelijkse activiteiten • coördinatie inhoud

5. Kwaliteit

Iedereen tevreden over inhoud en proces?

Werkgroepen: • inhoudelijke taak • expertise-gedreven

Zit de voortgang nog op planning?

2. Geld

Zit ik nog op budget?

3. Organisatie

Doen alle groepen wat ze moeten?

6. Win-win

Gezamenlijke en individuele winst?

7. Prioriteit

Staat het project hoog bij de participanten?

8. Awareness

Wat gebeurt in de context?


KNELPUNTEN SAMENWERKING • Technisch - Taal, gemeenschappelijk begrippenkader - Definiëren en kwantificeren doelstelling • Organisatorisch - Mate waarin men mee kan denken - “Ken” het netwerk - Verschillen in snelheid van besluitvorming • Relationeel - Vertrouwen (van emotie naar ratio) - Communicatie • Persoonlijk - Vermogen om samen te kunnen werken - Kennis van en inlevingsvermogen in anderen


SUCCES- EN FAALFACTOREN SAMENWERKING Succesfactoren: • Aanvullende competenties • Volledig ‘commitment’ • Openheid (communicatie) • Vertrouwen • Denk en handel op niveau netketen

Faalfactoren: • Verkeerde verwachtingen • Tegenvallende resultaten • Onderlinge concurrentie • Nieuwe toetreders

Richtlijnen om problemen te voorkomen: ¾ Formuleer heldere doelstellingen van de samenwerking ¾ Afspraken over verdeling verwachte kosten en baten ¾ Creëer commitment bij alle personen in het project ¾ Veel aandacht voor machtsstructuur en communicatie ¾ Wederzijds begrip voor cultuurverschillen


51

Workshop "Veerkrachtige Pluimveevleesproductie"

Recommend Documents