internationaal groei kansen
thema
wereld spel China, India en Brazilië. Het zijn de bekende groeimarkten. Maar in welke landen liggen verder kansen voor ondernemers? Katja Keuchenius, Eefje Rammeloo, Miloe van Beek
dec 2014
Autobahn
12.36 min.
43
thema internationaal groei landen markten
globaal verhaal Al eens gedacht aan Kazachstan of Myanmar als afzetmarkt? De opkomende markten én hun meest kansrijke sectoren op een rij. Peru
Filipijnen
visserij, mijnbouw, machines voor de bouw, infrastructuur en industrie
voedsel- en kledingproductie, elektronica en auto-onderdelen
30 miljoen inwoners
92 miljoen inwoners
GDP: 202 miljard dollar
GDP: 272 miljard dollar
5,5% economische groei in 2015
6% economische groei in 2015
De Peruaanse economie is wereldwijd één van de snelst groeiende
De op vier na grootste exporteur van arbeidskrachten ter wereld
Mexico
MyanmaR
water, voedsel, olie, duurzaamheid, e-health
visserij, landbouw, infrastructuur, telecom
119 miljoen inwoners
61 miljoen inwoners
GDP: 1,261 biljoen dollar
GDP: 42 miljard dollar
4% economische groei in 2015 Bijna alle buitenlandse handel vindt plaats in de gouden driehoek: tussen de steden Guadalajara, Monterrey en Mexico Stad
7% economische groei in 2015 Europese sancties zijn vanwege de democratische hervormingen in 2013 opgeheven
Turkije ICT, logistiek, medische apparatuur, energiebesparing, watermanagement en zaadveredeling 80 miljoen inwoners GDP: 820 miljard dollar 4,5% economische groei in 2015 Turkije is op weg om de vijfde economie van Europa te worden
44
dec 2014
thema internationaal groei landen markten
Roemenië luxe buitenlandse producten (wasmachines, stofzuigers, auto’s), landbouw, voeding
Brazilië olie, infrastructuur, farmaceutische en cosmetische producten, agri & food
22 miljoen inwoners GDP: 189 miljard dollar 3,5% economische groei in 2015 Nederland is de belangrijkste buitenlandse investeerder in Roemenië
200 miljoen inwoners GDP: 2,24 biljoen dollar 2,5% economische groei in 2015 De grootste economie van Latijns-Amerika
Qatar bouw en infrastructuur
2 miljoen inwoners (waarvan 300.000 eigen bevolking) GDP: 202 miljard dollar 5,5% economische groei in 2015
Een van de rijkste landen ter wereld, in 2022 organisator WK voetbal
Kazachstan olie, gas, agro & food 17 miljoen inwoners GDP: 224 miljard dollar 6% economische groei in 2015 Kazachstan behoort tot de top10-landen in de wereld wat betreft olie- en gasreserves
Nigeria mijnbouw, olie landbouw
Marokko
173 miljoen inwoners GDP: 522 miljard dollar
landbouw, toerisme, vastgoed
>7% economische groei in 2015
32 miljoen inwoners GDP: 104 miljard dollar
De grootste economie van Afrika
5% economische groei in 2015 Behoorde in 2014 wereldwijd tot één van de drie grootste groeiers
india Land - en tuinbouw, infrastructuur, duurzame energie, consumentengoederen 1.2 miljard inwoners GDP: 202 miljard dollar 6% economische groei in 2015 Negende economie van de wereld, hoort met Brazilië, Rusland en China tot de snelst groeiende economieën ter wereld
dec 2014
45
thema internationaal
Grenzeloos geduld verschuivingen kansen knelpunten
Anno 2014 is het relatief makkelijk om met je business de grens over te gaan, maar het internationale landschap verandert razendsnel, zeker in de ‘onrustige’ wereld waarin we nu leven. Experts leggen de verschuivingen uit, en vier ondernemers delen hun ervaringen. werkloosheid mee, liep de inflatie niet uit de klauwen en was de groei fatsoenlijk. Die periode is nu afgelopen, er spelen nu veel meer onbekende factoren mee.” waalf procent van de Nederlandse mkb’ers doet direct of indirect zaken met opkomende landen. Zij zeggen nauwelijks last te hebben van de crisis. Economen zien voor ondernemers dan ook volop mogelijkheden buiten de westerse grenzen. Maar er zijn veel factoren om rekening mee te houden. Allereerst natuurlijk de politieke situatie ter plekke: succesvol internationaal zakendoen is sterk afhankelijk van een stabiel bestuur. Dat wisselt in veel landen nogal: daalt ergens vrede neer, dan breekt elders oorlog uit. Het rustigere Colombia en Myanmar worden nu bijvoorbeeld gezien als kansrijke landen, terwijl Libië, Thailand en Oekraïne zijn afgevallen. “Investeerders houden niet van sociale en politieke onrust”, zegt Marco Rensma van Meys Emerging Market Research. “Toen in 2011 grote delen van Noord-Afrika in brand stonden, verhuisden veel bedrijven hun vestigingen daarom naar Marokko.” Volgens hoogleraar International Business and Management Sjoerd Beugelsdijk is de wereld onrustig geworden. “In de jaren negentig viel in veel landen de 46
bottom of the pyramid
De hoge groeiverwachting van de BRIC-landen (Brazilië, Rusland, India en China) valt bijvoorbeeld tegen. Peru, Colombia en Mexico zijn nu de sterke groeiers. Rensma: “Ondernemers ervaren daar veel minder ellende dan de kranten doen vermoeden. Je moet met name in Mexico wel rekening houden met Amerikaanse bedrijven die Latijns-Amerika als hún thuismarkt zien en daarin worden gesteund door de overheid. Je moet je als ondernemer dus heel goed kunnen onderscheiden, bijvoorbeeld door samen te werken met andere bedrijven. De één levert de boutjes, de ander de moertjes.” Ook de Afrikaanse markt groeit snel: consultancybureau McKinsey voorspelt dat Afrika over tien jaar zo’n 360 miljoen smartphones telt en 75 miljard dollar aan internetaankopen. In Kenia, Mozambique en Tanzania bloeit de toeristische sector en Rwanda en Congo zijn in trek vanwege de mineralen voor iPhones. Beugelsdijk: “Nederlanders zijn vooral sterk in irrigatie en de mechanisering van landbouw. Die kennis is heel welkom in landen die hun eigen bevolkingsgroei nauwelijks kunnen bijbenen.” Kijk als ondernemer ook waar potentieel veel mensen jouw product willen kopen, adviseert Beugelsdijk. “In Afrikaanse landen kan het bijvoorbeeld slim zijn om te focussen op the bottom of the pyramid. Veel arme mensen hebben behoefte aan een eenvoudig betaalproduct of een veilig kooktoestel. Ondernemers die dat soort producten of diensten leveren, zouden hun aandacht specifiek op die groep moeten richten.” dec 2014
thema internationaal verschuivingen kansen knelpunten
Azië is nog altijd het continent met de snelst groeiende middenklasse. Beugelsdijk. “Kijk naar het succes van Alibaba. Dat was twintig jaar geleden nog ondenkbaar. De koek wordt daar alleen maar groter, ook voor buitenlandse bedrijven. Het duurt nog wel honderd jaar voordat China het Amerikaanse inkomen per hoofd van de bevolking heeft ingehaald.” Steeds meer ondernemers verhuizen hun productie naar buurlanden van China, met grote, stabiele economieën en lagere lonen. Daar moeten ondernemers zich volgens Beugelsdijk niet blind op staren. “Zoals de lonen aan de Chinese Oostkust zijn gestegen, zal dat ook daar gebeuren in. Het managen en organiseren van een verhuizing is bovendien ook niet gratis, denk aan reistijd, reiskosten en tijdverschil.” Kies in een land in ieder geval voor één locatie, adviseert Marco Rensma. “Bedenk of je ergens wilt produceren of de consument wilt bereiken. In Istanbul ligt de koopkracht bijvoorbeeld 30 procent hoger dan in de rest van Turkije.” kennislek
Internationaal zakendoen is vooral een kwestie van een hele lange adem. In een enquête van ING noemen kleine Nederlandse ondernemers vooral de regelgeving een knelpunt. Rensma: “Het is ontzettend moeilijk om in BRIC-landen een voet tussen de deur te krijgen. Zelfs als je in Brazilië de schrikbarend hoge importtarieven omzeilt door ter plekke te produceren, duurt het met die ellendige bureaucratie jaren om succesvol te worden. Dat houden kleinere bedrijven vaak niet vol.” Ook China, India en Rusland zijn berucht om hun staatsbemoeienis. “In China moet bij elk project van een serieuze omvang samen worden gewerkt met een bedrijf dat in handen is van de overheid”, zegt Beugelsdijk. “Vaak eisen zij bijvoorbeeld 51 procent van een joint venture en daarmee uiteindelijke zeggenschap.” Er lekt ook kennis weg in China, weet Beugelsdijk. Zo wonnen Chinezen de aanbesteding voor HSL-lijnen in Australië, omdat ze tijdens de bouw van hun eigen spoorlijnen de kennis hadden afgekeken van het Duitse Siemens, Japanse
subsidies • Internationale ondernemers kunnen aansluiten bij Nederlandse handelsmissies met bijbehorende subsidiepotten (rvo.nl) • Ondernemers met plannen in ontwikkelingslanden kunnen aankloppen bij de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkelingen (ebrd.com), de Afrikaanse ontwikkelingsbank (afdb.org), de Netherlands African Business Counsil (nabc.nl) of het Fonds Opkomende Markten (fmo.nl/fom-nl) • Jonge ondernemers die binnen Europa de grens over willen (erasmus-entrepreneurs.eu)
dec 2014
bullettrain-experts en Franse TGV-bouwers. Rensma wijst daarom naar Vietnam waar de markt veel transparanter en bedrijfsvriendelijker is voor buitenlandse investeerders. Een sterke diplomatieke post helpt ook veel. Rensma:
‘VERTROUWEN WINNEN KOST tijd dat lukt niet zomaar via email’ “Het gunnen van grote aanbestedingen verloopt in Afrika en Azië vaak via overheidsrelaties. In Oost-Afrika winnen veel Chinese bedrijven overheidsopdrachten met ondersteuning vanuit het moederland. Wat dat betreft is ondernemen in Europa veel minder complex. In Roemenië en Polen is het Nederlandse bedrijfsleven al groot aanwezig, ondernemers profiteren daarvan.” Rensma raadt ook Turkije aan. “Mensen beschikken er over een sterke handelsgeest, veel sectoren zijn de afgelopen jaren geprivatiseerd. Marokko is eveneens toegankelijker geworden: er kan relatief eenvoudig een bedrijf worden opgericht en er is geen visum nodig.” geen b2b maar P2P
De Nederlandse cultuur van plat, direct en snel zakendoen, tref je niet gauw ergens anders aan, stellen Rensma en Beugelsdijk. “B2B is vaak P2P: van persoon tot persoon. Dat begint eigenlijk al ten zuiden van onze grote rivieren waar men zaken doet met een pintje erbij. Vertrouwen kost tijd. Dat win je niet zomaar via de email”, zegt Rensma. Hiërarchie is voor Nederlanders ook bijna overal een struikelblok. “Wij stappen van ‘u’ al snel over op ‘jij’. Dat is in Turkije of zelfs Duitsland al absoluut not done.”
47
thema internationaal afzetmarkt trainen wereldspeler
De Filipijnen tot Europa, worden in veel opkomende markten nog kerken gebouwd. Dat maakt het een belangrijke, maar ook ingewikkelde afzetmarkt voor Johannus. “Kerken in Afrika, Zuid-Amerika en Zuidoost-Azië gebruiken piano’s, geen orgels. We moeten dealers en kerken dus helpen met het trainen van organisten. Dat is een nieuwe tak van sport voor ons”, aldus Van de Weerd. De Johannus Academy biedt wereldwijd trainingen aan, variërend van het installeren van een orgel tot het afstellen van het geluid en het bespelen van het instrument. inkoop Martin van Heerde (42) Johannus Orgelbouw orgelbouwers Opgericht 1969 personeel 50 omzet niet openbaar
I
n een kakofonie van pianoriedels klinkt opeens het golvende geluid van een orgel. In de stand van Johannus Orgelbouw drukt organist Martin van Heerde een paar knoppen in. Achter hem stroomt het publiek toe. “Chinezen zijn niet bekend met orgels”, licht Marco van de Weerd, eigenaar van Johannus Orgelbouw toe. Op de grote muziekbeurs in Shanghai staat hij als enige orgelbouwer tussen grote pianonamen als Steinway en Schimmel. In tegenstelling
48
Samen met zijn broer René nam Marco het stokje een aantal jaar geleden van hun vader over. Inmiddels is Johannus een wereldspeler in deze nichemarkt, het bedrijf verkocht orgels in Nigeria, Ghana en Brazilië. Onlangs kwam daar een belangrijke opdrachtgever uit de Filipijnen bij. Nadat Van de Weerd in de Verenigde Staten een orgel had verkocht aan een kerkgenootschap, bleek dat het hoofdkantoor in Manilla deze orgels centraal inkocht. Via zijn Amerikaanse contacten maakte hij een afspraak. Een dikke twee jaar geleden vloog hij voor het eerst naar Manilla. Hij liet de klanken van zijn orgels op de iPad horen aan de dochter van de kerkleider, die verantwoordelijk bleek voor de inkoop. “Het is handig als je er twintig in een keer bestelt, dat scheelt in de kosten”, zei hij tegen haar. Het genootschap bleek in de Filipijnen honderd nieuwe kerken per jaar te bouwen. Bovendien stonden zo’n 5.000 bestaande kerken vol met oude piano’s die aan vervanging toe waren. Van de Weerd kon meteen aan de slag met de levering van tientallen orgels en heeft er inmiddels meer dan honderd verkocht.
alles morgen
Kroon op zijn werk was een orgel dat hij afleverde voor het honderdjarig bestaan van de Filipijnse kerk Iglesia ni Cristo. “Acht weken voor het feest was ik bij ze. ‘Oh ja, kunnen jullie nog even een orgel maken voor in de arena’, kreeg ik te horen. Dat is echt Azië, alles moet morgen.” Hoewel het hart van Johannus in Europa blijft, verwacht Van de Weerd dat hij zijn omzet over drie of vier jaar zal verdubbelen dankzij deze opdrachtgever in de Filippijnen en andere opkomende markten in Azië en in Afrika.
do ‘Lekker uit eten gaan met een local. Geweldig eten daar!’
don’t ‘Besparen op een hotel. In Azië ligt het tempo ongekend hoog. Als je kunt rusten, moet er ook rust zijn.’
dec 2014
thema internationaal verstedelijking subsidie liaison offices
nigeria bij Lagos’ grote behoefte aan nieuwe, degelijke stadswoningen. Verstedelijking
Robert van Kats (42) Blok Kats van Veen architecten architectenbureau Opgericht 2008 personeel 3-10 omzet niet openbaar
L
agos groeit met veertig mensen per uur. Moet je je eens voorstellen hoeveel huizen dat zijn.” Robert van Kats rekent het even voor: gemiddeld wonen er vier volwassenen in een huis, dus moet je elk uur ongeveer tien huizen bouwen. En dan heeft hij het nog niet eens over het al bestaande huizentekort. Het bouwen van comfortabele, betaalbare huizen in Nigeria is één van de pijlers van Blok Kats en van Veen architecten (BKVV). Butterfly Housing heten hun bouwwerken, vernoemd naar de vorm van het dak dat zich bij de constructie openvouwt als de vleugel van een vlinder. De huizen zijn als een soort bouwpakket snel en gemakkelijk in elkaar te zetten, wat aansluit
Van Kats reisde tien jaar geleden al eens door West Afrika en toen hij in 2009 tijdens een handelsmissie terugkwam in Nigeria, realiseerde hij zich dat hier voor een architect gouden kansen lagen. “Het verraste me hoe snel de stad groeit. Sommige straten kan ik niet meer terugvinden als ik er een paar maanden niet ben geweest, zoveel is er bijgebouwd. In de hoofdstraten zie ik het verkeer bij elk bezoek meer en langer vaststaan.” Door die enorm snelle verstedelijking, zijn de uitdagingen groot. “Als architect in Nigeria kijk je niet alleen naar een gebouw, maar naar de totale leefomgeving. Wonen is nauw verbonden met verkeer, de toevoer van drinkwater en levensmiddelen, de elektriciteitsvoorziening, etc.” corruptie valt mee
Lagos is niet de gemakkelijkste markt om zaken te doen. Nigeria heeft door de ebola-uitbraak en de vele ontvoeringen een slecht imago. “Het land komt vaak negatief in het nieuws. Maar Nigeria is groot en als er in het noorden iets aan de hand is, kun je prima naar het zuiden.” Met de beruchte corruptie valt het volgens Van Kats best mee, andere landen zijn erger. “In Nigeria zetten veel mensen zich af tegen corruptie, met hen willen we mee samenwerken.” Geschikte partners vindt BKVV door veel ter plaatse zijn en deel te nemen aan georganiseerde evenementen of handelsmissies. Zogenoemde liaison offices, bureaus die je in contact brengen met interessante partijen, spelen een belangrijke rol bij het opbouwen en onderhouden van een netwerk.
king naar handel, is niet altijd een voordeel voor Butterfly Housing. “De Japanse overheid financiert voor Japanse bedrijven soms het voortraject van een project, de pitch. Wij moeten het zakelijker aanpakken, daardoor kunnen we minder doen dan bureaus uit andere landen”, zegt Van Kats. Toch is hij blij met de hulp van de Nederlandse overheid. Ze definieerde Nigeria als één van de opkomende markten en stimuleerde BKVV om er te gaan bouwen. Naast subsidie komt financiering van lokale banken en kleine investeerders. De bedoeling is dat Nigerianen hun woning zelf kunnen bekostigen. “Natuurlijk kan ik meer verdienen als ik vrachtwagens verkoop, maar het is mijn persoonlijke drive om voor alle inkomens te bouwen. Uiteindelijk zijn de projecten wel commercieel. We zijn geen NGO.”
do ‘Geduldig en flexibel zijn.’
don’t ‘Dingen voor vanzelf sprekend aannemen.’
Vrachtwagens
Dat Nederland haar aandacht verschuift van ontwikkelingssamenwer dec 2014
49
thema internationaal adviseur creatieve sector bureaucratie
roemenië Anna Heijker (27) Pitches & Presentations presentatietrainingen voor ondernemers en professionals Opgericht 2013 personeel nog niet omzet ‘te grillig voor cijfers, maar een stijgende lijn.’
Z
akelijk snel vooruit komen in een creatieve omgeving. Anna Heijker kan iedere ondernemer de stap naar Roemenië aanraden. Anderhalf jaar geleden begon ze er haar bedrijf in pitchtrainingen, nu heeft ze tientallen klanten, waaronder ING en de Roemeense Kamer van Koophandel. Na een wereldreis in 2011 en 2012 - al haar spullen in Nederland had ze verkocht ging ze als marketingmanager aan de slag in Boekarest. Via co-working space Impact Hub en de Nederlands-Roemeense Kamer van Koophandel leerde ze meer over ondernemen. “Ik ontdekte al snel dat ik zelf ook wilde ondernemen.” Heijker vroeg een beurs aan bij het Erasmus for Young Entrepreneurs en kreeg een businessmentor: een Nederlandse ondernemer in de
dec 2014
trainingssector met vijftien jaar ervaring in Roemenië. Hij was de perfecte adviseur voor Heijkers plannen om presentatietrainingen te gaan geven aan Roemeense ondernemers en professionals. Zes maanden later, in mei 2013 was haar bedrijf Pitches & Presentations een feit en stond Heijker als spreker op ZileleBiz, het grootste bedrijfsevenement van Roemenië. Stempeltje
De snelheid is één van de dingen die Heijker zo leuk vindt aan het land: “Een afspraak voor morgenmiddag is zo gemaakt. Iedereen richt zich hier op de korte termijn en lost makkelijk onverwachte problemen op. Zo kun je als kleine ondernemer veel bereiken.” Papierwerk gaat in Roemenië minder soepel. Alle contracten moeten in het Roemeens worden opgesteld en op elke bon en factuur hoort een stempeltje. Voor het openen van haar kantoor had Heijker de handtekeningen van drie verschillende buren nodig, het registreren van haar Roemeense bv duurde zelfs langer dan vijf maanden. “Dat was pech”, zegt Heijker. “Ik had direct een jurist in moeten huren, dan was het in een week geregeld.” Verder merkt ze weinig van cultuurverschillen, ze moet hooguit oppassen dat professionele feedback niet persoonlijk wordt opgevat. “En je kan niet alles zomaar vertalen. Zo klinkt een letterlijk uit het Engels vertaald aanbod om te helpen in het Roemeens al snel alsof je iets wil verkopen.” nooit Vervelen
evenementen en er is nog veel onontdekt gebied. Bij de Impact Hub houden veel jonge ondernemers zich als social entrepreneurs bezig met recyclen. Behalve een Fransman en een Italiaan is verder iedereen Roemeens, mét buitenlandervaring.” Kansen voor andere ondernemers ziet Heijker vooral in de it. “Bedrijven als Amazon zitten hier voor het programmeertalent.” In 2015 wil Heijker de eerste mensen aannemen, uiteindelijk staan ook trainingen in andere landen in de planning.
do ‘Win bij ervarings deskundigen zoveel mogelijk informatie in. Hoe meer je weet, des te groter de kans van slagen.’
don’t ‘Je geduld verliezen wanneer je wacht op papieren of stempels.’
Heijker vindt het prettig dat ze in Boekarest gewoon haar fiets als vervoermiddel kan gebruiken en het relatief dichtbij is. “Binnen drie uur zit ik in Amsterdam.” Ze geniet verder van de creativiteit in het land. “Het is onmogelijk om je te vervelen. Het stikt van de
51
WIN EEN POP-UP OFFICE OP EEN BESTEMMING NAAR KEUZE
GA NAAR SCHIPHOL.NL /GO MULTINATIONAL Heeft jouw onderneming grenzeloze ambities? Maak kans op een pop-up office voor 4 weken op een Schiphol bestemming naar keuze! Doe mee op schiphol.nl/gomultinational
thema internationaal biomassa specialisten lage lonen
Brazilië specialisten gezocht
Jan Boone (64) VAR do Brasil Ambiental Ltda productie van biomassa uit zaagsel en acaipitten Opgericht 2008 personeel 60 omzet 3,6 miljoen
H
et Nederlandse afvalverwerkingsbedrijf VAR van Jan Boone staat al jaren in de belangstelling van landen als Zuid-Afrika, Bangladesh en China. Zij vroegen hem hoe ze de groei van hun afvalbergen konden stoppen. Boone: “Vooral Brazilië stond open voor een totaaloplossing zonder verbrandingsovens.” Waar VAR in Nederland 1 miljoen ton afval per jaar verwerkt, ging het in Rio de Janeiro direct om 6 miljoen ton. Boone begon te netwerken en zette pilots uit, maar hij liep tot drie keer vast. “Publiek geld moet worden aanbesteed”, zegt Boone. “In Brazilië kiezen ze daarbij niet voor de goedkoopste kandidaat, maar voor diegene met de beste connecties. Dat kun je als buitenlander wel vergeten.”
dec 2014
Na drie jaar gooide Boone het roer om. Hij praatte met Verantwoord Bos Beheer over de miljoenen tonnen afval die hij in Brazilië had zien liggen, en besloot los van de overheid zaagsel en pitten in te kopen. Hij stelde een Braziliaanse directeur aan en maakte een plan om het afval om te smeden tot blokken biomassa. Drankfabrikanten en slachterijen gebruiken het om warm water te stoken om de fabrieken mee schoon te stomen. “Stoken met een briket is voor hen drie keer goedkoper dan met olie.” Het hele proces duurde vier jaar, pas in 2012 begon de boel te draaien. Sindsdien versleet Boone al twee directeuren en bleek het personeel telkens minder te kunnen dan beloofd. “Ik moest alles vanaf de grond opbouwen: opleidingen, duidelijke instructies en procedures. Brazilianen zijn lager opgeleid, maar denken wel alles te kunnen oplossen. Een bekend fenomeen zijn de zogenaamde va todos: alleskunners. Zij fabriceren een ketel voor de helft van de prijs, die er al snel mee ophoudt of waar stenen uit vallen. Specialisten zijn er in Brazilië nog niet echt, al zien we die wel snel opkomen.” geen contracten
Contracten met klanten heeft Boone al lang opgegeven. “Dat doen ze gewoon niet. Soms stopt de samenwerking ineens omdat de klant overstapt naar een concurrent die ons na probeert te doen. Als een maand later blijkt dat dit niet is gelukt, komt de klant vanzelf weer bij ons terug.” Invoeren doet Boone ook nooit meer: de Nederlandse mallen voor beton ter waarde van 35.000 euro liepen vast bij de douane en zijn nu al drie jaar kwijt. Toch ziet Boone vooral potentie in Brazilië. “De markt is zo ontzettend groot. Je kunt er aan de slag met biomassa, waar miljoenen tonnen
van weg liggen te rotten, maar ook met het verwerken van plastic. De lonen liggen hier beduidend lager dan in Europa en de infrastructuur en het opleidingsniveau verbeteren snel. Er is hier veel behoefte aan specialisten, bijvoorbeeld in het runnen van een bedrijf.”
do ‘Stel een Braziliaanse directeur aan die de vergunningen en bankzaken regelt.’
don’t ‘Spullen importeren. Het is Braziliaans beleid om dat zo lastig mogelijk te maken.’
53
