In deze kalender vind je wetenswaardigheden en anekdotes over de hersenen en over hersenaandoeningen. Het accent ligt op niet-aangeboren hersenletsel. In Nederland kampen meer dan een half miljoen mensen met de gevolgen van hersenletsel door bijvoorbeeld een beroerte of ongeval. We willen graag meer bekendheid geven aan de gevolgen daarvan. We wensen je een voorspoedig 2016!
Samengesteld door: Judith Zadoks, Tilly van Uffelen en Suzan Möller Met tekeningen van: Ilse Winter Met bijdragen van: Petra Boolman, Marc Commandeur, Harmen Hidding, Hersenstichting, Coos van Heuven, Kitty Jurrius, Jenny Palm, Martijn Peeters, Siemon Vroom, Marloes van Zoelen, Veiligheid.nl en vele anderen Vormgegeven door: Atelier Oost
vrijdag
1
januari
nieuwjaarsdag
Gelukkig nieuwjaar Maar wat is geluk? In zijn boek De Geluksformule zoekt journalist en natuurwetenschapper Stefan Klein het in de hersenen. Onderzoek toont aan dat hersenen hun eigen speciale schakelingen hebben voor vreugde, lust en euforie. Er bestaat dus zoiets als een gelukssysteem. We zijn voor positieve gevoelens geprogrammeerd. Een andere uitkomst van recente neurologische onderzoeken is het feit dat het brein van een volwassene nog verandert. Ook als we dertig, veertig of zeventig zijn kunnen we nog iets nieuws leren en daardoor worden er nieuwe verbindingen gemaakt in de hersenen. Met de juiste oefeningen is het dus ook mogelijk om ons geluksgevoel te vergroten.
zaterdag zondag
2-3 januari
Kunstenaar Ilse Winter kreeg op 21 januari 2011 een herseninfarct. Vanaf dat moment hield ze een tekendagboek bij. Op deze eerste tekening het beeld dat ze als laatste zag voordat ze bijkwam op de stroke-unit van het ziekenhuis: de ruimte in haar huis waar ze gevallen was.
maandag
4
januari
het brein
Van reptiel tot mens Het menselijk brein bestaat uit drie lagen: het reptielenbrein, het zoogdierenbrein en het menselijk brein. Deze drie breinen zijn in verschillende fasen van de evolutie ontstaan. Het reptielenbrein is 500 miljoen jaar geleden ontstaan. In de loop van miljoenen jaren erna is bovenop het reptielenbrein een nieuw soort brein ontwikkeld: het zoogdierenbrein. Door aanpassing van de mens aan zijn omgeving ontstond 100.000 jaar geleden tenslotte het menselijk brein. Het reptielenbrein is het krachtigst, gevolgd door het zoogdierenbrein. Het menselijk brein is relatief zwak.
dinsdag
5
januari
Dromen zijn vrijetijdsbesteding van de hersens Robert Lembke (1913 – 1989), Duitse journalist
woensdag
6
januari
driekoningen
Groei
250.000 neuronen per minuut Aanleg van de hersenen begint in de derde of vierde week van de zwangerschap. Vroeg in de zwangerschap worden er ongeveer 250.000 neuronen per minuut aangemaakt. Als het kind geboren wordt, telt het brein 100 miljard neuronen. Na de geboorte groeien de hersenen nog door. Gemiddeld worden ze zo’n 1,3 tot 1,4 kilogram.
donderdag
7
januari
LEVEN MET HERSENLETSEL
Revalideren “Revalideren is hard werken geblazen. Deze kreet. Hoe vaak bezoekers mij op deze manier niet hun medeleven en bewondering toonden. En het is waar. Als je uit het juiste hout gesneden bent, dus een wilskrachtige kop op een mankement hebt zitten, kun je ver komen. Het wordt alleen een beetje anders als je kop zelf het mankement is…” Bron: In (slow)motion – Observaties van iemand met NAH (nietaangeboren hersenletsel), Petra Boolman, 2008, petraboolman.nl
vrijdag
8
januari
Slapen is goed voor je Veel hersengebieden zijn actief tijdens de slaap. Het geheugen voor hoe je dingen doet (fietsen, pianospelen) wordt versterkt en ons ruimtelijk geheugen wordt geactiveerd. Het slapende brein ontwikkelt een efficiëntere aanpak van problemen en zorgt ervoor dat moeilijke handelingen automatisch gaan. Door hard oefenen af te wisselen met slaap leer je het meest. Bron: Hersenkronkels, Reinoud de Jongh, Pandora, 2008.
zaterdag zondag
9-10 januari
Fietsen? Draag een helm! Een val met de fiets kan hersenletsel tot gevolg hebben. Wie op de racefiets of mountainbike stapt, doet er verstandig aan een helm te dragen. Let bij het kopen van een helm hierop: • Kies een helm die voldoet aan de Europese EN1078 norm. •K oop een helm die ook de slaap en voor- en achterkant van het hoofd beschermt. •E en goed passende helm zit als een tweede huid. Wanneer je je hoofd schudt, blijft de helm op zijn plaats zitten • Let erop dat de bandjes stevig zitten, maar niet knellen. • Een helm mag het gehoor en/of het zicht niet belemmeren. •B edenk dat de prijs niets zegt over de veiligheid omdat alle helmen aan dezelfde veiligheidscriteria moeten voldoen. Bron: Veiligheid.nl
maandag
11
januari
het brein
Reptielenbrein Het reptielenbrein is een snel, primair en basaal werkend brein dat bestaat uit de hersenstam en de kleine hersenen. Het zorgt voor alle ‘automatische mechanismen’ zoals ademhaling, bloedsomloop, hartslag en temperatuurregeling, inclusief overlevingsinstinct en voortplantingsdrang. Het regelt onze meest primitieve levensfuncties, die nood zakelijk zijn voor ons voortbestaan als individu en als soort. Dit deel van het brein reageert razendsnel en instinctief. Vechten, vluchten of bevriezen (fight, flight, freeze) zijn bekende reacties bij gevaar. We zien dan dat de hartslag sneller wordt, we gaan transpireren en de spierspanning verhoogt, allemaal nodig om in actie te komen.
dinsdag
12
januari
1,4 kilo
Op de weegschaal Hersenen wegen gemiddeld 1,4 kilo. Het zwaarste brein ooit gewogen was 2,3 kilo. Over het algemeen geldt: hoe zwaarder je brein, hoe slimmer je bent. Maar er zijn uitzonderingen: de hersenen van Albert Einstein wogen maar 1,2 kilo. Bron: Hersenkronkels, Reinoud de Jongh, Pandora, 2008.
woensdag
13
januari
Zetel van intelligentie De oude Grieken verschilden van mening over de functie van de hersenen. Zo geloofde Hippocrates (460–377 vC) dat hersenen de zetel zijn van intelligentie. Aristoteles (384–322 vC) dacht dat hersenen een koelsysteem waren voor het bloed. Het hart was volgens hem de zetel van de intelligentie. Zijn redenatie: mensen zijn rationeler dan dieren omdat ze een relatief groter brein hebben om hun bloed af te koelen.
donderdag
14
januari
LEVEN MET HERSENLETSEL
Genoeg getreurd “Ik dacht op een gegeven moment: Genoeg is genoeg, genoeg getreurd. Je moet wat maken van je leven, ondanks al je beperkingen. Er is geen generale repetitie! Toen ben ik met weerhandig.nl begonnen. Dat inzicht en vermogen gun ik jullie allen ook. Het leven is nu, leef het alsjeblieft!” Siemon kreeg in 2007 een beroerte en is sindsdien half-gehandicapt en heeft last van afasie. Zijn website helpt mensen met een verlamming of een beperkte handfunctie zo zelfstandig mogelijk te leven. Bron: Siemon Vroom, weerhandig.nl
vrijdag
15
januari
Alpha, beta, theta, delta Hersengolven zijn kleine elektrische stroompjes, die je kunt meten. Afhankelijk van wat je aan het doen bent zijn er meer of minder van bepaalde hersengolven te zien. Alphagolven zijn goed zichtbaar als je heel ontspannen bent, bijvoorbeeld bij het luisteren naar muziek. Als je je ogen dicht hebt, is je visuele gebied in rust en valt er veel alfa te meten. Betagolven doen zich voor als hersengebieden actief zijn. Bijvoorbeeld bij concentreren, werken, sporten, koken of praten. Bij langdurige stress hebben mensen een verhoogde beta, ook in rust. Thetagolven zijn verbonden met verbeelding, creativiteit, dagdromen. Theta is een minder bewuste staat dan alpha of beta. Bij mensen met ADHD zien we frontaal vaak veel thetagolven waardoor de rem op gedrag vertraagd is. Deltagolven zijn aanwezig als je in diepe slaap bent. Bron: brainresource.com
zaterdag zondag
16-17 januari
Londense cab-drivers Uit hersenscans van Londense taxichauffeurs blijkt dat ze bijna allemaal een vergrote hippocampus hebben. De hippocampus speelt een rol bij de opslag en het gebruik van plattegronden. Londense taxichauffeurs moeten een examen afleggen waarbij ze uit het hoofd en in de juiste volgorde iedere straat opnoemen van een startpunt naar een eindpunt. Ter voorbereiding daarop rijden ze vele kilometers door de stad en bestuderen ze eindeloos de topografische kaart. Dat heeft effect op de grootte van hun hippocampus.
maandag
18
januari
het brein
Zoogdierenbrein Het zoogdierenbrein is verantwoordelijk voor emoties, motivatie en sociaal gedrag. Het zoogdierenbrein is gericht op de korte termijn. Het wil positieve ervaringen opdoen en angst vermijden. Emoties worden voortdurend in ons opgewekt, al zijn we ons daarvan meestal niet bewust. Het zoogdierenbrein kan leren, in tegenstelling tot het reptielenbrein, waar we nauwelijks invloed op hebben. Het zoogdierenbrein bestaat uit de thalamus, hypothalamus, hippocampus, hypofyse en amygdala.
dinsdag
19
januari
De hersenen zijn in de schedel geplaatst als een grootvorst in zijn kasteel, omringd door de zintuigen, die als zijn boodschappers en vazallen dienst doen; dit leidt tot de conclusie dat dit deel de zetel van de ziel moet zijn. Claudius Galenus (131-201 na Chr), geneesheer
woensdag
20
januari
“In het begin gaat het voor je gevoel snel beter. Dan blijft het staan. Het wordt maar niet beter.” Ilse Winter kreeg in 2011 een herseninfarct. Vanaf dat moment hield ze een tekendagboek bij.
donderdag
21
januari
Verwerken “Het duurde lang voordat de ernst van het gebeurde tot mij doordrong. Het was alsof het mij niet echt raakte en het maar half over mij ging. (…) Na een paar maanden twee keer in de week trainen vroeg ik de fysiotherapeute wanneer ik weer goed kon schrijven met mijn rechterhand en wanneer ik weer zou kunnen joggen. Ze was even stil. En toen zei ze: ‘Zoals het was voor je hersenbloeding wordt het niet meer.’ Even voelde ik me alsof ik tegen de grond werd gedrukt, alsof ik het uit zou schreeuwen, alsof ik weg zou kruipen maar ik vermande me. Tegenover haar maar ook tegenover mezelf. (…) Het was alsof ik niet anders kon dan doorgaan. Alsof mijn geschonden hersenen tijd nodig hadden dit te verwerken.” Journalist Simonne van Gennip was zeven maanden zwanger toen ze een hersenbloeding kreeg. Ze herstelde boven verwachting en schreef een boek over de periode. Bron: Simonne van Gennip, Een foutje in mijn hoofd, 2014
vrijdag
22
januari
Slaap Onze slaap wordt geregeld door de hersenen. Een klein orgaantje, de supra chiasmatische nucleus (SCN) vormt onze biologische klok. Een slaapcyclus bestaat uit stadia 1 tot en met 4 en de REM-slaap. De REM-slaap wordt ook wel droomslaap genoemd. REM staat voor ‘Rapid Eye Movements’ (snelle oogbewegingen). Van stadium 1 tot en met 4 wordt de slaap steeds dieper. Per nacht maken wij vijf slaapcycli door, in gemiddeld zeven tot acht uur. Als deze cycli niet goed verlopen dan kunnen er klachten ontstaan, zoals vermoeidheid, concentratieproblemen, geheugenproblemen en geprikkeldheid. Bron: EEG Resource Instituut
Antwoord: Bert en Anneke zijn goudvissen die in een kom op de vensterbank rondzwommen. Toen de buurjongen per ongeluk een bal naar binnen gooide, viel de kom op de grond waarna de vissen overleden op de slaapkamervloer. Bron: creatiefdenken.com
Breinbreker Bert en Anneke liggen dood op de vloer van de slaapkamer. Het raam staat open en op de vloer ligt een bal, een plas water en gebroken glas. Wat is er gebeurd?
? januari
23-24 zaterdag zondag
maandag
25
januari
het brein
Menselijk brein Het menselijk brein ofwel cortex zorgt voor ons logisch denken en intellect. Het is de buitenste laag van de hersenen. De cortex bestaat uit twee hoefijzervormige helften met ieder vier kwabben. Door de cortex kunnen we vooruit kijken, plannen maken en problemen oplossen. Het is gericht op de lange termijn. Ondanks de grote denkkracht is dit het zwakste brein omdat het menselijk brein het vaak moet afleggen tegen de instincten van het reptielenbrein en de emoties van het zoogdierenbrein.
Je kunt jezelf niet kietelen omdat je brein onderscheid maakt tussen onverwachte aanraking en je eigen aanraking.
Kun je jezelf kietelen? dinsdag
26
januari
woensdag
27
januari
Hersenaandoeningen Vrijwel iedereen krijgt ooit in zijn leven te maken met een hersenaandoening. Bijvoorbeeld Acromegalie, ADCA, ADD, ADHD, Afasie, ALS, Alzheimer, Amyotrofe Lateraal Sclerose, Angelman syndroom, Angststoornissen, Apneu, Asfyxie, Asperger, ASS, Astrocytoom, Ataxie, Autisme, Bipolaire stoornis, CADASIL, Cerebellaire ataxie, Chiari Malformatie, Coma, CVA, CVS, Dementie, Depressie, Double cortex syndroom, Dwang stoornis, Dyscalculie, Dyslexie, Dystonie, Hersentumor, Encefalitis, Epilepsie, FAS, Fobie, Fragiele X-syndroom, FTD, Gilles de la Tourette, Hemianopsie, Hersenbloeding, Herseninfarct, Hersenkneuzing, Hersenontsteking, Hersenschudding, Hersentumor, Huntington, Hydrocefalie, IIH, Kataplexie, Katatonie, Korsakov, Manisch-depressieve stoornis, ME, Ménière, Meningitis, Micro cefalie, Migraine, MS, MSA, NAH, Narcolepsie, Neglect, Neurofibromatose, Niet-responsief waaksyndroom, OCS, OCS, OPS, Parasomnie, Parkinson, PDD-NOS, Periventriculaire leukomalacie, Prader-Willi syndroom, Prolactinoom, PSP, Rett-syndroom, Schizofrenie, TIA, Tinnitus, Wernicke, Wittestofziekten. De Hersenstichting zet zich in om hersenen gezond te houden, hersenaandoeningen te genezen en patiëntenzorg te verbeteren. Bron: hersenstichting.nl
donderdag
28
januari
LEVEN MET HERSENLETSEL
Vooroordelen “Je kunt een heleboel dingen niet meer maar er zijn ook een heleboel dingen die je nog wel kunt. Irritatie komt door onbegrip, onbegrip komt door te weinig kennis, weinig kennis van de situatie. Ik ben in eerste instantie dat meisje met die gekke hand, dat meisje met het slechte geheugen. Maar ik ben nog zo veel meer dan dat. Mensen oordelen zo snel, ze prikken er niet door heen. Ze denken: dat is vast een ingewikkeld persoon. Als ze over die vooroordelen heen zouden komen dan zouden ze ontdekken dat die persoon met NAH niet alleen lastig, vervelend of alleen dat slechte geheugen is, maar ook een heel gezellig persoon.” Mylèn heeft niet-aangeboren hersenletsel. Bron: Nieuwe evenwichten in de zorg voor mensen met Niet Aangeboren Hersenletsel en hun naasten, Kitty Jurrius. Almere: Windesheim Flevoland. Zie nah-zorgopmaat.nl
vrijdag
29
januari
Kikkers In 1791 ontdekte Luigi Galvani dat in spieren en zenuwen van kikkers elektrische activiteit meetbaar is. In 1858 lichtte Galvani de schedel van katten en verbond de proefdieren met elektrodes om te kijken wat er gebeurde. Hans Berger, een Duitse psychiater bouwde voort op eerdere onderzoeken en gebruikte zijn 15-jarige zoon als proefpersoon, bij wie hij 73 metingen deed. Hij introduceerde de naam Electroencefalogram (EEG). Een EEG is een hersenscan waarbij de elektrische pulsen in de hersenen gemeten worden via electroden op de hoofdhuid. Zo kunnen afwijkingen in de hersenen opgespoord worden.
zaterdag zondag
30-31 januari
Nadat ze een herseninfarct kreeg verbleef Ilse Winter enkele dagen op de stroke-unit. Daarna ging ze naar huis om daar verder te herstellen.
