WATERTECHNOLOGIE IN RUSLAND Auteur: Innovatie-Attaché Nederlandse ambassade te Moskou (april 2014) SAMENVATTING Rusland, het grootste land ter wereld, beschikt over een enorme hoeveelheid zoetwater, maar heeft tegelijkertijd te kampen met een omvangrijke waterproblematiek. Door toenemende urgentie neemt ook de aandacht voor de problematiek toe. Recente overstromingen, door droogte mislukte oogsten en toenemende vervuiling maken water een steeds belangrijker wordend politiek agendapunt. Dit is terug te zien in de beleidsmaatregelen die genomen worden om het tij te keren. Volgens een recente studie van de Wereldbank is echter 549 miljard US dollar nodig om de essentiële verbetering van en toegang tot de water- en afvalwaterinfrastructuur te realiseren in 2020. Aan technische kennis en engineering skills heeft Rusland geen gebrek, maar dat is niet voldoende om ook alle randvoorwaarden beheersbaar te maken. Dit zie je bijvoorbeeld terug in Sint-Petersburg waar de waterzuivering technisch gezien ‘state of the art’ is ingericht, maar de burger toch niet van drinkbaar water kan worden voorzien doordat het netwerk zeer verouderd is. De groeiende mogelijkheden voor de private sector om waterzuivering te beheren zal mogelijk meer efficiency en transparantie in de sector brengen. De nieuwe mogelijkheden die gecreëerd worden om waterzuiveringsprojecten in PPP-vorm te financieren, leveren voorzichtig de eerste projecten op. Ook stimuleert de problematiek slimme ondernemers tot productontwikkeling, zoals bijvoorbeeld BioMicroGel, dat eind 2013 op de tweede plek eindigde in de grootste start-up competitie van Rusland. En, last but not least, leveren de ontwikkelingen in arctisch gebied een sterk pleidooi op voor gezamenlijk onderzoek met Russische kennisinstituten. WATERVOORRAAD Rusland beschikt over een enorme hoeveelheid zoetwater, ongeveer 20 procent van de wereldvoorraad volgens schattingen van experts. De grootste rivieren zijn te vinden in Siberië met rivieren als de Lena (4.500 km) en de Amoer (4.400 km). Het Baikalmeer is het grootste zoetwaterreservoir ter wereld. Ook de ondergrondse watervoorraden zijn aanzienlijk. Er is dus veel water beschikbaar voor industrie en huishoudens. WATERPROBLEMATIEK Ondanks de ruime watervoorraad heeft Rusland met diverse problemen te kampen. Regionale zoetwatertekorten, verslechtering van de waterkwaliteit in de Russische wateren door toenemende invloed van de mens, natuurrampen zoals droogte en overstromingen, klimaatverandering en daarmee gepaard gaande toenemende kans op hydrologische extremen vormen een ernstige bedreiging voor duurzame ontwikkeling.
1
De waterinfrastructuur is door jarenlang gebrek aan investeringen en slecht onderhoud toe aan omvangrijke modernisering, uitbreiding en renovatie. Ongeveer 40 procent van het waterleidingennet is aan vervanging of reparatie toe, terwijl de renovatiesnelheid momenteel op ongeveer 1,5 procent per jaar ligt. Ondanks de enorme omvang van het publieke watervoorziening- en afvoersysteem is ongeveer een vijfde van de bevolking niet aangesloten. Voor mensen die wel aangesloten zijn is de waterkwaliteit een punt van zorg. Volgens de jaarlijkse monitoringscijfers voldoet van alle watersamples 16,8 procent niet aan de minimale sanitaire specificaties en 5,1 procent niet aan de microbiologische. De vervuiling vormt een serieuze bedreiging voor de gezondheid en voor de watervoorziening op de lange termijn. De helft van de Russische waterbronnen is ongeschikt als drinkwater en 30 procent van het grondwater is vervuild. Naar schatting wordt slechts 28 procent van het afvalwater behandeld volgens de geldende normen, waardoor de vervuiling verder toeneemt. BELEID De laatste jaren is een behoorlijk aantal beleidsdocumenten aangenomen om het tij te keren, zoals de Waterwet van de Russische Federatie en de Waterstrategie tot 2020. In het strategiedocument worden de volgende uitdagingen als meest urgent genoemd: inefficiënt watergebruik, watertekort in de Zuidelijke en Zuidwestelijke regio’s, slechte bescherming tegen overstromingen, verslechterende waterkwaliteit en onvolledige toegang tot water voor de bevolking. Als doel wordt gesteld de menselijke impact op de Russische wateren te verminderen, nieuwe faciliteiten te bouwen die bescherming bieden tegen natuurrampen (jaarlijks heeft in Rusland elke derde ramp betrekking op water), het watergebruik terug te dringen en waterbesparende technologieën in te voeren. Om alle ambities te realiseren zijn omvangrijke investeringen nodig. CLEAN WATER PROGRAM In 2011 is de Russische overheid gestart met het “Clean Water Program” dat loopt tot 2017. Het programma heeft als doel meer mensen aangesloten te krijgen op het drinkwaternet, de efficiency van de drinkwatervoorzieningen te verhogen, de waterkwaliteit te verbeteren en tegelijkertijd de vervuiling te reduceren. Het programma dient een impuls te geven voor het aantrekken van nieuwe technologieën en buitenlandse know-how. De kosten van het programma worden geraamd op 7,9 miljard euro, waarvan slechts 420 miljoen door federale en regionale autoriteiten zal worden geïnvesteerd. De rest moet van private investeerders komen. De wetgeving wordt aangepast om de watersector transparanter te maken en aantrekkelijker voor investeerders. De mogelijkheden voor concessies en PPP constructies worden verruimd. Hierbij dient overigens te worden opgemerkt dat PPP in de Russische praktijk anders ten uitvoer wordt gebracht dan in Nederland. Vanuit wetenschappelijke hoek is veel kritiek geuit op het programma, zoals onder andere verwoord door Viktor Danilov-Danilyan, de directeur voor het Institute for Water Problems van de Russian Academy of Sciences: 2
“In general, the program focuses too much on cleaning water just before it gets to consumers. Russia indeed has a serious water problem, but solving it requires cleaning up rivers and lakes rather than installing filters. The program reduces water issues to the technology of water preparation, but we are making our water resources so dirty that all of our national product will eventually have to be spent cleaning it. It's completely misguided." Saillant detail is dat het programma tot stand is gekomen op initiatief van de politieke partij United Russia en vooral voordelig zou zijn voor een specifieke patenthouder van een ook nog eens dubieus waterfilter. Inmiddels loopt het programma een paar jaar zijn diverse publiek-privaat gefinancierde waterzuiveringsprojecten van de grond gekomen, die overigens verder gaan dan alleen het installeren van waterfilters. RESEARCH AND DEVELOPMENT
Veel waterkennis is te vinden in de Russian Academy of Sciences (RAS), onder andere in het Institute of Water Problems. Volgens experts is deze kennis vooral theoretisch van aard, wegens gebrek aan samenwerking en afstemming met de industrie. De huidige hervormingen binnen de RAS maakt dat sommige instituten zich wat meer gaan toeleggen op toegepaste wetenschap. Dit heeft het Institute for Water and Environmental Problems van de Siberische branche van de RAS ertoe gebracht om samen te gaan werken met Deltares. Kijkend naar het aantal Russische participaties in het 7 de Kaderprogramma op het gebied van water dan valt het relatief hoge aantal deelnames van het P.P. Shirshov Institute of Oceanology op. Dit onderzoeksinstituut van de Russian Academy of Sciences bestudeert de oceaan en Russische zeeën uitgaande van het geheel en de samenhang van fysische, chemische, biologische en geologische processen, waarmee een wetenschappelijke basis wordt gelegd voor het voorspellen van de onbestendigheid van het klimaat, rationeel gebruik van marine hulpbronnen en de bescherming van marine ecosystemen voor een duurzaam voortbestaan van de mensheid.
3
Het ministerie van Natuurlijke Hulpbronnen heeft daarnaast ook eigen sectorale onderzoeksinstituten. Voor de watersector betreft dit het FSUE Russian Institute of Complex Use and Protection of Water Resources. De hoofdvestiging zit in Jekaterinburg en er zijn vijf lokale branches. De publieke drinkwaterbedrijven (Vodokanals) van Moskou en Sint-Petersburg hebben eigen R&D afdelingen die nauw samenwerken met universiteiten en onderzoeksinstellingen. Gevraagd naar de belangrijkste R&D ontwikkelrichtingen geeft Mosvodokanal aan onder andere oplossingen te zoeken voor geurbestrijding in zoetwaterreservoirs, geautomatiseerde controle van het leidingennetwerk en waterkwaliteitscontrole op basis van bio-indicatoren. Met name op dit laatste vlak is het fundamenteel wetenschappelijk onderzoek sterk ontwikkeld in Rusland, maar dienen nog stappen gezet te worden naar praktische resultaten. SUCCESVERHALEN Ondanks de moeilijke situatie in de Russische watersector zijn er zeker ook successen te melden. Zo ging de tweede prijs in de grootste innovatieve start-up competitie en tevens acceleration programma van Rusland genaamd ‘Generation S’ in november 2013 naar het project ‘BioMicroGel’ uit Jekaterinburg. Het start-up bedrijf heeft een innovatieve oplossing ontwikkeld om water te ontdoen van olieproducten. De meest interessante ontwikkelingen vinden plaats in Sint Petersburg, waar de modernisering van de watervoorziening met buitenlandse investeerders en voornamelijk Finse partners is gerealiseerd. Als gevolg daarvan heeft Sint Petersburg het meest moderne waterzuiveringssysteem van heel Rusland, dat volledig afziet van het gebruik van vloeibaar chloor en al het drinkwater met UV behandelt. Sint Petersburg maakt bovendien gebruik een systeem van bio monitoring met kleine kreeftachtigen en grote Afrikaanse slakken, een uitvinding van de Russian Academy of Sciences. SAMENWERKING MET RUSLAND De aandacht voor waterproblematiek neemt toe in Rusland. De overstroming van een groot gebied aan de Zwarte Zee, die in 2012 aan zeker 100 mensen het leven kostte, en het hoge water dat in 2013 grote schade aanrichtte in het verre oosten hebben onderwerpen als flood management en early warning systems op de politieke agenda gezet. Ook wordt steeds duidelijker dat de vervuiling van de Russische wateren een ernstige bedreiging vormt voor de volksgezondheid. De ontwikkelingen in het Arctisch gebied leveren een sterk pleidooi op voor gezamenlijk onderzoek met Russische kennisinstituten. Daarnaast dient de waterinfrastructuur gemoderniseerd en uitgebreid te worden om geen belemmering te vormen voor de economische groei en om sociale onrust te voorkomen. De Russische watersector heeft behoefte aan buitenlandse expertise en nieuwe technologieën. Dit biedt kansen voor zowel Nederlandse bedrijven als kennisinstellingen. Maar dat is slechts een deel van de oplossing voor veel problemen. Nederlandse waterexpertise is sterk en vaak vernieuwend, maar de schaalgrootte in Rusland vormt in veel gevallen een struikelblok. De technische kennis en engineering skills in de Russische industrie zijn van hoog niveau, maar komen niet volledig tot hun recht, doordat weinig gedacht wordt in termen van geïntegreerde systeemoplossingen. Efficiencyverbetering zou tevens gerealiseerd kunnen worden door een slag te maken in het beter management van complexe processen. 4
UIT DE PRAKTIJK: IT EN WATER Nederland heeft een grote rol gespeeld bij de aanleg van de 23 kilometer lange stormvloedkering bij Sint-Petersburg. Dit betrof niet alleen het ontwerp en de bouw van de waterkering. De computermodellering voor decision support wordt gedaan in het onderzoekslaboratorium voor High Performance Computing van de Saint Petersburg National Research University of Information Technology, Mechanics and Optics (ITMO). ITMO heeft een nauwe samenwerking met de Universiteit van Amsterdam op het gebied van Urgent Computing, waar early flood warning onderdeel van uitmaakt, en met TU Delft of het gebied van Urban Science. UIT DE PRAKTIJK: WATER AND SUSTAINABILITY Sinds 2011 werkt Deltares samen met het Institute for Water and Environmental Problems van de Siberische branche van de Russian Academy of Sciences. Het Russische instituut heeft een sterke traditie in de hydrologie van stroomgebieden. Gezien de huidige klimatologische en - daarmee verband houdend - economische ontwikkelingen wil het instituut zich meer gaan richten op arctisch onderzoek. De samenwerking met Deltares omvat onder andere ijsmodellering in arctisch gebied (zowel zoetwater als open zee) en modellering van de dooi van permafrost op het schiereiland Yamal. Dergelijk onderzoek is cruciaal als input voor planning en design van offshore operaties in arctisch gebied. Ook het Nederlands bedrijfsleven ziet veel toegevoegde waarde om researchsamenwerking integraal onderdeel uit te laten maken van de economische activiteiten in arctisch gebied. Plannen zijn in voorbereiding om te komen tot een Nederlands-Russische kennisagenda op het gebied van arctisch onderzoek. UIT DE PRAKTIJK: URBAN WATER Het bedrijf Bosman Watermanagement B.V. produceert al gedurende tien jaar waterzuiveringsapparatuur in Rusland in een lokale joint venture. Volgens directeur Bart-Jan Brandt is het potentieel van de Russische afzetmarkt gigantisch, hoewel vooralsnog de meeste afzet gerealiseerd wordt in de regio’s Moskou, Sint-Petersburg en Samara. Hij bevestigt het beeld dat waterproblematiek meer politieke aandacht begint te krijgen in Rusland. De positieve impuls is voelbaar, zowel wat beleidsmaatregelen als projectfinanciering betreft. Bosman werkt ook lokaal aan kennisontwikkeling in een researchsamenwerking met universiteiten in Samara. “Het kennisniveau op het gebied van membraan- en filtertechniek is hoog en er lopen veel slimme en creatieve mensen rond,” aldus Brandt.
ECWATECH is de grootste vakbeurs op het gebied van watertechnologie in Rusland. In 2014 van 3-6 juni in Moskou. Zie: www.ecwatech.ru
5
