Waterverbruik bij de teelt van Fairtrade-rozen
Waterproblematiek bij de productie van Fairtrade-rozen uit Ethiopië Rozen behoren tot de favoriete cadeaus voor Moederdag, Valentijnsdag en verjaardagen. Alleen al met Moederdag worden jaarlijks circa acht miljoen rozen geschonken. Om aan de grote binnenlandse vraag te voldoen worden jaarlijks circa een miljard rozen geïmporteerd uit zogeheten ontwikkelingslanden als Ethiopië, Ecuador, Kenia en Colombia. In deze landen worden snijrozen steeds vaker commercieel onder glas of folie geteeld. De tropische bloementeelt heeft wereldwijd voor circa 200.000 arbeidsplaatsen gezorgd. De werkomstandigheden ter plaatse zijn vaak minder rooskleurig. De lonen zijn laag en er is nauwelijks aandacht voor veiligheid en gezondheidszorg. Dat zijn nog maar enkele van de problemen die op rozenkwekerijen vaak zijn aan te treffen. Dit vormde voor Fairtrade de aanleiding om in te grijpen en een voor kwekerijen bruikbare standaard voor loonbedrijven op te stellen. Hierdoor zijn er sinds 2005 ook rozen met het Fairtrade-label. Fairtradegecertificeerde kwekerijen worden regelmatig gecontroleerd. Daarbij zijn altijd duidelijke verbeteringen van de arbeids- en leefomstandigheden voor de werknemers vastgesteld als gevolg van de certificering1. Momenteel zijn er in totaal meer dan 60 Fairtrade-gecertificeerde bloemenkwekerijen, maar slechts twee in Ethiopië, waaronder de grootste kwekerij ter wereld. Daar werken nu circa 13.000 mensen, waarvan het merendeel vrouw is. Energiebalans van Fairtrade-bloemen is beter dan die van ’inheemse’ rozen Het antwoord op de vraag naar de energiebalans van Fairtrade-bloemen in Ethiopië is snel gegeven. Ondanks het luchttransport hebben Fairtrade-bloemen een aanzienlijk betere energiebalans en daarmee ook een geringere emissiebalans dan inheemse rozen. De reden daarvoor is het warmere klimaat in bijvoorbeeld Ethiopië, waardoor er geen noodzaak is om de kassen te verwarmen. Die energiebalans is circa 5/6 tot 1/3 gunstiger dan bij commercieel gekweekte inheemse of Midden-Europese rozen. Verscheidene onafhankelijke wetenschappelijke studies van Keniaanse rozen bevestigen dit2. Voor Ethiopische rozen is de energiebalans vanwege de kortere afstand tot de doelmarkten in Europa mogelijk nog iets gunstiger. Oorzaken van de waterproblematiek in Ethiopië Ethiopië wordt ook wel het ‘dak van Afrika’ genoemd. Het land is voor Afrikaanse begrippen zeer waterrijk. Toch heeft Ethiopië al decennia lang een watertekort en in grote delen van het land is water nauwelijks toegankelijk, zelfs als er mogelijk voldoende water aanwezig is. Hoe komt dat?
1
Zie CEval 2012: Assessing the Impact of Fairtrade on Poverty Reduction through Rural Development, http://www.fairtrade.net/fileadmin/user_upload/content/2009/resources/2012_Fairtrade_Impact_Study.pdf, Lyall, A 2012: Assessing the Impacts of Fairtrade on Worker-Defined Forms of Empowerment on Ecuadorian Flower Plantations, http://www.fairtrade.net/fileadmin/user_upload/content/2009/resources/140212-Worker-Empowerment-EcuadorFlower-Plantations-final.pdf 2 Vergelijkende studie: Comparative Study of Cut Roses for the British Market produced in Kenya and the Netherlands, Cranfield University
1
Deze ontwikkeling is het directe gevolg van een voortschrijdende afname van de natuurlijke hulpbronnen van het land. In de praktijk neemt de verwoestijning (woestijnvorming) in Ethiopië steeds verder toe en beslaat nu al meer dan 70%3 van het landoppervlak. De belangrijkste redenen4 voor de sterke bedreiging van grond en water in Ethiopië zijn: •
•
•
•
•
De zeer bergachtige topografie van de meeste delen van het land en de vaak hevige regenval in het hoogland van Ethiopië zorgen voor een zeer hoge gevoeligheid voor natuurlijke erosie. Ethiopië kende in de afgelopen decennia een zeer sterke bevolkingsgroei. Het land heeft nu ca. 100 miljoen inwoners en is momenteel met een bevolkingsgroei van 2,89%5 nog altijd een van de landen ter wereld met de hoogste bevolkingstoename. In 2012 leefde 39%6 van de bevolking in bittere armoe ($ 1,25 per dag) en 72% van de bevolking moest rondkomen met minder dan $ 2,00 per dag7. Al die mensen hebben natuurlijke hulpbronnen nodig, vooral de allerarmsten zijn volledig afhankelijk van de toegang tot hout en water. Dat heeft op zijn beurt weer een extreme ontbossing tot gevolg ten behoeve van het winnen van weideland, akkerland en houtskoolproductie. Rond 1900 was nog ongeveer 40% van het landoppervlak van Ethiopië bebost8, maar tegenwoordig is dat nog maar ca. 3%. Het directe gevolg van de ontbossing is een sterke, door mensen veroorzaakte bodemerosie. Weinig duurzame benutting van het land op vaak daarvoor niet geschikte grond, zoals akkerbouw op hellingen of grootschalige overbegrazing van uitgestrekte gebieden met een nauwelijks productief weideland (meer dan 50% van het landoppervlak, vaak voormalige bossen), zijn daarvan de belangrijkste oorzaak. Daardoor hebben miljoenen hectaren van de grond een nog maar nauwelijks 50 cm dikke laag bruikbare aarde die verarmd en niet-productief is, en die maar heel weinig water kan vasthouden. In de afgelopen decennia komt daar de sterke uitbouw van de infrastructuur voor het verkeer nog bij. Hierbij heeft men geen rekening gehouden met de erosiegevoelige bodem, wat tot een verdere toename van die erosie heeft geleid.
Ethiopië heeft hierdoor mogelijk wereldwijd de hoogste mate van erosie en verliest jaarlijks meer dan 2 miljard ton vruchtbare aarde. Dit gaat gepaard met een extreme afname van nutriënten en een zeer geringe wateropslagcapaciteit van de verschraalde grond. Ten slotte vormen armoede en de bevolkingsaanwas versterkende factoren voor een steeds verder toenemende vernietiging van de natuurlijke bronnen. Tegelijkertijd is er alleen maar een zeer ontoereikende of een zich in slechte toestand bevindende ‘waterinfrastructuur’ aanwezig zoals bronnen, pijpleidingen, buizen, productiefaciliteiten, waterzuiveringsinstallaties e.d. Hierdoor heeft slechts een kwart van de bevolking toegang tot schoon drinkwater, een van de laagste percentages ter wereld9. Een verbetering van deze situatie is enerzijds alleen te verwezenlijken door een milieuvriendelijke productiewijze die vooral de grond niet verder aantast. De bevolking moet dit uiteraard willen en accepteren. Verder moeten landelijke politiek, wetgeving, kennisvorming en onderwijsmaatregelen dit stimuleren omdat er anders geen kans op een ommekeer is. Anderzijds is er een dringende noodzaak om de toegankelijkheid tot water voor de landelijke bevolking te verbeteren. 3
http://web1.cnre.vt.edu/lsg/GEOG3104S10Web/GEOG%20project/Valerie/Rural%20Problems-desertification.html Overeenkomstig http://www.un.org/esa/sustdev/sdissues/desertification/beijing2008/presentations/geda.pd 5 http://www.indexmundi.com/de/athiopien/bevolkerungswachstum.html 6 http://www.indexmundi.com/ethiopia/population_below_poverty_line.html 7 http://water.org/country/ethiopia/ 8 http://web1.cnre.vt.edu/lsg/GEOG3104S10Web/GEOG%20project/Valerie/Rural%20Problems-desertification.html 9 http://www.welthungerhilfe.de/blog/athiopien-wasserarm-im-wasserreich/ 4
2
In dit verband willen we wijzen op de Fairtrade-activiteiten in Ethiopië in het kader van het realiseren van de Fairtrade Climate Standard. Hier is Fairtrade actief bij het toezicht op het bosbehoud. Dat heeft met het oog op de waterhuishouding en met minder dan 3% van het resterende bos in Ethiopië een positieve invloed op het beschikbaar zijn van water en de voedselzekerheid. Meer informatie10 hierover is te vinden op de website van Fairtrade Deutschland. ’Super-El Nino’ van 2015/2016 vormt bijkomend probleem Sinds maart 2015 heeft het in Ethiopië nauwelijks geregend11. Dit wordt veroorzaakt door het weerverschijnsel ‘El Niño’. De huidige El Niño is een van de ergste sinds het begin van de metingen. El Niño verstoort wereldwijd de weerpatronen, vooral wat betreft de neerslaghoeveelheden. De gevolgen zijn onder andere droogte in het Amazonegebied, extreme regenval en overstromingen in Kenia12 en ook de huidige droogte in Ethiopië. De FAO schat dat 10,2 miljoen Ethiopiërs hierdoor lijden aan voedselonzekerheid. Het VNwaarschuwingssysteem voor hongersnood stelt dat dit aantal tegen het einde van 2016 kan stijgen tot 18 miljoen13. Ethiopië is tegenwoordig beter voorbereid op een dergelijke situatie dan in de afgelopen decennia. De afgelopen jaren heeft de Ethiopische regering 70 procent van de overheidsfinanciën aan de landbouw besteed Daardoor is de armoede in het land sinds 2000 met 33% afgenomen. In de afgelopen tien jaar verdubbelde het wegennet zich bovendien in omvang, waardoor landbouwers een betere toegang tot markten hebben gekregen, en hulpverleners een snellere verbinding met afgelegen dorpen hebben De huidige droogte heeft echter de potentie om deze positieve ontwikkelingen ongedaan te maken. Niet het hele land is getroffen, maar wel grote gebieden14. De regio rond het Ziwaymeer in de Ethiopische Grote Riftvallei, waar zich de grootste bloemenkwekerij van de wereld bevindt, behoort niet tot die gebieden. De rol van de bloemenindustrie bij de waterproblematiek in Ethiopië In de context van de afname van de natuurlijke bronnen bossen, aarde en water, speelt de pas enkele jaren oude Ethiopische bloemenindustrie geen enkele rol van betekenis. Ook historisch bezien heeft deze branche geen meetbaar aandeel in de huidige situatie. Aan de bodemerosie en het vasthouden van water levert de bloementeelt geen bijdrage. Ook de bijzondere positie van de Fairtrade-gecertificeerde bloemenkwekerijen aan het Ziway-meer leidt niet tot de conclusie dat deze kwekerijen een verslechterend effect heeft op de toestand van de natuurlijke hulpbronnen. Als men de criteria van het WWF-tool ‘The Water Risk Filter’ op de regio rond het meer toepast, blijken de risico’s voor het water door de landbouwproductie beperkt tot zeer beperkt15 te zijn.
10
https://www.fairtradedeutschland.de/fileadmin/user_upload/materialien/download/fairtrade_factsheet_klimastandard.pdf; https://www.fairtrade-deutschland.de/ueber-fairtrade/was-macht-fairtrade/fairtrade-klimastandard/projekttypen/ 11 http://www.welthungerhilfe.de/el-nino.html 12 http://www.spektrum.de/wissen/was-sie-ueber-den-super-el-nino-2015-wissen-muessen/1366158 13 http://www.welthungerhilfe.de/el-nino.html 14 Vooral het zuiden van Tigray, het oosten van Amhara, Afar, het Siti-gebied van de Somali-regio, het oosten van de SNNP14 regio, Oost- en West-Hararge, Ars en West-Arsi plus de zuidelijke Bale-gebieden van Oromia . 15 Zie http://waterriskfilter.panda.org/; bijvoorbeeld voor ‘annual average monthly net water depletetion (WaterGap)’, ‘aridity’, ‘forecasted impact of climate change’.
3
Toch moet de Ethiopische bloemenindustrie het gebruik van de hulpbronnen zo laag mogelijk zien te houden. Fairtrade-gecertificeerde rozenkwekerijen moeten zich houden aan uitgebreide regelgeving op dit gebied die het de Fairtrade-certificering controleerbaar maken. Dit houdt onder andere het volgende in. •
•
•
De Fairtrade-standaarden behelzen criteria voor duurzaam watermanagement – de productie moet zo min mogelijk water verbruiken, bijvoorbeeld door het gebruik van druppelaars of hydrocultuurteelt16. Op de Fairtrade-gecertificeerde bloemenkwekerij aan het Ziway-meer is er bijvoorbeeld een volledige regenwaterrecycling – maar ook een waterzuiveringsinstallatie die bedrijfsafvalwater zuivert. De bloementeelt onder glas/folie kan niet geheel zonder bestrijdingsmiddelen. Op Fairtrade-gecertificeerde bedrijven mogen echter geen zwaar giftige middelen worden toegepast. De toegepaste middelen zijn acceptabel voor het milieu en de gezondheid. Het toepassen gebeurt uitsluitend in beschermende kleding. Overtollig water van druppelaars dat bestrijdingsmiddelen of mestresten bevat, wordt opgevangen, gereinigd en hergebruikt – en niet onbehandeld in het oppervlaktewater geloosd.
Moet de rozenproductie in landen met watertekorten worden gestimuleerd? Ongeacht de bijzondere situatie in Ethiopië is dit een essentiële vraag. Veel ontwikkelingslanden hebben last van watertekorten en voor de bloementeelt is een deel van het schaarse water nodig. Is het dan zinvol in zulke landen bloemenkwekerijen te exploiteren en waarom worden ze door Fairtrade gecertificeerd? Hierbij moeten de volgende zaken tegen elkaar worden afgewogen. Milieuaspecten: •
•
•
De aanwezigheid en het gebruik van water verschilt sterk per regio. Statistisch gezien is er in Ethiopië per hoofd van de bevolking een waterhoeveelheid van 1,575 m3 per jaar– voor Afrikaanse begrippen een hoge waarde. Afgezien van de statistieken zijn er in Ethiopië waterrijke gebieden en extreem droge woestijnen; en statistieken zeggen ook niets over de toegankelijkheid van water. Het gebruik van water voor de landbouwproductie op een plaats betekent ook niet dat je het op een andere plaats aan de bevolking mag onthouden. Het waterverbruik op een rozenkwekerij bedraagt ca. 60 m³ per hectare per dag. Voor de productie van een enkele roos bestaan verschillende opgaven. Er wordt 1,5 liter water per dag17 genoemd en 2,7 liter drinkwater voor de productie en 1,3 liter afvalwater18. Voor een roos uit Latijns-Amerika wordt 2,7 tot 8,1 liter drinkwater en 1,3 liter afvalwater opgegeven19. Ter vergelijking; voor de productie van 1 kg appels is ca. 700 liter water nodig20. Wat betreft de duurzaamheid van de productie – een zo gering mogelijk waterverbruik– worden Fairtrade-bloemen voorbeeldig geproduceerd. De desbetreffende Fairtrade-standaarden omvatten voor ca. 1/3 milieucriteria, alleen voor ‘Soil & Water’ zijn er al 13 criteria; spaarzaam gebruik van water, recycling en waterzuivering zijn verplicht. In het geval van de bloemenkwekerij aan het Ziway-
16
Blumenanbau unter Glas/Folie nicht auf natürlichen Böden, sondern auf Steinwolle. fair flowers - Mit Blumen für Menschenrechte. Achtergrondbrochure. Uitgever Vamos e.V., Münster, redactie Steffi Neumann (V.i.S.d.P.), m.m.v Melanie Heisterberg en Barbara Issel, 1. Auflage: 7.000 Münster, Dezember 2009 18 Fair Miles? Weighing environmental and social impacts of fresh produce exports from sub-Saharan Africa to the UK (Summary), Uitgave van James MacGregor and Bill Vorley, October 2006. IIED, NRI, DFID 19 http://www.oekosmos.de/artikel/details/blauer-planet-unter-hochdruck/ 20 Duitse vegetariërbond, Ökotest 03/2012 17
4
meer betekent dit dat alle regenwater voor het bewateren wordt hergebruikt en dat overal druppelaars en afvalwaterzuivering worden toegepast. Sociale aspecten: •
•
•
•
Uiteindelijk is het water dat voor de rozenproductie wordt gebruikt, water dat niet beschikbaar is voor menselijke consumptie en dat ook in ‘het land van bestemming’ (Europa) niet voor rozenproductie hoeft te worden gebruikt (‘virtueel water’). Het is echter ook water dat arbeidsplaatsen en inkomen genereert, en waarvoor het in acht nemen van milieuregels geldt. Fairtrade-gecertificeerde bloemenkwekerijen zijn niet vanwege Fairtrade opgericht, maar Fairtrade adviseert en certificeert bestaande bloemenkwekerijen die geïnteresseerd zijn in een eerlijke en duurzame productie en handel. Dat er in Ethiopië bloemenkwekerijen zijn, is per slot van rekening een gevolg van de globalisering, en heeft er ook toe geleid dat er in Ethiopië dringend noodzakelijke en relatief goed betaalde arbeidsplaatsen op het platteland kwamen. In zoverre moet de vraag of de teelt van bloemen in Ethiopië zinvol is eerst maar eens aan een van de medewerksters op een bloemenkwekerij en hun gezin worden gesteld. De alternatieve teelt van voedselgewassen zoals gierst of teff ter bestrijding van de acute droogte heeft nauwelijks kans op succes omdat hiervoor eerst een einde aan de droogte moet komen. Verder kan gierst en teff niet onder glas/folie worden verbouwd, maar op een regenveld in droge of bergachtige gebieden. Daarom zijn er geen pijpleidingen voor watertransport of bevloeiingssystemen ter plekke nodig waarmee het voor de bloementeelt gebruikte water zou kunnen worden benut. Voor het verbeteren van de actuele voedselsituatie zijn dergelijke maatregelen dus slechts theoretische bijdragen. Fairtrade-standaarden zijn gebaseerd op een ontwikkelingsaanpak, het gaat niet alleen om een productcertificering. Zelfbeschikking/empowerment en gelijke rechten voor medewerksters en economische zekerheid spelen een wezenlijke rol bij Fairtrade. Het ontbreken van bestemmingen en onzekere eigendoms-, gebruiks- en beschikkingsrechten zijn voor Ethiopische vrouwen een realiteit en meestal de centrale factor waardoor vrouwen in droge tijden het gros van de hongerlijders vormen. De reguliere, duurzame en relatief goed betaalde arbeid van vrouwen op Fairtrade-gecertificeerde Ethiopische bloemenkwekerijen is in deze context zeker geen onbelangrijk argument. Honger is ook in Ethiopië niet alleen een vraag van de levensmiddelenproductie, maar ook een vraag van de distributiestructuren en de koopkracht.
Als Fairtrade bij de afweging van zulke situaties van mening is dat de positieve werking van de ontwikkelingspolitiek met Fairtrade groter is dan zonder, dan zal Fairtrade zich met een bepaald land of een bepaald product verbinden. Dat geldt voor de rozenproductie in Oost-Afrika, dus vooral Ethiopië en Kenia. Dat op Fairtrade-gecertificeerde bloemenkwekerijen een duidelijke werking van de ontwikkelingspolitiek zichtbaar is, heeft onder andere de CEVal-Studie21 van 2012 getoond. Waarom verbindt Fairtrade zich met de bloemenbranche? De omstandigheden in de bloemenbranche waren voor 2005 zo slecht dat als gevolg van een interventie van Fairtrade met grote waarschijnlijkheid mocht worden uitgegaan van 21
http://www.fairtradedeutschland.de/fileadmin/user_upload/materialien/download/wirkungsstudien/Evaluation_Report_Fairtrade_Impact_Stud y_public.pdf
5
concrete verbeteringen ter plaatse. Tien jaar geleden was ziekte of zelfs de dood van een medewerkster als gevolg van pesticidenvergiftiging ‘normaal’. Tegenwoordig is dat probleem grotendeels opgelost, vooral dankzij de ingreep van Fairtrade. Juist in de bloemenbranche heeft Fairtrade zelfs veel meer bereikt, namelijk de debatten in de ontwikkelingspolitiek in een gehele sector te etaleren en ze vervolgens te veranderen. Tien jaar geleden lag de nadruk op de pesticidenproblematiek, nu zijn het de debatten over bestaanszekere lonen. Ook hier is Fairtrade een pionier en heeft als eerste organisatie desbetreffende criteria in zijn standaards opgenomen. In gevallen waarbij het schenden van mensenrechten en andere door de wet beschermde rechten de normaalste zaak van de wereld is, neemt Fairtrade bij een goede kans op succes het initiatief in te grijpen in maatschappelijke sectoren. Dat geldt bijvoorbeeld voor het recht op lichamelijke onaantastbaarheid, gezondheid, gelijke berechting, het recht op bijeenkomst, op minimumloon e.d. Bij bloemen heeft dat niet geleid tot een verandering van een op export georiënteerde ‘Cash Crops-politiek’, maar wel tot een duidelijke verbetering van de sector. Wie zou er geholpen zijn als bloemenarbeidsters nog langer hun gezondheid of hun leven riskeerden, hun kinderen geen opleiding kregen en zich niet meer konden voeden van een bestaanszeker inkomen? Niemand! Je kunt ook vragen of het zonder Fairtrade beter was, maar iedereen zou daar nee op antwoorden. Fairtrade is daarom van mening dat het wat betreft de armoede en honger in Ethiopië nog slechter gesteld zou zijn als er geen Fairtradecertificering voor Ethiopische bloemenkwekerijen zou zijn. Wat Fairtrade echter niet in zijn eentje kan is de landbouw-, voedsel- of economische politiek van een land veranderen. Daarom is de vraag of de Ethiopische regering vanwege de droogte haar exportgeoriënteerde landbouwpolitiek zou veranderen met nee te beantwoorden. Ook veel grotere organisaties zoals de kerkelijke hulporganisaties hebben de Ethiopische regering hierin niet kunnen beïnvloeden, maar ze werken desondanks door in het land. Fairtrade-rozen – het betere alternatief Wie rozen niet kan missen, kan er bij de koop van Fairtrade-rozen zeker van zijn dat die enerzijds met zo min mogelijk water en zo milieuvriendelijk en rekening houdend met de gezondheid zijn geproduceerd. Anderzijds is bij de productie voldaan aan alle andere aspecten van de Fairtrade-standaarden. Hiertoe behoren het verbod op uitbuitende kinderarbeid, het recht op minimumloon, criteria betreffende bedrijfsveiligheid, vrijheid op het gebied van lid zijn van een vakbond en verenigingen, sociale verzekeringen, gezondheids- en milieustandaarden. Verder komt de Fairtrade-premie rechtstreeks ten goede aan de betrokkenen. In het gekozen premiecomité beslissen ze zelfstandig en democratisch in welke gemeenschapsprojecten ze de Fairtradepremie willen investeren.
6
Achtergrond: TransFair e.V. en Fairtrade International Als onafhankelijke organisatie handelt TransFair e.V. niet zelf in goederen, maar verleent het Fairtrade-zegel aan fair verhandelde producten. TransFair wordt door 34 ledenorganisaties ondersteund. Momenteel bieden in Duitsland bijna 200 licentiehouders circa 2.000 Fairtrade-producten aan zoals koffie, thee, chocolade, biscuits, cacao, honing, bananen, vruchtensappen, ijsthee, wijn, sportballen, rijst, rozen en textiel van Fairtrade-katoen aan. De Fairtrade-producten zijn landelijk bij 36.000 winkels verkrijgbaar Verder schenken circa 18.000 kantines, cafés, musea en hotels Fairtrade-koffie een andere producten. Voor de koppeling van sociale en ecologische standaards kreeg TransFair e.V. de ‘Duitse Duurzaamheidsprijs 2009’ in de categorie duurzaamste producten/dienstverlening. TransFair stichtte in 1997 de internationale koepelorganisatie Fairtrade (FLO e.V.), die standaards opstelt en zorgt voor de partnerorganisaties. Wereldwijd profiteren ongeveer 1,6 miljoen kleine boerinnen en boeren, arbeidsters en arbeiders op plantages van Fairtrade (gegevens uit 2009). Samen met hun familie zorgen zij door hun handel in Fairtrade-producten voor betere levens- en werkomstandigheden van vele miljoenen mensen. De controle van de Fairtrade-standaarden is in handen van de onafhankelijke certificeringsorganisatie FLO-CERT GmbH., die voldoet aan de internationale accrediteringsnorm ISO 65 voor certificeringorganisaties. Voor vragen kunt u terecht bij Claudia Brück | persofficier Telefoon +49 (0) 221-94 20 40-31 |
[email protected] TransFair e.V. Remigiusstr. 21 | 50937 Köln Telefoon +49 (0) 221-94 20 40-0 | Fax +49 (0) 221 – 94 20 40-40 info@ fairtrade-deutschland.de | www.fairtrade-deutschland.de Directie: Heinz Fuchs, Geschäftsführer: Dieter Overath, Vereinsregister Köln: VR 16551, USt-IDNr.: DE 154 070 082
7
