Wageningen UR Hét centrum voor de Biobased Economy
Wageningen UR Hét centrum voor de Biobased Economy
Inhoudsopgave Wageningen UR – Hét centrum voor de Biobased Economy 2
De suikerbiet als chemische fabriek
Raoul Bino en Ernst van den Ende
Andries Knoops
Op weg naar een groengouden toekomst 4
Alternatieve grondstoffen diervoeding
Erik van Seventer
Wouter Hendriks
Genetica voor nieuwe grondstoffen 6
Bioplastics blijken vaak duurzamer dan biobrandstoffen
Luisa Trindade
Harriëtte Bos
Op zoek naar nieuwe scheidingstechnieken 8
Dilemma’s verdubbeling biomassaproductie
Remko Boom
Adrie van der Werf
Gewone kunststof, maar dan beter
Biomassa maakt goedkope brandstof mogelijk
10
Christiaan Bolck
René van Ree
Relatie tussen biodiversiteit en Biobased Economy
Braziliaanse indianen als inspiratiebron
12
Frank Berendse
Thom Kuyper
Een zonnecel die biobrandstof produceert
De waterzuivering als fabriek voor schoon water, nutriënten, energie en bioplastic
14
René Klein Lankhorst
Huub Rijnaarts
Teelt van biomassa biedt boer nieuwe kansen
Biochemicaliën zijn de bouwstenen van biobased materialen
16
Johan Sanders
Jacco van Haveren
Biobased Ecomomy biedt groeikansen
Aanbod en inhoud van het onderwijs veranderen
18
Hans van Meijl
Sonja Iskens en Anja Kuipers
Landbouw is consument en producent van broeikasgas
Kennis bundelen in onderzoeksprogramma’s
20
Peter Kuikman
Rudy Rabbinge
AlgaePARC als katalysator voor verder onderzoek
Contactgegevens
22
Rene Wijffels
24
26
28
30
32
34
36
38
40
42
44
Wageningen UR – Hét centrum voor de Biobased Economy De Biobased Economy is een economie waarin voedsel
grondstoffen. Grondstoffen dus die hernieuwbaar zijn.
voor kennis en kunde waarmee de industrie biomassa
voor mens en dier, chemicaliën, materialen, transport
Daarmee draagt de Biobased Economy bij aan een
en biologische bouwstenen stapsgewijs kan verwerken
brandstoffen, elektriciteit en warmte op een economische
duurzame maatschappij waarin energie, voeding en
tot verschillende tussen- en eindproducten, steeds met
én duurzame wijze worden vervaardigd uit groene
grondstoffen voor iedereen beschikbaar zijn. De
een toegevoegde waarde. Onze kracht ligt in de combinatie
overstap van een economie van fossiele grondstoffen
van integraal en specialistisch onderzoek. Wageningen
naar hernieuwbare bronnen vereist ontwikkeling van
UR werkt op die manier aan de economische transitie
nieuwe vormen van samenwerking, maatschappelijke
waarbij wij technologische ontwikkelingen initiëren,
daadkracht en toepasbare wetenschappelijke
nieuwe samenwerkingsvormen organiseren, ketens
innovaties. Wageningen UR staat met haar onderzoek en onderwijs midden in de
opzetten en nieuwe biobased producten en productie processen ontwikkelen.
Biobased Economy. Wij ontwikkelen toepassingen en oplossingen waarbij de technische innovatie en de sociaal-
Enerzijds om kansen, vragen én zorgen snel te
neerd. Dat doen wij samen met onze
onderkennen en te gebruiken. Anderzijds om ons
partners uit het bedrijfsleven, de
enthousiasme over de Biobased Economy breed te
overheid en andere kennisinstellingen,
delen en te vertalen naar concrete kansen voor een
zowel nationaal als internationaal.
duurzame economie.
Wageningen UR onderzoekt en geeft
In deze brochure presenteren wij ons onderzoek en
onderwijs in de productie en
onderwijs op het gebied van de Biobased Economy. Wij willen daarmee ons enthousiasme met u delen
opwaardering tot biobased
en nodigen u van harte uit om met ons contact op te
grondstoffen en (half)
nemen en met ons samen te werken; Wageningen UR,
producten. Met ons
2
met de maatschappij en de individuele burger.
economische waarde worden gecombi
verwerking van biomassa en de
RAOUL BINO & ERNST VAN DEN ENDE
Wageningen UR staat in een voortdurende interactie
hét centrum voor Biobased Economy.
onderzoek zorgen we
3
De Biobased Economy biedt Nederland grote kansen op groene welvaart
Op weg naar een groengouden toekomst Wageningen UR loopt voorop
Gebruik een plant zo nuttig mogelijk
fundering heeft in chemie, agro, logistiek én een hoge
De Biobased Economy is nog een economie zonder
Centraal in de productie in de Biobased Economy staat
mate van vertrouwen in het zakelijk verkeer.
gevestigde spelers. Nieuwe partijen hebben de kans
het bioraffineren van gewassen. Door bioraffinage maken
Wageningen UR ontwikkelt zich op een natuurlijke wijze
om de markt te ontwikkelen en geld te gaan verdienen.
we van een zo groot mogelijk deel van de plant nuttig
tot een vooraanstaand internationaal R&D centrum
Ze kunnen een concurrentievoorsprong nemen door
gebruik. Eerste prioriteit is de productie van voedsel.
voor de ontwikkeling van de Biobased Economy en de
kennisontwikkeling en innovatie. Nederland speelt
Bestanddelen van de plant die overblijven, zijn voor de
biobased producten. Zo werken wij aan een groene
een vooraanstaande rol in deze groene economie. En
productie van materialen en chemicaliën. Van het rest-
welvaart.”
Wageningen UR loopt voorop. Als bewijs toont Erik van
afval kan bio-energie worden geproduceerd. Van belang
Seventer enkele producten die binnen Wageningen UR
voor het slagen van de groene economie is een goed
uit biomassa zijn ontwikkeld: bio-afbreekbaar piepschuim,
samenspel tussen grootschalige en kleinschalige
groene weekmaker, graspapier en biobrandstof uit
verwerking. Biomassa heeft ontelbare bronnen in de
tarwestro. Nieuwe ontwikkelingen volgen elkaar snel op.
wereld. Een eerste verwerkingstap dichtbij de bron is
“Dat komt doordat we in Wageningen verstand hebben
noodzakelijk, omdat anders een deel van de opbrengst
van biologische grondstoffen en de productieprocessen,
al verloren gaat aan transportkosten.
“Nieuwe partijen kunnen de markt pakken en geld gaan verdienen” ERIK VAN SEVENTER
maar natuurlijk ook van plantaardige productie en landgebruik”, legt hij uit.
Onderzoeken, adviseren, initiëren en innoveren Wageningen UR heeft hierin een belangrijke rol: “We overzien de hele keten. We begrijpen de landbouw en ontwikkelen kennis hoe we de groene grondstoffen duurzamer en beter kunnen gebruiken en kringlopen kunnen sluiten. We werken samen aan kennisontwikkeling en innovatie met het bedrijfsleven, andere kenniscentra en de overheid. De Biobased Economy is een wereldwijde ontwikkeling die past bij Nederland, dat een stevige
4
5
Hoogwaardige gewassen voor bioproductie
Genetica voor nieuwe grondstoffen Er zit meer in een
essentiële aminozuren te verhogen. Ook vergroten we
Economy produceren. Wel speelt ons land een belangrijke
wel goed verwerken. We kunnen de veredeling zelfs
zetmeelaardappel
de hoeveelheid winbare pectines (een verdikkingmiddel)
rol in een optimale keten. Luisa Trindade legt uit: “We
afstemmen op het wegnemen of verkleinen van specifieke
Voor een succesvolle
en optimaliseren we de structuur. Verder halen we
beschikken over uitstekende veredelingsbedrijven en
perspectieven of fabricageproblemen en zo de slagings-
meer laaggehaltige inhoudsstoffen uit de aardappel,
veel kennis. We veredelen hier gewassen. De ruimte om
kansen van biobased producten hier vergroten.”
zoals terpenen voor de productie van bioplastics.”
veel gewassen te telen hebben we niet, maar we kunnen
bioraffinage zijn hoog waardige en voor dit doel toegeruste gewassen nodig. De ontwikkeling daarvan is een
Optimaliseren
taak voor plantenveredelaars. Zij
Het optimalisatieconcept is geschikt voor veel gewassen.
zijn in staat om in te grijpen in de
Ook voor bijvoorbeeld de miscanthus -een reuzengras.
plantaardige productie en de samen stelling ervan te optimaliseren voor de eindgebruiker. Luisa Trindade noemt de zetmeelaardappel als voorbeeld. “Daar is veel meer uit te halen dan alleen zetmeel. Er zitten ook eiwitten in, die voor diervoeding worden gebruikt. De aminozuur samenstelling van de eiwitten verbeteren we door het gehalte aan
Miscanthus is een gewas dat duurzaam geteeld kan worden en aan het eind van het groeiseizoen veel mineralen opslaat in de wortels. Deze nutriënten worden het volgende voorjaar weer gemobiliseerd en opnieuw gebruikt voor groei. Het afgestorven gewas dat in de winter boven de grond over blijft, is goed voor een grote hoeveelheid biomassa. “We onderzoeken of we een vroege oogst kunnen inlassen, als het gewas nog groen is. Het gewas bevat dan meer hoogwaardige componenten als eiwit en chlorofyl, die in de winter niet of nauwelijks meer worden aangetroffen. Het geoogste gewas is geschikt voor productie-energie, zoals biobrandstoffen, biomaterialen en bulkchemicaliën.”
Een optimale keten Nederland is een klein land. We kunnen hier niet alle biomassa die nodig is voor de Biobased 6
“Veredeling is start van goede keten” LUISA TRINDADE 7
Op zoek naar nieuwe scheidingstechnieken
“Kansen zien en technologie ontwikkelen” Naar een duurzame levensmiddelenindustrie
mogelijk te scheiden. “De bestaande technieken pakken
bakken of braden behouden blijft. Een ander idee is
Planten zijn in toenemende mate aantrekkelijk voor
echter altijd nadelig uit voor de functionaliteit van het
kweekvissen zoals zalm vegetarische voeding voor te
andere doeleinden dan alleen menselijke en dierlijke
eiwit. Wij hebben een nieuwe, duurzame (en heel snelle)
schotelen. Het dierlijk eiwit dat zo wordt bespaard,
voeding. Chemie, biobrandstof, allemaal willen ze
manier van scheiden gevonden waarvoor niet alleen
kan weer voor menselijke voeding worden ingezet. Ook
minder water en energie nodig is, maar waarbij
algen zijn interessant. “Ik wil kijken hoe we in eerste
gebruikmaken van biomassa. De productie verhogen, is lastig omdat we in het gebruik van land en water tegen de grenzen aan lopen. ”Dus moeten we naar betere scheidingstechnieken toe, om meer uit de plant te halen. De huidige scheidingstechnieken tasten de kwaliteit
ook de functionaliteit van het eiwit behouden
instantie voeding uit planten en algen kunnen halen.
blijft. Nu is het zaak het proces verder te
We moeten kansen zoeken en vervolgens technologie
optimaliseren. En we gaan onderzoeken
ontwikkelen om alternatieve biomassa te gebruiken in
of we deze techniek ook bij andere
de voedselketen en de reststromen in te zetten voor
planten kunnen gebruiken.”
biobrandstoffen, materialen en chemicaliën.”
van de eiwitten aan, dus we moeten iets nieuws bedenken”, constateert Remko Boom.
Eerst voeding, dan brandstof, materialen en chemicaliën Ondertussen zoekt Remko
Functionaliteit eiwit blijft behouden
Boom naar nieuwe
Met het ontwikkelen van een nieuwe
eiwitbronnen voor menselijke
scheidingstechniek voor tarwebloem,
voeding. Zo lukt het al om uit
boekte Remko Boom een opvallend
zuiveleiwit een vezel te maken
succes. Nederlandse tarwe wordt vooral
die overeenkomt met die van
geteeld voor zetmeel, dat in veevoer wordt
vlees en die ook na
verwerkt. Maar in tarwe zitten ook andere interessante stoffen. Het is zaak ze zo efficiënt
“Kwaliteit van eiwitten behouden” REMKO BOOM
8
9
Biokunststoffen gaan de traditionele kunststoffen vervangen
Gewone kunststof, maar dan beter Uiteenlopende producten
een misverstand dat bioplastics altijd biologisch
Vervanger van traditionele kunststoffen
Piepschuim, koffiebekertjes, plastic flessen, folie;
afbreekbaar zijn. “Dat kan wel, maar hoeft niet”,
Wageningen UR is sterk in kennis van
er worden al heel wat producten van biokunststof
verduidelijkt Christiaan Bolck. “Het hangt af van het
biokunststoffen. In samenwerking met
geproduceerd. En grote kans dat ze in Wageningen zijn
type product en de plaats waar je het gebruikt. De
het bedrijfsleven worden talloze
bedacht. Wageningen UR onderzoekt de productie van
aanduiding ‘bio’ verwijst naar de grondstof waarvan
producten ontwikkeld, die hun weg
chemicaliën, materialen en energiedragers uit
het gemaakt is, niet naar de afbreekbaarheid. We
vinden naar markt. “We kunnen bijna
biomassa. Het levert ondermeer hoogwaardige
werken aan verschillende soorten plastics. Bij een
alle plastic-kunststoffen die we
vezelachtige materialen op voor bijvoorbeeld papier
aardappelzak is het makkelijk als je die samen
kennen nu ook ‘biobased’
en textiel. Maar onze aandacht gaat vooral uit naar
met de schillen in de groenbak kunt
maken, zelfs met een betere
biobased kunststoffen, zegt Christiaan Bolck. “Uit
gooien. Behuizingen van een
kwaliteit. Het wordt de
biomassa produceren we polymeer, de bouwstenen
mobieltje kun je inzamelen en
vervanger van traditionele
voor plastics. Daar voegen we additieven aan toe tot
hergebruiken of er energie
kunststoffen”, is de
we een materiaal hebben met de juiste kleur,
uit halen. Het belangrijkste
overtuiging van
eigenschappen en levensduur voor de specifieke
is dat de kringloop
Christiaan Bolck. En dat
toepassing.”
sluit.”
gaat sneller dan je denkt.
De kringloop sluiten De ontwikkelde producten vinden hun weg naar onder andere de land- en tuinbouw, maar ook de verpakkings industrie en zelfs voor toepassingen in auto’s. Het is
“Gebruik maken van de functionaliteiten die de natuur ons biedt” CHRISTIAAN BOLCK
10
11
De relatie tussen biodiversiteit en Biobased Economy
“Dijkhellingen met veel plantensoorten zijn erosiebestendiger” Consequenties voor ecosysteemfuncties
zijn wereldwijd afspraken gemaakt over herstel en behoud
biomassaproductie”, legt Frank Berendse uit. Hij is
Wat heeft biodiversiteit met de Biobased Economy
van biodiversiteit. Want het nut ervan voor de mensheid
uiteraard ook geïnteresseerd in het waarom. Dat moet
van doen? Frank Berendse legt het verband. Zijn
is groot. “Direct daarna ontstond een golf van onderzoek
worden gezocht in het feit dat wortelstelsels van
onderzoek richt zich voor een belangrijk deel op de
naar de gevolgen van biodiversiteitsverlies”, vertelt Frank
verschillende planten op uiteenlopende dieptes hun
mechanismen die verantwoordelijk zijn voor het
Berendse. Wageningen UR liet zich niet onbetuigd. Er
voedsel halen. “We hebben een nieuwe moleculaire
behoud van de biodiversiteit in ecosystemen.
werd een groot experiment opgezet van 108 proefveldjes
methode beschikbaar gemaakt, waarmee we kunnen
Maar ook op de consequenties die het verlies
met verschillende aantallen soorten graslandplanten.
zien waar welke plantensoort met zijn wortels zit. Die
van biodiversiteit heeft voor de ecosysteem
Het onderzoek duurde tien jaar, maar al na twee jaar
wortels zijn normaal moeilijk van elkaar te onder
functies die voor mensen belangrijk zijn,
bleek dat er een sterk verband was tussen het aantal
scheiden. Inmiddels hebben we ook ontdekt dat
zoals waterzuivering, luchtkwaliteit en
plantensoorten en de productie. “Wanneer het aantal
Nederlandse dijkhellingen met veel plantensoorten
graslandsoorten in een proefveld van 8 naar 1 werd
erosiebestendiger zijn dan dijken met weinig planten-
teruggebracht, halveerde de productie.”
soorten. Het behoud van biodiversiteit op dijkhellingen
de erosiebestendigheid van berg hellingen en dijken.
is dus goed te combineren met een adequaat veilig Afspraken over herstel en behoud
Dijken veiliger dankzij biodiversiteit
Tijdens de belangrijke biodiversi
“In uitgestrekte natuurlijke gebieden als pampa’s,
teitsconventie in Rio de Janeiro begin jaren negentig
heidsbeleid en met een grote productie van biomassa.”
savannes, steppes, waar bemesting geen rol speelt, is biodiversiteit dus van groot belang voor de
“Biodiversiteit is van groot belang voor biomassaproductie” FRANK BERENDSE 12
13
Werken aan kunstmatige bladeren met BioSolar Cells
Een zonnecel die biobrandstof produceert Zonnecellen die iets extra’s kunnen
Er zijn hoogproductieve planten nodig
Heeft iedereen straks zonnecollectoren op het dak, die
Een andere reden om aan de efficiency van foto
voldoende brandstof produceren om elke avond je auto
synthese te sleutelen, is de noodzaak om de
vol te tanken? Het is niet ondenkbaar. Wageningen UR
beschikbare grond intensiever te gebruiken.
doet daarvoor onderzoek naar BioSolar Cells, als
Planten moeten immers niet alleen voor
alternatief voor de bestaande zonnecellen. Bijzonder
energie, maar ook voor voedsel zorgen.
aan BioSolar Cells is dat ze - anders dan de bestaande
“We hebben hoogproductieve planten
fotovoltaïsche cellen - direct vloeibare brandstoffen
nodig, die efficiënt omgaan met
kunnen produceren. Eigenlijk werken onderzoekers aan
nutriënten en snel groeien. In veel
een kunstmatig blad!
gebieden blijft de groei achter door gebrek aan water of omdat er weinig
Nederlands beste fysici werken mee
kunstmest gegeven wordt. Om toch
Aan de basis van BioSolar Cells staat fotosynthese, het
een stap te zetten, moeten we de
unieke proces dat planten in staat stelt om licht om te
planten beter maken.” Zo werken
zetten in bouwstoffen. Wageningen UR onderzoekt de
onderzoekers onder andere aan
mogelijkheden om fotosynthese zodanig te verbeteren
een mechanisme om planten
dat dit natuurlijke proces kan worden ingezet voor
efficiënter met de zon om
duurzame energievoorziening.
te laten gaan, door de
“In het onderzoek verhogen we de efficiëntie van de
hoeveelheid lichtopname
fotosynthese. Fotosynthese is de motor van een plant.
te verminderen en de
Als je sneller wilt rijden, moet je fotosynthese verbeteren”,
bladstand te veranderen.
legt René Klein Lankhorst uit.
“Fotosynthese is de motor van een economie” RENÉ KLEIN LANKHORST
14
15
Bioraffinage op kleine schaal meest aantrekkelijk
Teelt van biomassa biedt boer nieuwe kansen Fossiele grondstoffen zijn goedkoper
plantenmateriaal scheiden, kunnen we
Nederland heeft als doelstelling om in 2030 30% van
elke component op de hoogste waarde
de fossiele grondstoffen te vervangen door biomassa.
inzetten. Dat is belangrijk. “Zo halen boeren
Een ambitieus voornemen waarvoor een grote hoeveel
nieuwe inkomsten uit plantenmateriaal. Wanneer
op het veld te
heid extra biomassa nodig is. Hoe kunnen we die bio-
ze de plant niet uit elkaar halen, zetten ze slechts
houden. De boer wordt de
massa op een economische verantwoorde manier telen
de hoogste waarde van één component in.”
producent van biomassa voor alle toepassingen.
en hoe halen we daar op de meest rendabele manier
“Zo besparen we per hectare het hoogste percentage
waardevolle grondstoffen uit? Onderzoek is hard nodig.
Kleinschaligheid loont
“Want fossiele grondstoffen zijn vaak veel goedkoper”,
Hoe groter de fabriek, hoe goedkoper het product. Dat
legt Johan Sanders uit.
is normaal gesproken de stelregel. Bij bioraffinage is
op fossiele grondstoffen.”
dat anders. Bioraffinage op kleine schaal levert in de Kiezen voor de hoogste waarde
“Een plant uit elkaar halen, levert het meeste op”
gehele keten voordeel op. De kunst is om kleinschalige
“Het is belangrijk om je eerst te realiseren waarop je
bioraffinaderijen op te zetten. Er zijn al concrete voor
je wil richten. Er zijn vijf toepassingen die grote
beelden waarbij dit gelukt is, vertelt Johan Sanders.
volumes vragen en die een oplopende waarde
“In Afrika staan veertien mobiele fabrieken in containers
hebben: elektriciteit, vloeibare transport
waar stoffen uit cassave worden gehaald. In Nederland
brandstoffen, bulkchemie, veevoer en voedsel.
zijn we bezig met mobiele grasverwerking. In gras zit
Fracties die uit planten geïsoleerd worden,
eiwit voor varkensvoer, vezels voor papierproductie
hebben vaak al een enorme waarde. Soms zelfs hoger dan fracties die uit de petrochemie afkomstig zijn.” Wanneer we door bioraffinage stoffen uit
en nog andere stoffen.” Tot slot is het belangrijk om boeren op deze manier in staat te stellen de planten componenten, die de bodemvruchtbaarheid vergroten,
JOHAN SANDERS 16
17
“Effect Biobased Economy op wereldvoedselprijzen is gering”
Biobased Economy biedt groeikansen
“Meer banen, betere handelsbalans” HANS VAN MEIJL
Die vraag is met name actueel geworden door de EU-
handelsbalans kan verbeteren. Het effect op de wereld
Hernieuwbare energie richtlijn die stelt dat transport
voedselprijzen is vrij beperkt. Het is wel van belang
brandstof in 2020 voor 10% uit biobrandstof moet be-
flankerend beleid te voeren om de effecten op het
staan. We moeten ons afvragen wat de impact hiervan is
milieu te beperken.”
op het boereninkomen, prijzen, landgebruik en productie.” Geen samenhang met armoede Flankerend milieubeleid nodig
We nemen ook deel aan het maatschappelijk debat rond
We geven antwoord op deze vragen in onder andere de
‘Competing claims’, ofwel: is het ethisch verantwoord
Macro Economische Verkenning. De studie was van
om maïs in je tank te gooien als er honger is in de wereld?
grote invloed op het besluit van de overheid om vele
“Wij zijn van mening dat armoede niet direct samenhangt
miljoenen uit de aardgasbaten te steken in een omvang
met biobrandstof. Armoede was er ook al voordat er
rijk onderzoeksprogramma naar Biobased Economy.
sprake was van biobrandstoffen. Het probleem ligt
Vraag naar voedsel minder bepalend
“We zijn vrij positief over de kansen van de Biobased
veel meer bij overheden
Dicht op het ministerie van Economische zaken,
Economy indien in kennis en innovatie wordt geïnvesteerd
die niet goed functioneren
Landbouw en Innovatie dat het beleid vormgeeft,
of indien de olieprijs voor langere tijd hoog blijft. Onze
en bij een slecht functio
zit Hans van Meijl. “We doen onderzoek, rekenen
berekeningen tonen aan dat het banen oplevert en de
nerende marktwerking.
beleidsplannen door en geven adviezen. De Biobased
Dit maatschappelijke
Economy speelt daarin een steeds grotere rol”, vertelt
debat voeden we met
hij. “Het is van belang te weten hoe de landbouwsector
onafhankelijke
zich economisch zal ontwikkelen, nu de vraag naar
kennis.”
menselijke voeding niet meer alles bepalend wordt.
18
19
Meer biomassa produceren en tegelijkertijd de emissie van CO2 verlagen
Landbouw is consument en producent van broeikasgas Meer biomassa betekent meer CO2
CO2 vasthouden in de bodem
We onderzoeken de mogelijkheden hiervoor onder andere
Kan GFT-afval een bijdrage leveren aan het oplossen van
GFT helpt om meer biomassa te produceren en
via scheiding van nutriënten en stabiele fracties.”
het klimaatprobleem? Jazeker! Peter Kuikman legt uit
tegelijkertijd de emissie van CO2 in de landbouw te verlagen. “Het pyrolyseren (verbranden zonder zuurstof)
Uittesten in het veld
van GFT-afval of andere biomassa, levert een olieachtige
Tot nu toe wordt GFT vooral gecomposteerd in plaats
substantie op, die als brandstof te gebruiken is. Het
van gepyrolyseerd. De energiecomponent gaat daarmee
restproduct heet biochar. Dit bevat zeer nuttige stoffen
verloren. Ook gebruiken boeren de compost niet graag,
voor plantenvoeding. Onderzoek wijst uit dat het terug
omdat de herkomst ervan onduidelijk is. Via biochar
brengen van biochar in de bodem goede resultaten
wordt GFT veiliger teruggevoerd naar de landbouw.
neemt de emissie van broeikasgassen
oplevert. “Biochar blijft lang in de bodem aanwezig.
“We zoeken naar mogelijkheden om naast GFT ook
verder toe. En dat terwijl we juist ons
Het draagt effectief bij aan het vasthouden van CO2
landbouwreststoffen te gaan gebruiken. Biochar heeft
best doen om de uitstoot van CO2
en zou gebruikt kunnen worden als katalysator voor
in lab bewezen dat het potentie heeft. Nu testen we
en overige broeikasgassen zoals
bodemherstel. Biochar is naar verwachting ook in
biochar op veldschaal. Bedrijven die het willen
lachgas en methaan te verminderen!”
staat de efficiëntie van het gebruik
produceren, schieten de grond uit. Biochar is hot!”
hoe het zit. “Bij het bewerken van de bodem voor het telen van gewassen, komt CO2 vrij. Ruim een vierde deel van alle broeikasgassen is zelfs afkomstig van de productie van voedsel via landgebruik, dieren en mest. Dus als we meer biomassa willen gaan produceren,
van nutriënten te verhogen.
“GFT kan bijdragen aan het terugdringen van het klimaatprobleem” PETER KUIKMAN 20
21
Algenkweek: techniek met toekomst
AlgaePARC als katalysator voor verder onderzoek Algen hopen vetten op
groot algenpark in de directe nabijheid van de campus in
project. Daarnaast werken we met bepaalde bedrijven
Wat gebeurt er in cellen van algen, schimmels en gisten
Wageningen. Hier testen onderzoekers vier verschillende
aan specifieke producten. AlgaePARC is hiervoor een
en hoe kunnen we invloed op dat proces uitoefenen voor
kweektechnologieën en vergelijken deze onderling. Een
grote katalysator. We hebben nu iets om te laten zien.”
het maken van bioproducten? Een typische vraag voor
gesloten systeem is volgens berekeningen het meest
Rene Wijffels. “Algenkweek is een toepassingsgebied dat
rendabel, zegt Rene Wijffels. “Onze droom is bijvoorbeeld
groot is geworden”, vertelt hij. “Algen kunnen vetten
in de woestijn een stand-alone systeem neer te zetten.”
ophopen en dat maakt ze geschikt voor de productie van biobrandstoffen.” Mede door de grote industriële
Alle componenten gebruiken
belangstelling voor duurzaam produceren, zijn de
Het AlgaePARC is de vertaling van labonderzoek naar
kansen voor algen veelbelovend. “Dat komt ook omdat
de praktijk en vormt de brug naar daadwerkelijke
er geen grond nodig is om ze te kweken en er geen
toepassing van algen. “Het onderzoek is
concurrentie is met voedselproductie.”
gedreven door de olie-industrie maar we willen ook andere componenten uit
Kweektechnologieën testen en vergelijken
algen halen. Algen zuiveren water
Nadeel is dat de technologie nog niet uitontwikkeld is.
en produceren zuurstof, eiwit
“We zijn in 1997 als pioniers begonnen. Er moet nog
en olie uit licht. Als we
veel gebeuren voor het een industrieel proces is. Er
dat allemaal kunnen
vindt momenteel onderzoek plaats in onder andere
combineren, is er een
Wageningen, Leeuwarden, Vlissingen en Spanje, samen
businesscase.
met bedrijven. Maar er zijn nog grote onderzoeks
Daarom werken
programma’s nodig met veel support van de industrie.”
veel bedrijven
Grote stap voorwaarts is de realisatie van AlgaePARC
met elkaar
(Algae Production and Research Centre), een 700 m2
samen in dit
“Onze ultieme droom is een stand-alone systeem voor de kweek van algen” RENE WIJFFELS
22
23
Suikerbieten bevatten grondstoffen voor hoogwaardige chemicaliën
De suikerbiet als chemische fabriek Lysine als basis voor nylon
plant te halen. Dat kan in een bestaande suikerfabriek.
chemische industrie uit de voeten kan.” De rest van de
Suikerbieten worden nu vooral gebruikt voor de
Er is geen aparte fabriek voor de microbiële productie
biomassa, inclusief de suiker, levert alcohol op, zodat
productie van suiker. In een aparte fabriek wordt
nodig is. De suikerbiet wordt de fabriek. Zo komen we
de gehele biet voor non-foodgrondstoffen wordt gebruikt.
suiker bijvoorbeeld weer ingezet voor productie
in de buurt van een grondstof
Geen extra land nodig
van alcohol of groene chemicaliën. Maar groene
kostprijs waarmee de
Een andere belangrijke innovatie is de ontwikkeling van
chemicaliën kunnen ook direct in de biet worden
de winterbiet door veredelingsbedrijven. Dit is goed te
geproduceerd. Dat is goedkoper en kost minder
koppelen aan de productie van groene chemicaliën.
energie. Andries Koops vertelt over een nieuw
Andries Koops: “Winterbieten worden in november
businessmodel dat zijn business unit
gezaaid, kunnen overwinteren en hebben daardoor een
ontwikkelt. Het draait daarin onder
langer groeiseizoen. De opbrengst is potentieel 30%
andere om lysine. Lysine is een
hoger. De extra productiecapaciteit kan op de suiker
natuurlijk aminozuur, dat nodig is voor
markt niet worden afgezet, maar wel in de markt voor
een gezond lijf maar ook geschikt is
brandstoffen en groene chemicaliën. Zo ontlopen we
om nylon van te maken. Nylon wordt
de beperkingen van de sterk gereguleerde suikermarkt
nu nog gemaakt door de petrochemie,
en is geen extra land nodig is voor de productie van
uit fossiele olie.
groene chemicaliën en energie met planten.”
Direct uit de plant Lysine wordt momenteel nog geproduceerd door suiker te voeden aan micro-organismen. “Lysine wordt gebruikt voor de verrijking van veevoer. We willen het ook voor de chemie gebruiken, maar daarvoor is de kostprijs nog te hoog. Wij denken dat het goed koper kan door de lysine rechtstreeks uit de
“Dankzij de winterbiet hebben we geen extra grond nodig” ANDRIES KOOPS
24
25
Naar alternatieve grondstoffen voor diervoeding
“Bewerkt stro, insecten, algen en raapzaad zijn interessant” Uitdagingen en kansen
hoogwaardige eiwitten. Daarnaast bevatten ze stoffen
Wouter Hendriks. “We willen graag vroegtijdig
die we als mens niet willen of kunnen consumeren,
De diervoedingsindustrie ondervindt groeiende
die het immuunsysteem kunnen versterken. Insecten
meedenken over het ontwikkelen van productie
maar die wel voor de diervoeding
concurrentie op de grondstoffenmarkt, als gevolg
zijn daardoor bruikbaar voor vissen- en pluimveevoer
processen voor biomassa, zodat wij restproducten
geschikt is.”
van de Biobased Economy. Doordat biomassa in
en zelfs varkensvoer. Voor koeien zijn, na een voor
tijdig kunnen optimaliseren voor de diervoedings
toenemende mate wordt gebruikt voor productie van
bewerking met schimmels, rijststro of tarwestro
industrie. We willen met ons werk een
brandstof en menselijke voeding, wordt de stroom
interessant. “Stro is normaal zeer moeilijk verteerbaar
goede bijdrage leveren in het
grondstoffen voor diervoeding kleiner. “We zitten laag
in een koeienmaag. Schimmels doorboren de structuur
verwaarden van producten
in de pikorde. Maar dat biedt ook uitdagingen en
en maken stro beter bruikbaar voor de bacteriën in de
kansen”, constateert Wouter Hendriks. Wageningen
pens van de koe. Zo maken we uit stro meer melk of
UR zoekt naar alternatieve grondstoffen voor dier
vlees. Dat is met name voor Oost-Aziatische landen
voeding en Wouter Hendriks ziet mogelijkheden voor
interessant. Daar is veel rijststro beschikbaar, waar
insecten, stro, algen en raapzaad. “Want iedereen wil
ze nu weinig waarde uit halen.”
in de toekomst toch melk blijven drinken en Restproducten optimaliseren
vlees blijven eten?”
De diervoedingsindustrie kan ook met de reststoffen van Melk en vlees uit stro maken Insecten gekweekt op varkensmest of
algen uit de voeten, die overblijven na de productie van biobrandstof, menselijke voeding en chemie. “In algen zitten eiwitten die een goede bron van aminozuren zijn
andere rest
voor dieren”. Soja zal in de toekomst meer ingezet worden
stromen,
als eiwitbron voor humane voedingsproducten. Raapzaad
produceren
schroot en -schilfers kunnen soja in de diervoeding vervangen, wanneer er meer raapzaad wordt geteeld voor biodiesel. De ontwikkelingen gaan snel, vindt
“Stoffen die nooit in beeld waren, zijn opeens interessant” WOUTER HENDRIKS
26
27
“Beleidsmakers helpen goede keuzes te maken”
Bioplastics blijken vaak duurzamer dan biobrandstoffen Beleid en technologie
stoffen bevat informatiesheets waarin we onderwerpen
uit suikers bioplastic te maken dan brandstof. Suikerbiet
samenbrengen
die relevant zijn, kort en helder uitleggen. Daarnaast
is daarvoor een interessant gewas omdat het een hoge
We kunnen al heel wat
verschijnen er regelmatig boekjes in de reeks Groene
opbrengst heeft per hectare.” Wageningen UR bestudeert
produceren uit biomassa.
Grondstoffen, bijvoorbeeld over Bioraffinage en Algen.
de economische en technologische haalbaarheid van
Maar hoe vertaal je al die
”Naast publiceren, voert het cluster ook onderzoek uit,
verschillende productieketens. Het blijkt dat bioraffinage,
technologische mogelijk
bijvoorbeeld naar duurzaamheid van producten uit
dus de productie zowel hoogwaardige als laagwaardige
heden van de Biobased
biomassa. Vijf gewassen waaruit suikers kunnen worden
producten uit dezelfde biomassa, de keten economisch
Economy naar beleid? Dat
gehaald, werden met elkaar vergeleken. Suiker is de
interessanter maakt. “Van een aantal van de
is een vraag die Harriëtte
basis voor voorschillende producten, waaronder
doorgerekende ketens maken we een internet
Bos zichzelf dagelijks stelt.
ethanol en bioplastics.
tool, zodat mensen zelf modelberekeningen
Zij doet met haar cluster
kunnen uitvoeren en het effect van keuzes
beleidsondersteunend onderzoek in opdracht van ‘Den
Ketens doorrekenen
voor verschillende producten kunnen
Haag’ en diverse bedrijven. “Beleid en technologie
Maar wat is de meest duurzame keuze? Hoeveel CO2
doorrekenen.”
liggen ver uit elkaar. Het is leuk om ze bij elkaar te
komt er vrij en hoeveel energie kost het om het product
brengen en beleidsmakers zo te helpen goede keuzes
te maken? Harriëtte Bos vertelt: “Het blijkt slimmer om
te maken. Dat kunnen ze alleen als ze het onder liggende verhaal begrijpen. Het is mijn missie techno logie zo uit te leggen dat mensen het snappen.”
Publicaties en onderzoek Om de technologie begrijpelijk en toegankelijk te maken zetten we internet in. “Er gebeurt heel veel in de Biobased Economy. De website van Groene Grond 28
“Om beleid te maken, moet je de technologie snappen” HARRIËTTE BOS 29
Verdubbeling van biomassaproductie brengt veel dilemma’s met zich mee
“Twee keer meer met twee keer minder” Alle hens aan dek
nutriënten, de beschikbaarheid van zoetwater is beperkt,
van land is nodig. Productieverhoging in de landbouw
In 2050 telt de wereldbevolking naar verwachting negen
de uitstoot van CO2 neemt toe en de biodiversiteit wordt
leidt echter tot vervuiling van oppervlaktewater door
miljard mensen. De welvaart groeit. Er is dus meer
bedreigd. “De oplossing kan niet uit een richting komen.
af- en uitspoeling van nutriënten en fosfaten. “Met behulp
voedsel nodig. Tegelijkertijd raken fossiele brandstoffen
Het is alle hens aan dek.”
van riet kunnen we oppervlaktewater zuiveren. Dat levert
uitgeput en is er behoefte aan vervanging uit biomassa.
tegelijkertijd veel biomassa op. In Rekken hebben we een
“We moeten naar minimaal een verdubbeling van de
Oppervlaktewater zuiveren met riet
proef met het opwekken van warmte uit riet dat van ons
biomassaproductie, met de helft minder inputs”,
Verbetering van de fotosynthese draagt een steentje
proefveld komt, aangevuld met bermmaaisel. In de
verwacht Adrie van der Werf. Dat
bij. Veredeling kan gewassen creëren die efficiënt
verbrandingsresten zitten fosfaten die we op een slimme
brengt veel dilemma’s met zich
omgaan met water en nutriënten. CO2-uitstoot
mee. Er is meer landoppervlak nodig, er dreigt een
manier terugwinnen.”
moet worden geminimaliseerd. Ook het multifunctioneel inzetten
tekort aan
Landbouw en industrie kunnen van elkaar profiteren Het dichter bij elkaar brengen van industrie en landbouw, draagt bij aan het gebruik van reststromen uit de industrie ten behoeve van biomassaproductie. Het betreft warmte, CO2 en nutriënten. Adrie van der Werf: “Zo hebben we een project waar we reststromen gaan gebruiken voor de productie van Azolla, een van de snelstgroeiende planten op aarde. Dat levert biomassa op, die voor verschillende doeleinden ingezet kan worden. En waarom produceren we alleen biomassa op land als 70% van het aardoppervlak uit water bestaat? Hier kunnen we algen en wieren kweken, die rijk zijn aan
“De oplossing kan niet uit één richting komen” ADRIE VAN DER WERF 30
inhoudstoffen, eventueel met behulp van reststromen uit de industrie.” “Om iedereen te voeden moeten we twee keer zo veel produceren, maar met de helft van de inputs”, dat is de uitdaging volgens Adrie van der Werf. 31
De kunst is alle componenten te ontsluiten
Biomassa maakt goedkope brandstof mogelijk Bioraffinage ontwikkelen en implementeren Om de Biobased Economy tot een succes te maken, is het zaak de beschikbare biomassa optimaal en duurzaam te benutten. “Daarom werken we aan het ontwikkelen en implementeren van bioraffinageprocessen”, vertelt René van Ree. Met bioraffinage worden de verschillende componenten die in biomassa opgesloten zitten, vrijgemaakt. “Alle componenten zitten ingekapseld in de biomassastructuur. De kunst is die structuur open te breken,
Geavanceerde technologieën gebruiken Wageningen UR gebruikt heel geavanceerde technologieën om biotransportbrandstoffen en biologische waterstof te maken. “In het laboratorium doen we al veel. Het is nu zaak om op te schalen naar een pilot.”
Vraag en beschikbaarheid koppelen “Naast het ontwikkelen van technologieën maken we
Zo is het is bijvoorbeeld al mogelijk
modellen waarin de marktvraag naar producten en
om biomassa te implementeren in
de beschikbaarheid van biomassa aan elkaar wordt
een bestaande olieraffinaderij.
gekoppeld om zo de optimale keten vorm te geven. Het
“Daarvoor moet de biomassa wel
is zaak de juiste biomassa naar de juiste eindproducten
waardoor de componenten, zoals: suikers,
eerst door middel van bioraffi
te verwaarden. Schoon hout bijvoorbeeld moet je niet
lignine, eiwitten, olie en vezels vrijkomen.
nage worden omgezet in een
als brandstof gebruiken. Je moet eerst de waardevolle
Deze fracties verwerken we verder tot biobased producten en bio-energie”, zegt René van Ree.
“We moeten de beschikbare biomassa optimaal benutten”
olie- of gasfractie. Bioraffinage kost minder energie dan
componenten eruit halen en de reststroom voor brand stof gebruiken. We ontwikkelen daarvoor strategieën
traditionele processen in
voor het bedrijfsleven en de overheid. Energiebedrijven
de petrochemie en maakt
willen bijvoorbeeld weten hoe ze moeten inspelen op
dus goedkope brandstof
de toekomstige beschikbaarheid van biomassa in een
uit biomassa mogelijk”.
concurrerende markt,” aldus René van Ree. Wij hebben de modellen om dit te berekenen.
RENÉ VAN REE
32
33
Een gezonde bodem in de Biobased Economy
Braziliaanse indianen als inspi ratiebron Verbranden zonder zuurstof
verbeteraar.” Indianen in Brazilië
Hoe houd je de bodem gezond? Het
vormden voor deze techniek een
is een klassiek vraagstuk voor de
inspiratiebron.
landbouw. De Biobased Economy stelt extra eisen aan de bodem
Geen bijzondere micro-organismes
kwaliteit, stelt Thom Kuyper. “Want
Braziliaanse indianen beschikten over ‘zwarte aarde’,
op welke gronden laat je gewassen
die twee tot drie keer rijker aan humus was dan andere
groeien? Maar vooral: wat gebeurt er
gronden. Onderzoekers van de Wageningen UR proberen
een rol spelen,
als je zoveel van planten gebruikt
het geheim van zwarte aarde te ontrafelen. De indianen
starten we een kleinschalig demoproject.
dat er weinig restmateriaal terug
zijn uitgestorven en de kennis is verloren gegaan. “Zij
Uitgangspunt voor ons onderzoek is dat de Biobased
gaat naar de bodem? Hoe houd je
hadden een manier om hout te verhoutskolen en in de
Economy geen concurrent mag zijn van wereldvoedsel
dan de bodem duurzaam? Een
grond te brengen. In samenwerking met Braziliaanse
voorziening. We moeten dus andere gronden gebruiken
win-winsituatie in de Biobased
onderzoekers bestuderen we de zwarte aarde. We
en zoeken naar mogelijkheden om gronden die zijn
Economy is dat plantresten niet
weten nu al dat het geheim niet een heel bijzondere
uitgeput te herstellen.”
rechtstreeks de bodem ingaan,
bacterie is, maar dat er veel meer speelt. Maar wat
maar dat deze worden verbrand
precies, dat weten we nog niet. “
zonder zuurstof. Zo winnen we energie. Het restmateriaal is een stabiele bodem
Regenwormen woelen de grond om Ook geduld is belangrijk. Houtskool is diep de bodem ingedrongen. In Brazilië zit het zelfs tot twee meter
“De geheimen van zwarte aarde ontrafelen”
diep. Dat kan niet anders dan door bodemleven als regenwormen komen. Het is een proces van tientallen tot honderden jaren. “Nu we weten dat wormen ook
THOM KUYPER 34
35
Afvalwater bevat naast water ook veel biomassa en nutriënten, die nu niet worden benut. Dat kan anders.
De waterzuivering als fabriek voor schoon water, nutriënten, energie en bioplastic Het kind met het badwater weggooien
worden de nutriënten stikstof en fosfor momenteel
Afvalwater scheiden aan huis
In de Biobased Economy draait alles om biomassa.
gewonnen uit de atmosfeer of uit de ondergrond. Via
“Met behulp van micro-organismen kunnen we methaan
Biomassa bevindt zich ook in afvalwater, samen met
de landbouw en consumenten verdwijnen ze met het
gas of andere stoffen uit biomassa produceren. Het
waardevolle nutriënten. Daar wordt nu niets mee gedaan.
afvalwater weer in het ecosysteem. En dat terwijl er
water bevat na de zuivering nog fosfor en stikstof. Dit
Dat is zonde, vindt Huub Rijnaarts. We werken aan
wereldwijd een tekort aan fosfor dreigt.
wordt er met een aparte techniek uitgehaald”, vervolgt
nieuwe technieken om afvalwater geschikt te maken voor hergebruik en daarbij voedingstoffen en energie uit het water te winnen. Voor de productie van kunstmest bijvoorbeeld
Huub Rijnaarts. Er liggen nog enkele belangrijke onder Naar een anaerobe techniek
zoeksvragen. Om water, gas en nutriënten op een
“Wij willen nutriënten terugwinnen en terugbrengen naar
efficiënte manier te winnen, zou sanitair afvalwater
waar ze nodig zijn: de productie van biomassa in de
bij huishoudens moeten worden gescheiden van was-
landbouw. De organische stoffen die zich in afvalwater
en regenwater. Daarmee worden inmiddels proeven
bevinden, kunnen we omzetten in nuttige materialen
gedaan. Ook is er praktijkervaring opgedaan bij 32 huizen
als biodiesel, methaangas, elektriciteit, polymeren of
in Sneek. “Voorts zoeken we naar een technologie om
bioplastics”, legt Huub Rijnaarts uit. Momenteel
microverontreinigingen, medicijnresten en schadelijke
verdwijnt het allemaal in de vorm van slib naar de
virussen en bacteriën uit het afvalwater te halen.
afvalverbrandingsoven. Het huidige waterzuiverings proces vindt plaats met behulp van zuurstof en micro-
“We produceren methaangas uit biomassa in afvalwater, zoals gras wordt omgezet in een koeienmaag”
organismen. “Ons alternatief is een anaerobe, dus zuurstofloze zuiveringstechniek. Daarvoor creëren we geconditioneerde omstandigheden, vergelijkbaar met die in een koeienmaag.”
HUUB RIJNAARTS
36
37
Biochemicaliën zijn de bouwstenen van biobased materialen
“Wij vergroenen de basischemie” Vergelijkbare technologieën
“We zijn in staat om de structuur van de natuurlijke
Kun je van tarwe of maïs onderdelen voor auto’s maken?
grondstoffen zodanig te aan te passen, dat onderdelen
Jazeker, zegt Jacco van Haveren. “We werken aan de
niet vroegtijdig van je auto vallen en de verf tien jaar
vervanging van chemicaliën uit aardolie door chemicaliën
op je huis blijft zitten.” Nu de techniek er is, is de
uit biomassa. Deze groene chemicaliën vormen de
industrie aan zet om deze te gebruiken, zegt Jacco
productieprocessen te verbeteren van biochemicaliën
bouwstenen van biobased materialen, zoals verven,
van Haveren. “Biochemicaliën zijn nog iets duurder
die al op de markt zijn. Er is genoeg biomassa op de
oplosmiddelen, geneesmiddelen en lijm. Maar we
dan traditionele chemicaliën omdat ze in kleinere
wereld om straks aan de gevraagde volumes te
maken er ook onderdelen van zeilboten, auto’s en
hoeveelheden worden gemaakt. Maar dat gaat
voldoen. Slechts 2-3% van alle biomassa hoeft dan
computers van.” De chemicaliën zijn vooral afkomstig
veranderen. De belangstelling van bedrijven voor
voor chemicaliën en materialen worden gebruikt. Daar
uit natuurlijke koolhydraten als suikers, zetmeel, cellulose
onze technologie groeit.”
hoeven we niet minder om te eten. We moeten de
maar ook uit plantaardige oliën, lignine en eiwitten.
productie wel effectiever maken, zodat het economisch
“We gebruiken daarvoor moderne technologieën zoals
Economisch aantrekkelijker
biotechnologie, maar ook meer chemische technologieën,
Een marktrijp product dat door Wageningen UR
vergelijkbaar met die waarmee nu chemicaliën uit
is ontwikkeld, is een non-toxic weekmaker. “En we
aardolie worden gemaakt.”
hebben een chemie ontwikkeld voor doe-het-zelf
aantrekkelijker wordt om ze te gebruiken.”
verven, lijmen en coatings. Ook werken we aan Kansen voor de industrie
het terugdringen van de productiekosten, door
Was de vraag tien jaar geleden vooral om biologisch afbreekbare producten te maken, nu is er behoefte aan biobased producten met een langere levensduur.
“Doorontwikkelen en economisch rendabel maken, is nu de uitdaging” JACCO VAN HAVEREN 38
39
“Mensen opleiden voor de maatschappij van de toekomst”
Aanbod en inhoud van het ond erwijs veranderen Er is geen overkoepelende opleiding
gebied van Biobased Economy gaat het snel. “De
actualiseren op basis van onderzoek. Meestal gaat het
bij de ‘onderzoekspoot’ van de universiteit steeds
De Biobased Economy is breed. Tal van vakken binnen
specialisatie Marine Biotechnologie startte met het
met kleine stapjes en zo nu en dan wordt er een grote
belangrijker en je ziet dat het onderwijs daardoor
de bacheloropleidingen Agrotechnologie, Biotechnologie
onderzoek naar gebruik van sponzen voor medische
stap gemaakt.”
verandert.” De keuzevakken en BSc-minors trekken
en Plantwetenschappen aan Wageningen University
toepassingen maar studenten leren nu ook over het
hebben er raakvlakken mee. Dat geldt eveneens voor de
produceren van biobrandstof uit algen”, geeft Sonja
aansluitende master-opleidingen. Die brede insteek is
Isken als voorbeeld. “Je kunt vooraf niet voorspellen
bewust gekozen. “Het bedrijfsleven vraagt om mensen
waar het naartoe gaat.
met een bepaald specialisme binnen de Biobased
Docenten moet
Economy, die ook zicht hebben op het grote geheel.
vakken voort
Die leveren wij”, vertellen de opleidingsdirecteuren
durend
Sonja Isken en Anja Kuipers.
studenten van verschillende opleidingen binnen en Ook het aanbod groeit
buiten Wageningen. Hiermee leidt Wageningen
Zeker is dat de belangstelling onder studenten voor studievakken
University mensen op die klaar zijn voor een groene toekomst.
die aan de Biobased Economy gelinkt zijn groeit, zo merken de beide opleidings directeuren. Ook het aan- bod groeit. Zo startte
Het onderwijs ontwikkelt zich snel
bij Bio- technologie
Net als de Biobased Economy is ook het onderwijs
het vak Renewable
daarover nog volop in ontwikkeling. Het is een illusie te
Resources in Bulk
denken dat studenten nu alles kunnen leren en daar de
Chemical Industries,
rest van hun leven mee vooruit kunnen. Zeker op het
dat helemaal Biobased Economygerelateerd is.
“De truc is een specialist te leveren die ook het grote geheel overziet”
Anja Kuipers: “De Biobased Economy wordt
SONJA ISKEN & ANJA KUIPERS 40
41
Wageningen UR loopt vooraan bij de ontwikkeling van de Biobased Economy
Kennis bundelen in onderzoeksprogramma’s Voedsel en andere zekerheden Rudy Rabbinge werkt aan duurzame ontwikkeling en voedselzekerheid. Maar ook andere ontwikkelingen hebben zekerheid nodig, zegt hij: zoals zuiniger omgaan met milieu en grondstoffen, nieuwe werk gelegenheid en nieuwe economische activiteiten. “Om die reden is de omslag naar een Biobased Economy in toenemende mate van belang”, is zijn overtuiging. Die omslag is alleen mogelijk als er sprake is van brede steun. Wageningen UR heeft hierin een initiatief van bedrijven nadenkt over het vorm en inhoud
Genuanceerd over biobrandstoffen
geven aan de Biobased Economy.” Het is niet voor niets
Namens Wageningen UR nam Rudy Rabbinge de
dat we veel gevraagd worden, zegt de hoogleraar. “We
afgelopen periode het initiatief tot verschillende grote
zijn actief op het raakvlak van bedrijfsleven, beleid en
onderzoeksprogramma’s, waarin bedrijfsleven,
wetenschap en nemen een neutrale positie in. We
Wageningen UR en andere kennisinstellingen en
en adviesorganen en hebben zitting in
hebben kennis van de basisprocessen- en principes
overheid samenwerken. Zoals het Carbohydrate
de Taskforce Biodiversiteit, die op
van levende systemen en komen met harde kwanti
Competence Center dat de kennis op het gebied van
tatieve gegevens. Verder onderscheiden we ons van
koolhydraten bundelt. Met als doel bij te dragen aan
andere wetenschappelijke instellingen doordat we
een gezonde, duurzame samenleving. Een ander
‘science for impact’ als beginsel hanteren. Dat kan
initiatief is het onderzoeksprogramma BioSolar Cells,
alleen als we kwaliteit en excellentie bieden en dat is
bedoeld om een alternatief te vinden voor biobrand
goed gelukt!”
stoffen door organische zonnecellen.
voortrekkersrol, vindt Rudy Rabbinge.
Toegepaste wetenschap bedrijven “Wageningen UR behoort tot de ‘first movers’. We praten met bewindslieden
“We streven naar kwaliteit en excellentie” RUDY RABBINGE 42
43
Contactgegevens
44
Naam
E-mail
Telefoonnummer
Functie
Organisatie-onderdeel
Prof. dr. R.J. (Raoul) Bino
[email protected]
+31 (0) 317 482 657
Algemeen directeur
Agrotechnology & Food Sciences Groep
Prof.dr. F. (Frank) Berendse
[email protected]
+31 (0) 317-484 973
Hoogleraar Natuurbeheer en plantenecologie
Wageningen University
Ir. C.H. (Christiaan) Bolck
[email protected]
+31 (0) 317 480 229
Programmamanager Biobased Materialen
Food & Biobased Research
Prof. dr. ir. R.M. (Remko) Boom
[email protected]
+31 (0) 317 482 230
Hoogleraar Levensmiddelenproceskunde
Wageningen University
Dr. H.L. (Harriëtte) Bos
[email protected]
+31 (0) 317 480 178
Programmamanager Beleidsondersteuning Biobased Economy
Food & Biobased Research
Dr. ir. J.E. (Ernst) van den Ende
[email protected]
+31 (0) 317 480 883
Algemeen directeur
Plant Sciences Group
Dr. J. (Jacco) van Haveren
[email protected]
+31 (0) 317 480 179
Programmamanager Biobased Chemicaliën
Food & Biobased Research
Prof.dr.ir. W.H. (Wouter) Hendriks
[email protected]
+31 (0) 317 482 290
Hoogleraar Diervoeding
Wageningen University
Dr. ir. S. (Sonja) Isken
[email protected]
+31 (0) 317 482 241
Opleidingsdirecteur Biotechnologie
Wageningen University
Dr. R.M. (René) Klein Lankhorst
[email protected]
+31 (0) 317 480 938
Directeur Biosolar Cells
Plant Research International
Dr. A.J. (Andries) Koops
[email protected]
+31 (0) 317 480 822
Manager Business Unit Bioscience
Plant Research International
Dr. P.J. (Peter) Kuikman
[email protected]
+31 (0) 317 486 488
Onderzoeker Landbouw, Landgebruik en Emissies broeikasgassen
Alterra
Dr. G.J. (Anja) Kuipers
[email protected]
+31 (0) 317 482 839
Opleidingsdirecteur Plantenwetenschappen & Plantenbiotechnologie
Wageningen University
Prof. dr. T.W.M. (Thom) Kuyper
[email protected]
+31 (0) 317 482 352
Hoogleraar Bodemkwaliteit
Wageningen University
Dr. J.C.M. (Hans) van Meijl
[email protected]
+31 (0) 70 335 8169
Manager Business Unit Internationaal Beleid
LEI
Prof. dr. ir. R. (Rudy) Rabbinge
[email protected]
+31 (0) 317 486 809
Universiteitshoogleraar Duurzame Ontwikkeling & Voedselzekerheid
Wageningen UR
Drs. ing. R. (René) van Ree
[email protected]
+31 (0) 317 480 710
Programmamanager Bioraffinage & Bio-energie
Food & Biobased Research
Prof. dr. ir H.H.M. (Huub) Rijnaarts
[email protected]
+31 (0) 317 480 743
Hoogleraar Milieutechnologie
Wageningen University
Prof. dr. J.P.M. (Johan) Sanders
[email protected]
+31 (0) 317 487 213
Hoogleraar Valorisatie van Plantaardige Productieketens
Wageningen University
Ir. E. (Erik) van Seventer
[email protected]
+31 (0) 317 480 103
Manager Business Unit Biobased Products
Food & Biobased Research
Dr. ir. L.M. (Luisa) Trindade
[email protected]
+31 (0) 317 482 127
Groepsleider Biobased Economy, Plant Breeding
Plant Sciences Group
Dr. A.K. (Adrie) van der Werf
[email protected]
+31 (0) 317 480 518
Coördinator Biobased Economy
Plant Research International
Prof. dr. ir. R.H. (Rene) Wijffels
[email protected]
+31 (0) 317 482 954
Hoogleraar Bioproceskunde
Wageningen University
45
Colofon Dit is een uitgave van Wageningen UR, september 2011 Eindredactie: Erika van Gennip, Erik Toussaint Tekst en vormgeving: The Communication Company Nijmegen Fotografie: Fred van de Heetkamp, Wageningen UR Stockfotografie: Shutterstock Drukwerk: Drukkerij Knoops
www.wur.nl
