Restauratie kasteel Waardenburg, een opwaardering van huis en omgeving
Waardenburg Herleeft
AeroCamera Michel Hofmeester
Zeldzaam middeleeuws kasteel met omliggende gracht en park Waalbanddijk 13 te Waardenburg, gemeente Neerijnen (Gld).
Waardenburg Herleeft De stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen, opgericht in 1940 toen Kasteel Hernen voor een symbolisch bedrag werd aangekocht, heeft sinds de na-oorlogse jaren diverse grote en interessante kastelen in het rivierengebied van Gelderland gerestaureerd en een plek in de maatschappij teruggegeven. De kastelen Doorwerth en Ammersoyen zijn opengesteld voor het publiek en bieden ruimte aan vele evenementen en activiteiten; Nederhemert en De Wyenburg zijn in gebruik bij bedrijven die een goed oog hebben voor de cultuurhistorische waarden, van zowel het kasteel zelf als voor de omgeving: het prachtige rivierenlandschap. Kasteel Waardenburg vormt de laatste grote restauratieopdracht van onze organisatie. De schitterend gelegen oude burcht, gelukkig met veel moeite en inzet gespaard bij de dijkverzwaringswerken, is een heel bijzonder bouwwerk met een lange geschiedenis. Romantiek, mysterie en harde werkelijkheid hebben hun sporen nagelaten in de gewelven, trappenhuizen, kamers, keukens en zolders. In de gloriejaren van het kasteel zijn er voorburchten geweest die hele duidelijke restanten in de bodem van het voorplein en het park hebben nagelaten. Voordat het restauratieplan werd opgesteld en uitvoeringsgereed gemaakt, diende er dan ook veel onderzoek verricht te worden. Historisch bouwonderzoek,
archeologisch onderzoek, speurwerk naar gebruikte materialen, kleuren en stoffen. Er is geen plan, hoe grondig ook opgesteld, hoe creatief in de toepassing van moderne middelen, dat zonder geld kan worden uitgevoerd. Als organisatie konden we gelukkig een reserve vormen vanuit erfstellingen en giften; maar zonder de kanjersubsidie van de rijksoverheid en de gulle bijdrage van de provincie Gelderland zouden we er nog jaren over gedaan hebben om alle benodigde middelen bij elkaar te krijgen. Nu (met nog een relatief klein gat in de begroting) kunnen we van start. En over twee jaar staat er weer een trots kasteel, dat vol van het rijke verleden met vertrouwen de toekomst inkijkt.
Waardenburg Herleeft
Een illustere bewoner Het verhaal wil dat de legendarische dr. Faust op kasteel Waardenburg zijn laatste jaren heeft gesleten. De Faustkamer houdt deze herinnering nog steeds levend. Nadat Faust zijn ziel had verkocht aan de duivel werd de dokter uiteindelijk door de duivel gehaald en aan zijn haren door het raam van de Faustkamer naar buiten gesleurd.
Het restauratieplan Kasteel Waardenburg verkeert al tientallen jaren in verval. Alleen een grootschalige restauratie kan het monumentale gebouw met haar rijke historie weer geschikt maken voor een eigentijdse rol en tot hernieuwd gebruik. Het vastgestelde restauratieplan vindt zijn oorsprong in een opeenvolging van activiteiten: inventarisatie en inspectie, (historisch) onderzoek, plannen maken en in verband met vergunningen en subsidies deze plannen voor goedkeuring aanbieden, financiële middelen zoeken en aanboren, bestek schrijven, begrotingen maken en dan…. het plan uitvoeren! Al sinds de verwerving zijn we hier mee bezig. Er is besloten om een zodanig restauratieplan op te stellen, dat het gebouw ook geëxploiteerd kan worden. Niet alleen consolideren (terughoudend werken in een beperkt gedeelte van het kasteel), maar vooral ook het gebouw weer geschikt maken voor praktisch en doelmatig gebruik. De exploitatie zal de financiële middelen moeten opleveren voor dagelijks en
groot onderhoud van het gerestaureerde gebouw. Daarbij zullen op verschillende plaatsen bijzondere afwerkingen in situ bewaard blijven.
ir. Gijsbert W. van Hoogevest, restauratiearchitect: “De restauratie van Kasteel Waardenburg neemt in de restauratiepraktijk van het bureau Van Hoogevest Architecten een bijzondere plaats in. Het betreft een uniek gebouw dat zeer vele sporen laat zien van een lange en bewogen bewoners- en verbouwingsgeschiedenis. Vanaf de 13e eeuw zijn er door opeenvolgende bewoners verbouwingen en uitbreidingen gerealiseerd van exterieur en interieur. Al deze ingrepen zijn dateringen van de tijd waarin ze plaatsvonden. Dit levert een boeiend en inspirerend gebouw op dat, gelegen in de fraaie landschappelijke situatie, vraagt om zeer zorgvuldige conservering. Geheel volgens de opvattingen binnen de monumentenzorg dienen deze lagen van de geschiedenis geconserveerd en bewaard te worden voor het nageslacht. Naast het bouwkundig herstel dat behoedzaam moet worden uitgevoerd, zijn aanpassingen nodig voor het nieuwe gebruik. Dat vraagt een goed inlevingsvermogen in de karakteristieken van het gebouw. Niet alles kan maar veel is mogelijk. In een goed overleg tussen alle betrokkenen moet het mogelijk zijn een zorgvuldige en goede restauratie te realiseren van dit belangrijke cultuurhistorische monument. Dat is niet alleen een goed doel op zich maar een vast uitgangspunt.”
Waardenburg Herleeft Wat gaan we zoal doen: • • •
De daken worden hersteld en meest voorzien van de authentieke natuur- steenleien bedekkingen, waarbij loden afdichtingen een belangrijke rol spelen. Het buitenmetselwerk en voegwerk moeten op vele plaatsen worden hersteld en aangevuld. Schelpkalk is hierbij een belangrijk bindmiddel. Het houtwerk van vele kozijnen, ramen en deuren zal zoveel mogelijk worden hersteld, maar aan vervanging van sommige ramen en houten gevelelementen valt niet te ontkomen. De huidige beglazing zal zorgvuldig worden verwijderd om nadien her- plaatst te worden. • Het binnenmetselwerk moet op diverse plaatsen worden aan gevuld en versterkt, scheurvor- ming in muren en constructieve gewelven moet worden hersteld. • Het binnenpleisterwerk is bij historisch onderzoek in de zesti- ger jaren van de vorige eeuw grotendeels verwijderd. Dit pleisterwerk moet opnieuw worden aangebracht, waarbij
• • • • •
zorgvuldig wordt omgegaan met oude bouwsporen. Dit kan betekenen dat deze sporen op een enkele daartoe geschikte plaats zichtbaar blijven. Wanden zullen op een aantal plaatsen met jute worden bespannen en daarna behangen. In dagelijkse gebruiksruimten zal overwegend voor een harde wand- afwerking worden gekozen. Het binnenschilderwerk zal in het alge- meen van een nieuwe verflaag worden voorzien, maar wel zodanig dat dage- lijks onderhoud en schoonmaken normaal kan plaatsvinden. Het gehele gebouw moet worden ver- warmd, alle vertrekken moeten worden voorzien van van voldoende aansluitin- gen voor licht en apparatuur. Ventilatie van de diverse vertrekken behoort tot de normale installaties daar waar natuurlijke ventilatie niet mogelijk is of niet wordt toegestaan. De data-voorzieningen worden zoveel mogelijk draadloos aangebracht om zichtbare kabelgootsystemen tot een minimum te beperken. Het gebruik van het kasteel brengt met zich mee dat vluchtroute-aanduidingen,
Waardenburg Herleeft
Naast een intensieve samenwerking tussen mensen uit de groene- en de rode vakgroepen van GLGK zal dit project als leerlingenproject worden uitgevoerd. Hierin wordt aan jonge mensen de mogelijkheid geboden zich te bekwamen in ambachtelijke restauratietechnieken. Daarmee wordt vakkennis in het omgaan met historische gebouwen bevordert en kwaliteit en vakmanschap voor de toekomst veilig gesteld.
brandpreventie en noodverlichting deel gaan uitmaken van het interieur.
Restauratiefilosofie De Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen restaureert, onderhoudt en beheert de aan haar toevertrouwde monumentale gebouwen op grond van een heldere restauratiefilosofie: eerst zoveel mogelijk behouden, dan pas vernieuwen. Laat maar zien wat de sporen van het jarenlange bouwen, verbouwen en gebruiken zijn, consolideer deze en pas ze in het nieuwe gebruik in. Daarnaast moet een monument bruikbaar zijn voor een eigentijdse functie: wonen, werken en/of recreëren. Voor kasteel Waardenburg is gekozen voor de functies werken en daaraan gerelateerd wonen. Het omliggende park zal een belangrijke functie voor recreatief gebruik houden en vooral ook een plek
bieden aan waardevolle natuurwaarden. Het ensemble Waardenburg/Neerijnen kan op deze wijze een waardevolle rol spelen in de gemeente Neerijnen en de provincie Gelderland.
Waardenburg Herleeft
Als onderdeel van de restauratie wordt de toegangsweg naar het kasteel weer aangelegd vanaf de Tutein Nolteniuslaan over de voorburcht. Deze route heeft hier tot 1895 gelegen. Een voordeel van deze nieuwe situatie is de afsluiting van de huidige toegangsweg, voor gemotoriseerd verkeer, welke bijna over het erf van de buren loopt, en een betere bereikbaarheid van de aan te leggen parkeervoorzieningen.
Geschiedenis van het kasteel
Financiering van de restauratie: De gehele restauratie is zorgvuldig in beeld gebracht en begroot. Dit heeft geresulteerd in een totaal aan restauratiekosten van ruim 4 miljoen euro. De dekking is voor een belangrijk deel gerealiseerd. Het herstel van het waardevolle landgoedbos tussen Waardenburg en Neerijnen kent een eigen plannings- en uitvoeringstraject. De Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (RACM) heeft van de minister groen licht gekregen om 1.67 miljoen euro aan restauratiesubsidie beschikbaar te stellen. Daarnaast heeft de Provincie Gelderland eveneens een subsidiebedrag, van 0.5 miljoen euro beschikbaar gesteld. De overige middelen zijn of worden bijeengebracht door giften en schenkingen van particulieren, o.a. van de Van Riemsdijk-Stiftung, en een bijdrage uit middelen van het Steunfonds Geldersch Landschap en Kasteelen.
Waardenburg werd gesticht op 2 augustus 1265. Toen gaf graaf Otto van Gelre toestemming aan Rudolf de Cocq om een toren te bouwen. In 1283 werd en een nieuwe toren en een zaal gebouwd, die vermoedelijk van steen waren. Daarna volgde de bouw van een groot, veelhoekig complex met twee vierkante, een veelhoekige en twee halfronde torens. Ook de voorburcht werd bebouwd, deze bestaat niet meer. In 1397 kwam het kasteel in handen van de Van Broekhuysens, die in 1424 ook Ammersoyen verwierven. Onder hun erfgenamen de Van Arkels bleven beide kastelen in één hand. Catharina van Gelre, weduwe van Walraven van Arkel, koos in de Tachtigjarige oorlog de zijde van de Spanjaarden. In 1574 werd Waardenburg door troepen van Willem van Oranje ingenomen en werd meer dan de helft van het kasteel verwoest. Johan Vygh werd in 1618 eigenaar en liet de noordelijke helft van het kasteel herstellen. Het beschadigde zuidelijke deel werd omstreeks 1700 afgebroken, waardoor het kasteel zijn hoefijzervormige plattegrond kreeg. In de 18de eeuw kwam het kasteel
Waardenburg Herleeft
in handen van de familie Van Aylva, die ook huis Neerijnen bezat. In 1827 erfde de familie Van Pallandt Waardenburg. Vanaf 1895 werd het kasteel weer enige tijd bewoond, nadat restauratie en een aanbouw aan de oostzijde waren voltooid. Na de Tweede Wereldoorlog werd Waardenburg bewoond door A.F. van Goelst Meyer, oud burgemeester van Rossum, die zich zeer heeft ingezet voor de instandhouding van het kasteel. De erfgenaam van jkvr. J.E. barones van Pallandt was jhr. C.L.H. van Vredenburch, die het kasteel met omringend terrein in 1975 aan Geldersche Kasteelen in erfpacht gaf en tegelijkertijd huis Neerijnen, het park WaardenburgNeerijnen en zijn overig terrein verkocht aan het Geldersch Landschap.
De omgeving en het park van kasteel Met de restauratie van kasteel Waardenburg wordt ook de directe omgeving van het kasteel onder handen genomen. De eenvoudige uitstraling van het kasteel (het is nooit een buitenplaats geweest
zoals huis Neerijnen en het vertoont weinig sporen van verfraaiing) zal tevens uitgangspunt zijn voor herstel en onderhoud van de directe omgeving. In circa 1922 is door parkontwerper Leonard Springer een ontwerp gemaakt voor het park van Waardenburg en Neerijnen, maar dit plan is, behoudens enkele elementen daarvan in 1980, nooit uitgevoerd. In het vroege voorjaar van 2007 hebben alvast de waardevolle oude linde- en fruitbomen rondom kasteel Waardenburg groeiruimte gekregen door de minder waardevolle bomen die dat in de weg stonden weg te halen. Voorts zijn enkele zware bomen gesnoeid uit oogpunt van veiligheid voor mensen en is hakhout in het talud aan de binnenzijde van de gracht afgezet. Het afzetten van hakhout geschiedt periodiek waardoor er op speelse wijze zicht blijft op het kasteel en tevens de oude hakhoutstoven (soms honderden jaren oud) met zijn hoge natuurwaarden goed intact blijven.
Waardenburg Herleeft Op basis van gedegen onderzoek en kennis op het gebied van vooral natuur, cultuurhistorie, hydrologie en archeologie zal in 2007 het herinrichtingsplan voor de omgeving door onze eigen organisatie worden afgemaakt. Als de aanwezigheid van mogelijke bommen en granaten in de gracht het niet in de weg zitten zal de gracht worden uitgebaggerd. De nu nog uit oogpunt van natuur en landschap weinig interessante akker aan de westzijde van het kasteel (het voorburchtterrein) zal, naast het gebruik als nieuwe toegangsweg en parkeerplaats voor kasteel Waardenburg, grotendeels worden omgevormd naar hoogstamboomgaard en moestuin waardoor ook de natuurwaarden zullen toenemen. De beleefbaarheid van het kasteel en zijn omgeving zal fors worden vergroot door ook nieuwe wandel- en fietspaden te maken. Tijdens de uitvoering van deze plannen zal het af en toe best wel eens schrikken kunnen zijn als grote machines aan het werk zijn. Uiteindelijk wordt het prachtig in een nieuwe harmonie tussen kasteel en park.
Geldersch Landschap en Geldersche Kasteelen beheren natuurterreinen, kastelen en landgoederen. We willen de karakteristieke rijkdom van Gelderland behouden en beschermen zodat iedereen er nu en in de toekomst van kan genieten.
De brede
steun van begunstigers, vrijwilligers, bedrijven, fondsen, overheid en de
NatioPostcodeloterij maakt het mogelijk dat wij ons werk kunnen doen. nale
Projectleider van Waardenburg Herleeft is de heer Frans Ganzevles, bereikbaar op 026 - 339 10 08 of
[email protected]. Postbus 7005 6801 HA Arnhem www.mooigelderland.nl Met dank aan Van Hoogevest Architecten
.
voor het gebruik van hun fotomateriaal
