Vrijetijdsmonitor 2008
Voorwoord
“
In de twintigste eeuw is
vrije tijd een steeds belangrijkere rol gaan spelen. Mensen kregen steeds meer vrije tijd door kortere werktijden en meer vakantiedagen.
”
Wie heeft er nog vrije tijd? Ondanks, of misschien juist dankzij, die vrije tijd, hebben mensen het ook erg druk gekregen. Ik schrik wel eens, bijvoorbeeld als ik lees dat kinderen er agenda’s op moeten nahouden omdat al hun vrije tijd “zinvol” gevuld is met educatieve, culturele, sociale en sportieve activiteiten. Bij jeugd hoort ook tijd om je lekker te vervelen. Vrije tijd zou de tijd moeten zijn dat van alles mag. Zodra er sprake is van moeten, is er geen sprake meer van èchte vrije tijd. Het maakt niet zoveel uit of wij onszelf opleggen wat wij moeten, of dat ons dat aangepraat wordt door slimme marketingmensen. Er zijn in de afgelopen decennia al veel pogingen gedaan om mensen te laten onthaasten. Maar veel succes hebben die pogingen nog niet gehad. Wie echt vindt dat hij of zij te weinig vrije tijd heeft en daardoor onder druk komt te staan, heeft de sleutel tot onthaasting altijd in eigen hand. Om precies te weten hoe mensen hun vrije tijd doorbrengen, waar kansen en mogelijkheden zijn voor gemeenten, bedrijven, organisaties en voor recreanten met alle denkbare achtergronden, wordt jaarlijks de vrijetijdsmonitor van de gemeente Dordrecht geactualiseerd.
4
5
Die actuele monitor kan via de website worden bekeken. Om de twee jaar verschijnt
steeds betrouwbaarder naarmate die over een reeks van jaren wordt uitgevoerd. De
een monitor in druk, waarbij de aandacht uitgaat naar de meest in het oog lopende
gedrukte en de digitale monitor geven belangrijke informatie die alle organisaties, die
ontwikkelingen en aspecten. Althans: tot nu toe. De Vrijetijdsmonitor Dordrecht
zich bezighouden met vrije tijd, kunnen gebruiken om hun beleid voor de toekomst op
verschijnt ditmaal voor de laatste keer. Het Sociaal Geografisch Bureau van de
uit te zetten.
gemeente Dordrecht veranderde in 2008 in het Onderzoekcentrum Drechtsteden. De vrijetijdsmonitor zal in het vervolg niet alleen de ontwikkelingen in Dordrecht laten
Tenslotte biedt de monitor de mogelijkheid om snel inzicht te krijgen in hoe het er
zien, maar de ontwikkelingen in het geheel van de Drechtsteden.
in Dordrecht voorstaat op het gebied van toerisme en recreatie. Kortom: plezierig leesvoer…. voor als u nog wat tijd heeft.
Als voorzitter van de Drechtsteden juich ik dit van harte toe. In de Drechtsteden wordt op het gebied van toerisme en recreatie al goed samengewerkt volgens het concept
R.J.G. Bandell
Hollands Glorie. De Drechtsteden hebben gezamenlijk veel te bieden aan eigen inwoners en binnen- en buitenlandse bezoekers. Al het goede wat Holland te bieden heeft is in onze regio op korte afstand van elkaar te vinden, waarbij het water een belangrijk verbindingsmiddel is. De vrijetijdsindustrie is een belangrijke economische factor geworden. Geen enkele andere bedrijfstak biedt zoveel groeipotentieel daar waar het gaat om werkgelegenheid. Door voortdurend te monitoren kan dat potentieel optimaal worden benut, kunnen vraag en aanbod op elkaar worden afgestemd. Een monitor wordt
6
7
Inhoud
Inleiding . .............................................................................................................................. 10
1 2 3 4 5 6 7 8
Bevolking..................................................................................................................................14
Bijlagen
Toelichting begrippen..........................................................................................................93
Bronnen...................................................................................................................................94
8
Toerisme...................................................................................................................................18 Evenementen........................................................................................................................ 40 Recreatie.................................................................................................................................. 52 Sport.........................................................................................................................................62 Kunst en cultuur....................................................................................................................70 Horeca......................................................................................................................................82 Doelstellingen MJP 2006-2010..........................................................................................88
9
Inleiding
“
In deze tweede
Vrijetijdsmonitor presenteren we verschillende kerncijfers op het gebied van vraag en aanbod van vrijetijdsvoorzieningen in Dordrecht.
”
De kerncijfers in deze Vrijetijdsmonitor zijn een selectie uit een omvangrijk digitaal bestand dat het Onderzoekcentrum Drechtsteden in de afgelopen jaren heeft opgebouwd. In deze digitale versie van de Vrijetijdsmonitor zijn ruim 100 tabellen opgenomen met uiteenlopende informatie over vrijetijdsvoorzieningen in Dordrecht. Het bestand wordt jaarlijks geactualiseerd.
Wij nodigen u uit een kijkje te nemen in onze digitale vrijetijdsmonitor: www.onderzoekcentrumdrechtsteden.nl
In de Vrijetijdsmonitor die voor u ligt, presenteren we de belangrijkste, opvallendste, leukste en meest recente gegevens uit het digitale bestand op een overzichtelijke en leesbare wijze.
10
11
Leeswijzer
Ook presenteren we in deze Vrijetijdsmonitor, waar mogelijk en relevant, gegevens
‘Vrijetijd’ is een ruim begrip. Het is dan ook niet vreemd dat mensen, wanneer zij
Dordrecht:
worden overvallen met de vraag ‘wat is vrijetijd?’, antwoorden geven als: ‘tijd voor
van andere steden die vanwege omvang en/of karakter goed vergelijkbaar zijn met
•
Amersfoort
deze monitor onderscheiden we zes thema’s:
•
Breda
•
Delft
•
Toerisme
•
Gouda
•
Evenementen
•
Leiden
•
Recreatie
•
Zaanstad
•
Sport
•
Kunst en Cultuur
•
Horeca
jezelf’, ‘doen waar je zin in hebt’, ‘tijd voor leuke dingen’ en ‘er even tussenuit zijn’. In
We beginnen deze monitor met enkele kerncijfers over de Dordtse bevolking.
Zoals in de vorige Vrijetijdsmonitor houden we per thema zoveel mogelijk dezelfde structuur aan. Allereerst geven we een introductie van het meest actuele aanbod, waarna we kerncijfers over de vraag/het gebruik van voorzieningen presenteren. Indien gegevens beschikbaar zijn, sluiten we het thema af met indicatoren die duiden op de waardering en betekenis voor Dordrecht.
12
13
Bevolking
“
We zien de laatste jaren
een lichte afname van het bevolkingsaantal in Dordrecht. Op 1 januari 2008 telde Dordrecht ruim 118.000 inwoners, in vergelijking met ruim 120.000 inwoners in 2002.
”
Op basis van voorlopige bevolkingsprognoses verwachten we dat deze trend doorzet en het inwonertal van Dordrecht in 2011 zal liggen rond de 117.000 inwoners. Daarna zal het bevolkingsaantal weer licht stijgen en op het niveau van 2004/2005 uitkomen. Er wonen relatief veel (vooral niet-Westerse) allochtonen in Dordrecht. Wat betreft de leeftijdsopbouw van de Dordtse bevolking zien we geen verschil met het Nederlandse gemiddelde.
Bevolking Dordrecht, 2002 – 2008 jaar
2002 2003
120.257
120.100
2004
119.690
2006
118.882
2008
118.187
2005 2007
Bron: GBA
14
aantal inwoners
119.324
118.570
15
Bevolking Dordrecht vs. Nederland naar etniciteit, 2008 autochtonen
Westerse allochtonen niet-Westerse allochtonen totaal
Bron: GBA en CBS
Dordrecht 73% 10% 17% 100%
Bevolking Dordrecht vs. andere steden, 2008
Nederland 80%
stad Dordrecht
9% 11% 100%
Amersfoort Breda Delft Gouda Leiden Zaanstad
Bevolking Dordrecht vs. Nederland naar leeftijd, 2008 leeftijd
0-14 jaar
15-24 jaar
25-34 jaar 35-54 jaar
55-64 jaar
65 jaar e.o. totaal
Bron: GBA en CBS
Dordrecht
Nederland
12%
12%
18%
13%
30%
12%
15%
100%
30%
13%
15%
100%
141.211 170.960 96.168 70.857 116.878 142.863
Bron: GBA en CBS
18%
12%
aantal inwoners 118.187
Ontwikkeling bevolking van Dordrecht tot 2020
16
17
Toerisme
“
Als je in Dordrecht komt,
proef je historie en beleef je het water. Die twee zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden: de Historische Binnenstad ligt verscholen tussen machtige rivieren.
”
Het aanbod Misschien wel het mooiste begin om Dordrecht te ontdekken is het Groothoofd, waar de Oude Maas, Noord en Merwede samenvloeien en waarachter de historie tastbaar is. De Wijnstraat met zijn koopmanshuizen of de binnenhavens met de monumentale pakhuizen.
De beste tradities van een middeleeuwse handelsstad weerspiegelen zich in meer dan duizend monumenten.
Dordrecht is hiermee de 8e monumentenstad van Nederland en plaatst zich in de top-5 van cultuurhistorische steden. Dordrecht is echter niet alleen een stad met een rijke historie, maar ook een eigentijdse stad die de functie van centrumgemeente in de regio vervult. Kortom, Dordrecht heeft de toeristische bezoeker veel te bieden….
18
19
Aantal rijksmonumenten, per 1.1.2007 Hollands Glorie: het bundelen van krachten In april 2005 heeft het bestuur van de Drechtsteden de opdracht gegeven tot het opstellen van een regionale toeristische visie. ‘Hollands Glorie’ is de werktitel van het concept dat uitgaat van bundeling van toeristisch-recreatieve pijlers in de regio Drechtsteden, om zo een sterker toeristisch-recreatief product te realiseren. Het gaat hierbij om de elementen die het klassieke beeld van Holland oproepen, met (de beleving van) het water als verbindende schakel. In het bijzonder gaat het
!MERSFOORT "REDA $ELFT $ORDRECHT 'OUDA ,EIDEN :AANSTAD
Bron: Erfgoed Nederland
om het op de kaart zetten van drie iconen: - de Historische Binnenstad van Dordrecht - het Werelderfgoed Kinderdijk - Nationaal Park de Biesbosch (in het bijzonder de Hollandse Biesbosch) De vierde icoon staat in de startblokken. In 2008 worden de kansen verder onderzocht van de mogelijkheden van maritiem industrieel erfgoed (bron: rapportage Hollands Glorie 2007).
20
De vraag Toeristisch dagbezoek aan Dordrecht In 2007 hebben in totaal 666.000 Nederlanders Dordrecht bezocht voor een dagbezoek, samen goed voor anderhalf miljoen bezoeken. In vergelijking met 2002 zien we niet alleen een afname van het aantal bezoekers en bezoeken, ook de bezoekfrequentie is afgenomen van 3,4 naar 2,3 keer per bezoeker. 1
21
Aantal toeristische bezoekers, bezoeken en bezoekfrequentie Dordrecht vs. andere steden, 2007
Daarmee is de gemiddelde bezoekfrequentie in Dordrecht, vergeleken met andere steden in Nederland, relatief laag. Kijken we naar de leeftijd van bezoekers aan
stad
Dordrecht, dan zien we dat Dordrecht een wat ouder publiek kent dan steden als Amersfoort, Breda en Leiden maar juist ook een groter aandeel jongeren trekt: 28% is
Dordrecht
4.746.000
2,5
955.000
1.501.000
9i\[X
;fi[i\Z_k
>fl[X
C\`[\e
'$(+aXXi
)'
+' (,$)0aXXi
2,3
2.100.000
'
3,2
1.425.000
8d\ij]ffik ;\c]k
2,4
567.000
666.000
Bezoekers naar leeftijd, 2007
door toeristen tijdens hun bezoek aan Dordrecht ondernomen worden, zijn: het maken
bezoekfrequentie
2,6
Leiden
stond dit zogenaamde ´funshoppen´ op het programma. Andere activiteiten die vaak
3.117.000
2.650.000
Bron: ContinuVakantieOnderzoek (CVO)
toeristisch bezoek aan Dordrecht: tijdens ruim zes op de tien toeristische bezoeken
bezoeken
1.005.000
Gouda
Winkelen voor plezier is de activiteit die het vaakst wordt ondernomen tijdens een
toevalligheden in de steekproeven. Dit mogelijke effect zal eerder bij de kleinere steden spelen dan bij de grotere. Niettemin is het verschil zo groot dat het onwaarschijnlijk is dat het hier louter om steekproeftoevalligheden zou gaan.
1.467.000
Delft
tot 15 jaar onder de toeristische bezoekers van Dordrecht opvallend.
1 Volgens het CVO kunnen de resultaten voor het aantal bezoeken relatief sterk afhankelijk zijn van
1.297.000
Breda
jonger dan 30 jaar, 41% is ouder dan 50 jaar. Daarnaast is het hoge aandeel jongeren
van een stadswandeling, lunchen of dineren in een restaurant en een terrasje pikken.
bezoekers
Amersfoort
-' *'$+0aXXi
/'
2,2
('' ,'"aXXi
Bron: ContinuVakantieOnderzoek (CVO)
22
23
Activiteiten die tijdens een toeristisch bezoek worden ondernomen, 2007 Intree Dordrecht Dordrecht is een prachtige stad, die bezoekers een kijkje biedt in de geschiedenis van Holland. Veel Dordtenaren weten de talloze verscholen monumenten, plekjes
W INKELEN VOOR PLEZIER
M AKEN VAN STADSW ANDELING
en straten moeiteloos te vinden. Toeristen en andere bezoekers moeten hierbij geholpen worden. Sinds april 2007 biedt ‘intree Dordrecht’ de oplossing.
LUNCHENDINEREN IN RESTAURANT
Intree Dordrecht aan de Spuiboulevard is de ontvangsthal van Dordrecht
OP TERRASJE ZITTEN
en de regio. Een gastvrij onthaal gaat er vergezeld van alle informatie. Alles komt aan bod, waaronder recreatie en toerisme. Door middel van interactieve
BEZOEK EVENEM ENT
tentoonstellingen, films, spelletjes, digitale kaarten wordt men geprikkeld om Dordrecht te leren kennen. Het concept is uniek in Nederland. Er is geen andere stad die zijn gasten op deze bijzondere wijze ontvangt.
BEZOEK M USEUM
BEZOEK BIOSCOOP BEZOEK THEATERCONCERT
BEZOEK ATTRACTIE
' (' )' *' +' ,' -' .' /' 'OUDA
24
"REDA
$ORDRECHT
Bron: ContinuVakantieOnderzoek (CVO)
25
Kerncijfers VVV Dordrecht De VVV in Dordrecht heeft het ook in 2007 weer erg druk gehad. In totaal werden er 2.982 boekjes verkocht voor het maken van stadswandelingen, waren er 171 deelnemers aan individuele dagtochten en ruim 13.000 deelnemers aan groepsdagtochten. Ondanks de gestage groei tot en met 2006 is dit laatste, het aantal deelnemers aan groepsdagtochten, in 2007 flink afgenomen. Het aantal deelnemers aan individuele dagtochten neemt al sinds 2004 af. Het aantal bezoekers van zowel de internetsite van de VVV Dordrecht als die van de VVV Zuid-Holland Zuid is explosief toegenomen. In totaal hebben ruim 100.000 mensen de internetsite van de VVV Dordrecht bezocht en
Kerncijfers VVV Dordrecht, 2004 - 2007 aantal
2004
2005
bezoekers balie
68.678
69.140
bezoekers internetsite Dordrecht
35.099
69.534
telefoontjes
bezoekers internetsite Zuid-Holland Zuid verkochte boekjes stadswandelingen deelnemers groepsdagtochten
deelnemers dagtochten individueel
Bron: VVV Zuid-Holland Zuid
16.666 86.115
3.086
14.502 288
13.481
2006
65.547
58.953
82.785
100.505
12.621
71.408
124.813
15.070
17.330
3.320 307
2007
2.720 173
9.192
147.798 2.982
13.263 171
ruim 147.000 die van de VVV Zuid-Holland Zuid. Het is daarom ook niet zo vreemd dat het aantal bezoekers aan de balie en het aantal telefoontjes is afgenomen.
26
27
Bezoekersaantallen historisch/culturele bezienswaardigheden De Grote Kerk in Dordrecht kent al een aantal jaren een stabiel bezoekersaantal dat rond de 70.000 bezoekers ligt. Voor het Hof geldt hetzelfde verhaal, ware het niet dat het aantal bezoekers aan het Hof in 2006 enorm gestegen en verdubbeld is van 9.450 bezoekers in 2005 naar 18.000 in 2006. In 2007 daalde het bezoekersaantal naar 15.700 bezoekers. Ook het Werelderfgoed Kinderdijk kan rekenen op een hoog bezoekersaantal. In 2007 bezochten 113.000 mensen de bezoekersmolen en circa 300.000 mensen het gebied. Het Dordrechts museum mocht in 2007 29.500 bezoekers begroeten en het Simon van Gijn museum opende haar deuren voor 24.000 bezoekers. Voor beide musea betekent dit dat de (flinke) daling in 2006 zich voortzet. Voor het Dordrechts museum is dit niet zo vreemd, aangezien het museum voor een deel in 2007 gesloten was en momenteel (anno 2008) nog steeds gesloten is vanwege een grote verbouwing.
28
Bezoekersaantallen historisch/culturele bezienswaardigheden en musea, 2002 - 2007 historisch/cultureel De Grote Kerk 1 ’t Hof
2
Werelderfgoed Kinderdijk bezoekersmolen gebied 3
musea
Dordrechts museum 4
Simon van Gijn, museum aan huis
2002
2003
2004
2005
2006
2007
63.450
70.135
73.630
69.247
70.410
69.025
-
-
-
-
275.000
275.000
300.000
19.701
32.383
31.594
45.562
35.778
29.500
9.500
-
28.192
9.700
-
28.148
9.850
28.077
9.450
90.000
27.747
18.000
109.700
25.207
15.700
113.000
24.000
1) betreft bezoekers in de periode van 1 april tot 1 november 2) betreft bezoekers aan tentoonstellingen, rondleidingen, concerten e.d. (exclusief bezoekers bij besloten bijeenkomsten bij verhuur) 3) varieert van 250.000 tot 300.000 (schatting) 4) in 2002 van februari t/m mei gesloten i.v.m. renovatie Bron: Stichting Behoud Grote Kerk, Stichting Het Hof, Stichting Werelderfgoed Kinderdijk, Dordrechts Museum, Simon van Gijn, museum aan huis.
29
Riviercruiseschepen
Dordtevaer rondvaarten
In Dordrecht zijn acht verschillende aanlegplaatsen voor riviercruiseschepen. In 2007
In 2007 hebben 8.050 mensen deelgenomen aan de Dordtevaer rondvaarten, waarmee
legden een recordaantal van in totaal 383 passagiersschepen aan in Dordrecht, 301 riviercruiseschepen en 82 andersoortige passagiersschepen. In 2006 waren dit er 381, in 2005 en 2004 legden respectievelijk 306 en 301 schepen aan. Er is geen informatie beschikbaar over de activiteiten die deze passagiers in Dordrecht ondernemen. Wel weten we dat hun bezoek aan de Dordtse binnenstad minimaal is (bron: VVV ZuidHolland Zuid). De riviercruiseschepen doen Dordrecht vooral aan om voorraad in te slaan. De passagiers brengen vaak met de bus een bezoek aan een bezienswaardigheid in de regio, zoals de molens in Kinderdijk. De spin-off naar de Dordtse binnenstad lijkt dus (nog) gering.
Aantal schepen dat in Dordrecht aanlegt, 2004 – 2007
* ) Aanlegplaatsen riviercruiseschepen: Binnenwatervest, Groothoofd, Leuvehaven, Merwekade, Mond Kuipershaven en Wantij. Aanlegplaatsen andere passagiersschepen: Kuipershaven en Riedijkshaven
zij Dordrecht bekeken hebben vanaf een andere kant dan gewoonlijk: namelijk het water. Op de fluisterboot krijgt men een bijzonder beeld van de beslotenheid van de binnenstadshavens en de rivieren. In 2005 namen nog ruim 6.400 mensen deel aan de Dordtevaer.
Aantal deelnemers Dordtevaer rondvaarten, 2005-2007
* ) Het betreft de periode april t/m oktober Bron: Restaurant De Stroper
RIVIERCRUISESCHEPEN ANDERE PASSAGIERSSCHEPEN Bron: Havenbedrijf
30
31
Betekenis en waardering
Kerncijfers Hollandse Biesbosch Het aantal bezoekers aan het dagrecreatiegebied de Hollandse Biesbosch en het Biesboschcentrum is stabiel te noemen. In totaal bezochten in 2006 ongeveer 850.000 mensen het recreatiegebied en zo´n 120.000 mensen (in 2007) het Biesboschcentrum. Het aantal deelnemers aan excursies en rondvaarten is weer toegenomen na een (flinke) daling in 2005, maar nog altijd niet op het niveau van 2004. Ook het aantal kano´s dat verhuurd werd, is in vergelijking met 2005 wat gestegen: in 2007 werden 16.000 kano’s verhuurd. Het aantal verhuurde fietsen is daarentegen wat afgenomen.
Kerncijfers Hollandse Biesbosch, 2004 - 2007 aantal
bezoekers dagrecreatiegebied
bezoekers Biesboschcentrum
deelnemers excursies
deelnemers rondvaarten verhuurde kano’s
verhuurde fietsen
* ) gegeven niet beschikbaar Bron: Biesboschcentrum Dordrecht
32
2004
2005
2006
2007
125.000
120.000
7.719
8.887
850.000
850.000
7.500
2.981
4.100
10.400
7.000 261
Een toeristische bezoeker in Dordrecht besteedt per bezoek gemiddeld c 38,-. Dit is vergelijkbaar met een stad als Gouda. De afname in de gemiddelde besteding in euro´s per persoon per bezoek (van c 41,- in 2001 naar c 38,-) in combinatie met de afname van het aantal toeristische bezoeken aan Dordrecht, wijst op een afname van het totaal aan toeristisch-recreatieve bestedingen in Dordrecht.
Werkgelegenheid
900.000 120.000
Bestedingen
120.000 4.880
15.302 435
16.000 582
*
4.000
16.000 400
Wat betreft de werkgelegenheid in de sector toerisme en recreatie is er weinig veranderd in de afgelopen jaren. In totaal waren er in 2007 ongeveer 2.000 mensen werkzaam in de sector. Dit komt neer op 4% van de totale werkgelegenheid. Vergeleken met andere steden blijft de betekenis van de sector toerisme en recreatie in Dordrecht nog altijd beperkt.
33
Waardering
Bestedingen toeristische bezoekers, 2001, 2005-2007 Amersfoort
Breda
2001
2005
2006
2007
57
47
51
51
een 7,6; goed vergelijkbaar met andere steden zoals Amersfoort, Gouda en Leiden.
38
38
en het winkelklimaat van het kernwinkelgebied in 2007 gemiddeld met een 7,1.
34
40
65
Delft
46
Gouda
55
Dordrecht Leiden
36
38
32
30
39
42
41
39
-
37
41
Een toeristisch bezoek aan Dordrecht werd in 2006 gemiddeld gewaardeerd met
34
Passanten in het Dordtse kernwinkelgebied beoordeelden de sfeer, het winkelaanbod
38
Vergeleken met 2004 is de waardering voor de sfeer in het Dordtse kernwinkelgebied het meest verbeterd, namelijk van een 6,9 naar een 7,1 gemiddeld.
*) gemiddelde besteding in euro’s per persoon per bezoek Bron: ContinuVakantieOnderzoek (CVO)
Aandeel banen in toerisme en recreatie op totale werkgelegenheid (%), 2007 !MERSFOORT "REDA
$ELFT
$ORDRECHT
'OUDA :AANSTAD
,EIDEN
Bron: Bedrijvenregister Dordrecht & LISA
34
Waardering toeristisch bezoek, 2006
!MERSFOORT "REDA $ELFT $ORDRECHT 'OUDA ,EIDEN Bron: ContinuVakantieOnderzoek (CVO)
35
Gemiddelde rapportcijfers Dordtse kernwinkelgebied, 2004 en 2007 SFEER
Winkelen…
W INKELAANBOD
In het Dordtse stadscentrum is de laatste jaren aanzienlijk meer winkelaanbod
W INKELKLIM AAT
Bron: Passantenenquête Kernwinkelgebied 2007, OCD
gekomen. Het overdekte modewinkelcentrum Drievriendenhof en de winkels op het Statenplein en omgeving zijn een belangrijke aanvulling op het winkelaanbod. In dit nieuwe winkelhart vindt men niet alleen de ‘betere’ speciaalzaken, maar ook de levendige en drukbezochte weekmarkt. De markt was in 2005 ‘de Beste markt van Nederland’. Maar ook komende jaren zal het Dordtse winkelgebied zich uitbreiden. Begin 2008 heeft de nieuwe winkelstrip ‘Het Paradium’ aan het Achterom de deuren geopend. Wist u trouwens dat de Voorstraat de langste winkelstraat van Nederland is?
36
37
In 2006 hebben Lagroup Leisure & Arts Consulting en ContinuVakantieOnderzoek
•
Aan de bezoekers van de Dordrecht is gevraagd de aantrekkelijkheid van de stad
(CVO) voor de tweede keer het toeristisch imago onderzocht van twintig Nederlandse
te beoordelen. Dordrecht scoort vooral positief op de historische stad. Echter, ook
steden. Zij maakten hierbij een onderscheid tussen het beeld dat bezoekers hebben en
op sfeeraspecten scoort de stad redelijk goed. De stad is bruisend, aantrekkelijk,
het beeld dat niet-bezoekers hebben van een stad. In 2002 vond het eerste onderzoek
sfeervol, vriendelijk, gezellig en fraai. In vergelijking met 2002 wordt Dordrecht
plaats. Dordrecht heeft aan beide onderzoeken deelgenomen. Enkele resultaten:
anno 2006 gezien als provincialer, veiliger, schoner en sfeervoller.
•
Goed nieuws en minder goed nieuws over het (toeristisch) imago gaan zij
•
Voor driekwart van de ondervraagden blijft Dordrecht aantrekkelijk voor een
aan zij. Het goede nieuws is dat het (toeristisch) imago van Dordrecht onder
dag- of dagdeelbezoek. Een vijfde van de bezoekers aan Dordrecht noemt de stad
bezoekers sterker is geworden. Het hinkt niet alleen meer op het ‘ene been’ van de
een aantrekkelijke bestemming voor een kort weekendbezoek. Echter, meer dan
historische stad, maar voegt daar een tweede ‘poot’ aan toe: het water. Het minder
in 2002, vinden niet-bezoekers Dordrecht helemaal niet aantrekkelijk voor een
goede nieuws is dat niet-bezoekers een minder sterk beeld of soms zelfs geen
toeristisch bezoek.
beeld hebben van Dordrecht. • •
Hoewel Dordrecht op het gebied van evenementen al jaren flink aan de weg
Uit de uitkomsten blijkt onder meer dat Dordrecht met haar historische
timmert, zegt nog steeds meer dan 75% van de ondervraagden dat de stad geen
binnenstad geen deel meer uitmaakt van de top-5 van fraaie steden en de top-5
aantrekkelijk evenementenaanbod heeft of dit niet bekend is. Dordrecht scoort
van steden met aantrekkelijk historisch erfgoed/monumenten. Dit komt vooral
op het punt van evenementen een rapportcijfer van 5,3. Bezoekers en 50-plussers
door de niet-bezoekers. Op de totaalscore van het toeristisch imago behoort
waarderen dit aanbod duidelijk hoger dan niet-bezoekers. Meer over evenementen
Dordrecht tot een groep steden die een weinig aantrekkelijk overall toeristisch
vindt u in het volgende hoofdstuk.
imago hebben.
38
39
Evenementen
“
‘In Dordrecht is altijd wat
te beleven’ is te lezen op de internetsite van de gemeente Dordrecht. Niet voor niets werd
Het aanbod Het hele jaar door zijn er kleurrijke en verrassende evenementen, die bezoekers trekken uit het hele land en zelfs daarbuiten. In totaal zijn er in Dordrecht in 2007 ruim 70 evenementen georganiseerd, waarvan een deel gesubsidieerd door de gemeente en een deel ongesubsidieerd. Een groot aantal vindt plaats in de Dordtse binnenstad.
Dordrecht in 2003 verkozen tot Evenementenstad van het
De vraag
jaar.
Het evenement dat al jaren het grootste aantal bezoekers kent, is nog altijd Dordt
”
in Stoom. Dordt in Stoom wordt om het jaar georganiseerd en is het grootste stoomevenement van Europa. In 2006 (alweer de 13e keer dat Dordt in Stoom werd georganiseerd) trok het evenement zo’n 275.000 bezoekers, waaronder ook veel bezoekers uit het buitenland. Andere evenementen die in 2007 weer vele bezoekers mochten begroeten, zijn de Kerstmarkt (280.000), op grote afstand gevolgd door de Zomerkermis (95.000) en de Boekenmarkt (75.000). Kijken we naar ontwikkelingen in bezoekersaantallen, dan zien we de grootste stijging bij de Sinterklaasintocht. In 2004 bezochten zo’n 10.000 mensen dit evenement, in 2007 waren dit er 35.000.
40
41
De grootste daling heeft zich tussen 2006 en 2007 voorgedaan bij Dordt Monumenteel. De verklaring hiervoor is dat dit evenement in 2007 is omgezet naar Open Monumentendag, dat beduidend minder bezoekers trekt.
Bezoekersaantallen evenementen, 2006-2007 evenementen Dordt in Stoom Kerstmarkt
Zomerkermis
Boekenmarkt
70.000
75.000
75.000
35.000
Dordt Monumenteel Wantijconcerten
Intocht Sinterklaas
2007 -
280.000
Boulevard of Dance Sinterklaashuis
Dordt in de Mode
10.000
Carnavalsoptocht
20.000
10.000
5.000
10.000
Wereld Jazzdagen
250.000
30.000
Wantijpop/Rainbowpark
15.000
Internationaal Poppentheater Festival
Stoffenspektakel
2006 275.000
Koninginnedag
Big Rivers Rhythm & Blues Festival
Kerstijsbaan
95.000
70.000
45.000
60.000
35.000
35.000
20.000
35.000 35.000
Biesbosch Lentefeest
Dag van Mens en Dier Dordt op je Bord
Schefferspop/Parking Pop Kinderboekenweek Schotlandfestival
Platen/CD-funmarkt (2x) Boekenweek
Buitenfilm (3x)
10.000 10.000
15.000
Dordt Beach
12.500
12.000
10.000 -
5.000
5.000
5.000 10.000 3.000 2.500
5.000 3.000 3.000 2.500
1.500
2.000
5.000
1.500
1.000
1.000
2.500
25.000
15.000
9.000
Dwars door Dordt loop
Keramiekmarkt
15.000
5.000
2.000
20.000 15.000
8.000
Stripfestijn
130.000
30.000
12.500
-
1.500
Bron: Evenementenbureau, gemeente Dordrecht en OCD
42
43
Nieuwe evenementen in 2007 Dordrecht staat niet stil op het gebied van evenementen: sommige evenementen houden op te bestaan, waar nieuwe evenementen voor in de plaats komen. In totaal zijn er in 2007 drie nieuwe evenementen georganiseerd: BIES! (theater in de Biesbosch), het Korenfestival en Woondag Drechtsteden.
In 2005 en 2006 heeft het Onderzoekcentrum Drechtsteden publieksonderzoeken uitgevoerd naar twee evenementen: het Internationaal Poppentheater Festival 2005 en Sinterklaashuis 2006. Van de bezoekers van het Sinterklaashuis in 2006 kwam bijna de helft (45%) van buiten de regio. Evenementen hebben ook een belangrijke economische betekenis voor de stad Dordrecht, wat we kunnen uitdrukken in ‘uitgelokte bestedingen’: bestedingen van bezoekers die speciaal voor het evenement naar Dordrecht zijn gekomen. Het Internationaal Poppentheater Festival in 2005 heeft naar schatting c 47.500 aan
Betekenis en waardering Dordtse evenementen trekken niet alleen bezoekers uit Dordrecht of uit de regio aan, ook komen op verschillende Dordtse evenementen relatief veel bezoekers van buiten de regio af. Een deel van deze toeristische bezoekers combineert hun bezoek aan een Dordts evenement met andere activiteiten in de stad, zoals winkelen, bezoek aan vrienden/familie en uit eten gaan en maken op deze manier nader kennis met de stad. Ook kan een bezoek aan een Dordts evenement leiden tot een herhalingsbezoek.
44
uitgelokte bestedingen opgeleverd, het Sinterklaashuis in 2006 c 60.000. Vergeleken met evenementen als Dordt in Stoom, de Kerstmarkt en de Boekenmarkt dragen zij hiermee minder bij aan de Dordtse economie. Dit is niet meer dan logisch, aangezien dit qua bezoekersaantallen ook vele grotere evenementen zijn. In de publieksonderzoeken is ook gevraagd naar een algemeen oordeel over het betreffende evenement. Het Internationaal Poppentheater Festival 2005 werd beoordeeld met een gemiddeld rapportcijfer van 8,0, het Sinterklaashuis 2006 met een 8,4.
45
Betekenis en waardering evenementen, 2005 en 2006
Internationaal Poppentheater Festival 2005 Sinterklaashuis 2006
% bezoekers uit regio
% bezoekers buiten regio
uitgelokte bestedingen (x 1.000 euro)
waardering (rapportcijfer)
-
-
47,5
8,0
•
de Dordtse Kerstmarkt is de grootste markt van Nederland.
20
45
60
8,4
•
Dordt in Stoom is het grootste stoomevenement van Europa.
•
de Dordtse Boekenmarkt is de op één na grootste van Nederland.
•
de Dordtse Zomerkermis won in 2003 de prijs ‘Beste Kermis van Nederland’.
•
het Sinterklaashuis won in 2002 de prijs ‘Leukste Stadsevenement van Nederland’.
•
in 2004 won de fluisterboot, onderdeel van het Internationaal Poppentheater
Bron: Evaluatie Internationaal Poppentheater Festival 2005 en Publieksprofiel en economische en toeristische betekenis Sinterklaashuis 2006, OCD
Dordtse evenementen voeren de lijst aan…
Festival, deze prijs.
In het kader van een in 2007 uitgevoerde evaluatie van het festival- en evenementenbeleid van de gemeente Dordrecht, heeft het Onderzoekcentrum Drechtsteden de Dordtse bevolking gevraagd hoe belangrijk in hun ogen Dordtse evenementen voor de stad zijn. Dit duidt (deels) ook op de betekenis van deze evenementen voor Dordrecht. Het evenement dat het meest belangrijk wordt gevonden door de Dordtenaren zelf is Dordt in Stoom: ruim de helft van de Dordtse bevolking noemt dit evenement belangrijk voor de stad, ruim eenderde zelfs onmisbaar. Ook de Kerstmarkt, het Sinterklaashuis en de Boekenmarkt worden (erg) belangrijk gevonden.
46
47
Waardering
Belang evenementen voor de stad Dordrecht, 2007 $ORDT IN 3TOOM +ERSTMARKT
3INTERKLAASHUIS "OEKENMARKT
+ERSTIJSBAAN
7ANTIJPOP
7ANTIJCONCERTEN
$AG VAN -ENS EN $IER
)NTERNATIONAAL 0OPPENTHEATER &ESTIVAL "IG 2IVERS 2HYTHM "LUES &ESTIVAL
"OULEVARD OF $ANCE
ONMISBAAR
BELANGRIJK
MINDER BELANGRIJK
Bron: Evaluatie festival- en evenementenbeleid Dordrecht, OCD
WEET NIET GEEN MENING
De waardering voor de Dordtse evenementen is gemiddeld een 3,8 (op een schaal van 1 t/m 5); een ruime voldoende. Dordt in Stoom wordt het hoogst gewaardeerd met een gemiddelde van 4,3. De jaarlijkse carnavalsoptocht wordt met een 2,7 het minst gewaardeerd. In totaal scoren elf evenementen een 4,0 (=goed) of hoger en nog eens acht evenementen tussen een 3,7 en 3,9. De bekendheid van de Dordtse evenementen is over het algemeen ook goed te noemen. De twee bekendste evenementen in Dordrecht (onder de Dordtse bevolking) zijn Dordt in Stoom en de Kerstmarkt (beide 98%).
Waardering en bekendheid Dordtse evenementen, 2007 gem. waardering
bekendheid % Dordtse bevolking
Internationaal Poppentheater Festival
4,2
62
Sinterklaashuis
4,1
Dordt in Stoom
Boekenmarkt
Wantijconcerten
48
4,3 4,1
4,1
98 91
91 81
49
(Waardering en bekendheid Dordtse evenementen, 2007 vervolg) Wereld Jazzdagen
Schotlandfestival
gem. waardering
bekendheid % Dordtse bevolking
4,1
33
4,1
Dordt Monumentee
4,0
Dag van Mens en Dier
4,0
Wantijpop/Rainbowpark
49 91
4,0
90
Biesbosch Lentefeest
4,0
31
Big Rivers Rhythm & Blues Festival
3,9
Boulevard of Dance
62
3,9
80
Dordt op je Bord
3,9
59
Stoffenspektakel
3,8
49
Kerstijsbaan
3,8
76 91
(Ruim) vier op de tien Dordtenaren zijn het eens met de stellingen ‘ik ben door evenementen trotser geworden op Dordrecht’ en ‘Dordrecht heeft kwalitatief goede evenementen’. De grote meerderheid van de Dordtse bevolking is bovendien van mening dat stimulering van evenementen goed is voor een bruisende binnenstad, evenementen goed zijn voor het imago/naamsbekendheid van Dordrecht en dat evenementen bijdragen aan het prettig wonen in Dordrecht. Voor drie stellingen kunnen we de cijfers van 2007 vergelijken met die van 2003. Voor alle drie de stellingen geldt dat momenteel meer Dordtenaren het eens zijn dan vier jaar geleden.
Dordtse bevolking over evenementen in Dordrecht (%), 2003 - 2007
Keramiekmarkt
3,8
40
%VENEMENTEN DRAGEN BIJ AAN PRETTIG WONEN IN $ORDT
Schefferspop
3,7
67
3TIMULERING EVENEMENTEN GOED VOOR BRUISENDE BINNENSTAD
3,5
94
%VENEMENTEN ZIJN GOED VOOR IMAGONAAMBEKENDHEID $ORDT
3,4
94
$OOR EVENEMENTEN TROTSER GEWORDEN OP $ORDT
Kerstmarkt
Koninginnedag
Zomerkermis
Dordt in de Mode
Intocht Sinterklaas Carnavalsoptocht
3,7
3,6 3,5 2,7
gem. waardering: 1=onvoldoende, 2=matig, 3=voldoende, 4=goed, 5=zeer goed Bron: Evaluatie festival- en evenementenbeleid Dordrecht, OCD
98 95
62
86
+WALITATIEF GOEDE EVENEMENTEN
Bron: Evaluatie festival- en evenementenbeleid Dordrecht, OCD
50
51
Recreatie
“
Het aanbod
Dordrecht is rijk aan
groen en water en biedt vele
Gelegen aan drie rivieren is Dordrecht een centrum van watersport. Aan de rand
mogelijkheden om hiervan te
van de stad liggen de oude polders en natuurlijk het recreatiegebied de Hollandse
genieten. Wandelen, fietsen, varen
Biesbosch. Men kan een rondvaart door de levendige havens van de historische
en sporten, het kan allemaal...
door de Hollandse Biesbosch of de Waterbus pakken voor een dagje op het water.
”
binnenstad maken, genieten van de stille natuur op een tocht met de fluisterboot In het Weizigt Natuur- en Milieucentrum vlakbij de Binnenstad kan men de natuur ontdekken in de stadsboerderij, de landschappentuin en de kassen.
Aanbod recreatieve voorzieningen, 2007 campings
toeristische staanplaatsen vaste staanplaatsen
656
ligplaatsen
925
jachthavens vissteigers
4
14
oppervlakte (m2)
1.208
oppervlakte (m2)
937.344
parken
52
5
125
11
53
(Aanbod recreatieve voorzieningen, 2007 vervolg) zwembaden
3
zwemvijvers
2
Natuur- en dagrecreatiegebieden
ijsbaan
1
In hoofdstuk 2 presenteerden we al kerngegevens van de Hollandse Biesbosch. Het
1
fiets- en wandelpaden, skatebanen, een 18-holes golfbaan, een skiheuvel, een
18-holes golfbaan skicentrum
kinderboerderij maneges
speeltuinen
speelterreinen trapvelden
basketbalvelden
balspelterreinen speelstraten
skateterreinen
combi-balspelterreinen hangplekken trimbaan
jeu de boulesterreinen stadswandelingen
natuurwandelroutes fietsroutes
skateroutes
1 1
tweehonderd hectare tellende recreatiegebied bevat strandjes, een speelvijver,
2
wielerbaan, een restaurant, een hotel en een survivalcircuit inclusief klimwand.
8
302 60 9
Andere gebieden in en rond Dordrecht waar men naar hartenlust kan recreëren, zijn: het molengebied in Kinderdijk, het recreatiegebied langs de Oude Maas, De Elzen Eiland van Dordt en het natuur-, wandel- en fietsgebied Zuidkant Dordt.
6 5 5
6 1 1
2
11
117 km
383,5 km
30 km
Bron: VVV Zuid-Holland Zuid, Dordt in het Kort en de sectoren Sport & Recreatie, Stadsbeheer en Maatschappelijke Ontwikkeling van de gemeente Dordrecht
54
55
De vraag
Parken
Recreatieve voorzieningen
Zeven op de tien Dordtenaren hebben in 2007 wel eens een park bezocht. Van hen bezocht
De drie zwembaden in Dordrecht (Aquapulca, het Wantijbad en De Dubbel) werden in totaal door ruim 140.000 mensen bezocht in 2007. Vergeleken met 2004 is dit een flinke afname, toen meer dan 200.000 mensen de drie Dordtse zwembaden bezochten. De afname komt vooral voor rekening van Aquapulca en wordt in mindere mate veroorzaakt door het teruglopende bezoekersaantal van De Dubbel en het Wantijbad. Het Natuur- en Milieucentrum Weizigt trok in 2006 zo’n 46.000 bezoekers. Een flinke afname in vergelijking met 2005. Deze afname kan worden toegeschreven aan de herinrichting van de tuin waarmee eind 2005 is gestart. Door bodemverontreiniging is de uitvoering vertraagd, waardoor het terrein gedurende 2006 slechts beperkt inzetbaar was voor activiteiten. Met ruim 60.000 bezoekers in 2007 is het bezoekersaantal weer terug op het oude niveau. De Drechtsteden ijsbaan en het stadion van FC Dordrecht trokken in 2007 minder bezoekers aan dan in 2006. Dit geldt (in mindere mate) ook voor Mercurius Volkssterrenwacht. Desondanks geldt voor alle drie dat het bezoekersaantal in vergelijking met 2004 (flink) is
ongeveer tweederde 1 tot 11 keer in 2007 een park, een kwart 1 tot 4 keer per maand en 11% 1 tot 6 keer per week. De parken die het meest werden bezocht door de Dordtse bevolking zijn het Weizigtpark (24%), het Merwesteijnpark (19%) en het Sterrenburgpark (11%). In 2003 bezocht een iets groter aandeel van de Dordtse bevolking een park (69%), maar was de bezoekfrequentie wat minder.
Bezoekersaantallen recreatieve voorzieningen in Dordrecht, 2004-2007 Zwembad Aquapulca
2004
93.662
57.047
58.175
Zwembad Wantijbad
29.699
Natuur- en Milieucentrum Weizigt
Zwembad De Dubbel (binnen- en buitenbad) Drechtsteden ijsbaan
Mercurius Volkssterrenwacht
Stadion Dordrecht/FC Dordrecht
*) gegeven niet beschikbaar Bron: de betreffende instelling
2005
101.153
2006
79.674
52.814
47.700
27.561
39.500
68.235
64.328
45.974
8.861
10.249
43.721
41.042
2007
85.992
13.095
60.262
*
55.204
50.000
33.103
55.448
48.848
9.812
9.410
gestegen.
56
57
Gebruik parken, 2007*
% wel eens een park bezocht in 2006 dagelijks
1-6 keer per week
1-4 keer per maand
69%
0%
11%
25%
1-11 keer per jaar
64%
Weizigtpark
24%
meest bezochte park Merwesteijnpark Sterrenburgpark
Dubbelmondepark
19% 11% 5%
Strategisch Groen Project wordt ‘Nieuwe Dordtse Biesbosch’ ‘Eiland van Dordrecht’ is één van de Strategisch Groen Projecten in Nederland. Het gebied dat ligt temidden van de bestaande Biesboschgebieden, is in feite een uitbreiding in noordoostelijke richting van de Dordtse Biesbosch. Al lange tijd werd gezocht naar een eigen, passende naam voor het project en die is gevonden: Nieuwe Dordtse Biesbosch.
5%
In totaal gaat het om ongeveer 400 hectare nieuw recreatiegebied en 777 hectare
Dubbelsteijnpark
4%
op één na grootste Nationale Park in Nederland.
Centrale Open Ruimte (Koeieveld)
3%
Wantijpark
Wielwijkpark
Overkamppark
5%
3%
Rustenburgpark
2%
Oostkilpark
1%
Wittensteinpark
nieuwe natuur. Daarmee wordt de totale Biesbosch zo’n 12.000 hectare groot, het
2%
*) in % van het totaal aantal inwoners van Dordrecht van 18 jaar en ouder Bron: Klanttevredenheidsonderzoek groenvoorzieningen Dordrecht 2007, OCD
58
59
Waardering Het Merwesteijnpark wordt beoordeeld met het hoogste rapportcijfer, een 7,9. Echter, ook alle andere tien Dordtse parken en de Centrale Open Ruimte (’t Koeieveld) worden met een ruime voldoende gewaardeerd door de Dordtse bevolking.
Gemiddelde rapportcijfers Dordtse parken, 2007 park
Merwesteijnpark Wantijpark
cijfer
7,9
7,5
Weizigtpark
7,4
Wittensteinpark
7,4
Rustenburgpark
Dubbelmondepark Overkamppark
7,4 7,3 7,3
Wielwijkpark
7,2
Sterrenburgpark
7,1
Oostkilpark
Dubbelsteijnpark
Centrale Open Ruimte (Koeieveld)
7,2 7,1
6,9
Bron: Klanttevredenheidsonderzoek groenvoorzieningen Dordrecht 2007, OCD
60
61
Sport
“
Sport is voor iedereen…
De gemeente Dordrecht vindt sport heel belangrijk. Zij wil dat alle inwoners van Dordrecht de kans krijgen te sporten. Of dat bij
Het aanbod Het is daarom van groot belang dat er voldoende sportaccommodaties in Dordrecht aanwezig zijn. Verspreid over de hele stad heeft Dordrecht allerlei binnen- en buitensportaccommodaties. Voor mensen die graag in georganiseerd verband sporten, kent Dordrecht ruim 100 verenigingen, verdeeld over meer dan 40 takken van sport.
een vereniging is of niet, maakt geen verschil.
62
”
63
Sportaccommodaties, 2007 binnensportaccommodaties bowlingcentra fitnesscentra gymlokalen kartbaan
klimwand
kunstijsbaan
kunstskibaan
1
9
30 1 1 1 1
maneges
2
sporthallen
6
schietaccommodaties sportparken sportzalen squash
tafeltennis tennis
zwembaden
Bron: Dordt in het Kort, aanvulling eigen kennis
1
10
4 1 1 1
3
buitensportaccommodaties atletiekaccommodaties
Aantal verenigingen naar tak van sport, per 1.1.2007 1
beachvolleybal
2
handbal
1
golfcourses hockey
honkbal/softbal
ijsbaan (onoverdekt)
1 1 1 1
sport
aangepast sporten
3
badminton
3
atletiek
basketbal
biljarten bowlen
2
gymnastiek
6
handboogschieten
1
6
golf
motorvoetbal
1
kunstskibaan roeien/zeilen
rolschaatshockey surfen
1 1 1 1
tennis
8
voetbalstadion
1
voetbalvelden
wielerparcours/fietscrossbaan
8 1
1
dammen
korfbal
1
12 7
cricket
klimwand
1
bridge
1
kanoën
1
handbal hockey
1
1 1 1
korfbal
3
motorsport
1
1 1
1
1
schaatsen
2
scheidsrechteren
1
schaken
2
skiën
3
surfen
1
tafeltennis
1
paardensport
rolhockey
reddend zwemmen
1
kanoën
motorvoetbal
1
sportschieten
2
kunstschaatsen
radio- en vliegsport
1
honkbal/softbal jeu de boules
sport
1
1
tennis
4
voetbal
6
wandelsport
2
ijshockey
1
triatlon volleybal
1
3
wielrennen
1
zaalvoetbal
1
zeilen
zwemmen
omnisport 1
1
1
19
1) waarbij meerdere takken van sport verzameld zijn in één vereniging. Bron: Sportservicepunt, gemeente Dordrecht
64
65
Ontwikkeling aantal leden sportvereniging, 2003 - 2007 De Sportboulevard
Er wordt in Dordrecht momenteel gebouwd aan de Sportboulevard. In 2010 moet
het zwembad, de sporthal (met turnhal), de ijsbaan en het fitnesscentrum klaar
zijn. Met een totale oppervlakte van 40.000 m2 is de Sportboulevard dan één van de grootste overdekte sportcomplexen van Nederland. Tevens wordt er op de Sportboulevard een evenemententerrein gerealiseerd.
De vraag Deelname
Bron: Sportservicepunt, gemeente Dordrecht
Populaire sporten De grootste tak van sport in Dordrecht blijft het voetbal. De Dordtse voetbalverenigingen kennen samen een totaal aantal verenigingsleden van ruim 6.000, al is dit wel minder dan in 2004. De takken van sport die op de tweede, derde en
In de afgelopen jaren is het aantal mensen dat sport in georganiseerd verband en dus lid is
vierde plaats eindigen, zijn: tennis met ruim 4.000 leden, gymnastiek met bijna 3.000
van een Dordtse sportvereniging fors gestegen van ruim 28.000 in 2003 naar bijna 33.000
leden en korfbal met ruim 2.500 leden. Nieuw in de top vijf is ‘schaatsen’. Hadden de
in 2007.
twee schaatsverenigingen in 2004 samen nog ruim 1.200 leden, op 1 januari 2007 was dit 1.900. In 2004 stond zwemmen op de vijfde plaats, maar het aantal leden van zwemverenigingen is tussen 2004 en 2007 aanzienlijk gedaald.
66
67
Top vijf leden naar tak van sport, 2004-2007 VOETBAL
Sportmonitor Dordrecht 2008
TENNIS
In opdracht van het Sportbedrijf van de gemeente Dordrecht houdt het
GYMNASTIEK
Onderzoekcentrum Drechtsteden (OCD) in de loop van 2008 een grootstedelijk onderzoek naar de sportparticipatie van de Dordtse bevolking van 4 jaar en ouder.
KORFBAL
Hoe groot is de sportdeelname van de Dordtse bevolking? Hoe tevreden zijn de inwoners van Dordrecht over de sportvoorzieningen in hun wijk en in de stad?
SCHAATSEN
Bron: Gemeente Dordrecht / Sportraad Dordrecht
68
En aan welke sportvoorzieningen in hun wijk en in de stad hebben zij behoefte? Verwacht wordt dat de resultaten van het onderzoek ‘Sportmonitor Dordrecht 2008’ begin 2009 beschikbaar zullen zijn.
69
Kunst en cultuur
“
Dordrecht heeft veel te
bieden op het gebied van kunst en cultuur. Een leuke manier
Het aanbod Iedere eerste zondag van de maand zijn bijna 70 ateliers, galeries, antiquariaten, kunst-, curiosa- en antiekwinkels in de Binnenstad open. Maar ook op het gebied van theater,
om de culturele kant van
kunsteducatie en historie is er genoeg te beleven in de stad. Te denken valt aan schouwburg
Dordrecht te leren kennen is het
Openbare Bibliotheek, het Stadsarchief, Stichting To Be, de Popcentrale, Centrum Beeldende
Kunstrondje Dordt.
”
Kunstmin, filmhuis Cinode, het Dordrechts Museum, Simon van Gijn - museum aan huis, de Kunst en het Hof. Te veel om in één keer te ontdekken… Eurocinema, de enige bioscoop in Dordrecht, heeft op 8 september 2006 haar deuren gesloten. Vandaar dat het aantal filmvoorstellingen laag uitvalt. Uit een eerder onderzoek van het Onderzoekcentrum Drechtsteden blijkt overigens dat acht op de tien Dordtenaren momenteel (anno 2007) een bioscoop in de eigen stad missen (Structuurvisie Dordrecht 2020, OCD).
70
71
Aanbod kunst en cultuur, 2007 Schouwburg Kunstmin
professionele voorstellingen grote zaal professionele voorstellingen kleine zaal Eurocinema
106 93
aantal filmvoorstellingen (in 2006)
500
aantal filmvoorstellingen
580
Filmhuis Cinode
Poppodium Bibelot
aantal activiteiten (concerten, dance-events, café-avonden, cabaret e.d.) Popcentrale/popschool aantal concerten
Centrum Beeldende Kunst tentoonstellingen
educatieve projecten
191 98 11
12
activiteiten
41
tentoonstellingen
6
filmvoorstellingen
12
Stadsarchief lezingen
Schouwburg Kunstmin Kunstmin is al ruim een eeuw het middelpunt van het culturele leven in Dordrecht. Inmiddels is het meer dan alleen een theatergebouw: het is een architectonisch monument van grote allure. De beroemde architect Sybold van Ravesteyn schiep in 1939 het sierlijke, golvende interieur. De schouwburg biedt een gevarieerd programma: grote publiekstrekkers wisselen gedurfde voorstellingen af. Naast de twee zalen van Schouwburg Kunstmin is er ook locatietheater. Filmhuis Cinode maakt onderdeel uit van de schouwburg. Iedere week worden er minimaal 8 films vertoond, zowel de artistieke als de betere publieksfilm. Vier keer per jaar (in de zomermaanden) vertoont Cinode ook een buitenfilm.
4
Bron: Jogchem’s theaters, Jaarverslag Cultuur 2007, Stichting To Be, de Popcentrale, het Stadsarchief
72
73
Met Schouwburg Kunstmin heeft Dordrecht een theatercapaciteit van 8,7 vaste theaterstoelen per 1.000 inwoners. In vergelijking met andere steden bevindt
!MERSFOORT
Dordrecht zich hiermee in de middenmoot.
Schouwburg en podia
Aantal vaste theaterstoelen per 1.000 inwoners, 2006
De in totaal 199 professionele voorstellingen in 2007 in schouwburg Kunstmin werden door bijna 68.000 mensen bezocht. Het aantal bezoekers aan voorstellingen in de
"REDA
grote zaal is in vergelijking met 2006 flink toegenomen en weer op het oude peil van
$ELFT
2004 en 2005. Het aantal bezoekers aan professionele voorstellingen in de kleine zaal
$ORDRECHT
is al jaren redelijk stabiel en ligt zo rond de 11.000 bezoekers. Dit is mede afhankelijk
'OUDA
van het aantal professionele voorstellingen dat in beide zalen gespeeld is. Poppodium
,EIDEN :AANSTAD
De vraag
Bibelot had in 2007 wat meer bezoekers dan in 2004, namelijk 42.000. De Popcentrale/
Popschool kon rekenen op 7.700 bezoekers.
Bron: Theaterinstituut Nederland
Bioscoop en filmhuis Zoals eerder is vermeld, is de enige bioscoop in Dordrecht sinds 8 september 2006 gesloten. Het aantal bezoekers viel daarom ook lager uit dan voorgaande jaren. Daarentegen heeft het filmhuis Cinode meer bezoekers in 2006 mogen verwelkomen.
74
75
Een logische verklaring hiervoor zou kunnen zijn dat mensen die normaliter Eurocinema bezochten, vanwege de sluiting de overstap hebben gemaakt naar filmhuis Cinode. In 2007 is het bezoekersaantal van Cinode weer wat afgenomen.
Cultuurparticipatie In het kader van het Actieplan Cultuurbereik heeft het Onderzoekcentrum Drechtsteden in 2005 een onderzoek uitgevoerd naar de cultuurparticipatie van Dordtenaren. Uit dit onderzoek blijkt
Beeldende kunst en archief Het Centrum Beeldende Kunst Dordrecht is een actief podium voor hedendaagse
onder meer dat drie op de tien Dordtenaren zich met fotografie, film en/of video bezighouden, ongeveer de helft van de Dordtse bevolking (48%) wel eens naar de film gaat en ongeveer vier op de tien (38%) wel eens een bezoek brengen aan een museum.
kunst en vormgeving. Al enkele jaren kent het Centrum een vrij stabiel aantal kunstuitleningen voor particulieren en bedrijven. In 2007 werden er in totaal ruim 2.100 werken uitgeleend. Het Stadsarchief kon rekenen op ongeveer 270.000 raadplegingen op afstand; dit aantal is de laatste jaren enorm gestegen.
Culturele en muzikale educatie Voor de culturele en muzikale educatie verzorgd door Stichting To Be (locatie Dordrecht) hebben zich in het seizoen 2007/2008 respectievelijk 1.895 en 1.323 cursisten aangemeld. Het aantal popschoolleerlingen bedroeg 131 en het aantal cursisten aan de jeugdtheaterschool van Stichting To Be bijna 400.
76
77
Gegevens over vraag kunst en cultuur, 2002 - 2007 2002
2003
2004
2005
2006
2007
51.921
47.476
45.885
55.886
10.997
56.706
11.426
55.792
aantal bezoekers
96.826
83.061
58.234
48.813
32.4401
-
aantal bezoekers
15.886
19.171
16.638
17.467
21.626
18.857
37.318
36.364
38.827
42.001
7.800
9.065
7.700
Schouwburg Kunstmin
aantal bezoekers grote zaal aantal bezoekers kleine zaal
11.065
Eurocinema
Filmhuis Cinode
Poppodium Bibelot aantal bezoekers
Popcentrale/popschool aantal bezoekers
Centrum Beeldende Kunst
kunstuitleen (aantal uitgeleende werken)
aantal bezoekers
2.456
2.438
2.173
Stadsarchief
aantal bezoekers studiezaal
aantal bezoekers activiteiten
aantal cursisten
2.204
12.000
3
aantal bezoekers filmvoorstellingen aantal bezoekers website
10.376
10.433 25
29.200
40
169.770
40
256.530
50
11.855
2.182
28.948
6.255
6.316
10.936
14.300
224.208
270.000
3.390 23
CULTURELE EDUCATIE MUZIKALE EDUCATIE 0OPCENTRALE *EUGDTHEATERSCHOOL
Bron: Stichting To Be
2.125
13.0002
1) Eurocinema is per 8 september 2006 gesloten. 2) Exclusief buiten CBK, zoals activiteiten in de wijken. 3) Activiteiten in het Stadsarchief: projecten, lezingen, educatie en tentoonstellingen Bron: Jogchem’s theaters, Bibelot, Jaarverslag Cultuur 2002 – 2007, Stichting To Be, de Popcentrale, het Stadsarchief
78
11.768
Aantal cursisten/leerlingen culturele en muzikale educatie, 2005-2007
1.400 50
79
Participatie kunst en cultuur, 2005 Actieplan Cultuurbereik De gemeente Dordrecht heeft besloten ook in de periode 2005-2008, in vervolg op het Actieplan Cultuurbereik 2000-2004, door te gaan met acties om het cultuurbereik in Dordrecht te vergroten. Het primaire doel van het Actieplan Cultuurbereik 2005-2008 luidt: ‘het in brede zin stimuleren van de culturele beleving van de stad, het versterken van het culturele bewustzijn en het vergroten van het publieksbereik en de actieve participatie aan kunst en cultuur van alle Dordtenaren’. Om de effecten achteraf te kunnen meten, is het nodig om een beeld te hebben van de uitgangssituatie in 2005. Het Onderzoekcentrum Drechtsteden heeft daarom in 2005 een nulmeting cultuurbereik uitgevoerd. In 2009 zal de eindmeting plaatsvinden.
deelname activiteiten fotografie, film, video
muziek maken/spelen schilderen, tekenen
onderzoek naar geschiedenis van eigen stad of wijk
%
bezoek culturele voorstellingen, film en museum
14
museum
29
11
10
48
muziekoptreden (pop, jazz, blues, wereldmuziek e.d.)
36
feest of festival met een cultureel karakter, met live muziek, dans, toneel of cabaret
31 25
zingen, rappen
7
cabaret / stand up comedy
websites maken, grafische vormgeving
7
musical
verhalen/gedichten schrijven
7
dansen, ballet
5
toneelspelen
2
weven, werken met textiel beeldhouwen, pottenbakken
5
2
%
film in bioscoop of filmhuis
38
toneelvoorstelling
22
galerie/atelier/centrum beeldende kunst
22
muziekoptreden (klassieke muziek)
muziekoptreden (koor, harmonie, fanfare e.d.) opera/muziektheater
ballet- of dansvoorstelling
literaire bijeenkomst / lezing / poëzie poppenspel / objecttheater
22
21
20
13
9 8
6
*) % inwoners van Dordrecht van 18 jaar en ouder dat in de afgelopen 12 maanden de activiteit heeft gedaan / de voorstelling heeft bezocht. Bron: Cultuurbereik 2005, OCD
80
81
Horeca
“
Dordrecht kent drie
horecaconcentraties in de Binnenstad: het Scheffersplein, Groothoofd en de Houttuinen en omstreken.
”
Het aanbod In het vroege voorjaar kan men al op één van de vele terrassen iets drinken of eten. Het Scheffersplein is hét horecaplein van Dordrecht, de terrassen op het Groothoofd bieden een prachtig uitzicht op het drierivierenpunt. In totaal waren er in Dordrecht in 2007 66 cafés/bars, 53 restaurants, 69 fastfoodrestaurants en één discotheek. Wie in 2007 een plaats zocht om te overnachten in Dordrecht kon bij 9 hotels terecht. In totaal samen goed voor 264 kamers en een capaciteit van 584 bedden per nacht. Gemiddeld telt Dordrecht bijna vijf hotelbedden per 1.000 inwoners. In vergelijking met steden als Breda, Delft en Leiden is dit niet erg veel. Dit geldt ook voor het aantal restaurants, cafés en bars. Momenteel (anno 2008) vindt er een uitbreiding van de Dordtse hotelcapaciteit plaats: het Bastion Hotel wordt uitgebreid en er wordt gebouwd aan een hotel van Van der Valk.
82
83
Aantal café/bars en restaurants per 10.000 inwoners in Dordrecht, vergeleken met andere steden, 2007 !MERSFOORT
Villa Augustus
"REDA
Op het voormalige drinkwaterleidingterrein,
$ELFT
gelegen aan het Wantij in Dordrecht heeft men een prachtig uitzicht op het knoop-
$ORDRECHT
punt van de rivieren de Beneden Merwede,
'OUDA
de Noord en de Oude Maas. Op het terrein bevinden zich een monumentale watertoren
,EIDEN
en pompgebouw die in 2007 omgebouwd zijn
:AANSTAD
RESTAURANT
CAFmBAR
Bron: Bedrijfschap Horeca en Catering
Aantal hotelbedden per 1.000 inwoners in Dordrecht, vergeleken met andere steden, 2007 !MERSFOORT
Villa Augustus is de naam van dit bijzondere project. Op het marktje, dat zich bevindt bij de ingang van het restaurant, worden onder andere verse oesters, zelfingemaakte groenten en fruit,
"REDA
zelfgebakken brood en taart verkocht. Het res-
$ELFT
taurant heeft een kleine menukaart met pro-
$ORDRECHT
ducten uit eigen tuin en regio. Villa Augustus
'OUDA
wordt omgeven door prachtige (groente)tui-
,EIDEN :AANSTAD
tot een restaurant, café, hotel en markt in één.
nen die lijken op de eerste Renaissancetuinen. Bron: Bedrijfschap Horeca en Catering
84
85
De vraag
Waardering
Gebruik van horeca
Horeca-aanbod tijdens vs. na het winkelen
Ruim de helft (55%) van de bezoekers aan het Dordtse kernwinkelgebied maakt anno
In de Passantenenquête Kernwinkelgebied van het Onderzoekcentrum Drechtsteden,
2007 tijdens of na het winkelen gebruik van een horecagelegenheid in de binnenstad.
is passanten gevraagd hoe zij het horeca-aanbod waarderen. Uit dit onderzoek blijkt
Dit betekent een stijging in vergelijking met 2004. Met name de Dordtenaren zelf zijn
dat het horeca-aanbod tijdens het winkelen beter wordt gewaardeerd dan het horeca-
meer gebruik gaan maken van de winkelondersteunende horeca, bezoekers van buiten
aanbod na het winkelen (7,1 versus 6,8). Dit was ook al het geval in 2004, maar de cijfers
de regio juist wat minder. Echter, nog altijd maken de bezoekers van buiten Dordrecht
zijn wel een stuk verbeterd. Kijken we naar het verschil in herkomst van bezoekers, dan
vaker gebruik van de horeca dan Dordtenaren zelf.
blijkt dat de bezoekers van buiten Dordrecht positiever zijn dan de Dordtse bevolking zelf.
Horecagebruik bezoekers Dordtse kernwinkelgebied naar herkomst (%), 2004-2007
Gemiddelde rapportcijfers horeca-aanbod in Dordts kernwinkelgebied, 2004-2007
NA W INKELEN
$ORDRECHT
REGIO
Bron: Passantenenquête Kernwinkelgebied 2007, OCD
86
TIJDENS W INKELEN
BUITEN REGIO
Bron: Passantenenquête Kernwinkelgebied 2007, OCD
87
Doelstellingen MJP 2006-2010
Op het gebied van toerisme, evenementen en kunst & cultuur zijn er in het Meerjarenbeleidsprogramma 2006-2010 een aantal te behalen doelstellingen vastgesteld door het college van B&W en de collegeraad. Voor deze drie thema’s kijken we in dit hoofdstuk hoe de stand van zaken is (anno 2007) m.b.t. de beoogde doelstellingen.
Toerisme Beoogde doelstellingen m.b.t. toerisme beoogde doelstellingen:
2010
stand van zaken 2007
aantal toeristische bezoeken
3.4 mln
1.5 mln
aantal overnachtingen in logiesaccommodaties
210.000
-
300
301
aantal riviercruiseschepen toeristisch-recreatieve bestedingen
270 mln
-
aantal bezoekers binnenstad p.w.
310.000
265.000
verdeling bezoekers binnenstad dordrecht/regio/rest
60/17/23
62/16/22
tevredenheid bezoekers binnenstad:
88
winkelaanbod
7,8
7,1
openbare ruimte
7,3
6,9
sfeer
7,2
7,1
horeca tijdens winkelen
7,0
7,1
horeca na winkelen
6,6
6,8
89
Evenementen Beoogde doelstelling m.b.t. evenementen beoogde doelstellingen:
aantal bezoekers evenementen
2010
1.065.000
stand van zaken 2007 800.000
Kunst en cultuur Beoogde doelstellingen m.b.t. kunst en cultuur beoogde doelstellingen:
stand van zaken 2007
1.750
1.342
aantal deelnemers culturele educatie
2.100
mate van culturele participatie:
2009
aantal deelnemers muzikale educatie - geen/weinig interesse - gemiddelde interesse
- veel/heel veel interesse
tevredenheid cultuuraanbod dordrecht - dordtenaren
- drechtstedelingen
bezoekersaantallen culturele instellingen
90
2010
32%
27%
42%
2009
1.749
-
70%
-
176.200
149.400
70%
Bijlage
Toelichting begrippen Dagtochten Een recreatieve activiteit waarvoor men een gemeentegrens overschrijdt zonder dat daarbij een overnachting plaats vindt. Niet inbegrepen zijn bezoek aan familie en kennissen en dagtochten vanuit het buitenland.
Toeristisch bezoek Alle bezoeken aan een stad (niet de eigen woonplaats) die voor ontspanning en/of plezier worden gemaakt, zoals het bezoeken van een museum, een attractie of een evenement, winkelen voor plezier en dergelijke. Bezoeken om zakelijke redenen, alsmede bezoek aan familie/kennissen blijven buiten beschouwing. Opgemerkt moet worden dat het aantal toeristische bezoekers betrouwbaarder is dan het aantal toeristische bezoeken. De bezoekfrequentie per bezoeker (waarop het aantal bezoeken berust) is namelijk aan toeval onderhevig.
92
93
Bronnen Voor de totstandkoming van deze Vrijetijdsmonitor hebben we gebruik gemaakt van de volgende bronnen:
• • • • • •
Aquapulca Bedrijfschap Horeca en Catering Bedrijvenregister Dordrecht Bibelot Biesboschcentrum Dordrecht Bureau Sportstimulering, gemeente Dordrecht
• • • • • • • • •
De Dubbel Dordrechts Museum Dordt in het Kort Drechtsteden IJsbaan Evenementenbureau, gemeente Dordrecht FC Dordrecht Gemeentelijke Bevolkingsadministratie (GBA) Havenbedrijf Jogchem’s theaters
• LISA
• ContinuVakantieOnderzoek (CVO)
LISA is een databestand met gegevens over alle vestigingen in Nederland waar betaald
Het CVO is een grootschalig multi-client onderzoek naar het vakantiegedrag van de
(adresgegevens) en een sociaal-economische component (werkgelegenheid en
Nederlanders dat vier keer per jaar onder een panel van 6.500 Nederlanders wordt gehouden. Het onderzoek kent een lange historie (vanaf 1980) en geeft een breed en diepgaand inzicht in de ontwikkelingen en trends op de Nederlandse vakantiemarkt.
werk wordt verricht. De kerngegevens per vestiging hebben een ruimtelijke component economische activiteit). De beschikbaarheid van dit type beschrijvende gegevens voor heel Nederland maakt dat het LISA vestigingenregister beschouwd wordt als het basisbestand voor sociaal-economisch en ruimtelijk onderzoek. Van elk willekeurig geografisch niveau en van elke activiteit kan bijv. de werkgelegenheids(ontwikkeling) in beeld worden gebracht.
94
95
• Mercurius Volkssterrenwacht • Natuur- en Milieucentrum Weizigt • OCD, Cultuurbereik 2005
• OCD, Evaluatie Internationaal Poppentheater Festival 2005 Om de effectiviteit van het Dordtse evenementenbeleid te toetsen is een evenementenmonitor ontwikkeld, waarvoor als input jaarlijks evenementen onder de loep genomen worden. Voor 2005 was dit het Internationaal Poppentheater Festival.
Om de effecten van het Actieplan Cultuurbereik 2005-2008 van de gemeente
Het doel van het onderzoek was een betrouwbaar beeld te verkrijgen van het aantal
Dordrecht te kunnen meten, heeft er in 2005 een nulmeting plaatsgevonden. Het
bezoekers, de samenstelling van het publiek, de waardering voor het festival en de
primaire doel van het Actieplan luidt: ‘het in brede zin stimuleren van de culturele
effecten van het festival op de lokale economie en het imago van en het bezoek aan
beleving van de stad, het versterken van het culturele bewustzijn en het vergroten
Dordrecht.
van het publieksbereik en de actieve participatie aan kunst en cultuur van alle Dordtenaren’. In 2009 zal de eindmeting plaatsvinden.
• OCD, Klanttevredenheidsonderzoek groenvoorzieningen Dordrecht 2007
• OCD, Evaluatie festival- en evenementenbeleid
Het meerjarenprogramma Dordrecht 2006-2010 spreekt de ambitie uit dat het groen
In deze evaluatie is onderzocht in hoeverre de doelen van het Dordtse evenementenbeleid zijn gehaald en welke positieve en negatieve neveneffecten evenementen hebben voor wie en in welke mate. Een ander belangrijk onderdeel van de evaluatie was de tevredenheid over het subsidie- en vergunningenbeleid met
behouden blijft en er goed uitziet en dat bewoners meer betrokken worden bij het schoon, heel en fleurig houden van de stad. In dit kader is onderzocht hoe bewoners tegen de kwaliteit van het groen aankijken en de mate van bereidheid van bewoners tot inbreng bij het onderhoud van groen en wegen.
betrekking tot de evenementen en de tevredenheid over de ondersteuning van het evenementenbureau.
96
97
• OCD, Passantenenquête kernwinkelgebied 2007 In het kader van de Monitor Binnenstad meet het OCD minimaal eens in de drie jaar verschillende indicatoren in het Dordtse kernwinkelgebied door middel van een passantenenquête. Doel van het onderzoek is het geven van een actueel beeld van (de ontwikkelingen in) de herkomstaandelen van de bezoekers aan het Dordtse kernwinkelgebied, van hun bezoekgedrag en van hun waardering voor diverse aspecten van het winkelklimaat in het kernwinkelgebied.
• OCD, Publieksprofiel en economische en toeristische betekenis Sinterklaashuis 2006 De gemeente Dordrecht voert een actief stimulerend evenementenbeleid. Om de effectiviteit van het evenementenbeleid te toetsen is een evenementenmonitor ontwikkeld, waarvoor als input jaarlijks een of meerdere evenementen onder de
Sector Maatschappelijke Ontwikkeling, gemeente Dordrecht Sector Sport & Recreatie, gemeente Dordrecht ( jaarverslag) Sector Stadsbeheer, gemeente Dordrecht Simon van Gijn, museum aan huis Sportraad Dordrecht Sportservicepunt, gemeente Dordrecht Stadsarchief Stichting Behoud Grote Kerk Stichting Het Hof Stichting To Be Stichting Werelderfgoed Kinderdijk Theaterinstituut Nederland
• VSO Meetlat
loep worden genomen. In 2006 heeft het OCD een onderzoek uitgevoerd naar het
Een grote verzameling kengetallen uit vele centrale bronnen die door de Vereniging
publieksprofiel en de economische en toeristische betekenis van het Sinterklaashuis.
voor Statistiek en Onderzoek (VSO) is gemaakt en wordt geactualiseerd voor alle
• Restaurant de Stroper • Sector Cultuur, gemeente Dordrecht ( jaarverslag)
98
• • • • • • • • • • • •
50.000+ gemeenten.
• VVV Zuid-Holland Zuid • Wantijbad
99
Colofon
Dit is een uitgave van het Onderzoekcentrum Drechtsteden
Tekst
Onderzoekcentrum Drechtsteden
Vormgeving
Impuls Publiciteit, Alblasserdam November 2008
100
