Voorjaarsconferentie Nederlandse Vereniging voor Neuropsychologie

Voorjaarsconferentie Nederlandse Vereniging voor Neuropsychologie

Neuroplasticiteit & Cognitieve Reserve Niet-aangeboren hersenletsel, maar ook de normale veroudering gaan gepaard met veranderingen in de hersenen en het cognitief functioneren. Voor deze voorjaarsconferentie hebben we sprekers uitgenodigd die ons vertellen over in hoeverre onze hersenen kunnen compenseren voor de gevolgen van normale veroudering en niet-aangeboren hersenletsel. Ook wordt ingegaan op de effecten van training en revalidatie en op de factoren die van invloed zijn op onze compensatie mogelijkheden.

Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

2

13 mei 2016 Muntgebouw Utrecht

Sprekers Prof. Dr. Y. Stern Prof. Dr. P. Lucassen Prof. Dr. O. van Nieuwenhuizen Prof. Dr. J. Murre Dr. M. van Boxtel Dr. J. Koerts Prof. Dr. M. Klein


3

Ochtendprogramma 09:15 – 09:50 Ontvangst met koffie 09:50 – 10:00 Welkom en inleiding 10:00 – 10:45 Prof. dr. Y. Stern: Cognitive reserve: An emerging concept 10:45 – 11:30 Prof. dr. P. Lucassen: New neurons in adult brains; an emerging substrate for brain plasticity programmed during early life 11.30 – 12.00 Koffie 12:00 – 12:45 Prof. em. dr. O. Van Nieuwenhuizen: Neuroplasticiteit 12:45 – 13:15 Uitreiking Early Career Award + lezing Winnaar 13.15 – 14.15 Lunch


4

Middagprogramma 14:15 – 14:45 Prof. dr. J. Murre: Effecten van brain training bij gezonde ouderen en patiënten met hersenbeschadigingen 14:45 – 15.15 Dr. M. Van Boxtel: Cognitieve hygiëne en plasticiteit als sleutel tot gezonde oudere hersenen 15.15 – 15.45 Thee 15.45 – 16:15 Dr. J. Koerts: Compensatie voor cognitieve beperkingen bij de ziekte van Parkinson 16.15 – 16.45 Prof. dr. M. Klein: Brain tumor and neuroplasticity


5

Prof. Dr. Y. Stern Title: Cognitive reserve: An emerging concept Abstract: Epidemiologic evidence indicates that lifestyle factors including educational and occupational attainment, engaging in leisure and social activities, as well as IQ are all associated with reduced risk of developing dementia. Many of these lifestyle factors have also been associated with reduced rate of cognitive decline in normal aging. The cognitive reserve hypothesis has been put forward to explain these findings, and posits that individual differences in the flexibility and adaptability of brain networks underlying cognitive function may allow some people to cope better with age- or dementia-related brain changes than others. This is in contrast to the complementary concept of brain reserve, where the variability in the anatomic features of the brain itself provides reserve against age- and dementia-related pathologies. Recent evidence also supports the idea that specific genetic and lifestyle factors may help preserve a healthy brain or enhance brain reserve, a process that has been called brain maintenance. This talk will review these theoretical concepts, the epidemiologic evidence for brain and cognitive reserve, our efforts to use brain imaging approaches to understand the neural basis for reserve, and the implication of these concepts for intervention. Bio sketch: Prof. Dr. Yaakov Stern is professor at the Cognitive Neuroscience Division, Department of Neurology, Columbia University College of Physicians and Surgeons, New York, NY, USA Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

6

Prof. Dr. P. Lucassen Title: New neurons in adult brains; an emerging substrate for brain plasticity programmed during early life Abstract: Stress affects numerous aspects of hippocampal structure and function. In particular, adversity and trauma during early life is associated with age-related cognitive decline and an increased vulnerability to later psychopathologies like depression. It remains unclear however, which elements in the early environment are instrumental, and which mechanisms underlie the perinatal programming of adult brain function. It is remarkable that the experience of stress during the sensitive period of early life, in the form of abuse or neglect, but also malnutrition or an immune challenge, similarly affects brain structure and function long-term. This suggests that these various elements act upon a common neurobiological substrate and/or molecular pathway. We hypothesize that key factors during the early-life period, including micronutrients, stress hormones and sensory stimuli from the mother, exert a synergistic action that prepares the pup or child for an optimal adaptation to its future environment. Disturbance of key mediators during early development may result in a failure to properly adapt to the later life context. Because the hippocampus continues its development after the early postnatal period and maintains a remarkable level of structural and functional plasticity in adult life, this brain region is particularly Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

7

sensitive to perturbations during early-life. We propose that early exposure to stress and specific nutritional elements can program brain structure and function, as well as metabolism, in a long-lasting manner, in part through epigenetic modifications. 1) PJ Lucassen et al., Perinatal programming of hippocampal structure and function; emerging roles of stress, neurogenesis, epigenetics and early nutrition. Trends Neurosci 2013 2) PJ Lucassen et al. Regulation of neurogenesis by stress, sleep, exercise and inflammation; implications for depression and antidepressant action. ENPP 2010.

Bio sketch: Prof. Dr. Paul Lucassen is professor at Swammerdam Institute for Life Sciences, Center for Neuroscience, University of Amsterdam, [email protected], http://sils.uva.nl/sfpns. 1996 PhD (cum laude). Neth. Brain Institute, Amsterdam, Promotor: Prof.Dr. D.F. Swaab 1995-1998 Postdoc, LACDR Leiden University, with Prof.Dr. E.R. De Kloet. 1998-2004 Assistant Professor at SILS CNS, UvA, with Prof.Dr. M. Joels. 2004-2011 Associate professor at SILS-CNS, UvA, interim group leader. 2011-… Full Professor of 'Brain Plasticity' at SILS-CNS, UvA. Research topics: Brain plasticity, adult neurogenesis, stem cells, (early life) stress, cognition, depression, epilepsy, Alzheimer's disease • >140 peer-reviewed scientific publications, >25 book chapters. • H-factor: 42 (WoS) >6500 cites. H-index 52 @ Google Scholar >9121 cites. • >200 invited lectures at (inter)national meetings, Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

8

Prof. Em. Dr. O. van Nieuwenhuizen Titel: Neuroplasticiteit Abstract: Neuroplasticiteit zou men kunnen beschouwen als het vermogen van de hersenen om te compenseren voor functieverlies. Een model om neuroplasticiteit in de praktijk te kunnen observeren komt uit de chirurgische behandeling van epilepsie bij kinderen. Bij kinderen komt een vorm van epilepsie voor waarbij de epileptische activiteit wordt gegenereerd door één van beide hersenhelften. De oorzaak van de epilepsie van de aangedane hemisfeer berust vaak op ernstige schade. De schade kan zijn ontstaan in de perinatale periode door een circulatiestoornis, zoals bij een a. cerebri media infarct. Dit is met een MRI (Magnetic Resonance Imaging) aan te tonen. Maar het is niet alleen schade die een hemisfeer epileptisch kan maken. Ook een uitgebreide ontwikkelingsstoornis van de hersenschors (corticale dysplasie) kan leiden tot refractaire epilepsie. Deze vorm van epilepsie blijkt tijdens de behandeling vaak ongevoelig voor geneesmiddelen; men spreekt dan van refractaire epilepsie. Aangezien het voortgaan van deze vorm van epilepsie gepaard gaat met stilstand of zelfs verlies van de psychomotore ontwikkeling van het kind is het chirurgisch uitschakelen van de epileptische hemisfeer de enige oplossing. Dit wordt hemisferotomie of hemisferectomie genoemd. Bij een hemisferotomie (hemisferctomie) wordt de epileptische hemisfeer gedeconnecteerd. Alle efferente baanverbindingen worden opgeheven. Zo Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

9

ook de motorische baan. Men moet zich dus afvragen wat dit voor het kind betekent. Het blijkt dat in het geval van een ernstig beschadigde hemisfeer de contralaterale motoriek vóór de operatie vaak opvallend goed is: door neuroplasticiteit wordt een groot deel van de motoriek verzorgd door de intacte hemisfeer. Deze verzorgt dus niet alleen de motoriek aan de contralaterale lichaamshelft, maar ook aan de ipsilaterale. In zo’n geval kan men dus zonder veel aanvullende schade voor de motoriek opereren: het kind zal ná de operatie niet meer uitval hebben dan ervoor. Anders is het indien men moet uitgaan van een behoorlijke motorische functie in de aangedane hemisfeer. Dit kan het geval zijn bij een uitgebreide corticale dysplasie. Operatie zal dan gepaard gaan met ernstige motorische uitval aan de contralaterale lichaamshelft na de operatie. Het blijkt dat – indien het kind op jonge leeftijd wordt geopereerd – ook deze uitval in de weken tot maanden na de operatie vermindert. Het aanvankelijke verlamde kind gaat weer lopen. De motorische functie van de aangedane hemisfeer wordt overgenomen door de intacte. Ook dit is een vorm van neuroplasticiteit. In de voordracht zal aandacht worden besteed aan de diverse vormen van neuroplasticteit waarbij de hemisferale deactivatie als onderzoeksmodel wordt aangehouden. Bio sketch: In 1992, Prof. Dr. Em. Onno van Nieuwenhuizen was invited to participate in the Dutch Collaborative Epilepsy Surgery Program to initiate the pediatric branch of the program. This Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

10

proved to be successful and a professorship was initiated to support further extension, with regards to patient care and research. A research line with respect to plasticity after epilepsy surgery was initiated. yielding several international peerreviewed publications in leading international journals. A yearly increasing number of children is operated with convincing results. Due to this unique expertise, the University Medical Center Utrecht has established national exclusivity for epilepsy surgery in the Netherlands. Under the guidance of Onno van Nieuwenhuizen, the department of Child Neurology of the Wilhelmina Children’s Hospital became the national referral center for children with drug resistant epilepsy.


11

Prof. Dr. J. Murre Titel: Effecten van brain training bij gezonde ouderen en patiënten met hersenbeschadigingen Abstract: De grootste online brain training websites hebben miljoenen leden die vaak vele uren per week hun hersenen proberen te trainen met speciale games. De claims en resultaten van deze websites zijn soms controversieel en één site heeft zelfs een miljoenen boete gekregen in de VS. De vraag is of er een generalisatie van de getrainde vaardigheden is naar cognitie die relevant is in het dagelijks leven. En als er effecten zijn, zijn deze dan klinisch relevant en kunnen daar interventies uit ontwikkeld worden, bijvoorbeeld voor patiënten met hersenbeschadigingen of voor ouderen die vrezen voor cognitieve achteruitgang? Ik zal kort het de stand van het internationale onderzoek bespreken en daarnaast enige resultaten presenteren van onze eigen studie waarvan de eerste resultaten nu bekend zijn. Bio sketch: Prof. Dr. Jaap Murre (1963) ontwikkelt modellen van leren en vergeten gebaseerd op de structuur van de hersenen. Deze worden onder andere toegepast op het begrijpen van geheugenproblemen en het herstel van hersenbeschadigingen zoals na beroerte. Hij was één van de eersten die psychologische experimenten uitvoerde via het internet. Sinds 1999 hebben meer dan 100.000 deelnemers tests gemaakt op zijn website memory.uva.nl (ook in het Nederlands). Ook doet hij psychologische experimenten en ontwikkelt hij interventies en infrastructuur voor neuroWifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

12

psychologische tests via Internet. Vijf jaar geleden is hij met andere onderzoekers van de UvA een uitgebreid onderzoek begonnen naar het effect van brain training via internet bij ouderen en patiënten die herstellen van een beroerte. Jaap Murre is sinds 1995 werkzaam bij de afdeling Psychologie van de UvA, sinds 2006 als Hoogleraar Theoretische Neuropsychologie. Daarvoor was hij werkzaam aan de Medical Research Council in Cambridge (UK). In 1998 ontving hij een Pioniersubsidie van NWO waarmee hij een onderzoeksgroep startte aan de afdeling Psychologie van de UvA. Van 2001 tot 2007 was hij bijzonder hoogleraar Neural Models of Cognition bij de vakgroep Informatica aan de Universiteit Maastricht. Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

13

Dr. M. van Boxtel Titel: Cognitieve hygiëne en plasticiteit als sleutel tot gezonde oudere hersenen Abstract: In onze moderne samenleving wil iedereen graag gezond ouder worden en in een goede cognitieve conditie blijven. Als we ouder worden blijven we in staat om nieuwe dingen te leren, maar neemt het tempo waarin we leren af. Er bestaat vanuit de samenleving een grote vraag naar methoden om de effecten van hersenveroudering af te remmen en de kans op dementie te verlagen. De markt speelt hier gretig op in met nieuwe producten, al blijkt de effectiviteit van veel populaire interventies (zoals serious games en breintraining via internet) is nog onvoldoende wetenschappelijk aangetoond. Effectgroottes op brein- en gedragsniveau zijn over het algemeen klein en effecten beklijven maar zelden op langere termijn. Ook het succes van cognitieve trainingsprogramma’s voor ouderen blijft vooralsnog beperkt, want er lijkt nauwelijks sprake van generalisatie van getrainde vaardigheden naar het alledaagse leven. De mate waarin ouderen last hebben van cognitieve veranderingen neemt inderdaad toe met de leeftijd, evenals de cognitieve verschillen tussen mensen die dezelfde leeftijd hebben. Hoe komt het dat sommige personen al vroeg last krijgen van cognitieve beperkingen en andere tot op hoge leeftijd mentaal fit blijven? Onze hersenen passen zich voortdurend aan aan de voortdurend veranderende eisen van de omgeving. Er komt echter een moment waarop de neurale reserve en compensatie te kort gaat Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

14

schieten. Hersennetwerken welke geassocieerd worden met hogere orde processen als cognitieve controle en executieve aandacht zijn bijzonder complex en daarmee zeer gevoelig voor leeftijdgerelateerde vasculaire, inflammatoire en metabole veranderingen. Het afremmen van schade in dergelijke complexe netwerken via een gezonde leefstijl (‘cognitieve hygiëne’) kan de neurofysiologische basis voor een fit brein. Adequate begeleiding door professionals (zoals neuropsychologen en artsen), tijdige onderkenning van een ongunstig cognitief risicoprofiel en een hierop toegesneden laagdrempelige psychoeducatie en actieplan kunnen helpen om een gezondere cognitieve toekomst te bereiken. In deze voordracht worden enkele voorbeelden getoond van onlangs ontwikkelde tools voor het screenen van de individuele ‘ruimte-voor-verbetering’ in het cognitive risicoprofiel op middelbare leeftijd (Libra) en een laagdrempelige online psychoeducatiemodule om personen van middelbare en ouder leeftijd voor te bereiden op cognitieve veranderingen bij het ouder worden. Cultivering van een volgehouden betrokkenheid bij het dagelijkse leven met inbegrip van zorg voor de persoonlijke gezondheid is daarbij de cruciale factor. Bio sketch: Dr. M. P. J. (Martin) van Boxtel Arts / Universitair Hoofddocent Vakgroep Psychiatrie en Neuropsychologie Maastricht University Postbus 616 6200MD Maastricht [email protected] Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

15

Dr. J. Koerts Titel: Compensatie voor cognitieve beperkingen bij de ziekte van Parkinson Abstract: De ziekte van Parkinson wordt gekenmerkt door motorische en niet-motorische symptomen. Een van de meest voorkomende niet-motorische symptomen zijn cognitieve beperkingen, waarbij executieve disfuncties vaak op de voorgrond staan. Er zijn echter grote interindividuele verschillen met betrekking tot het cognitief functioneren van Parkinson patiënten die mogelijk (deels) verklaard kunnen worden door de cognitieve reserve theorie. Daarnaast worden cognitieve revalidatie behandelingen gericht op compensatie voor executieve functiebeperkingen steeds vaker toegepast bij patiënten met de ziekte van Parkinson. De huidige presentatie gaat in op de invloed van cognitieve reserve op het cognitief functioneren van Parkinson patiënten. Daarnaast wordt onderzoek gepresenteerd dat zich richt op de toepasbaarheid en effectiviteit van cognitieve revalidatie behandelingen bij patiënten met de ziekte van Parkinson. Bio sketch: Dr. Janneke Koerts is als neuropsycholoog en universitair hoofddocent verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Een groot deel van haar onderzoek richt zich op de ziekte van Parkinson. Daarnaast geeft zij onderwijs op het gebied van de neuropsychologische diagnostiek en gerontologie. Ook is zij secretaris van de Nederlandse Vereniging voor Neuropsychologie en hoofdredacteur van Neuropraxis. Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

16

Prof. Dr. M. Klein Titel: Brain tumor and neuroplasticity Abstract: Brain plasticity is the potential of the CNS to reshape itself during ontogeny, learning, or following injuries. The first part of this talk will review the mechanisms underlying plasticity at different functional levels in patients with primary brain tumors, mainly in those harboring low-grade gliomas. While the physiological and pathological anatomo-functional organization of the brain has flexibility, the patterns of reorganization may differ according to the time-course of cerebral damage due to tumor and/or treatment, with better functional compensation in more slowly growing tumors. The second part of this talk will discuss the interactions between brain tumor growth and brain reshaping, using neuroimaging and electro- physiological methods of functional mapping. Finally, the therapeutic implications provided by a greater understanding of these mechanisms of cerebral redistribution are explored shortly from a surgical point of view. Improved preoperative prediction of an individual’s potential for reorganization ideally is integrated into preoperative surgical planning and preserving neurocognitive functioning through tailored rehabilitation programs to optimize functional recovery following brain tumor resection. Bio sketch: Martin Klein is professor in medical neuropsychology at VU University Medical Center, Amsterdam, the Netherlands. His research, in close cooperation with the departments of neurology, neurosurgery, and radiation oncology, initially Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

17

focused on determining neurocognitive functioning and health-related quality of life of patients with brain tumors. This resulted in influential papers on neurocognitive functioning and health-related quality of life of high-grade glioma patients at the time of diagnosis, at follow-up, at the time of recurrence, and on the prognostic value of neurocognitive functioning. Regarding low-grade glioma patients, and other neurological patients, studies on the impact of surgery, radiotherapy, and on epilepsy and antiepileptic drugs on neurocognitive functioning and health-related quality of life are ongoing. The effectiveness of cognitive rehabilitation in patients with focal seizures has been addressed in a number of studies. Currently research aims at determining the brain mechanisms underlying frequent symptoms (e.g., neurocognitive deficits, epilepsy, fatigue, depression), the prevention of treatment effects on neurocognitive functioning, and on behavioral or pharmaceutical symptom treatment in primary and metastatic brain tumor patients and in oncological patients undergoing neurotoxic treatments affecting brain functioning. Within the European Organization for the Research and Treatment of Cancer (EORTC) Martin Klein is responsible for neurocognitive testing as part of the clinical trials initiated by the EORTC Brain Tumor Group. Martin received the Tim & Tom Gullikson Foundation and Society for Neuro-Oncology Award for Excellence in Quality of Life Research in 2001 and the National Brain Tumor Foundation/Tug MgGraw Foundation Caregiver Research Award in 2008 Wifi netwerk Muntgebouw; wachtwoord: Muntgebouw1 Certificaat? Stuur een mail naar [email protected]

18


Voorjaarsconferentie Nederlandse Vereniging voor Neuropsychologie

Recommend Documents