J 1982 I
I
Nieuwe technieke n voor productie en distributie van dagbladen en tijdschrifte n
Voorstudies en achtergronden mediabeleid
P . J . Kalf f Instituut voor Grafische Techniek TN O
L Jetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
De serie ' Voorstudies en achtergronden ' omvat werkstukken , die in het kader van de werkzaamheden van de WRR tot stand zijn gekomen en Haar zijn oordeel van zodanige kwaliteit en betekenis zijn , dat publikatie gewenst is . De verantwoordelijkheid voor de inhoud en de ingenomen standpunten berust bij de auteurs . Het materiaal in daze publikatie stond ten dienste van de WRR bij het opstellen van het Rappo rt aan de Regering over het massamediabeleid . Daze studie is afgesloten in april 1982 .
Dr . P. J . Kalff was ten tijde van het schrijven van daze studio wetenschappelijk medewerker van het Instituut voor Grafische Techniek TNO .
M7 1982
Nieuwe technieken voor productie on distributie van dagbladen on tijdschrif ten
Voorstudies en achtergronden mediabeleid
P . J . Kalf f Instituut voor Grafische Techniek TN O
s-Gravenhage , Staatsuitgeverij 1982
1NHOUDSOPGAVE
1.
INLEIDIN G
7
1 .1 Doelstelling van het onderzoek
7
1 .2
8
Methode van onderzoe k
1 .3 De opzet van het rappor t
8
2 . ENKELE RECENTE TECHNOLOGISCHE ONTWIKKELINGE N IN DE GRAFISCHE INDUSTRI E 2 .1 De onderdelen van het grafische prod uctieprcce s
9 9
2 .2 Tekstverwerkin g
11
2 .3 Beeldv,erwerkin g
16
2 .4
18
Druktechnieke n
2 .4 .1 Hoogdru k
18
2 .4 .2 Vlakdru k
20
2 .4 .3 Diepdru k
21
2 .5 Afwerking en distributi e
22
2 .6
De introductie van nieuwe technieke n in het grafisch bedrij f
22
2 .7 Huisdrukkerijen en sneldrukkerije n
24
3.
NIEUWE TECHNIEKEN VOOR DE MEDIA
29
3 .1
Indeling van de componenten
29
3 .2
Beschrijving van een aantal componenten
31
3 .2 .1
Componenten voor de invoer van informatie
31
3 .2 .2
De bewerking van informatie
33
3 .2 .3
Geheugenmedi a
34
3 .2 .4
Componenten voor de uitvoer van informatie
35
3 .2 .5
Transport van informatie
37
3 .2 .6
Apparatuur voor mens/systeem-interactie
39
3 .3
Systemen voor electronisch publiceren
41
3 .3 .1
CAMIS : publiceren-op-verzcek
41
3 .3 .2
Ontwikkelingen in EEG-verban d
44
3 .3 .3
CAMIS volgens Freedma n
44
4.
DAGBLAD
4. 1
E N TIJDSCHRIFT OP DE HUIDIG E
M ED I A M ARK T
48
De da g blade n
48
4 .1 . 1 Aantal bladen en oplage n
48
4 .1 .2 De ad v ertentie-in k omste n
49
4 . 1 .3
Abon n emente n .vs losse ver k oo p
50
4 .1 .4 De huis-aan-huisbladen en nieuwsblade n
51
4. 2
51
4 .3
De
ti j dschrifte n
De
reclamebestedingen
in de versc h illende media
55
3
5.
NIEUWE ACTIVITEITEN EN PLANNEN
57
5 .1
A andachtspunten van de N DP
57
5 .2
Aandachtspunte n van de NOTU
58
5 .3
Activiteiten in N ederlan d
59
5 .4
De situatie in de Verenigde Staten
61
5 .5
Persconcentratie in Canad a
66
5 .6
De situatie in Z w e d en
67
5 .6 .1
De dagblade n
67
5 .6 .2
De tijdschriften
69
6 . MOGELIJKE ONTWIKKELINGEN OP LANGERE TERMIJN 71 6 .1 6 .2
Dagbladen Tijdschriften
6 .2 .1 6 .2 .2
7.
71 76
Publieksbladen Vakbladen
SAMENVATTING
EN
77 79
CONCLUSIES
81
4
1 . INLEIDIN G 1 .1 Doe l ste l lin g v an h et onder zoe k I n dit ra p port w ordt een besc h rij v i ng g e g e ven v a n rec e nt e e n to ekom sti g e on tw i kk elin g en in de g rafische t echnie k . Het d oe l h ier v a n i s t o k ome n t ot ee n inz i c h t in de wi j ze w aa ro p in de to ek omst d agb l a den e n tij dschriften kunnen w orden ge produceerd en ge distribueerd . Ce n tr aa l s taan h ierbij, overeen k oms t i g de opdrachtform u leri ng v a n d e
W ete n sc happe -
l ijke Raad voor het Regeri ng sb e l e id , de vol g e n de asp e cten : - De Schaal w aarop g edru k te medi a k unnen w orde n g ep r od u ceer d en g edistrib u eerd . - De verva g in g van het tot a l e communic a tieveld . - De vrijheid van menin g s ui ti ng : b efn v loedin g v an d e p luri f o rm it ei t .
Het uit g even van dagbladen en tijdschri ften is e en acti v iteit waa r b ij de versc h illende belan g en va n uit g e ver, l e z er e n a d verteer d er in evenw ich t g ebrac ht moeten worden . D e tec h nie k is hi e rbij ee n h ul p mi dd el dat als zodani g B een volle d i g autonome ont wikk elin g doo rmaakt . D e eisen die d oor de mar k t g esteld w or d en be p ale n v oor een gr ou t dee l de richtin g waarin zich de t echnie k beweegt . Afha nke l ijk v an de i n ventiviteit van de ondernemer komen nieu w e combin a ties van b esta and e technieken tot stand, die na een e x peri me nt e erfase tot nau wk eu rig e r formulerin g van nieu w e eisen leiden . He t gev ol g va n d ez e g a ng va n za k en is dat het g ehee l van de hu idi g e g r af isc h e t ec hn ie k, i n c lu sie f de uitlopers near de nie t -g rafisch e , voorna m el i j k elect ro n isc h e m e di a, een uiterst m oza i sch b eeld oplevert, een verspli n ter ing, d i e he t z icht op h et totaalbeeld bemoeilij k t . De toch al b ij d e trad i t ione l e gr af i sc he techniek aan w ezi g e hetero g enite i t v i ndt z ij n voortzettin g in de n ieu we tech n ie k e n en de nieuwe medi a . De co nseque n t i es v an di t a l l es voor dit on d e r zoek z i jn twee~rlei . I n de ee r ste pleats z al de i nve n ta r i s at i e van de ont w ikkeli ng en een overeen k omsti g gefragmenteerd k ar ak t er bezitten, het g een bi j d e h erlei d in g tot een o v er z ic ht sb ee ld z o u k u nn e n leaden tot on g eoorloo f de sim p lific at i e s . Dit ri sico is n a u we li jk s to verm ijden, ook niet bij het toepasse n va n a nd ere ond e rzoe km et h o de n z oa l s bijvoor b eel d een Del ph i-e n quete .
In de t w e e de p l ea ts is - a ls g e v o lg
van h et experim en tele karakter van d e meeste ont w ik ke li ngen - d e vraag H aa r de g evol ge n voor de w er kg e l e g e nh ei d ui te r s t m o e i l i jk to bean twoor d en . W ear mo g elij k zijn i n d it rapport in dica ti es g e gev e n van d e i nvlo ed op de pro d ucti v i t e i t e n o p de in h o u d v a n het w er k van b e paalde technisc h e on twikk e l in g en . H et ge ve n van e en in t e graa l bee l d met be t rekking tot de w er kg e l e g en h eid i s in dit st ad iu m ni e t mo g e li j k .
On der de boven g e n oe m de b eperki ng e n is g etr a c h t e en ind r uk t o g e ve n van de aan da chtsp u n t e n d ie t han s i n re l a t ie t ot het uit g e ven van dagbladen en ti j dsc hrif t en in b in ne n - en b u iten la nd aan de o rde zij n . Besproke n w ordt in h oeverre aa n d e eis v a n b esc h i kb a arhe i d van oo k speci a -
5
listische informatie althans door de techniek voldaan kan worden . K leinschaligheid en pluriformiteit van de media alsmede de interactie tussen de g rafische en de niet-g rafische media zijn afgeleiden van die kernvraag .
1 .2 M et h ode van onderzoe k Dit onderzoe k is gebaseerd op literatuurgegevens en gesprekken met betrokkenen . In een aantal gevallen moest w orden teruggegrepen op versla g en van symposia e .d . uit de vakpers, in plaats van op de oorspronkelijke g egevens . Enkele persoonlijke g esprekken over de onderhavige problematiek hebben plaatsgevonden met vertegen w oordigers va n de Vereniging De N ederlandse Dagbladpers, de Nederlandse Organisatie van Tijdschriftuitgevers, de. Stichting M oderne Media en het lnstituut voor M assacommunicatie van de Katholieke Universiteit N ijmegen . Op g emerkt w ordt dat deze gespre k ken hebben plaatsgevonden tijdens het inventariseren van de gegevens ; dus niet ter toetsing van de bevindingen achteraf .
1 .3 De opzet van het rappor t Het beschikbare materiaal is verdeeld over vijf hoofdstukken . Uitgangspunt (hoofdstuk 2) is een aantal ontwikkelingen dat zich gedurend e de laatste 10 a 15 jaar heeft voorgedaan binnen de grafische industrie, met name bij de dagblad- en tijdschriftdrukkers . Het accent bij deze ontwikkelingen ligt op de computerise ring van de zettechniek en de invoering van de vlakdruktechniek . In hoofdstuk 3 wordt een toelichting gegeven op apparatuur, technieken en systemen die voor het merendeel buiten de traditioneel-grafische (toeleverings-)industrie ontwikkeld zijn, maar die nu reeds of in de nabije toekomst een belangrijke ro l in de dagblad- en tijdschriftproductie en -distributie spelen of zullen spelen . Het zijn de technische componenten waaruit de nieuwe media opgebouwd kunnen zijn . In hoofdstuk 4 worden enige cijfers met betrekking tot de Nederlandse kranten en tijdschriften gegeven, waaruit ook de rol die door de adverteerder gespeeld wordt, blijkt . Het vijfde hoofdstuk somt een aantal plannen en activiteiten op die in Nederland, de Verenigde Staten, Canada on Zweden op dit moment to signaleren zijn met betrekking tot de productie en distributie van dagbladen en tijdschriften, een en ander in relatie tot de nieu we, electronische media . Steeds weer terugkerende thema's in dit hoofdstuk zijn de concentratietendens bij de dagbladen, de afname van de pluriformiteit in het aanbod en de voorgenomen maatregelen of ideeen die de waargenomen trends moeten keren . In het zesde en laatste hoofdstuk tenslotte wordt getracht een beeld to schetsen van de mogelijkheden die door de techniek geboden worden voor het realiseren van de eerder genoemde ideeen en plannen . Het zal duidelijk zijn dat deze blik in de toekomst met onzekerheden behept is ; hij kan evenwel onderdeel vormen van verdergaande gedachtenvorming op het betreffende terrein .
6
2 . ENKELE RECENTE TECHNOLOGISCHE O N T W I K KELI N GE N IN DE GRAFISCHE I N DUSTRI E
2 .1 De onderdelen
v an h et g ra f ische pro dukt iep r oce s
Voo r een g oed b e g rip van h et b elan g va n d e moderne tec hn olo g ische o n t w i kk elin g en i n de grafisc h e indus t rie zal hier in h e t kort ing e gaan w orden op d e al g emene werk w ijzen zoals die thans vr i j we l overal te r w ere l d g evolgd w orden . De nadru k za l hi erbi j l igg e n o p d e pro duk ti e va n k ranten en tijdschriften . Beschou w t men het schema va n fi g u u r 2 .1 . El k manuscript da t in g e d r uk te worm moet verschijnen, w ordt bij binnen k omst in d e dr u kke r i j g esplitst in een te k stdeel en een beeld-deel . De tekst wordt ver w erkt tot zetsel, de afbe e ldin ge n ( foto's, te k e n i ng en) worden via foto g rafische proc6d6's tot z odani g e produ k ten om ge zet d a t ze samen met het zetsel t ot pa g ina's o pg emaa k t k un n e n w o r den . B i j de w erk voorberei d in g is al een sc h ets ("lay-out") g emaa k t hoe e lk e pagina er zal g aan uitzien . De pa g ina's w orden of foto g rafisc h /c he m isch om g ezet in een z o g enaamde dru k vorm, Of z i jn z onder meer g esc h i k t om als drukvorm to g ebruiken . Deze drukvo r m (mees t al van m e taal of k u n ststof gemaakt) is geschikt om in de dru k pers aan ge bracht to w orde n . Tijdens het dru k ke n w ordt de dru k vorm voort d ure n d va n ee n du n ne inktlaa g voorzien en op papier af g e d ru k t . Uit d e dru k pers k omt het bedru k te papier aan de rol of in vel len to v oorsc h ijn . A fh ank e li j k van het produkt vol g t dan no g een aan t al nabe w er k in g en, zoals s n ijde n , vou w en , binden, verpa kk en, event u eel a dresseren, etc .
Daarna v ol g t
de distributie Haar abon n ee , W i nk el o f k ios k .
He t eerste deel van het proces, A,( z ie f ig . 2 . 1) , k an samengevat w or de n met h et begr i p informatiever wer k in g , het tw eede de e l,
B, met pa p ier-
ver w er k in g ; het d erd e deel , C, is d e d is t ributie .
De technolo g ische ont wi kkelin g en die de laa t ste 2 0 A 25 j a a r h e bb en plaats g evon de n , zij n het meest g ep r ono nceer d i n het deel i n fo rma tie ver w er ki n g, in mindere mate bij de p apierv e r w er k in g , e n no g w ee r minde r b ij d e di stributie . De belan g r ijk st e a s p ecten z ulle n hie r k o rt toegelicht w or d en .
7
manuscrip t
1
W ERKVOORBEREIDI NG
foto's e .d .
te k s t
A BEELDVER W ERKI N G
TEKSTVER W ERKIN G
cliches, films
z etsel
DRUKVORMVERVAARDIGIN G
drukvorm
DRUKKEN
w
vellen of rollen
papier en ink t
B
AFWERKIN G
krant, tijdschrift
DISTRIBUTI E C oplage
F ig .2 . 1 Schematisc h e w eer g a v e v a n d e prod uk tie v a n k ra u t of t ijdschr i f t
8
2 .2 Te k stver w er k in g Sinds de uitvinding va n de boekd r ukk un st tot in d e zesti g er j aren van deze eeu w is het vervaardi g en van z etsel g e b aseerd g e weest op h et rangschik k en tot re g els van metalen ("loden") letters - in-spie g elbeeld, die na het bestri j ken met i n kt een lees b are afdru k op papier k onden g even . Het ei g enlijke letterbeeld is verhoo g d boven het niet-dru kk en d e deel aangebracht, vandaar dat men van hoo g dru k spreekt We oo k de para g raaf "Dru k technie k ") . Geschiedde het letter-voor-letter ran gschikken aanvankelij k met de hand, ron d 1900 ontstonden de zog enaa md e regelgietmachines . Hiermee kon de te k st via een toetsenbord w orden ingetikt en de regels w erden precies op maat aan 66n s t uk in lood g e go ten . In de dertiger jaren kon weer een versnelling van dit proces g erea liseerd worden door de tekst op een aparte mac h ine om to zetten in ponsband, w aarmee dan de eigenlijke regelgietmachine gestuurd
k on
worden . De tot tekstkolommen en pa g ina's geran g schikte regels k onden direct als drukvorm gebruikt w orden, of via een tussenvor m om g eze t tot een ronde drukvorm geschikt voor de rotatie(kranten-)pers .
Vanaf de jaren '45 - '50 (ref .2 .1) is een totaal andere techniek van zetten ontwikkeld, n .l . het fotografisch zetten . Bij deze techniek wordt elke letter van de tekst vanaf een originele letter die zich in de machine bevindt, gefotografeerd . Na ontwikkeling van het lichtgevoelige materiaal komt de tekst als stroken zetsel to voorschijn, en deze stroken kunnen door middel van knippen en plakken tot complete pagina's opgemaakt worden . Zo'n papieren paging is echter niet geschikt om als drukvorm to gebruiken en moet dus via fotografische en chemische proc6d6's verwerkt worden tot een hoogdrukvorm, zoals bij het loodzetsel . Deze laatste omzetting - van papieren paging naar metalen hoogdrukvorm - is omslachtig, tijdrovend en relatief duur, ook wat betreft de verbruikte materialen en het is mede daarom dat men voor aansluiting op het fotozetproces de voorkeur geeft a an het vlakdruk- i .c . het offsetprocede ; zie verder onder "Druktechniek" .
Fo t ograf i sch zetten heeft een zeer snell e ont w i kk eling doorgemaakt . In moderne g rafische bedrijven heeft het het loodzetten verdron g en ; in N ederland heeft de omschakelin g van loodzetten naar fotozetten in de 70er jaren plaats g evonden en is tha n s vrij w el voltooid . Een bel a n g rijke factor in die ont w i kk elin g is g e w eest de op k oms t van d i gi tale computertech n ieken, eveneens sin d s ca 1945 . W aaro m d ie compute r tec hn ie k zo goe d past in het zetproces wordt eni g sz i ns d ui delij k als m e n b ede nk t dat het ran g sch ikk e n van l ett e rs tot zoge na a mde uit g evulde (allema a l even lan g e) re g e l s g ebaseerd i s op h et voortduren d opt e l l e n van d e ind i viduele letterbr ee dte n en h et g elij k mati g v erdele n va n de rest e re n de ruimte ove r de spaties in d e re g e l . Dat tel- en rek en p roces k an d oo r een computer zeer ve e l sneller g ebeuren d an door ee n me c h anische ins t allatie z oals op d e re g el g ietmachine .
9
De introductie van het fotozetproces in de g rafische bedrijven in N oor d Amerika en W est-Europa kept een aantal stad i a di e g e k oppeld z ijn a a n de verschille n de stadia van de tec h nolo g ie .
In de zesti g er jar e n - dus
na het experimentele stadium van het f otoze t ten - wa ren aan de toen beschikbare g rot e ,
k ostbare computersystemen overeen k omst ig e foto z et-
machines g ekoppeld w aarbij de nadru k la g op d e zetsnelhe i d . W as d e to zetten tekst eenmaal in het computer g eheugen (be t e r : op h e t ma g neetschijfgeheugen g ekoppeld aan de computer) vast g ele g d, dan k on h e t eigenlijke zetproces met buite ng e w oon ho g e s n elheid p l aatsvinden : een produktie van b .v . 10 mill ioen tekens per uur w as B een u itzon d e ri n g . Vergelijk dit met het regelgietproces, w aarbij on g eveer 6000 teken s per uur haalbaar is . Het is duidelijk dat de snelheids b epal e n d e fac tor in de nieuwe systemen bij het i ntypen w as k om en t o l ig g en : per toetse nbord, afhankelijk van het snort te k st, kunnen typesnelhede n van 10 . 000 tot 14 .000 aanslagen per uur berei k t w orden . ,
De bovenbeschreven , grote ,
snelle tekstver w erki ng ssystemen w a r m u iter -
aard alleen bruikbaar en betaalbaar voor zet-intensieve bedri j ven : grote k rantenbedrijven, gespecialiseerde loonzetter i jen, e nz .
Dat de
gedachten aan concen t rati e van zet w erk van verschillende bedrijve n in 66n of enkele centra in die periode ontstonden, is b e g rijpel i j k . De computertech n iek heeft echter een te g en g estelde ont w i kk el ing mo g elij k gemaa k t . M iniaturisatie van de elektronica, het st e r k toenemend geb rui k van minicomputers en de hieraan gek oppelde forse prijsdalin g w ar m er de voornaamste oorzaken van dat omstree k s 1974 k leine, h a ndb ediende fotozetm a chines op de mar k t k w amen . Dit w as het ti j d stip waar o p het Bros van de g rafische bedrij v en kon oversc hak elen van lou d- H aar fotozetten . Problemen w arm er no g w el : de apparatuur w as o p Bee n enkele w ijze g estandaardiseerd, de kennis v a n de n ieu w e techniek i n de bedrijven w as gering (bij de leverancier di kw ijls ook! ), d e g rafisc he . op leidingen warm nog niet klaar met aangepaste lesprogramma's e n ook : de kw aliteit v an h et z etsel liet , ondan k s alle i n spa n nin g e n, no g to w ensen over .
Sinds de introductie van de k leine fotozeta p par a tu u r zoals hier b ove n beschreven zijn enkele ont w i k kelin g en p a rallel verlopen . I n de eerste plaats zi j n de g rote, zeer snelle zetmac h ines verbet e rd i n d i e z i n d a t hun flex i biliteit is toe g enomen : meer lettertypen e n -soorten en een g roter bereik qua afmetingen v an de l e tters ko n den Haar be h oe fte ge mengd w orden zonder de machine to stoppen voor h et ver w isselen van onderdelen ; typo g rafische ver f ijn i n g en en kw aliteits v erbe t er ing k reg e n ook aand a cht ; een ho g e zetsnelheid w as niet meer de primaire e is . I n de t w eede p leats w erden d e kleine h andbed i en d e zetmac h i n es g e l eidelijk w at intelli g enter e n effici~nter i n g eb r ui k, o .a . doo r in voeri ng van de kl e in e f l exibele ma g neetsc h i jf voor h et re g istre r e n v an tek s t en ("floppy disc"), al eerder bekend va n de bu r ea ucomput e r .
In d e d erd e
10
plaats werd de fotozetmachine langzamerhand onderdeel van een "systeem voor tekstverwerking", dat wil zeggen : de diverse bewerkingen di e de tekst moest ondergaan Bingen plaatsvinden in afzonderlijke, op elkaar afgestemde apparaten die samen het systeem vormden : toetsenborden met beeldscherm, magneetschijfeenheden, rekeneenheden, beeldschermen voor correctiedoeleinden, beeldschermen voor het opmaken van pagina's, snelle regeldrukmachines voor het maken van proeven, en uiteindelijk dan nog de zetmachine die tot "slaaf" van het geheel geworden is en pas in actie komt als alle tekstbewerkingen afgehandeld en goedgekeurd zijn .Als vierde ontwikkeling (maar uiteraard niet los van de eerder genoemde to denken) meet vermeld worden de verbetering i n de programmatuur, de software, die in de loop der jaren gerealiseerd is . Het manipuleren met teksten tijdens invoer of latere bewerking is zeer veel efficienter en vooral ook "gebruikersvriendelijker" geworden . Voor een belangrijk deel hangt dit samen met de introductie van de microprocessor in tekstverwerkingssystemen en met de hierdoor mogelijk gemaakte decentralisatie van de "intelligentie" in het systeem .
Het resultaat van al deze ontwikkelingen is een zeer grote verscheidenheid in tekstverwerkingssystemen en -apparaten . Voor elke gebruiker, elk soon product, voor uiteenlopende kwaliteitsniveau's is apparatuur beschikbaar . Het scala loopt van de "veredelde schrijfmachine" (waar toch echt fotozetsel uitkomt) tot een systeem met honderden tekstinvoerbeeldschermen en een produktie van vele honderden millioenen tekens per jaar, voor bijvoorbeeld een dagbladzetterij .
Er is op dit moment een viertal ontwikkelingen op het gebied van de tekstverwerking bij kranten en tijdschriften actueel . Dit betreft : a) de redactie's gaan "on-line" (bij de kraut) ; b) het gebruik van wordprocessors (bij de tijdschriften) ; c) automatisering van de pagina-opmaak ; d) drukvormvervaardiging rechtstreeks vanuit de computer .
Hoe w el h et in het kader van dit rapport niet mogelijk is om gedetailleer d in to g aan op deze vier ont w ikkelingen, is een korte toe l ic h ti n g w el w enselij k .
A d a) De tot nu toe geb r ui k e l ij k e procedure bi j de invoer van tekst b ij de kraut omvat het schrijven of be w erken van arti k elen door journ alisten, redacteuren, enz . met aansluitend het inbrengen van de tekst i n h et computersysteem door zetters of typistes, thans meestal uit g erust met bee ld schermapparatuur . R edactioneel w er k en technisch w erk w aren en z ijn aldus gescheide n . De nieu w e computersystemen hebben echter als uit g angspu n t dat de journalist/redacteur rechtstree k s zijn te k s t in het sys t ee m invoert, zo d at de fase va n h et zetten/typen overgeslagen k a n w orden .
Dit eist ui t eraard aanpassingen in de computerpro g ramma-
11
tuur, omdat het "creeren" van tekst totaal andere voor w aarden aan het systeem ste l t dan het uitsluitend inbren g en van g erede tekst . He t is duide l ij k dat het vermijden van dubbel type n aanzienlijke besparin g e n oplevert aan arbeid . De stand van zaken met betrek k ing tot de invoer van deze technie k bij de belangrijkste N ederlandse dagbladbedrijven is als volgt . Functionerend zijn systemen bij De Telegraaf (landelijk) en bij Sijthoff Pers, Rotabest en Net N ieu w sblad van het Noorden (regionaal) . In voorbereiding is deze techniek bij de Perscombinatie (landelijk) en bij Damiate Pers, A udet, W egener en Utrechts Nieu w sblad (reg i onaal) . Hierbij i s op to mer k en dat de introdu k tie van "redacties-on-line" bij de regionale dagbladen iets eerder heeft plaatsgevonden dan bij de landelijke bladen . Het is niet uitgesloten dat dit verschil in introductietijdstip samenhangt met de grotere flexibiliteit van het op kleinschaliger produ k tie ingestelde regionale da g bla d bedrijf .
Ad b) Net invoeren van w ordprocessors (elektronische schrijfmachines met beeldscherm en tekstopslagmogelijkheden ; zie ook hoofdstuk 3 .2 .6) bij voornamelij k de tijdschriftredacties heeft eveneens tot Joel het vermijden van dubbel type w erk . Leverde de redactie van een tijdschrift tot nu toe de to ver w erken te k sten in normaal op papier getypte worm aan aan de zetterij/drukkerij, met het gebruik van de w ordprocesso r op de redactie k a n het zetten in het grafisch bedrijf achter w e g e blijven . In dat g eval immers w ordt de tekst geregistreerd op een magneetban d of ma g neetschijf, die direct in het computersysteem van de zetterij in g evoerd kan w orden . Dit "zelf- doen" van de tijdschriftuitgeverij betekent een verschuiving van w erk vanuit het gra fi sc h bedrijf Haar de uit g everij/redactie . Het maakt daarbij niet veel uit of het g rafisch bedrijf een onderdeel vormt van de tijdschriftuitgeverij of niet, daar h et netto- effect toch is een afname van de totale hoeveelheid zet-arbeid . De technische g e g evens voor de juiste ver w erkin g van de tekst in h et zetsysteem moeten uiteraard nog w el aangebracht worden, het zij door de redacties zelf, het zij door de deskundige in het grafisch bedrijf .
Ad c) A utomatiserin g van de pa g ina-opmaa k is een ont w ikkelin g die vooral door de dagbladen de laatste jaren met grote spanning w ordt te g emoetge zi en . De huidige w erk w ijze van het samenstellen van complete pa g ina's omvat het volgens de lay-out monteren van stroken zetse l en af b eeldingen op papier . Dit is een zeer ar b eids-intensief proces . W anneer het mo g elij k zou zijn om vbbraf, dit w il ze gg en v66r het feitelijke produceren van zetsel op papier, de diverse tekst- en beelddelen tot pa g ina's sa m en to stellen - bij voorkeur op een bee l dscherm, zodat d e g evol g en van d e diverse elektro n isc h e manipu l aties direct z i c h tbaar w orden - dan lijkt het mo g elijk om tot een besparin g van arbeid to komen . Hoewel op een aantal plaatsen in W est-Europa en de Vereni g de Staten pa g ina-op m aa k-via- d e-computer in g ebrui k is, k an no g niet
12
gespro ken w orden va n een a lg emene acceptatie van deze t e c h nie k . De w er kw ijzen die door de versc h illende fabri k a n ten voor g esteld w or d e n , lopen no g al uitee n en d e g raf i sche bedrijven heb b en zelf no g g ee n du i de lijk beeld van de omvan g van de besparin g en en eventuele ove r i g e voordelen ( kw aliteitsverbeterin g , latere sluitingstijden , enz . ) die h a a lbaar zijn .
Dui d elijke voorde l en zi j n w el aan w ijsbaar in d i e g e va lle n
w ear het mogelijk is om tot een zekere stan da ardiser i n g v a n de p a gi naopmaak over to gaan ; in die situatie k an de opma ak door de com p uter aan de hand van een aa n tal re g els "a u tomatisc h " v erlo pe n . Ee n si gnif i cant g ebruik van gecomputeriseer d e pagina-opmaa k ( b .v . in 15% va n de bedrijven) kan no g wel enkele jaren op zic h laten w achte n .
Ad d) In het verlen g de van de onder c) beschreven ont w ik k elin g li g t die van het zonder verdere tussenstappen produceren van een dr u k v orm (b .v . een offsetplaat) rechtstreeks uit het computersysteem . Techn i sch is het thans zeer wel mogelij k (en ook bier en d aar toegepast) om volledige pagina's (tekst+afbeeldingen) in het comp u ter g e heu g en same n to stellen om die vervolgens vast to leg g en op de drukvorm door m iddel van een door de computer bestuurde laserlichtbundel . A llerlei tussenstappen als het produceren van zetsel op stro k en papier, h et ma k en van (gerasterde) foto's op papier, het same n stellen (met de hand) v a n die elementen tot pa g ina's en h et via filmmateriaal overbren g e n va n die pagina's op de drukvorm, kunnen dan vervallen . Bespar ingen in arbeid, tijd en materiaal zijn mogelijk ; na in v oer van d e te k st e n de a f beeldingen in het computerg eheugen w ordt de ei g enl i j k e gr afisc he arbeid (alth a ns voor w at het deel "informatiever w er k in g " b e treft) aa n beeldschermen verricht . De ei g enlijke drukvormvervaard ig i ng k an a u tomatisch verlopen . Ver w acht w ordt d at deze "computer-to-plate" systemen bij meer bedrijven dan thans het g eval is g eintroduceerd zulle n w or d e n indien aan minstens t w ee technische voor w aarden v old a an is , n . l . h e t beschikbaar zijn van voldoende ( g oe d kope) g eheu g encapacite i t v oo r de opslag van beeldmateriaal We ook onder Beeldve rw er k i ng ), en h et beschikbaar zijn van g oede soft w are voor pa g ina-opmaak door de co m puter .
De hier beschreven on tw ik k elin g en a) t/m d) overzien d, kan me n v as t stellen dat bij de huidige stand van za k en ten aa nz ien van d e te k stver w erkingssysteme n drie trends zichtbaar zi j n : a) toenemende toepassin g van di g itale (computer - ) technie k en ; b) ver k orti n g van het ver w er k i ng sproces , d at w il z e ggen r e duc t ie van h et aa nt al produ k ties t appe n ; c) versc h ui v i ng v a n g ra f isch-tec hn isc h w er k vanu i t het g rafisch be d r ij f H aar de le v e r ancier van de informati e . Het zal b li j ken d at z i c h bij d e hier n a to b esc h rij v en o ntw i kkeli n gen in de repro g ra f ie ( b ee ld ve rw e rk in g ) a n a l o g e t r e nd s voordoen .
13
2 .3 Beeldver w erkin g Bij het spreken over moderne beeldver w erkin g stechnie k en (d .i . r e prog rafische technieken) is het goed om onderscheid to maken tussen d i e voor zwart-wit afbeeldin g en (zoals die in de k rant voorkomen) en die voor kleurafbeeldingen .
Bij de zwart-wit reproduktie is het bij de huidige druktechnieken noodzakelijk om de originele foto (getekende illustratie's e .d . kunnen hier buiten beschouwing worden gelaten) om to zetten in een afbeeldin g op fotografisch materiaal waarbij het beeld opgebouwd is uit een groot aantal in grootte varierende punten . Dit proces heet rasteren : het verloopt nog meestal via een aantal fotografische stappen, waarbij de reprografische camera centraal staat . Daarnaast zijn nog enkele bewerkingen nodig die er voor zorgen dat sommige delen van het beeld niet to Licht of to donker afgedrukt zullen worden . Voor het instellen van de juiste belichtingstijden zijn al sinds een tiental jaren zogenaamde "belichtingscomputers" in gebruik, die het proefondervindelijk bepalen van de gcede waarden terugbrengen tot een Bering aantal eenvoudige handelingen . De reprocamera bleef hierbij onmisbaar . Sinds kort (ca . 4 A 5 jaar) zijn echter elektronische camera's op de markt, waari n de foto lijn voor lijn door een laserlichtbundel wordt afgetast . De verkregen zwart-wit informatie wordt elektronisch zodanig bewerkt dat aan vooraf ingestelde specificaties voldaan wordt . Het gerasterde beel d wordt tegelijk met het "lezen" van het origineel uitgeschreven door een tweede laserlichtbundel ; de apparatuur produceert droge, direct bruikbare rasterfoto's . Ook hier is sprake van sterke vereenvoudiging en versnelling van het proces, vergeleken met de oorspronkelijke cameratechnieken . Van belang is to vermelden dat het afgetaste beeld in principe elektronisch bewaard kan worden ; door de signalen naar een computergeheugen to sturen in plaats van naar de schrijflaser, kan me n de informatie voor later gebruik of tussentijdse beoordeling op een beeldscherm bewaren . De huidige prijs/prestatieverhouding bij dit type camera is nog niet zo gunstig dat de acceptatie er van in het grafisch bedrijf op grote Schaal heeft plaatsgevonden . Verwacht meet worden dat wanneer de gelijktijdige uitvoer van tekst- en beeldelementen in de worm van complete pagina's near de drukvorm We de paragraaf Tekstverwerking) beter mogelijk wordt, dit soon camera's vervangen zal worden door apparatuur voor het uitsluitend inlezen van de foto . Immers de opslag van het beeld alsmede de manipulatie er van vindt dan pleats in het geintegreerde tekst-beeldverwerkingssysteem . In de Verenigde Staten zijn dergelijke systemen op beperkte Schaal in gebruik .
Voor de reproduktie van kleurafbeeldin g en zijn verder g aan d e ont w ik k elin g en to signaleren . Tot in de zestiger jaren w aren voor het v e r vaardigen van films voor reprodukties in kleur (per afbeeldin g zijn - stan daard - vier films nodi g , omdat tijdens het drukken elke afbe e ldin g
14
uit vier standaard- k le u ren in k t op g ebou w d w ordt) b etrek k elij k in g e w i kk elde camera-technie k en nodig ,
d i e veel vakmanschap vereisten .
K leurcorrecties w erden (en w orden no g w e l ) met de hand aan g ebrac h t . In de loop van de jaren zestig k w am apparatuur op de markt w aa r mee het mogelijk was een deel van de produktspecificaties elektron i sc h to regelen . Het originele dia of de kleurenfoto w ordt in deze apparatuur lijn voor lijn afgetast, ter w ijl - na elektronische be w er k ing van de verkregen signalen - aan de uitvoerzijde de gecorrigeerde films oo k weer lijn voor lijn uitgeschreven worden . Deze zogenaamde scanners zijn thans op betrekkelijk ruime schaal in gebruik, n .l . daar w aar veel k leurenmateriaal ver w erkt moet w orden, voor bijvoorbeeld publiekstijdschriften, reisfolders, postordercatalogi, enz . De prijzen van scanners zijn de laatste twee jaren dalende, mede onder invloed van het op de markt komen van Japanse apparatuur . De inzetbaarheid in kleinere bedrijven is daardoor toegenomen .
Voor het samenstellen van pagina's met een aantal kleurafbeeldingen bij elkaar is de scanner niet geschikt . De pagina-opmaak is hier zeer omslachtig en kost relatief veel tijd en filmmateriaal . Enkele jaren geleden kwam echter apparatuur op de markt (Crosfield, Sci-Tex, Hell) waarmee dit probleem aangepakt werd (ref .2 .2) . In principe bestaat deze apparatuur uit vijf onderdelen, t .w . een scanner voor het inlezen van het originele beeld, een computersysteem, een magneetschijfgeheugen voor het opslaan van de beeldinformatie, een kleurenbeeldscherm voor het beoordelen van de bewerkingen die het beeld moet ondergaan en tenslotte een schrijfeenheid voor de uiteindelijke registratie van d e vier deelbeelden . De verschillende afbeeldingen die op 66n pagina bij elkaar moeten staan, worden afzonderlijk in het systeem ingelezen, naar wens gecorrigeerd met behulp van het beeldscherm, vervolgens naast of in elkaar gemonteerd (ook weer via het beeldscherm) en tenslotte na akkoordbeviniing uitgeschreven op film . Deze apparatuu r is nog betrekkelijk duur (2 a 2,5 millioen gulden), kan vrijwel uitsluitend in drie-ploegendienst ingezet worden en eist voorlopig nog het nodige vakmanschap voor een correcte bediening . De ervaringen die tot nu toe met dit snort apparatuur zijn opgedaan, zijn niet onverdeeld gunstig . Met name de produktiesnelheid die gehaald kan worden, blijkt - althans in deze fase -nog vrij aanzienlijk onder de verwachtingen to blijven . De bottleneck bij dit snort systemen wordt gevormd door de beschikbare geheugenruimte . Bij gebruik van relatief grote schijfgeheugens (b .v . 300 millioen bytes, dit is maximaal 30 0 millioen beeldpunten) kunnen toch nog maar enkele pagina's tegelijk worden opgeslagen resp . bewerkt . Toename in het gebruik van dit snort systemen (er staan er thans enkele in Nederland) is mede afhankelijk van het beschikbaar komen van grotere geheugens, die per informatie-eenheid goedkoper zijn dan de huidige systemen .
15
Samenvattend kan gesteld worden dat op het terrein van de beeldver w erking de volgende ont w ikkelingen plaatsvinden : a) toenemende toepassing van computertechnieken voor opslag en bewerking van beeldmateriaal ; b) hierdoor reductie van het aantal processtappen ; c) beperking van de toepassingsmogelijkheden door de thans nog onvoldoende beschikbaarheid van goedkope elektronische opslag media met grote capaciteit .
2 .4 Druktechnieke n De ontwikkelingen die in de diverse druktechnieken een rol spelen , zijn minder ingrijpend dan die Welke tiierv66r besproken zijn ten aanzien van tekst- en beeldverwerking . Wel is het nodig cm in het kort aa n to geven waar de toepassingsmogelijkheden van de drie belangrijkste technieken liggen . Deze technieken zijn de hoogdruk, de vlakdruk en de diepdruk ; het onderscheid zit in de wijze waarop het beelddragende (dus ook : inktdragende) deel van de drukvorm gevormd wordt, t .w . verhoogd boven het niet-drukkende deel, resp .in het vlak van de drukvorm en onder het niet-drukkende deel van de drukvorm ; zie fig . 2 .2 .
2 .4 .1 Hoo &_dru k
Si n ds de uitvinding van het boekdrukproces is de hoogdruk in gebru i k ge w eest . De drukvorm is van meta al of kunststof, en kan gesc h ikt g emaa k t w orde n voor het bedrukken van vellen (bij het dru k ken van boe k en bijvoorbeeld) of van rollen (bij de krantenpers bijvoorbeeld) . Het is een betrekkelij k eenvoudig proc6d6, dat vooral voor het weergeven van tekst zeer goed bruikbaar is . H et gebruik in vellenpersen (v(>or boe k en en tijdschriften) is echter thans vrij w el geheel tot nul gereduceerd door de overscha k eling op vlakdruk in die sector ; k w aliteitsoverw e g in g en , met name in de kleurendruk, speelden hierin een rol . W at betreft het gebruik in rollenpersen, dit w il zeggen bij het bedrukken van banen papier, zoals bij de krantenpers, kan men stellen dat nog tal van bedrijven in W est-Europa en de Verenigde Staten in hoogdru k w erken . A lleen is de traditionele to den drukvorm voor het merendeel vervangen door de lic h tere kunststofdrukvorm . Verbeteringen aan dit snort k rantenpe r sen van de laatste jaren hebben betrekking op het automatiseren van verschillende functies (inkt g eving, papierbaansturing) en verho g in g van de druksnelheden . Een typische produktiesnelheid voor k rantenrotatiepersen is zo'n 35 .000 exemplaren per uur . Afhankelijk van de i nr ichtin g van de pers kan ook een dubbele produkt i e van 60 . 000 a 70 . 000 k ranten per uur berei k t w orden . M et het verho g en van de
16
s n elheid w e rden oo k voor z ienin ge n voo r la waai - en i n ktn e v e lbe st ri j ding noodzake l ijk . De i nvesterin g en di e hi er m e e g e moe id zij n, zij n n ie t o n aa n zie n lijk .
inle t druk vorm
hoogdruk
I Nakdru k
diepdruk
Fi g .2 .2 D e b elangr ij k ste d ru ktec hn i eken, sc hema t is c h
17
2 .4 .2 Vlakdru k
H oe w el het principe van de vlakdr uk at z o'n 180 jaar ou d i s en dat van de offsetdruk (een variant van de vlakdruk w aarbij het b eel d via een met rubber beklede rol van drukvorm H aar pap i er w or d t over g edragen) al ru i m 100 jaar, is de industriele toepassin g v oor w at betreft de vellenpersen eerst na de t w eede w ereldoorlog g e g roeid . N adat aanvankelijk nog aanpassingen in de inktsoorten moesten plaatsvinde n , konden vanaf de vijftiger jaren de tijdschriftdru k kers dankbaar ge bruik ma k en van de door offset g eboden k w aliteit in k leurendruk . Persen g eschi k t voor het in een drukgang aanbrengen van t w ee of vier kleuren name n in aantal toe, en aan het einde van de jaren zesti g kon gesteld w orden dat de overschakeling van het hoogdrukproc6d6 voor boek- en tijdschriftdruk voltooid w as . De voordelen van het proces zijn gele g en in de in vergelijking met de hoogdruk lichte en flexibele dru k vorm, de hoge druksnelheid (8000 a 10 .000 druks per uur) en de bruikbaarheid van goedkopere papiersoorten . Zoals al eerder vermeld heeft het gebrui k van offsetpersen de i ntroductie van het fotozetten in het grafisc h bedrijf sterk bevorderd, aangezien beide proc6d6's technisch beter op el k aar aansluiten dan de combinatie loodzetten + offset .
Voor de produ k tie van bijvoorbeeld tijdsc h riften in grotere oplagen (groter dan ca 50 .000 stuks) zij n rollen-offsetpersen to pr e fereren boven vellenoffsetpersen . Bij deze persen w or d t een papierbaan bedrukt in plaats van losse vellen . De dru k snelheid kan hierdoor aanzienlijk g roter zijn dan b i j de vellen-persen, b . v . 30 .000 druks per uur . Ook bij dit type persen zijn de laatste jare n verschille n de functies geautomatiseerd , maar het is in laatste instantie no g steeds de ervaren drukker di e het eindresultaat op kw aliteit beoordeelt . M icro-e l ectron i cs h eeft to t nu slechts een deel van die controle-taak k unnen overnemen (zie bijvoorbeeld ref .2 .3) .
In de literatuur (ref .2 .4) w ordt vermeld dat de vraag H aar zog enaamde mini-rotatiepersen en andere persen van klein formaat stij g t en oo k in de kome n de jaren nog za l toenemen . Hoe w el hierover g een cijfers beschikbaar zijn, is het plausibel to veronderstellen dat de z e persen o .a . w orden in g ezet bij de produktie van nieu w s b laden en huffs-aan-huffs bladen ( g em i ddeld e oplagen van huis-aan-huisbladen in N ederla n d in 1980 ca . 36 .000 exemplaren), althans voor zover deze bladen niet door een da g bladbe d rij f w orden uit g e g even . De produkties n elhei d van dit snort k leine perse n ligt ni e t wezenlij k la g e r dan die v a n d e g rotere typen (typisch 30 .000 kranten per uur ; verwacht wordt d a t deze s n elhei d 3 tot 7% per jaar zal stijgen in de k omende 1 0 jaar), m aa r d e fle x ib il iteit m et b e tre kk in g tot oms tel lin g op a ndere ed i ties e .d . is v e el g rote r . I n de laa t ste 2 a 3 ja a r is met be tre kk in g t ot de ( gr ote) k ra nt e n p er s e n
18
eveneens een verschui v i ng zic ht b a ar v a n hoog d r u k near off s e t . M e n is de v oor d ele n v an offse t g aan inzie n : betere dru kkw aliteit, mog elijkhei d voor h et in z etten v an du n nere (dus g oed k opere!) papiersoorte n e n vooral : de mo g elijkheid van drukken in k leur . Het is voora l ten be h oeve van h et reclamedru kw er k da t het da g b l ad, w at betre f t het g e b rui k v an k le ur , ei g enlij k niet lan g er kan achterblijven bij het t i jdschrift, de eerdergenoemde nieu w s- en huis-aan-huisbladen en bij de k l eure n televisie . Hoe w el thans ca een k w art van de da g bladbe d rijven i n N ederland is over ge schakeld op offset, is het gebruik van 4-kleurendruk in advertenties no g na uw elij k s zichtbaar . Er bestaan a a n w ijzingen voor de veronderstelling dat kleuren w er k voorlopi g nog gereserveerd b l ijft voor de op dezelfde persen g eproduceerde advertentie- (huis-aanhuis-)bladen en reclamefolders . In deze zin kan men spre k en van ee n aanpassin g van het produktpak k et aan de nieu w e produktiemiddelen ; het is echter de vraag in hoeverre d e omschakeling Haar offset gestimuleerd w erd juist van w ege de extra-inzetbaarheid bij de produktie van d i t snort neven-produkten van de k rant .
2 .4 .3 Diepdru k
De huidige diepdruktechn i ek is ongeveer 100 jaar g elede n uit g evonden en sinds d i e tijd niet w ezenlijk veranderd . Bedoeld w ordt bier de diepdruk vana f een metalen cylinde r oppervlak, dus de rotogravure . De techniek w ordt voornamelijk gebruikt voor het dru kk en van zeer grote tijdschri f toplagen en, met aan g epaste perstypen, voor verpa kk in g sdrukw erk . Het vervaardi g en van de eigenlij k e drukvorm is van oorsprong een tijdrovend fotografisch/chemisch proces,
w aarvoor al vaak varianten
of alternatieven zijn bedacht, maar n og n ooit op grote schaal g erealiseerd . Toch lijkt het er nu op dat het normale chemische etsproc6d e dat de drukcylinder dient to ondergaan , vervan g en kan w orden doo r een g raveerprocede, w aarbij g ebruik g emaakt w ordt van een computerbestuurde g ra ve erbeitel . Dit procede zou dan overeen k omst vertonen met het eerder vermelde systeem van offsetplaatvervaardi gi n g door een computer-bestuurde laserlichtbundel . Essentieel is d a t he t in het algemeen mceil i jk bestuurbare chemische procede vervan g en k an w orden d oo r een goed controleerbaar mechanisch proc6U . De ont w ikkelingen bij d e cyl inderver v aard ig in g en de ei g enl i jke d i epdru k persen g aan in- z o d an i g e richting dat het dru k ken van kleinere opla g en (b . v . onder de 100 . 000 exem p laren) rendabel g aat w or d en . H iermee k omt de diepdruktechniek in concurrentie met de ro l lenoffset, w a arvoo r juis t stee d s g rotere opla g en haalbaar w orden .
Samenvatti ng d r u k technie ke n Bi j d e drie d r uk tech n ie k en m oe t ondersc h ei d g e m aa k t w or d en in vellendr u k en rollendru k . De ve lle n hoo g dr uk
(bo ek e n en tij d sc hr ift e n) is
19
geheel ver v an g en door de vell e noffset . De r o ll e n hoo gdr u k met ku ns t st o f dru k vorm komt oo k i n d e k r a n t endr ukk erij n o g v eel v ul d i g voo r, h o ewel ook daar een dui d elij k e verschuivin g n e ar rollenof fse t z ic h tb aa r is ; de mo g elij k heden om k l e ur i n de k raut to br e n g en zij n daa rdoor s t e rk toe g enomen . Velle n offset w ordt veelvuldi g ge b rui k t voor allerlei dru k w erk (boeken, tijdschriften, reclamedr ukw erk ) met niet to g rote op l a gen , zeker ook bij kleuren d ruk w erk .
R ollenoffset w or dt i ng e z et b i j g rotere
oplagen . De belangstellin g voor k leinere rolle n o ffsetpersen neemt toe . De diepdru k w ordt vrij w el uitsluitend op ro l len toe g epast ; h et toepas singsgebied li g t bij de zeer g rote opla g e n van tijdschriften .
2 .5
A f w er k ing en distributi e
De laatste stadia van het grafische produ k tieproces voor k ranten en tijdschriften omvatte n een aa n tal mechanische be w er k in g en , zoals snij den, vou w en, ver g aren, binden, bundelen , verpakken en adresseren . De meeste van die handelingen zijn in ho g e mate g emec h aniseerd, de produktiesnelheden berei k en langzamerhan d hun fysie k e ma x ima . Stroomlijning van een serie be w erkin g en w ordt nagestree fd door het in "stra ten" plaatsen van de verschillen d e componenten . M icro-ele k tronica kan bij dit snort apparatuur w el controlerende en sturende functies verric h ten, maar van vervan g ing van de mechanische funct i es door ele k tronische besturing is Been sprake .
Ten aanzien van de adresserin g van k ranten en tijdsc h riften in d eze fase kan opgemer k t w orden dat al sinds jaren g ebrui k g emaa k t w ord t van met behulp van de computer geproduceer d e adres-eti k etten die mechanisch op de verpakkin g w orden a a n g ebracht . Van recenter datum i s het gebrui k van zogenaamde inkjetapparatuur hier voor . De z e app a ratuur is rechtstreeks g ekoppeld aan de computer die het adr e ssenbestand bevat en brengt door middel van microscopisch kleine in k tdruppeltje s de ge w enste informatie op het papier o v er . De v erw e r kin g ssnel h eid van dit systeem is bijzonder hoog door het ontbreken van b ew e g ende delen (afgezien va n de elektrisch g e g enereerd e en bestuurde in k tdruppeltjes) .
Bij de distributie van tij d schriften en k ranten per post w ord t ee n bela ng rijk deel van de sorteerwer k zaamheden uitgevoerd
door h et g ra f isch
be d rijf . Dez e w er k zaam h eden zijn ver g ema k kelij k t bij de invoeri n g van de postcode . 2 .6 De int r oductie van nieu w e technie k en i n h et g rafisc h be drij f De snelle technolo g ische veran d erin g en die zich de laatste 15 A 20 jee r in d e g rafisc h e i nd u strie hebben voor g e d aa n ku nn en bi j d e b u itenst aan der wellicht de in d ru k w e kk en dat hier spra k e is va n ee n soepe l lopend proces dat ook in de toekomst, w ann e er mo g elijk n o g v ele ande re ve r nieu w in g en door g evoerd zullen w orden, goed z al bli j ven fu nctio ne ren .
20
Die toe k omstige si t uatie l a a t z ich n i et g e makk elij k v oors pelle n , m aar het is w el va n be l an g om e n ig e re l ati v e r e n de o p me rk i ngen t o ma ke n ten aanzien van he t recente v erle d en .
T w ee belangrij k e veranderingen zijn de l a a tste 15 A 20 j ee r aa n d e orde g ew eest, t . w . de overschakelin g van d e h oo gd ru kt ec hn iek near de offsettechniek en die v an het loodzet t e n naa r het g ecom p uterisee rde fotozetten . H i ervan is de eerste omschakelin g de mi n st i ng r i j p ende g ew eest . N iette g enstaande het fe i t dat de mede w er k e r s in d e dr ukkeri j plotselin g to maken kregen met andere method e n van dr ukvorm ve r vaa rdigin g , andere drukpersen met ei g en materialen als papi er en i nk t , een in het algemeen hogere druksnelheid (en d aardoo r g ro t ere w erkd r uk ) en andere beoordelin g smaatstaven voor h et ge p ro d uceerde dr ukw er k, lijkt de introductie van de offset over het a lg emeen zo n der al t o g rote moeilijkheden to zijn verlopen . De indru k b estaat dat bier voo r al het tempo van de invoerin g van de nieu w e tec hn iek voldoende laa g is g e w eest voor een g oede acceptatie .
Anders ligt de zaak bij de omsc h akeli ng near h et fotozette n . De nie uwe techniek kw am voornamelijk uit de Vereni g de State n e n Groot Br i t t a nnii~ en de literatuur maakte meldin g v a n een succesv o ll e inzet er van . De w erkelijkhe i d lag iets anders . De bedri j ven die op fotozet t e n o ve r sta pten (hiertoe vaak mede gemotiveerd door sc h aarste a a n loo d z e tters) moesten ervaren dat de techniek no g vel e kinderz ie k ten be z at . Voldo ende kennis van hard w are en soft w are w as v a a k bij d e lever an c ier s ni et aan w e z ig ,
de enkele enthousi a ste mede we r k er die de intro duc t ie va n
de apparatuur in zijn bedrijf zou v erzorg en, moest zich a lle k e n nis eerst zelf eigen ma k en en w as ei g enlij k niet in de ge le g enheid om die kennis adequaat aan z ijn colle g a's over to d r a g en . Da a rbij kwa m de omstandi gh eid dat de bereid h eid tot het zoeken van contact m et colle ga bedrijven, om zoaoende tot ee n betere gegevensuitwisseling to xvm e n, niet g root w as . De economische rec h t v aardi gi n g van d e ov erscha k e l i ng op de n i eu w e techniek w as niet ster k : men w as v e elal g efasci n ee r d door de technische aspecten, economisch e voordelen wa re n - me d e d oor de korte ervaringsperiode in d e b edrijfsta k als g e h eel - m ee st a l nie t met cijfermateriaal onderbou w d .
H et is niet verw onderlijk dat de introd u ctie van d e eerst e g e n erat i e fotozetappara t uu r (aan het ein d van de j a re n zesti g ) op gro nd van boven ge noemde omstandi g heden moeiz aa m v erlopen is . D e o n ze ke r he i d w erd no g ver g root door d e s n el l e economische v e rou deri ng v a n d e s y s temen als g evol g van de ont w i kkel in g v an ve rb ete rd e v ers ies en gehee l nieu w e g eneraties . Toc h k an v as tg estel d w orden d at op d it mom e n t d e situatie ver b et e rd is . Sommi g e be dr ij v en z ijn toe aa n hun de r de s y ste em, andere aan hu n tw eed e, m aar va n ee n all er e e rs t e k e nn is making met fotozetapparatuur is nau w eli jk s meer spra k e . De intro du ctie van zo' n
21
tweede of derde systeem zal Haar alle waarschijnlijkheid met minder problemen verlopen omdat in veel gevallen de volgende omstandigheden van toepassing zijn : - de voorbereiding van de aankoop (marktverkenning, beoordeling, selectie) geschiedt in overleg met meet betrokkenen uit het bedrijf ; - het kennisniveau in het bedrijf met betrekking tot de nieuwe techniek is verbeterd ; - de ondersteuning door de leveranciers is aanzienlijk verbeterd ; - de onderlinge uitwisseling van ervaringen (tijdens symposia, in sectieverband, enz .) is sterk toegenomen ; - de informatiestroom vanuit de vakpers, beurzen, tentoonstellingen, seminars, enz . is sterk vergroot ; - het inzicht is gegroeid dat een optimaal gebruik van nieuwe technieken pas mogelijk is als de snelheid van invoering ervan aangepast wordt aan de mogelijkheden van de mensen die er mee moeten werken ; de grenzen van het "absorptievermogen" van de mens zijn in zicht .
In de inleiding van dit hoofdstukje is gezegd dat in de nabije toekomst mogelijk nog vele vernieuwingen doorgevoerd zullen worden in het grafisch bedrijf . Bij een taming van de snelheid waarmee deze nieuwe technieken hun intrede zullen doen, is het misschien nuttig om de hiervoorgenoemde omstandigheden resp . voorwaarden in gedachten to houden .
2 .7 Huisdrukkerijen en sneldrukkerije n Er zijn twee categorieen van drukkerijen die meestal niet tot de gevestigde grafische industrie gerekend worden, t .w . de huisdrukkerijen en de sneldrukkerijen . De reden hiervoor is (afgezien van hun eventuele niet-georganiseerd zijn via ern van de grafische werkgeversorganisaties) dat hun doelstellingen afwijkend zijn .
Een huisdrukkerij is in principe een afdeling binnen een grotere organisatie (bedrijf, instelling) die een deel of het geheel van het in de organisatie benodigde druk w erk verzorgt . Het produktenpakket bestaat voor het merendeel uit formulieren, interne rapporten, memo's, eventueel jaarverslagen, briefpapier, enz . Er worden in het algemeen t w ee argumenten gehanteerd voor het hebben van een huisdrukkerij : a) de intern to verspreiden informatie is van vertrou w elijke aard, en b) het drukw er k moet zeer snel beschikbaar zijn . Inschakeling van een handelsdrukkerij voor de produktie van dit snort druk w erk zou hierom nie t in aanmerking komen . Indien grote oplagen ge w enst zijn of een hoge kw aliteit (kleurendruk w erk bijvoorbeeld), dan w ordt in de regel w e l tot uitbestedin g overgegaan . De oplagen die in de huisdrukkerijen geproduceerd w orden vari~ren van enkele stu k s tot enkele duizenden, sour s nog hoger . Het aantal huisdrukkerijen in N ederland is niet precies b ekend ; de ramin g en zijn afhankelijk van de precieze definierin g en lopen uiteen van 3000 (ref .2 .5) tot 14000 (ref . 2 .6) . In 1979 waren ca .
22
5000 bedrijven en instellin g en in N ede r lan d di e meer d a n 100 .000 kopie~n per m a an d maak t e n . D it aantal be d r ij ve n g roeit me t 6 a 7 % per jaar .
De technische voorzieningen in een huisdru kk erij zi j n a fg estem d o p de produkteisen :
k leine opla g en, eenvoudi g e k w aliteit . In deze zin
stemmen de huisdru k kerijen overeen met de sn e ldru kk erijen . Een sneldru k kerij is een inrichting w aar voor derden druk w erk g emaa k t w ordt volgens het klaar-ter w ijl-u- w acht principe of met een 24-uurs service . De klanten zijn particulieren of kantoren, kleine bedrijven, enz . Oo k hier gaat het om kleine opla g en en betre kk e l ij k eenvoudig w e r k . Sneldrukkerijen kunnen eigendom zijn van zelfstand ig en of van een fabrikant van apparatuur, maar ook onderdeel vormen va n een organisat i e di e een keten van dit snort bedrijfjes exploiteer t . Het aantal sneldrukkerijen in Nederland is niet bekend ; in de Vereni g de Staten w ordt g eraamd (ref .2 .7) dat op elke 15 .000 inwoners den sneldrukkerij beschikbaa r is, terwijl het aantal van die bedrijfjes tot 1985 met 7% per jaar zou stijgen . In het onderstaande zal een korte omschrijving ge g even w orden van de huidige technische uitrusting van sneldruk k erijen, die dan tevens van toepassing is op huisdrukkerijen .
T w intig tot dertig jaar g eleden (en dat g eldt dan ei g enlij k alleen voor huisdrukkerijen) w aren voor snel en betrekkelijk goedkoop kopii~re n en dupliceren beschikbaar de lichtdrukmachine, het fotokopieerapparaat, de stencilmachine en de vloeistofduplicator . Hoe w el het ste n cilapparaat meer kan dan alleen maar type w erk vermenigvul d igen (met behulp van een zogenaamd stencil-inbrand-apparaat kan van el k origineel, oo k met afbeeldingen, een stencilmaster gemaakt
w or d en), is de k w aliteit
van het w erk niet hoo g . Hetzelfde kan g ezegd w orden van de vloeistofduplicator, een apparaat voor het in kleine oplagen (tot 400 A 500 exemplaren per "mastervel") vermenigvuldigen van g etypte teksten . De oplagen van stencilwerk b edra g en maximaa l ca . 5000 exemplaren per stencil-master . De afdruksnelheid van beide systemen l igt in de grootte orde van 100 exemplaren per minuut .
In de loop van de vijfti g er jaren,
t oen de behoefte aan g rotere opla g e n,
betere k w aliteit en grotere produktiesnelheid zich voordeed, k w ame n de z ogenaamde k l e inoffsetmac h ines op d e mar k t (ref . 2 .8) . De ze machi n es . die thans zeer al g emeen in gebrui k zijn , A 4 (ca . 20 x 30 cm2) o f A 3 (ca .
zijn geschi k t v oor formate n
30 x 40 cm2) ; de max i mal e dr uk snelhe i d
ligt bij ca . 8000 druks per uur . De opla g en die per offsetplaa t g ema ak t kunne n w orden, lopen u itee n v an ca . 2000 ex em p laren ( v oo r p a pieren offsetplaten die rechts t reeks b e schreven w orde n ) tot ca . 1 00 . 000 ex em pl are n (voor m eta l e n p l aten) . Voor de ve r v a ar d i g in g van de metale n p late n is speciale a ppar a tuur nod ig, voo r de p a pieren pl at e n v olsta a t ee n schrij fm achi n e . Speciale k l e inoffse t a p p a ratuu r vi ndt me n bi j d e z oge naam d e s n eldru k systemen . Di t z ijn v ol l edi g a u t omatisch we r ke nd e a pp a -
23
raten w aarin van een normaal papieren ori g i n eel (bedru k t of g etypt) een drukvorm gemaa k t wordt, die vervol g ens tot het g e w enste aantal e x emplaren w ordt a fg edru k t . Opeenvol g ende series (b .v . de pagina's van een rapport) w orden automatisch ver w erkt ; het g eproduceerde dru k w erk w or d t des g e w enst automatisch vergaard en gebonden . De dru k snelheid is maximaal 10 .000 vel per uur .
In de trad i tionele huffs- of sneldru .k k erij tre f t men thans in de re g el aan : schrijfmachines, fotocopieerapparatuur, ern of enkele kleinoffsetmachines met de bijbehorende apparatuur voor he t maken van de drukplaten, en af w er k apparatuur, zoals snij-, ver g aar-, bind- en lijmmachines . Eventueel oo k nog lichtdrukapparatuur voor technische tekenin g en .
M od erne huffs- en sneldru k kerijen hebben naast of in plaats van de normale sc h rijfmachine nu oak de wordprocessor in gebruik ter versnelling van het type w erk . Bovendien heeft de k leine, handbediende fotozetm a c h ine de mog elij kh eid geopend voor de produktie van echt zet w er k , ter vervan g ing van het typewer k w aar dat w enselijk is . De koppelin g t u ssen w ordprocessor en fotozetmachine w ordt meer en meer toe g epast ; de z e w er kw ijze biedt de mo g elijkheid om de tekstinvoer en -re g istratie (op floppy disc bijv(>orbeeld) op de w ordprocessor to realiseren, ter w ijl bij afd r aaien van de ma g neetschijf op de fotozetmachine het zetsel geproduceerd w ordt . Interessant is oak de mo g elij k heid om op de normale fotocopieermachine (dat w il zeg g en op de ele k trofotograf i sch werkende typen, volgens h et Xe r o x-p roc45U bijvoorbeeld) een offsetplaatje to maken . Combinere n w e 66n en ander, dan k a n de in fi g .2 . 3 g e g even w erk w ijze voor de produ k t i e van d ru kw er k met een z eer redelijke k w aliteit opgesteld w orden .
Op g emer k t word t n o g dat de huidige w or d processors en fotozetapparaten uit g erust z i jn met aansluiti n gen v oor het gebrui k van telecommunicatiesystemen ; zie verder hoofdstu k 3 . 2 . 6 .
I ndien men voor het producere n van een k leine oplage van druk w erk d e beschi kk in g h eeft over zo w el fotocopieera p paratuur als kleinoffsetap p arat u ur , d a n doet z ich de vraa g voor w elk systeem g e k oze n dient to w orden voor W e l ke opla g e om tot een mini m um aan kosten to komen . Het i s dui d elijk d at voor oplagen on d er een bepaalde g rens w aarde fotocopii~ren voordeli g er is, daarboven zal men voor offset k iezen .
W aa r
de g re n s precies l ig t, is sterk afhan k eli j k va n d e beschi k bare appar a tu u r . I n de pra k tij k l i g t die g rens tussen 10 en 100 exemplaren ; een re d el ij ke ric h t w aa r de li j kt 30 e xe mplaren to zijn . Chr . kart (ref . 2 .9) en oo k F rost & Sull i v a n (ref .2 .7) zien in d e s n eldr ukk eri j een v erschuivi ng v an h et g ebru ik van k leinof f set Haar fotocopii~ren . Dat k an bete-
24
m anu scrip t
TEKSTREGISTRATIE OP WORDPROCESSO R
ma gnee tsch ijfj e
ZETTEN V .D . TEKST OP FOTOZETM ACHIN E s t ro k e n zets e l
EVENTUEEL PAGINA OPMAKEN
opge maa k t e p ag i na ' s
OP FOTOCOPIEERMACHINE OFFSETPLAAT MAKE N
offs e tpla a tj e (s )
DRUKKEN OP KLEI NOFFSETPER S
VERGARE N
BINDE N
T
ge r e e d dru kwe r k
Fig-2 .3 Werkwijze v oor drukwerkproductie in d e hu isd r ukke rij o f s neldru k ke r ij
25
kenen dat het aantal orders voor oplagen onder 30 stu k s toeneemt te n opzichte van die voor g rotere opla g e n , maar oo k dat h et fotocop i ~ren relatief goed k oper w ordt (zodat de hier aan g enomen g rens w aar d e stij gt ) . Er zijn redenen om aan to nemen dat de laatst g enoemde omstan d i g he i d doorslaggevend is .
In ref . 2 .9 wordt een raming gegeven van de kosten van een basisinstallatie voor een sneldrukkerij . Voor een kleinoffsetmachine me t A4 formaat, plaatmaker, fotocopieerapparaat, schrijfmachine, eenvoudige vergaar- en bindapparatuur, plus nog enkele kleine zaken zou me n een bedrag van ca . f 90 .000,- beschikbaar moeten hebben . Kosten van huisvesting, verzekering, e .d . zijn daar nog aan toe to voegen .
In het bovenstaande is getracht aan to geven wat de huidige stand van zaken is met betrekking tot de technische mogelijkheden van huisen sneldrukkerijen . Geconstateerd is dat fotocopieermachine en kleinoffsetpers tot de standaarduitrusting behoren, maar dat de elektronische apparatuur (wordprocessor en fotozetmachine) al niet meer ongebruikelijk zijn . Nieuwe ontwikkelingen zullen later besproken worden .
LITERATUU R 2 .1 J .W .Seybold, The Seybold Report, 30 aug .1971, jaargang 1, nr 1, blz .nr .l . 2 .2 P .J .Kalff, "De pagina-opmaak in beeld" ; IGT-nieuws , april 1980, jaargang 33, nr 2, blz .nr .29 . 2 .3 A .W .Laane, "Technische mogelijkheden voor de automatisering va n de inktgeving" ; IGT-nieuws, juni 1977, jaargang 30, nr 3, blz .nr .78 . L .J .Lodewijks, Computer elpt inktgeving beheersen" ; IGT-nieuws aug .1977, jaargang 30, nr 4, blz .nr .94 . 2 .4 Developments in printing technology ; onder redactie van B .Blunden, eat er ea .K . The Research Association for the paper and board, printing and packaging industries (PIRA), 1979 . 2 .5 Structu urcom missie grafische industrie, Het structuur ro~ect rafische industrie, Jaarbericht 1980 ; 's-Hertogenbosch, NE HEM, 1961 . 2 .6 Structuurcommissie grafische industrie, Technische en technologische ontwikkelingen in de grafische industrie en . hun inv oe o de vraa Haar ar ei Amsterdam, Instituut voor' ra isc e Techniek NO, 197 9 2 .7 Frost & Sullivan, Inc ., Quick Printin g ; Technology, Equipment and Supplies (1980-1985 ) ; Report nr 827, New York, London, 10$1 . 2 .8 Voor een algemeen overzicht van de kleinoffsettechniek, zie bijvoorbeeld W .Rameil, "Vom BUrooffset zum Schnelldruck-System" ; Fachhefte Chemigraphie, Lithographie, Tiefdruck ; maart 1977, jaargang~9/J, nr 1, blz .nr .24 . 2 .9 Chr .lcart, Comment implanter une im rimerie minute ; Parijs, Centre d'action nations e des pro essionne s face a imprimerie integr6e (CANPFII), 1981 .
26
3 . NIEUWE TECHNIEKEN VOOR DE M EDI A
In dit hoofdstuk zal een toelichti ng g egeven w orden op ee n a a nta l technische produ k ten en systemen w a a r v an v er w acht w ord t dat z e o p eni g er lei w ijze de traditionele produ k tie- en distribut i emethoden v an kran t en ti jd sc h rift (en mogelij k oo k die va n h et b oe k ) z u lle n bein v loeden . In de eerste para g raaf zal getracht worden een g lob a le i n deli ng t o creeren voor de di kw i j ls ver w arrende vee lh eid v a n af zon d er lijk e appa raten, technieken en deelsystemen die i ets met informatieverwerking to ma k en hebben . Het g aat hierbij uiteraard om die pro d ukte n die de la a tste 10 tot 15 jaar tot ont w i k keling zi j n g e k omen, sommi g e ervan z ij n al op tal van plaatsen in gebruik ,
andere ver k eren nog in een aan loop-
stadium . In de t w eede para g raaf vol g t dan een korte beschrijvi ng v an de afzonderlij k e produ k ten, w aar mo g elijk aan g evul d met e e n aan d uid ing van een toekomsti g e ont w ikkelin g . I n het derde deel v an dit hoo fd stu k zal tenslotte iets meer gezegd worden ten aanzien van systemen voo r het elektronisch publiceren . De interact i e tusse n de tradition e le g rafisc h e technieken en de hier bedoe l de nieuwe tec h nie k en zal e xplici e t aa n de orde komen in hoofdstuk 5 .
D e bier g evol g de w erk w ijze maakt h et misschien mogel ijk om toe k omsti ge systemen voor informatieverw er ki n g z onder a l to v ee l moeite to ku nne n vergelijken met bestaande systemen .
3 .1 Indeling van de componente n Een tec h nisch systeem voor informatieverwerking kent e e n aantal onder delen d ie in h u n a lg emeenheid als vol g t omschreven ku nnen w or d en . Beschikbaar moeten zij n middelen voor : a) invoer van de i nformatie i n het systeem ; b) bewerking van de informatie ; c) opsla g van informatie in de diverse sta d ia v a n be werk i ng ; d) uitvoer van een t usse np rod uk t of ein d produ k t ; e) tra n sport va n in for m atie tussen de versc h illende o n derdel en van het systeem . In principe k an met deze i n delin g in vijf onderd e len v o l s t aa n w or d e n, maar het heeft voor versc h illende practisc he systeme n z i n om nog een zesde onderdeel in to voeren, t .w . middelen voor : f) interactie tussen mens en systeem . Formee l k unnen d ez e middelen voor in t e r ac t ie in g e d e eld w o rd e n b i j invoer- resp .
uitvoer van h et systeem, m aa r door de aa nw ezi ghe i d van
di k w i j ls g rote a fsta nd en t u ss e n de me n s (a l s g en e rato r v a n in form a ti e ) en invoerapparaat , resp . d e uitvoera pp aratuu r en de m en s ( a ls co n su men t v an i nfor m at i e) is o nd erschei d tu ssen d e b e tref f e n de o nd e rdelen g e wenst . Bovendien ga at h et hier om mi ddele n v oor in v oe r e n v oor uitv oe r d i e bedoel d zij n voor g ebrui k in on d erl i n ge s a me nhang .
27
D e samenhan g tussen de onderdelen a t/m f k an schematisc h als i n fi g .
3 .1 w orden w eer g e g even . W elke technieken en produ k ten k unnen
nu bij de versc h illen d e onderdelen w orden i n ge d ee l d? De o n derstaa n de lijst heeft niet de prete n tie volledig to zijn, maar zij vermeldt slechts die zaken die met b etre k kin g tot de media min of meer re g elmati g w ord e n genoemd .
INVOE R
INTERACTIE I BE W ERKING
OPSLAG
ME N S/SYSTEEM
UITVOE R
Fi g . 3 .1 Sc h ematisch e w eer g ave v a n ee n informati e verwe r k end systeem . De pijlen s t ellen het t r ansport van informatie v oo r .
a) componenten voor de in v oer van informatie 1 . toetsenborde n 2 . foto-, fi l m- en videocamera' s 3• apparatuur voor het lezen (aft a sten) van teksten en af be eld i n g en 4 . apparatuur voor informatie-invoer via de ste m
b) componenten voor de be w er k ing van informatie 1 . computerh a r dwar e 2 . compute r soft w ar e
c) opslagmedia 1 . microfil m 2 . magneetbanden 3 . magneetschijven 4 . hologramme n 5 . beeldplate n 6 . magneetbellengeheugens
28
d ) co mp o n e n te n voor d e uitvoer va n i nf or m a ti e d .1) rec h tst r ee k s vanu i t de comp ute r 1 . b eeldscherme n 2 . T V -toeste l 3• elektronische afdr uk ee n heden o p bas i s v an inkjet-tech nie k en 4 . idem op basis va n the r mo g ra f i e 5 . idem op basis van ele k tro gr a fi e 6 . idem op basis van ma g neto g ra f i e
d .2) uitgaand van een originee l op pap i er (of een an d er substr a a t ) 1 . fotocopieerapparatuu r 2 . telecopieerappar a tuur (facsimile-apparatuur )
e) informatietranspor t 1 . p ostdienste n 2 . k abelnetten voor telex telefoon computerdata 3 . satelliete n 4 . microg olfstraalverbindin g e n
f) apparatuur voor mens/systeem-interacti e 1 . toetsenbord met beeldscherm en/of afdru k eenheid (al of niet draagbaar ) 2 . w ordprocessors 3• huiscomputer s 4 . TV-toestel met mo g elij kh eid voor 2- w e g ver k ee r
I n het o n derstaande zal op een aantal van de hier g enoemde componenten een toelichting g e g even w orden .
3 .2 Beschrijving van een aantal componente n
3 .2 . 1 Com p onenten voor de invoer van informati e I nvoerappa r atu u r als onderde el van i n for m atieverwe r k ende systeme n is het me e st effectief als de door de mens verstrekte info r matie zo sne l mo g el i jk, dat w il ze gg e n zonder extra h a ndel i n g e n of extra p rocesstappen in elektrische si g nalen w ordt om g e ze t . Voor toetsenborden is d a t h et g eval , evenals voo r app a ratuur di e autom a tisc h tek sten of a fbee ldi ng en moet lezen . De z e apparatu u r is g edeeltelij k al besch r even in hoofd stu k 2 . 3 , w a ar zo w el d e ele k tronisc h e c ame r a
( v oor re pro duk tie v an
zwart-wit afbeeldin gen ) als de scan n er (ee n aftast appar a at voor de re p ro d u k tie v an voo r namel ijk kl e u raf beel di n g e n ) ter sp rake kwam e n . Au toma t isc h e te k stlees a pparat u u r (OC R -a p paratuur ; OC R = optical c h a ra cte r r eadin g ) h ad in d e jaren ze v e nt ig e en vr ij rui me t oe pa ssi ng bij d e da g bladb ed rij ven , maar i s dear n u g ro t en de e l s ve rdro ngen d oor
29
beeldschermen . In k antoren, huisdru k keri j en en loonzetterijen w ordt , zij het in bescheiden mate, no g w el met deze leesapparatuur g e w er k t, evenals bij het ver w erken van standaardformulieren ( P TT!) .
Apparatuur voor informatie-invoer via de stem is al een aa n tal jaren in ont w ikkelin g . Het g ebruik is tot nu toe voornamelijk beperkt g ebleven tot invoer van een beper k te reeks standaardinstructies ter besturi n g van systemen . Toepassing bij tekstver w erkende systemen lijkt w el mo g elijk, alhoe w el het foutpercenta g e w aarschijnlijk alt i jd hoger zal liggen dan bij invoer via toetsenbord . De ver w acht i ng is dat stem-invoer in tekstverwerkende bedrijven aan het eind van de tachti g er jaren toegepast zal gaan w orden ; toepassing in een kantoor -omgeving kan veel ccrder plaatsvinden en is ook al aangetoond .
Apparatuur waar de directe omzetting in elektrische signalen niet mogeIijk is, is onder meer de traditionele filmcamera en de fotocamera . Films en foto' s moeten na de opname chemisch bewerkt worden en lenen zich daarna pas tot elektronische bewerking, bijvoorbeeld via video-systemen . Directe video-opnamen, zowel voor professioneel gebruik als voor de amateur, verdringen thans de film (16 mm en 8 mm formaten) . De nieuwste ontwikkeling is de elektronische camera (Sony, 1981) : een camera waarin registratie van het beeld plaatsvindt op een kleine magneetschijf die enkele tientallen beelden kan bevatten . Het bekijken van de beelden geschiedt op het (kleuren)televisietoestel met behulp van een betrekkelijk eenvoudig afspeeltoestel . De beeldregistratie geschiedt momentaa n en behoeft Been verdere behandeling ; het is een vorm van "direct-klaar" -fotografie . De camera zal volgens de fabrikant in 1983 beschikbaar komen en is bestemd voor de consumentenmarkt .
De ont w i k keling van elektronische afbeeldin g ssystemen, zoals de hierboven beschreven elektronische camera, is op dit mom e nt een van de belangrij k ste researchactiviteiten van alle grate film- en fo t ofabrikanten . De vrijwel ideale eigenschappen van de normale z ilverhoude n de film hebben er voor gezorgd dat de foto/f i lm-industr i e jaren lan g onbedreigd w as ten aanzien van alternatieve materialen . De elektronisc h e industrie w as zich er echter terde g e van be w ust dat invoer van beelde n in informatie ver w erkende systemen niet via foto of film kon v erlopen (denk aan satelliet- w aarnemin g en e .d .) ; zij hee ft mede dan k zij de miniaturiserin g van de ele k tronica kans g e z ien afbeel d ingssysteme n to ont w ikkelen met een oplossend vermo g en g elijk w aardi g a an dat van T V -beelden . D eze onderzoekactiviteiten zijn zo wel door de film-fabri k anten ( K ODAK, FUJ I , etc .) als door de fabrikanten van fotocopieerappara t uur ( X EROX, CA N O N , enz .) op g epakt . De conse q uenties van h et doorzette n van deze ont w ikkelin g voor de traditionele fotog rafie zullen i n g rij pe nd z i jn . In extreme w or m k a n de foto g raaf ( v a n een da g blad bijvoorb eel d )
30
"on- l ine" me t zijn redactie verbonden z i jn en z oda n i g ge i' n s t r u eer d w orden dat nabe w erkin g van het fotomateria a l overbo dig wor d t . Een dergelijke ont w ikkelin g is analoo g aan d ie w aa rb ij de schr i j v er v a n een tekst zijn materiaal rec ht streeks, eventueel met z etinstr u cti e s , de computer invoert . Overigens zijn de g evol g en voor de amateurmar k t (camera's, ont wi k ke lce n tra l es, hobby- apparatuur, e n z .) na uw e lijk s to overzien . Voor een overzic h t van d e tec h n i ek v a n d e ele k tronisc h e afbeeldingssystemen, zie ref .3 . 1 .
3 .2 .2 Debe w erk i n v _ van i nformati e Be w er k in g van informatie kan o p talloze manieren plaatsvin d e n , ma a r de toelichtin g zal h i er beperkt bl i jven tot computerappara t uur We hardw are) en de programmatuur We soft w are) .
In hoofdstuk 2 .2 is al uiteengezet dat de miniaturiserin g van de el ek tronica en de ster k e pri j sdal i n g en d e a fge l open 10 A 1 5 j a ar g ezor g d hebben voor een sterke uitbreidi ng van de toepassin g en ervan in de g r a fisc h e industrie . Ten aanzien van computerapp a ratuur + pro g ramm atuur i n de tekst- en beeldver w erkin g is nog onla ng s opgemer k t (ref-3 .2) d at in de periode tot 1990 de prijs/prestatie verhoudin g v er d er z al dalen met een factor zes . Het be g rip "prestatie" van een computersystee m is een complex ge h eel, maa r het bevat in el k geval een in d icatie va n de verwerkin g ssnelheid en een mate van " g ebruikers v r i en d elijk h eid" van het totale systeem . De ver w erkin g ssnelhe i d is d irect ge k oppel d aan de hard w are-opbou w en de mate van miniaturiseri ng . Op d e h ui dig e basiselementen ("chips" ter g rootte van enkele vie rk ante milli m eters) kunnen verscheidene honderdduizenden transistor e n geplaatst w orde n, h etgee n leidt tot verw er k i ng ssnelheden va n en k ele tienta l len mil lioe n en basisoperaties per seconde .
Experimenten die moe t en l eiden tot snel h ei d s-
verhog in g en met een factor va n ca . 10 . 000 zij n t h ans op verschillende plaatsen g aande . Bij deze e x pe r ime n ten w ordt o . m . g eb r ui k ge maa k f van licht g eleidin g in glasvezelcomponenten in plaats v an ele k trisc he span n in g en en stromen . Oo k de z o g enaa m de J osep h son-sc h a k eling - w erk end bij zeer la g e temperaturen - moet de s ne l h eids v e r hog i ng me de mogelijk maken .
De g e br ui k ersvr i e n delijkheid va n een comp u tersyst e em is voor een bela ngrijk deel afh an k elijk van de so f t w ar e -opbou w . Me t name b i j d e te k sten beeldverw er k i ng stree f t men H aar zod a ni ge programming d a t l a nge series van inst r uc t iecod e s ,
l a n g e wac h tti j de n, e n z . voor k om e n w or den .
H eeft me n van een bepa a lde tekst een aantal versies (co r r e ctie-st ad i a ) in h et systeem, da n moe t sne l du i del i j k z ij n wa ar e en o n de rhan de n tekst v andaan k omt res p . h ee n moet ; l i jste n va n a r ti kel e n in v ersc hi llen de be w erkingssta d i a moeten sne l beschi k b aa r zijn , e nz .
Er zijn t a l
van soft w ar ek enmer k e n d i e op deze w ijze de kw aliteit van een s y s tee m
31
uitma k en . Veel inspannin g van de programmeurs is op de verbetering van dit snort aspecten gericht . Ontwikkelingen in pro g rammerin g stechnie k - alhoe w el niet zonder meer van t oepassin g op tekstver w er k in g , mog el i j k w el op beeldver w er k in g - w orde n o .m . besproken in ref . 3 .3 .
3•2•3 Geheuv_enmedi a M iddelen om informatie voor kortere of langere tijd op to slaan, hebben de laatste jaren een ster k e ont w ikkeling door g emaakt . Van belan g zijn die media w aarop registratie en w eer teruglezen met ho g e snelheid mogelijk is . Verder is belangrijk de geheugendichtheid, b .v . het aantal lettertekens dat per vier k ante ce n timeter op g eslagen kan w orde n .
M icrofilm is een al betrekkelijk oud opslagmedium . Eery standaarduitvoering is de registratie van 98 A 4 pagina's (21x30 cm2) op een filmblad van formaat A6 (ca . 10x15 cm2) . I n het zakelijk gebruik van microfilm w ordt ook in de komende jaren een groei voorzien (ref .3 .4), voornamelijk voor archiveringsdoeleinden . Net bij w erken van documentati e op microfilm met nieu w e g egevens is namelijk relatief duur en tijdrovend, zo d a t interactief w er k en ermee niet gemak k elijk is . De zog enaamde CO M apparatuur (Computeroutput-On-Microfilm) w ordt toegepast door bedrijven met da g elijkse mutaties in bestanden, zoals ban k en en verzekerin g smaatschappije n ; in dit geval w ordt microfilm als alternatief voor de uitvoer op papier g ebrui k t . Ook hier wordt echter de microfilm vervang en door computersystemen met ma g neetschijfgeheugen . M ogelijk h eden v oor het gebrui k van microfil m ter publicatie van tec h nisc h e en w etenschappelijke informatie (dissertaties b .v .) zijn zeker aan w ezi g (en benut) indien de opla g e van dit snort werk zodani g klein is dat vervaard i gi n g van normaal dru kw erk to duur zou w orden .
In dit g eval moet
g edac h t worden aan incidentele vra g en Haar dit snort informatie, verspr e id over een lan g e periode . De meest g e b ruikte opsla g media z i jn thans ma g neetbanden e n magneetsc h ij v e n , g e k oppe ld aan computersystemen . De zogenaamde "industriele" magneetba n de n , met een opsla g capaciteit van enkele tientallen millioenen te k ens, zijn rela t ief g ced k oop in g ebruik, mast in het al g emeen niet s n el g e n ce g voor direc t e k oppelin g aan te k st- e n •beel d ve rw erkingssyst e men . Daarom w orden ze meet g ebruikt voor archiveringsdoeleinden . M a g neetschijven w orden daarente g en veel in g ezet . Voor beeldver w erk i n g ssyst e men is veel g e h eu g enruimte nodi g ; de g rootste practische eenheden h e bb en e e n capaciteit v an 300 millioen bytes (1 byte komt overeen me t 1 l e tterte k en of 1 punt i n een afbeeldin g ) . Ont w ik k elingen Haar grotere info r matiedicht h eid pe r schijf zijn g aan d e (bijvoorbeeld de " W inchester disc") . V an z ow el ma g neetbanden als ma g neetschijven bestaan k leine, g oed k ope versies, t . w . de magneetband in de "compactcassette" (vgl . audiorecorder-cassettes) e n de k leine, flexibele magneetschijf, de "floppy d i sc" .
Be i de opslag m edia w orden op g rote Schaal g ebruikt, hoe w el de
f loppy di sc t ha ns meet toe g epast wordt dan de ma gn eetbandcasset t e .
32
Holo g rammen a l s opsla g media in compu t ersyste men zi jn i n de pra k tij k nog vri jw el niet toe g epast . Een h olo g ram is i n pri n cipe een stu k f il m materiaal w aarop met behu l p van laserstraling i n forma t ie g er eg istre e rd kan w orden . De informatiedichtheid in een holo g ram is zeer hoog ; een h ologram van 10x10 cm2 k an thans het equiva l ent van enkele mil li arde n l etterte k ens bevatten .
Verder ont w ikkeld dan de holog ramtechniek - alt h ans voor w at betreft het gebruik in informatiever w er k ende systemen - is de beeld p laattec h niek . De beeldplaat is een g lazen of ku n ststof schij f van ca . 30 cm diameter w aarop di g itaal informat i e is vast g ele g d vi a microscopisc h k leine putjes in het oppervla k . Hoe w el aanvan k elij k o n t w i kk eld voor de registratie van v i deobeelden, staat het g e br uik als opsla g med i um voor tekst-materiaal nu sterk in de belan g stellin g . Een o n t w ik kelin g van Philips, de zogenaamde Digital Opt i cal Recorder (DOR) (ref . 3 . 5), ziet de beeldplaa t op g enomen in een snort jukebox van b i jvoorbeel d 64 p l aten . Een der g elij k archief zou een capaciteit hebben van ca 32 millioen pa g ina's tekst op A 4 formaa t .
De g ere g istreerde tekst is niet
uit w isbaar, maar h et inlezen van nieu w e data (ook tekeni ng e n ) z ou w el mo g elijk zijn . I n 1984 zou volgens op g ave v a n P h i lips het eerste commerciele model besc h i k baa r zijn . De o n t w i kk elin g van de beeldplaat voor de consumentenmarkt (filmpro g ramma's v a n al l erlei snor t ) g aa t g estaa g verder . Philips heeft de beeldplaa t al eni g e jar e n ge lede n in de Verenigde Staten op de ma rk t g ebrac h t, de concu r ren t ie va n Ame rikaanse en Japanse bedrijven op dit g ebied is sterk .
Een ont w ikkeling van een ma g net i sch g e h eugen v a n g eheel a nd er principe da n dat van de eerder g enoemde banden en sc h ijven m ag nie t o nv e rmeld bl i jven . Dit betreft het zo gen aamde m ag netische bellen g e h eu g e n ; het maa k t g ebrui k van de bijzondere m agn etisc h e ei ge nsc h appen van bepaal d e materialen en maakt een hog e informatiedichtheid mo g elijk . Dit snort geheu g en w ordt o .m . to eg epast in sommi g e te k st i nvoer a pparate n .
Samenvatten d kan g ez eg d w orden dat h et zoeken Haar compactere en snellere opsla g media op tal va n plaatsen voort g ez e t w or d t . De kosten per op g esla g en informatie-eenheid diene n nog vrij aanzienlij k to dale n (hoe w el di e prijsdalin g al jarenlan g to constate r e n is) voor d at de b e w e rkin g van b i jvoorbeeld beeldmateriaal in co m putersystemen op g rote Schaal ver w ez e n l ijkt k an w or d en .
3 .2 .4 Com p o n enten voor d e uitvoer van inform atie V a n g root belan g voor de ont w i kk eli ng v an t ec hni e k e n e n s y s t em e n die een alternatie f moete n bieden voor d e t r aditio n el e g rafisc h e tech nie ken, is de besc h i kb aarheid van app a ra tuu r di e rec h ts tree k s u it d e computer leesbare a f d r u kke n op pa p i e r k a n v e r sc haf fe n . I n he t middel-
33
punt van de belangstelling staan de elektronische "printers", afdrukeenheden die met grote snelheid tekst op papier overbrengen, thans in ontwikkeling bij of al uitgebracht door bedrijven als
IBM, Xerox,
WANG, Siemens en CANON . Verschillende principes worden gebruikt, t .w . de inkjet techniek, de lasertechniek en de kathodestraalbuis (Cathode Ray Tube = CRT-) techniek .
(ref-3 .1 en 3 .6) . Bij de inkjet-
techniek worden zeer kleine inktdruppeltjes elektrisch bestuurd to t op het papier ; afdruksnelheden zijn bereikt van 2 tot 4 blz . A4 per minuut . Als de letterbeelden opgewekt worden op een kathodestraalbuis (een snort TV-buffs) dan kan volgens de principes van de elektrografie (het "XEROX" principe van de fotocopieerapparatuur) de tekst op papier overgedragen worden . Met dit procede heeft men in practijkapparatuur afdruksnelheden van ca . 18 blz . per minuut gehaald . De lasertechniek biedt nog grotere mogelijkheden . Een laserlichtbundel kan elektronisch bestuurd worden en zodoende teksten schrijven op een steeds weer opnieuw to gebruiken "drukvorm" die met behulp van b .v . een zwart poeder ("toner") afdrukken op papier maakt . Dit is weer analoog . aan de Xeroxfotocopieertechniek . De afdruksnelheden kunnen zeer hoog zijn ; than s tot ca 120 blz . per minuut . Het registreren van de beelden op de drukvorm kan gebaseerd zijn op elektrostatische verschijnselen (elektrografie) of op magnetische verschijnselen (magnetografie) ; er zijn thans Been grote verschillen in de practische kenmerken tussen beide systemen . De toepassing van dit snort apparatuur beperkt zich nu nog tot de grootverbruikers van computer-output,
maar de gevolgen van verdere
ontwikkelingen op dit gebied kunnen zeer ingrijpend zijn . Hierop zal later worden teruggekomen (hoofdstuk 3 .3) . Opgemerkt wordt nog dat de ontwikkelingen bij de diverse fabrikanten zich ook bewegen in de richting van kleurreproduktie met dit snort systemen .
De aandacht voor facsimile-apparatuur concentreert zich op verschillende toepassin g s g ebieden, t .w . het kantoor, de g rafische industrie en de huiskamer . Strikt g enome n moet onder facsimile-apparatuur verstaan w orden een systeem voor h et al of niet op afstand reproduceren va n een or ig inele op papier of een ander substraat beschikbare tekst of afbeelding . In een kantooromgeving w orden bijvoorbeeld brieven bi j de afze n der in een leesapparaat gelegd, de verbinding met de ontvanger w ordt telefonisch tot stand g ebracht , en bid de ontvan g er w ordt da n w eer re g el voor re g el de kopie van het origineel op papier uitgeschreven . K rit i eke punten bij dit snort systemen w orden g evormd door de overdrac h tssnelheid (typisch thans enkele minuten per A 4 document) e n het oplossend vermo g en, d .i . de mog elijke mate van detail l er•in g in de a f beeldin g . I n de g ra f ische in d ustrie w ordt facsimile-apparatuur gebrui k t voo r het overzenden van compleet opgemaakte pagina's (teksten + afbeelding en op foto g rafisch papier) Haar ontvan g stapparatuur w aar die pagina's om g e z et w orde n in o ff set d ru k p l aten . Hier w ordt dus de mo g elij kh e i d
34
g eboden om de i n formatiever w er k in g
(te k s t + b eel d ver w erkin g t/ m de
op g emaakte pagina) op een an d ere plaa t s uit to voeren da n het dru kk e n, inclusief de d rukvormvervaar d i g in g . W aar dit proces toe g epast w or d t met informatie die n i et eerst o p papier is geze t , maar rec ht streeks vanuit de computer Haar de ontvan g stapparatuur g ezonde n w ordt , is feite l ijk Been sprake van facs i mile-over d racht ( z ie d e eerder g e g even definitie) .
I n de praktijk w ordt dit onderscheid meestal n iet g emaakt .
Een toepassing van facsimile voor huiskamer g ebruik vindt me n in de Japanse experimenten bij het verzenden van krante n rechtstreeks vanuit de zetterij Haar ontvan g stapparatuur bij de consument thu i s . Het oplossend vermo g en van deze apparatuur is voldoende h oo g om de detaillerin g van de Japanse lettertekens over to brengen .
De beide grafische toepassingen van de facsimiletechniek zullen in hoofdstuk 5 nog verder toegelicht worden . Hier moet nog vermeld worden dat de toekomstige inzetbaarheid van facsimile sterk afhankelijk i s van de beschikbaarheid van telecommunicatie systemen voor informatieoverdracht met hoge snelheden ; zie 3 .2 .5 .
3 .2 .5 Transport van informati e Van de tallow manieren om informatie over to brengen staan thans het sterkst in de belangstellin g het transport via kabelsystemen e n dat via geostationaire satellieten . Ondersche i d dient g emaa k t to w orden tussen systemen w aarbij sprake is van verbinding tussen een zender en een of meer door de zender to kiezen ontvan g ers (althans o n tvangsttoestellen), en systemen w aarbij aard en aantal der ontvangers vooraf niet aan de zender bekend kunnen z ijn . De eerste snort systemen zou men gesloten kunnen noemen ; het zijn de telecommunicatiesystemen, zoals telex en telefoon . De t w eede snort systemen zou men open kunnen noemen ; hieronder vallen o .a . de openbare databanken zoals het pub l ieke vie w data-systeem en - als men naast kabeltransmissie ook ethertransmissie beschou w t - de traditionele radio- en televisie-omroep . De technische sche id in g tussen g esloten en open systemen is n iet al to sterk : w anneer bijvoorbeeld in een gesloten systeem gebruik
g emaa k t w ord t
van een straal z ender en -ontvan g er, dan k unnen tussen ze n der en ontvanger de si g nalen voortijdig en t e n onrechte op g evan g en w orden door een andere dan de bedoelde ontvan g er . Technische mi d delen om dit inbreken in g esloten systemen to verhinderen zijn in
gro t e verscheid e n -
heid ont w ikkeld . Evenzo kunne n open tr a nsmissie syst e men door bepaaldetechnische in g repen g es l oten g emaa k t worden, bijvoorbeeld door pert instellen van persoons g ebonden codes e .d .
In ref . 3 .7 w or d t een over z ic h t g e g eve n va n de acti vit e i ten e n p l an n en van de N ederlandse PT T op het g ebied va n d e telecommun i catie . Hierui t
35
blijkt dat er momenteel via ern basis-transmissiesysteem in feite zes netwerken, dus zes functies, opgebouwd zijn . Dit betreft een netwerk voor mobiele verbindingen, het telefoonnet, een datanet (zoals het Binds 1981 functionerende DN-1), het telexnet, een alarmnet en (operationeel in 1983) een breedbandig satelliet-net . De toekomstige activiteiten zijn als volgt gefaseerd : a) Introductie van digitale telefooncentrales + verbindingen . Transportsnelheid 64 kbit/sX) ; zal gereed zijn rond het jaar 2000 . b) Vanaf 1983 zal een zogenaamd Specialized Satellite System (SSS) opgebouwd worden rond de Europese Communicatie Satelliet ECS en de Franse satelliet TELECOM-1 . Dit satellietsysteem zal twee functies hebben, t .w . een tijdelijke ondersteuning van het onder a) bedoelde digitalc net, zolang dat nog niet volledig gereed is ; en na deze eerste fase, inzet bij het realiseren van video-vergaderingen, dataverkeer tussen computers, enz . De maximale transportsnelheid van dit systeem zal bijna 2000 kbit/s bedragen . c) Een verdere ontwikkeling van het huidige DN-1 net, bedoeld voor databankgebruikers ; maximale snelheid 64 kbit/s . Het gebruik van dit net stijgt thans met meet dan 20% per jaar . d) Uitbouw van het onder b) bedoelde satellietsysteem, ook met inzet van glasvezelkabels . Snelheid 2000 kbit/s . Te zijner tijd zullen dus drie netten beschikbaar zijn, t .w . het (digitale) telefoonnet (64 kbit/s) ; het datanet (64 kbit/s) en het satelliet +glasvezelnet (2000 kbit/s) . Het datanet onderscheidt zich van de beid e andere netten o .m . door de wijze van datatransport (packet-switched vs . circuit-switched) .
De toepassingen die met deze netten to realiseren zijn, zullen in twee fasen verlopen . Fase 1 kan rond het jaar 2000 afgerond zijn . De particuliere consument zou dan kunnen beschikken over faciliteiten voor telefoon, facsimile, tekst-communicatie, elektronisch geldverkeer en viewdata . De verschillende functies zouden kunnen verlopen via een gefntegreerd huiskamer-beeldschermstation . Additionele functies zouden kunnen zijn : meteraflezing-op-afstand, bewaking, eventuele controle van andere technische systemen . De tweede fase in de toepassingen begint waarschijnlijk in de negentiger jaren, maar kan een lange periode beslaan . Gedacht kan dan worden aan video-vergaderingen (dus 2-weg verkeer van beelden), beeldtelefoon, verzoek-televisie ("pay-TV") en transport (vanuit het locale steunpunt) van open-net TV-uitzendingen naar de huiskamer .
X) Gemakshalve kan men stellen dat 8 b i ts informatie overeen k omen met een letterte k en ; ee n transportsnelheid van 64 kbit/s = ca . 64000 bit/s komt dus overeen met ca . 8000 tekens per seco nd e .
36
Er zijn op dit moment twee systemen in gebruik die de toegang tot de Internationale databanken mogelijk maken . Dit betreft binnen Europa de Euronet-DIANE service We ook hoofdstuk 3 .3) en voor de Verenigde Staten de zogenaamde DABAS-service .
Opgemerkt dient to worden dat voor een volledige benutting van alle technische mogelijkheden er zeker nog een aantal drempels to overwinnen zijn . Net zal noodzakelijk zijn om de grootst mogelijke aandacht to schenken aan de standaardisering van de zogenaamde interfaces, dit zijn de koppelstukken tussen verschillende onderdelen van een informatie-verwerkend systeem of tussen verschillende systemen als geheel . Met name de koppeling tussen de diverse netwerken voor bedrijfstoepassingen en de publieke netwerken moet niet gehinderd worden door een gebrek aan standaardisering . Ook de programmatuur die het datatransport tussen verschillende systemen regelt eist standaardisatie . Tenslotte zal veel in spanning gegeven moeten worden aan de gebruikersvriendelijkheid van de toekomstige systemen : de ergonomie van hard- en software .
Het is misschien interessant om de plannen van de Nederlandse PTT als hiervoor beschreven, to vergelijken met die van de Britse PTT .
British Telecom kent thans drie speerpunten (ref .3 .8) . In de eerste plaats wordt gewerkt aan de aanleg van digitale telefooncentrales . In de tweede plaats zal het huidige glasvezelnet (voor telefoonverbindingen) van bijna 6600 kilometer lengte uitgebreid worden tot een totale lengte van 100 .000 kilometer (1990) . In de derde plaats zal voor 1985 een satelliet gelanceerd worden voor telecommunicatie- en omroepdoeleinden . De BBC zal dan plannen voor verzoek-televisie uitgewerkt hebben . Daarnaast zal British Telecom meewerken aan de satellietplannen va n de Europese PTT's (de ECS, zie boven) . Uit deze plannen blijkt dat de glasvezeltechnologie in Groot-Brittanie verder voortgeschreden is dan in Nederland ; glasvezelverbindingen zijn van belang voor snelle communicatie, zoals nodig voor professionele facsimile-systemen en kabeltelevisie .
3 .2 .6 Apparatuur voor mens/systeem-interacti e Afgezien van de reeds op grote schaal in g ebruik zijnde beeldschermstations voor de communicatie met computersystemen, zijn er drie componenten waarvan de toepassing no g
slechts in een beginfase verkeert .
Voor za k elijk gebruik is dat de w ordprocessor, voor huiskamergebruik betreft dat het TV-toestel met mogelijkheden voor 2- w eg verkeer e n de prive-computer (personal computer of home-computer) .
De w ordprocessor bestaat i n p rincipe uit een toetsenbord, een beeld-
37
scherm en een tekstopslagmedium, in de meeste gevallen bestaande uit een dubbel floppy disc systeem . Het gebruik op kantoren, uitgeverijen en zetterijen neemt sterk toe ; de functies die de wordprocessor kan hebben in het tekstverwerkingsproces zijn beschreven in hoofdstuk 2 .2 . Een belangrijke functie kan de wordprocessor vervullen bij de communicatie binnen een bedrijf of tussen bedrijven onderling . Voor het overbrengen van berichten binnen het bedrijf kunnen verschillende wordprocessors aangesloten worden op een speciale verbindingslijn . De ove r to brengen teksten kunnen zowel op het beeldscherm als op papier zichtbaar gemaakt worden . Pogingen tot standaardisatie van dit snort verbindingen zijn belangrijk . Enkele jaren geleden heeft Xerox same n met IBM en enkele andere Amerikaanse tomputerfabrikanten het zogenaamde ETHERNET-concept gelanceerd . De techniek hiervan omvat in feit e een universele ringleiding binnen een bedrijf waarop alle data- (en tekst-) verwerkende apparatuur eenvoudig aangesloten kan worden . Wordprocessors (ook door Xerox ontwikkeld ; Xerox heeft thans zeer geavanceerde apparatuur voor kantoorautomatisering) maken een belangrijk onderdeel uit van dit al op een aantal plaatsen toegepaste communicatiesysteem . Voor de wordprocessorkoppeling tussen bedrijven onderling hebben diverse PTT's een nieuwe service ontwikkeld, genaamd TELETEX (niet to verwarren met het begrip TELETEKST, de tekst-op-televisie service van de NOS) . Deze service is gebaseerd op het telex-net, maar geschikt gemaakt voor de veel uitgebreidere tekstfaciliteiten van de huidige wordprocessors . Teletex is in West-Duitsland en Canada i n 1981 van start gegaan . Deze methode van tekstoverdracht (ook wel bureautelex genoemd) kan in de toekomst grote invloed hebben op de omvang van het zakelijke postverkeer .
Wat betreft de ontwikkelingen van de huiscomputer moet vooral gewezen worden op de situatie in de Verenigde Staten . De bijzonder sterke groei in de aantallen apparaten daar leidde reeds tot het ontstaan van prive computernetwerken, waarover berichtenverkeer plaatsvindt via het telefoonnet . Aangezien vrijwel alle huiscomputers beschikken over opslagmedia (zols flexibele magneetschijven en magneetbandcassettes), kan men spreken over het ontstaan van wijdvertakte viewdatasystemen met overigens een beperkte hoeveelheid informatie per bron . Huiscomputers worden in de Verenigde Staten ook gekoppeld aan locale kabeltelevisiestations, zodat 2-weg verkeer ontstaat . De mogelijke invloed op het totale informatietransport, inclusief dat van dagbladen en tijdschriften, laat zich nog niet overzien .
Het televisie-toestel met mo g elijkheden voor terugzending van si g nalen heeft overeenkomsten met de huiscomputer . Het 2- w e g verkeer via het telefoonnet is gerealiseerd in het vie w data-systeem ; terugkoppelin g Haar de (locale) studio is experimenteel toegepast, de relatief grootschalige experimenten in de Vereni g de Staten (het "QUBE" systeem in Colum-
38
bus, Ohio) en in Japan ("Hi-OV1S" in Higashi-lkoma) zijn hiervan voorbeelden (ref . 3 .4) . Dat het TV-toestel voor veel meer functies geschikt is dan alleen het ontvangen van TV-beelden, is wel duidelijk . De mogelijkheden voor interactie met informatieverwerkende systemen zijn thans vrijwel geheel afhankelijk van de geboden telecommunicatiestructuren .
3 .3 Syste men voor elektronisch publicere n
In deze paragraaf zal iets gezegd worden van activiteiten en plannen rond het zogenaamde elektronisch publiceren . Op Welke wijze de grafische industrie (met name de dagblad- en tijdschriftuitgeverijen), de nieuwe technieken op dit gebied benut of denkt to gaan benutten zal aan de orde komen in hoofdstuk 5 .
3 .3 .1 CAM1S__p ubliceren_o p verzoe k Het op schrift uitgeven van informatie die opgeslagen is in elektronische databanken of databasesX) is een activiteit die voortdurend meer i n de belangstelling komt to staan, daar het aantal informatie bestanden sinds de jaren zestig (Verenigde Staten) resp . zeventig (Europa) sterk groeiende is . (ref-3 .10) . Van alle ontwikkelingen rond het elektronisch publiceren trekt thans echter de meeste aandacht het "op verzcek" publiceren, d .w .z . het produceren van drukwerk in enkelvoud op het moment dat bij de gebruiker daaraan behoefte is . Deze activiteiten kunne n zowel kleinschalig als grootschalig uitgevoerd worden . Hoe dit op relatief kleine schaal gerealiseerd kan worden, kan verduidelijkt worden aa n de hand van b .v . de door Xerox ontwikkelde apparatuur, op de markt verschenen in het voorjaar van 1981 . Dit systeem bestaat uit een toetsenbord + beeldscherm-combinatie, (genaamd "STAR"), een pakket computersoftware en een elektronische afdruk-eenheid zoals beschreven in hoofdstuk 3 .2 .4 . Als dit systeem gebruikt wordt in een huisdrukkerij-omgeving, dan kan informatie die zich elders in het bedrijf bijvoorbeeld in een computer bevindt en die gepubliceerd moet worden, met behulp va n de "STAR" omgezet worden in opgemaakte pagina's, geheel typografisch verzorgd, voorzien van grafieken, etc . en vervolgens met de afdrukeenheid in het gewenste aantal copiei~n geproduceerd worden . De software van dit systeem is zodanig opgezet dat Been bijzondere grafische scholing nodig is om een produkt van zeer redelijke kwaliteit to kunnen maken . Een deel van de kracht van dit systeem is gelegen in de standaardisering van de opmaakfuncties, zonder de keuzemogelijkheden op ongeoorloofde '
X) I n het a l g e m een w o r d t ondersc h eid g emaa k t tussen databases en databa n ken : ee n database bevat alleen literatuurver w ijzin g en, een databan k b e v at oo k d e inhoud elijke g e g evens .
39
w ijze aan to tasten . De toepassin g en van een der g elij k syste e m l igg en bij banken, ver z ekeringsmaatschappijen juristen, makel a ars in onroer e nd goed, etc . Echter, het gebru ik i n sneldru k k e ri j en l i gt voor de hand . Als de informatie aan g eboden wordt als manuscript zal de mees t t ijdrovende factor het intypen zijn . Alle stappen die de traditionele snel drukkerij no g moet ondernemen om tot een kleine opla g e to k ome n ( z etten , opmaken, drukvormma k en, drukken en ver g aren) w orden hi e r na het intypen vrij w el automatisch verric h t . De k osten van een der g elij k systeem zijn thans nog hoog . Voor het beeldscherm zijn bedragen in de ord e van $ 40 .000 .- genoemd, de soft w are k ost on g eveer $ 30 . 000 .- e n ele k tronische printers zijn to koop voor $ 40 .000 .- tot $330 .000 . - . Zelfs me t de goedkoopste afdrukeenheid is het totale systeem no g ca . drie me a l zo duur als de basis-huisdrukkerij beschreven in hoofdstu k 2 . 7 . Da t de hiergenoemde prijzen echter zullen dalen is vrij w el ze ke r . Hoe X ero x zich de huisdrukkerij of sneldru k kerij van de nabije toe k omst v oorstelt , blijkt uit het bijgaande schema . A lle componenten uit de pro f essionele zetterij zijn aan w ezig : fotozetmachines,
w ordprocessors, te k stopsla g -appa-
ratuur, maar ook : beeldscherm apparatuur voor ele k tronisch ont w erpe n en opmaken . Alle componenten kunnen verdeeld over het bedrijf staan - als het om een huisdrukkerij gaat -, alles is on d erling v erbonden (ETHERNET-principe, zie 3 .2 .6) .
De hierboven beschreven confi g uratie wordt in het al g emeen bet i teld met CA M IS, afkorting voor Computer A ssisted M a k e-up and Ima g in g System . Een CA MI S-confi g uratie is ook ont w ikkeld in J apa n . Bi j dit door het ministerie van handel en industrie ( M ITI) g esteunde project wordt gebruik gemaa k t van een holografisch g eheu g en, w aa r in 140 . 000 pa g ina's patentliteratuur zijn opg esla g en . De bijbehore n de beeldschermen afdrukeenheden hebben een relatief zeer hoog oplossend vermoge n, zodat de Japanse karakters in voldoend ho g e k w aliteit g ereproduceerd kunnen w orden . Ook g erasterde af b eeldin g en w orde n g ereproduceer d .
CAMIS is een logisch verlengstuk van informatiever w erke n de systeme n w aar b ij sprake is van het beheer van g rote bestanden . Het r aa d p l e g e n van die bestanden gebeurt tot nu toe in d e re g el met beh ul p van beel d scherm apparatuur . Indien de juiste g e g evens g evonden zijn , k an een afdruk gemaakt worden met ee n re g e l dru kk er . De kw aliteit van de op die manier afg edru k te tekst is laag, meest al la g er da n d ie v an schrij fmachineschrift . Het reproduceren van bijvoor b eeld complete tijdschri f t a rtikelen op deze wi jze is nau w elij k s mo g elijk door de ernsti ge typo grafische beperkingen . C AMI S bren gt hierin - in pri n cipe - vera nde r in g . Om aan to geven hoevee l belan g gehecht word t aan de ont wikk e li n g van deze reproductiesystemen - die uiteindel i j k h e t eff i cient g eb rui k van de w ereld w i jd b e schi k bar e g e g evensbest an den moe t e n be vorde r en - zal in het k or t besc h reve n w orden W el ke activite i ten th a ns d oor d e Europese Commissie op dit g e b ied o n dernomen w ord e n .
40
DIGITAL FONTS HYPHEN ATION /J US T I F I CATIO N B IT MAP FO R SCREE N IMAGE TYPOG RA PHIC DISPLAY
TEXT EDITO R I/O CONTROLLERS
L OCA L STORAG E
NETWORK CONNEC T I NTERACTIO N DEVICES
KEYBOARD
LOCAL AREA NET
L ASER PR I NTER 5700 CANNO N LBP -1 0 IBM 6670
CA D/CAM (1 9(12 ) C RT PHOTOTYPESETT7N( 3
WORD PROCESS ING
PAGINATION PROCESSOR
Fig-3 .2 De huffs- of s n el d rukkerij van de toekomst, vol g ens XEROX
41
3 .3 .2 Ontwikkelin v eninEEG_verban d Met het opzetten van een telecommunicatienet in EEG-verband, EURONET genaamd, en het aansluiten op dit net van ca . 300 Europese databases, heeft de Europe se Commissie het belang onderstreept van een goede, snelle en volledige informatievoorziening op de meest uiteenlopende onderdelen van wetenschap en techniek . In 1981 heeft men het zogenaamde ARTEMIS-rapport laten verschijnen (ref .3 .11), waarin een aanzet werd gegeven tot de ontwikkeling van methoden om bijvoorbeeld tijdschriftartikelen in computerbestanden op to nemen resp . via telecommunicatie te•verspreiden . Als vervolg op deze studie heeft men een actieplan opgezet, dat twee groepen van activiteiten omvat, t .w . a) praktijk-experimenten, en b) een achttal studies .
De praktijk-experimenten moeten een inzicht geven in de technische haalbaarheid van gegevens - invoer en -uitvoer op de wijze die hiervoor beschreven is . Verzoeken om deelname aan deze praktijk-experimenten zijn o :a . gericht aan een zestal grote Nederlandse uitgeversbedrijven . De voorgestelde studies (waarvan in het najaar 1981 reeds een drietal van start was gegaan) behelzen order mee r - het ontwikkelen van karaktersets geschikt voor elektronisch publiceren ; - tekstverwerkingstechnieken ; - distributietechnieken, waarbij behalve aan EURO N ET ook gedacht dient to worden aan satellietgebruik ; - eisen to stellen aan afdruk- en beeldschermapparatuur .
De initiatoren van dit totale project voorzien d at de professionele informatievoorziening over ca . 20 jaar voor het grootste deel langs elektronische weg zal verlopen . Tegen die tijd zal men d an - zo wordt gesteld - kunnen beschikken over het zogenaamde ISDN, d .i . het Integrated Services Digital Network . Dit telecommunicatienet zou gebruik make r van o .m . glasvezelsystemen (voor het realiseren van'hoge transport-snelheden) . De informatie zou kunnen worden opgeslagen op beeldplate n (vgl . hoofdstuk 3 .2 .3, de digital optical recorder) .
De hier beschreven activiteiten geven een tamelijk concreet beeld van de ontwikkelingen rond CAMIS op middellange termijn . Op een wat abstracter niveau staan de studies van Freedman, die, hoewel ze meer de probleemvelden afbakenen dan oplossingen aanreiken, hier niet onvermeld molten blijven . De volgende paragraaf is daaraan gewijd .
3 .3 .3 CAMIS-volgens Freedma n H .B . Freedman (ref . 3 .12) heeft met behulp van deskundigengroepen ideei~n g eformuleerd cord de ont w ikke l in g van systemen voor de reproduktie op papier van t ekst- en beeldinformatie opgeslagen in computer-
42
systemen : CAMIS . Hij voorziet t .z .t . d rie typen v a n d e r g el i j ke apparatuur : - voor k antoor en hu i sdru k kerij : MIDI-formaat . Dit bestaat nu reeds (Xerox 9700, IB M 3800) . De technie k zal later g e b aseerd zijn op stemregistratie voor te k stinvoer en aftastsystemen voor beel d -in v oer .
- Voor handelsdoeleinden : MA X I -formaat . Deze mac h ines zouden de huidige persen kunnen vervangen .
- Voor gebruik op k antoor en in huffs :
MI NI-formaat . A pparatuur in
draagbare worm, gekoppeld eventuee l aan T V -scherm of e x te r n ne tw erk . Volgens deze voorstellin g van zaken zouden de huidi g e systemen ( MI D I formaat) zich dus tegelij k ertijd kunnen ont w i k kelen in zow el een k lei n schalige richting als in een g rootschalige . Volgens Freedman zijn er bij de ont w ikkelin g van CA M IS drie drempels to over w innen, t . w . de hantering van het papier, h et bindproces en de computersoft w are . Daarop zullen de meeste inspannin g e n g er i ch t worden . Welke produkten/markten zullen zich aandienen voor de inzet van CAMISapparatuur? Deze vraag omvat twee aspecten : a) langs Welke lijne n zal de technische kwaliteit van het door een CAMIS-systeem vervaardigde produkt verbeterd worden? en b) voor Welk type produkten bestaa t de meeste behoefte aan dit snort flexibele systemen? Wat betreft de eerste vraag is de waarschijnlijke volgorde van kwaliteitsverbetering : 1 . de typografie ; 2 . de verwerking van zwart/wit afbeeldingen ; 3 . de verwerking van kleurafbeeldingen ; 4 . lay out-mogelijkheden . De punten 1 t/m 3 betreffen de hardware ; punt 4 betreft de software-ontwikkeling . De produkten die zich zullen lenen voor produktie op CAMIS apparatuur zijn in de eerste plaats documenten die de gebruiker zelf opvraagt : output van databanken en andere computergegevens . Ook teksten voor zogenaamde direct mailing worden thans al geproduceerd op de betreffende apparatuur (Xerox, IBM, etc .) . Dit snort zakelijke toepassingen zijn in vele varianten to bedenken . Technisch is het nu ook al mogelijk om kranten en zelfs tijdschriften in zwart-wit of kleur met CAMIS-apparatuur to vervaardigen, maar de kosten ervan beletten een rendabele inzet, nog afgezien van het thans nog totaal ontbreken van de organisatie en infrastructuur nodig voor een effici~nte invoer van informatie en distributie van het gerede produkt . Om een indru k to g even van d e breedte v an Freedman's beschou w i ng e n over CA M IS-apparatuur, zal hier een opso m min g g e g even w orden va n de d i scussiepunten ("issue-clusters") die vol g ens de auteur om een oplossin g vra g en bij w ijdver b reid g ebrui k van C AMI S . Bi nne n el k probleem g ebied zijn steeds de te g e n strijdi g e doeleinden ( A e n B ) a ang e g even . (Vrije vertalin g van de oorspronk e lij k e En g else te k s t ) .
43
1 . Auteursrecht en privacy : A . Stimulering van informatiestromen door (o .a .) het in ac h t nemen van correcte auteursrechtprocedures . B . Beschermin g van privacy bij ge b ruik van p ersoons g e g evens in databanken .
2 . Overheidsinformatie en dru kw erkproduktie : A . Openbaarheid van bestuur : snelle en goede informatieverstrekkin g aan alle betrok k enen : parlement, publiek . B . Beheersing (administratief, economisch) van de druk w erkprodukt i e .
3 . Concentratie en diversificatie : A . Streven Haar grote geinYegreerde systemen t .b .v . maximale flexi biliteit en service-mogelijkheden, gekoppeld aan goede beheer sing van het systeem . B . Streven Haar systemen-op-maat voor een grate verscheidenhei d van gebruikers, met daardoor sterke concurrentie-mogelijkheden .
4 . Herstructurering van de media : A . Voorzien in maximale toegankelijkheid van informatie voor ee n grote verscheidenheid van gebruikers, tegen relatief gering e kosten, vanuit een veelheid van locaties . B . Vaststellen van "redelijke" grenzen aan de toegankelijkheid va n informatie op basis van politiek haalbare compromissen .
5 . Werkgelegenheid : A . Opbouw van arbeids-potentieel dat zonder problemen kan reageren op snel veranderende economische en technologische omstandigheden, met behoud van vakbekwaamheid . B . Veiligstellen van werkgelegenheid, voorkomen van onrust en "afweerreacties" onder werknemers .
6 . Informatie en over-informatie : A . voorzien in een maximaal informatie aanbod : B . Veiligstellen van de relevantie, betrouwbaarheid en volledigheid van de informatie .
7 . Maatschappelijke ontwikkelingen en informatiebeleid : A . Het uitzicht op maatschappelijke ontwikkelingen m .b .t . informatieactiviteiten wordt bemoeilijkt door de complexiteit van individuele, specialistische acties (bedrijvigheid van ondernemingen, individuen, etc . ) B . Een i nformatiebe l eid dient g ebaseerd to zi j n op maatschappelij k e norme n , die geformuleerd moeten w or d en aan de h and van al g emene veranderin g sp a tronen .
44
8 . Overhe i dsactiviteiten : voorui t lope n d of ach t era f ? A . Door het anticiperen op "plausibe l e uit k omsten" kunnen k ansen benut worden en onge w ens t e ont w ikkelingen voor k omen w orden . B . I ndividuele, autonome on twikk eli ng en die n en tijdi g g etoetst to worden aan een maatschappel i j k belan g en zonodi g bij g estuur d to worden .
Het is duidelijk dat de hierboven aangeduide probleemvelden een zeer breed terrein beslaan en in feite van toepassing zijn op het totale informatiebeleid, met alle interacties tussen de media inbegrepen . Freedman draagt veel materiaal aan (b .v . analyses van de patentliteratuur) dat wel de complexiteit van de problemen demonstreert, maar dat voor de onderhavige studie niet direct bruikbaar lijkt . Volstaan wordt dan ook met deze samenvatting .
LITERATUU R 3 .1 H .Spijkers en P .J .Kalff, "IGC-konferentie over elektronische en zilverloze afbeeldingssystemen" ; IGT-nieuws, augustus 1981, jaargang 34, nr 4, blz .nr .81 . 3 .2 F .A . de Vos, "1FRA-kongres 1981 in Lausanne" ; IGT-nieuws, augustus 1981, jaargang 34, nr 4, blz .nr .92 . 3 .3 R .D .Levine, "Supercomputers" ; Scientific American, januari 1982, jaargang 246, nr 1, blz .nr .112 . 3 .4 Developments in printing technology, onder redactie van B .Blunden, eat erhea .K . The research association for the paper and board, printing and packaging industries (PIRA), 1979 . 3 .5 A .E .Guldenaar, "Elektronisch archief is snel toegankelijk en heeft grote capaciteit", Re roduktie, 1981, jaargang 10, nr 3, blz .nr .ll . 3 .6 The 1st international congress on advances in non-impact printing Springfield, g a ., Society ~' technologies enetie ; preprints Sprin otograp is Scientists and Engineers, 1981 . 3 .7 W .P .Wapenaar, The role of the information transporter ; in : Proceedings 14th International TNO Conference ; vague, The NetherTan s Organization for Applied Scientific Research TNO, 1981 . 3 .8 Het Financieele Dagblad, 5 augustus 1981 . 3 .9 Zie bijvoorbeeld Instituut voor Grafische Techniek TNO, Audiovisuele media, omroep en telecommunicatie in Nederland, Amsterdam, 1979 en de aaargenoem e referenties, en : Visual Information System Development Association (VISDA), MITI Juridical Foundation, Hi-OVIS Project ; Tokyo, 1980 . 3 .10 J .K .W . van Leeuwen, n ernemen in Nederland in het informatietijdperk" ; Intermediair, 19 juni 1981, jaargang 17, or 25 . 3 .11 A .Norman, Electronic document delivery . The Artemis concept for .D . ittle ; document digitalisation an teletransmission ;Oxford, eacne Information, 1 3 .12 H .B .Freedman, An exploratory technolo assessment of computer assisted make-up and imaging system s CA Springfield, Va ., Policy to ies Reports, 1960 .
45
4 . DAGBLAD . EN TIJDSCHRIFT OP DE HUIDIGE M EDIA M ARK T
In dit hoofdstu k zullen enkele g e g eve n s vermel d w ord e n m e t betre kk in g tot de positie van het N ederlandse da g bla d en het tijdsc h rift op d e markt . Aan de orde k omen het verloop van de opla g en o v er d e tijd , de mo g elijke verschuiving van al g emene informatie naar meer specif i e ke informatie, het belang van reclame en advertent i es voor de in k omsten van krant en tijdschrift en het ver k ooppatroon, met name d e ver h o u din g tussen aantallen abonnee's en de losse ver k oop . De belan gr ij k ste b r o n nen voor deze g e g evens zijn de jaarverslagen va n de N ederla nd se D a g bladpers ( N DP) en van de N ederlandse Organisatie van Tijdschr i ftuitgevers (NOTU) . De N OTU noemt in ref .4 .1 enkele cijfers met betrekkin g tot de mediaconsumptie in N ederland over de periode 1970 - 1980 . Het bl ij kt d a t er over die periode nog al w at verschuivin g en zijn op g etreden . Zo is het aantal TV-toestellen per 100 huis h oudin g en g este g en van 89 (1970 ) tot 124 (1980) en de totale oplage van de al g emene publie k s b la den (incl u sief omroepbladen en opiniebladen, dus voor het merendeel
w eek bla d e n )
per 100 huishoudingen toont een toename van 278 tot 329 . Daa r en t e ge n is de totale da g bladopla g e per 1 00 huis h oud i n g en over de beschouwde periode van 10 jaar af g enomen van 105 tot 99 . Het relati e f g u n s t i g e beeld bij de tijdschriften w ordt voor een belangrijk deel bep a a l d d oor de omroepbladen . - N a d ere cijfers m e t betrekk i ng tot de d a gbl ade n en de tijdschriften worden in het on d erstaa n de vermel d .
4 .1 De dagblade n
4 .1 .1 Aantal bladen en_op lake n Zo w el het aantal zelfstandi g e da g bladondernemi nge n a ls het aa n tal dagbladen met een eigen hoofdredactie is in d e a fg elo p e n tw inti g jeer sterk afgenomen . Het verloop van deze persconcentratie e n haar oorzake n zijn op verschillende plaatsen beschreven ( z ie bijvoorbe el d ref . 4 .2 ) . De economische ran d voor w aarden bij de da gb la d e x ploitati e en m e t nam e de eisen van de adverteerders hebben hun rol gespeeld . I n tabel 4 . 1 staan vermeld de aantal l en bed r ijven resp . hoofdredacties ,
alsm ed e
de oplagen va n de landeli jk e e n de re g ionale bla d en, e e n e n a nd e r over de per i ode 1971 - 1981 .
46
TABEL 4 .1 Aantal dagbladbedrijven, aantal dagbladen en oplagen .
jaa r
oplage
aantal
aantal
oplage
oplage
zelfst .
bladen met
(x1000)
(x1000)
(x1000)
re g ionale
totaa l
dagblad-
eigen hoofd
onder-
redacti e
land .b l ad e
blade n
neminge n 1971
17 76
2361
4 13 7
30 29
53
1591
2488
52
166 1
2467
40 80 41 2 8
1974
29
51
1691
2477
4168
1975
28
50
1 738
2456
4 1 94
1976
28
49
173 3
2532
42 65
1977
27
48
1781
2591
437 2
1978
27
48
1817
2662
4479
2751
4553
2788
461 4
1972 1973
1979
27
50
18 02
1980
24
50
182 6
1981
24
49
BRO N : De N ederlandse Dagbladpers (NDP) (ref .4 .3)
Hoewel deze cijfers beTnvloed worden door gebeurtenissen als het overbrengen van Het Vrije Volk van de groep landelijke bladen naar die van de regionale bladen (1972),
de opheffing van De Tijd als landelijk
dagblad (1974) en het opgaan van de regionale Kwartet-bladen in het landelijke Trouw (1975), is het tech niet onredelijk om de gemiddelde groei-percentages to berekenen . Over de periode 1971 - 1980 steeg de oplage van de landelijke bladen met gemiddeld 0,40% per jaar, die van de regionale bladen met gemiddeld 1,88% per jaar . Over de periode 1975 - 1980 zijn de verschillen nog iets groter : landelijke bladen ; 1,00% per jaar ; regionale bladen : 2,54% per jaar . De ¢ijfers tonen aan dat het totaal oplage- cijfer over de periode 1971 - 1980 langzaam stijgt (gemiddeld 1,22% per jaar), maar dat er sprake is van een sterkere groei bij de regionale bladen en een tragere groei bij de landelijke bladen . Een mogelijke interpretatie van deze gegevens is de verschuiving in belangstelling van het lezerspubliek van landelijke informatie Haar regionaal/locaal nieuws en/of advertehties . Andere oorzaken (b .v . prijsverschil) voor deze verschillen in oplage-verloop moeten echter nie t bij voorbaat uitgesloten worden . Uitgebreide cijfers over de verdeling van de regionale bladen over de verschillende gemeenten in Nederland zijn vermeld in ref .4 .4 • 4 . 1 . 2 De ad v ertentie-in k omste n On g eveer 60% , va n de totale omzet van de N ederlandse dagbladen is a fk omst ig va n advertent i es .
I n tabe l 4 .2 zij n en k e l e omzetcijfers en
verhoudin g s g etallen vermel d voor de periode 1971 - 1980 ; ook deze cij fer s
47
zijn afkomsti g van ref .4 .3 of bere k end uit de daar vermelde cij f e r s . De omzetbedra g en zijn niet g ecorri g eerd voor inflatie .
TABEL 4 .2 Aandeel van advertenties in omze t
jaa r
) omzetl abonnees + losse verkoo p
advertentiel~ omze t
totaa} omze t
% adv ./ totaal omze t
% adv ./ totaal pagina' s
1971
303
445
748
59,5
4 4, 9
1972
37 8
447
825
54,2
42 , 2
1973
428
55,7
43,7
493
539 636
967
1974
1129
56,3
4 4,7
1975
563
695
1258
55,2
42, 3
1976
616
799
1415
56,5
44 ,2
1977
664
91 9
1583
58,1
45,6
1978
7 12
8106
1780
60,0
46 , 7
1979
750
60,5
46,6
79 1
1149 1183
1899
1980
1974
59,9
45 , 0
) in millioenen guldens
De laatste kolom van tabel 4 .2 geeft, in procenten, de verhouding van het gemiddeld aantal advertentiepagina's per dag tot het gemiddelde totaal aantal pagina's per dag . Deze cijfers zijn slechts bedoeld om een indicatie to geven van het belang van advertenties voor de dagbladen . Een nadere analyse Haar de aard van de advertenties, het verloop in de tijd voor de verschillende categorieen, de relatie tot de reclame via de STER, enz . zal hier niet gegeven worden . Voor een dergelijke analyse kan verwezen worden Haar ref . 4 .5 . Wel kan nog opgemerkt worden dat ca . 2/3 deel van de advertentie-inkomsten afkomstig i s van rubrieks- en personeels-advertenties alsmede advertenties van de detailhandel . Het overige deel is afkomstig van de merken- en dienstenreclame .
4 .1 .3 Abonnementen vs losse verko o In de verhoudin g abonnementen/losse ver k oop trede n in de loop va n de jaren k lei n e verschuivin g en op . Een si g nificante toename i n d e losse ver k oop is in de in ta b el 4 .3 g e g even cijf e rs w el zichtbaar . De cijfers w orden echter g edomineerd door de ver k oopcijf e rs van h et g rootste la n delijke ochtendblad .
48
TA BE L 4 .3 A andeel losse verkoop in de b etaalde oplag e
la nd el ij ke oc h tend b lade n la n d elij k e avondbla d e n
1973
1978
25,2
23,9
11980 1198 1
23,0
23,4
3,5
4,6
5,0
5,6
t ot a al l an delijk e blade n
18, 0
18,7
18, 2
18,7
re g iona l e ochtendbladen
1,8
3,7
4,0
4,2
re gi onale Avond b laden
1,8
3,0
3,9
4,2
totaal re g io n ale b l aden
1,8
3,2
3,9
4,2
totaal da g b l aden
8,1
9,5
9,6
10, 0
BRO N : Centr a al Bureau Courantenpubliciteit (CEBUCO),
A msterda m
4 .1 . 4 De h u i s - aan-huffs-blade s en nieu w sblade n De huis-aan-huis (dit w il zeggen gratis) verspreide krantachti g e w eekbladen met een relatief grout aandeel plaatselijke reclame en advertenties worden n iet centraal g ere g istreerd . Ongeveer de helft (ref .4 .6) va n he t aan t al t i tels w ordt uitge g even en geproduceerd door da g bladbedrij v en, de andere h elft is afk omsti g van k leinere, p l aatsel i j k of re gi onaal distribuerende druk kerijen . Deze blades w orden d a n meestal op kl e i nere rollen-of f se t persen vervaardi g d . I n ref . 4 .7 w ordt verm e ld d at bij de VEA (Vereni g in g va n Erke nd e Rec l ame - adviesbure a u's) 503 t i te l s van HAH-bladen b e k en d z i jn (be g in 1 980) met een totale opla g e v an 1 7 , 9 m il lioen exemplaren per w ee k . Hierui t vol g t ee n ge middelde opla g e v a n ca . 35 . 600 exemplaren p e r w ee k . U it een st eek proef r a amt de VE A dat h et totaal aan rec l a m ebeste d in g en in dit sno r t bl a des een ja a rbedr ag van 545 mi l lioen g ulden be l oopt (1980) . Dit is on g evee r de h elft van h et bed r a g da t bij de da g bla d e n w ordt best e ed .
M in o f meer tussen de da g bladen en de huis-aan-huis-bladen treft men no g de nieu w sbladen aan . Dit zijn k rantachti g e publ•icaties die maximaal drie meal per w eek verschijnen , en w aarvoor mees ta l v i a abonnement betaald m oet w orden . D e g eraamde rec l amebeste d in g en i n de nieu w sb l aden be dro eg en in 1 980 tot a al ca .
1 14 m illioen gu lden (ref . 4 .7) .
4 . 2 De tijdsc h ri f te n H et a an t a l ti j dsc h rifte n d at i n N e d erlan d verschijnt, is ni et e x act bek en d . R e f .4 .1 cit e ert h e t Ha n d boe k v a n de N e d e rl a n dse Pe rs en Pub l ic i t eit , waar i n h et a a nt al period i e ken , v a n d a g b l ad tot ja a rboe k , g era a m d w ordt o p 5 8 00 A 5900 (si t uatie 1981) . O ng eveer 10 % van al l e ti t els ui t het Han db oe k be h oort tot wat i n h et a l g e m ee n w or dt v ers ta a n u n der d e " Nede r land se P ers" , t o wet e n :
49
- 10 lan d el ijk e en 62 r e g io nal e d a gb l aden ; - 1 50 re g io na l e nieu w s b la d e n (n a a r sc ha ttin g ) ; - r uim 100 p ub lie k s t ijdsc h r i f t e n ; - rui m 400 w etensch ap p e li jk e e n v ak tij dsc h rift e n . D e bij de N O T U a an g eslot e n tij d schrif t- u it g e v e r s zor ge n voor o ng e veer 500 tijdschr i ftitels . De N O T U dekt d aa r me e on geve er 9 0% van de to ta l e tijdschriftenomzet . De resterende 10% vertegen w oordi g t een bedra g dat in de orde van f100 millioe n li g t . De N OTU h anteert een in de lin g van a ll e tijdsc hrift en in e en z est al categ orieen . De NOTU-Iedenlijst 198 1 vermel d t het vol gende aanta l t i t e ls per cate g orie s 1 . g rote p ublie k stij d schr if ten
32 t it e ls
2 . selectieve en specialistische p u b lie k s b lade n 3• jon ge rentijdschrif t e n
1 0 3 ti t els
2 4 ti tel s
4 . w ereldb e schou w elijke tijdschrifte n 5 . p r ofessionele tij d schri f te n
1 6 ti tels 325
t it el s
6 . diversen (o .a . huisorganen) 6 titel s Bi j een tellin g va n het aantal titels in elke c a te g o r ie o ve r d e per io d e 1 975 - 1981 ziet men d e v o lg e n de g e mid d e l d e g roei pe rc ent ages p e r j eer : categorie 1 : +5,6 %
2 : +6,9%
5 : +4,5% 6 : +4,3 % B edac h t m oet w or de n dat deze c i jfe rs v er v o rm d ku n nen zi j n d oo r t o e en u i t tr e d in g va n ui t g e v ers b ij de N O TU . O nd e r d i e v oor w a arde kan men de conc l us i e tre kk en da t de s t er k st e gro e i gereal is ee r d is bi j de jo ng ere n ti jd sc h ri f t en en de s pe c i al i st i sc he p ubliek s b l aden .
D e opla g ecij fers va n d e d i v erse t i j d sc h rif te n w ord e n d oor d e N OTU gefn d iceerd op g e g e v en, g e t otalise e r d p er g roep , en dan nog volg e n s e en a nd ere inde l in g dan h ie rb o v e n g e n o e md ( r e f .4 .8 ) . O nder sc heid en w o rden p ublie k sb la de n , opi n ie w ee k bla d en , omro e p programm a bladen en vakbladen . V a n een selectie van b la d e n uit el k e g roep ( d .w .z . een co n s tan t pakket ) w or den in d e t a b e lle n 4 . 4 , 4 .5 e n 4 .6 de o pl a ge-ind ices aangegeve n v oor de totale b e ta a l d e opl age, de l oss e ve r k oop en de verkoop per abo nn ement , alle over de p e rio d e 1975 -'79 • (In a l le d c i e t a b e lle n geldt : 1975 = 100)
50
T ABE L 4 .4 I nd i c e s t otal e be t aald e op l age
jee r
p ub l i e k s bla de n
1975 1976
omroep- vakbladen blade n
op iniewe e kbladen
100
100
100
102,8
98,9
99,8
100 102,6
1977
102,8
102,2
101,4 102,8
1978
103,7
103,4
103,3 101,9
1979
102,8
104, 9
104,6
107, 5
T A B E L 4 . 5 Indices losse ver k oo p
jaar
publie k sblade n
1975
100
omroeppro g r . b l a de n
op i ni e bla d en
100
100
1976
107,4
102,3
101,1
1977
110,7
112,5
106,4
1978
116,0
115,8
113,8
1979
116,2
116, 8
117, 8
TA BE L 4 .6 I ndices a b on neme n te n
j eer
pub l ie k sblad e n
o p i ni e bl a d e n
omroepprog . bla d e n
1975 1976
100
100
100
100,0
98, 2
99,5
1977
100, 0
100,0
101,0
1978
99,8
101,3
102,3
1979
98,3
102,7
103, 4
In 1979 w aren v oor h et tota l e p a kket aa n tijdsc hr ifttit e ls ( du s niet het voor de t a be l len 4 .4 t/ m 4 . 6 g eh ant ee r de pa kket ) de verd e l in gen v an abonneme n t v s . losse ve r koop aldu s :
- publie k stijdsc h rifte n (46 t it els) :
ab o nnementen 61% losse verk oo p 39%
- opin i e w e ekb la d en (8 ti t els) :
a b on ne me n t en 80% loss e verkoop 20%
- omroepprogrammabladen ( 9 t i tels) :
ab o nnem e n t en 91% losse ver k oop 9 %
51
Van de vakbladen heeft de losse verkoop blijkbaar een verwaarloosbaar aandeel in de totale verkoop ; cijfers hieromtrent . waren niet beschikbaar . De algemene trend die uit bovenstaande getallen Haar voren komt, is duidelijk . Bij de totale betaalde oplage is de geringste stijging aanwezig bij de publieksbladen, de sterkste stijging bij de vakbladen . I n het distributiepatroon van alle bladen, uitgezonderd de vakbladen, is de losse verkoop aanzienlijk sneller gestegen dan de verkoop per abonnement .
Het interpreteren van het voorgaande materiaal dient met de nodige voorzichtigheid to gebeuren . De genoemde indelingen en selecties zijn niet gestandaardiseerd, en andere instellingen dan de NOTU hanteren andere uitgangspunten . Ter illustratie van de verschillen dic kunnen ontstaan door het kiezen van andere uitgangspunten zijn in tabel 4 .7 enkele cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek vermeld (ref . 4 .9) . In deze tabel zijn absolute oplagecijfers, de omzetwaarden e n de percentages advertentie-inkomsten gegeven over de jaren 1976, 1977 en 1978 . De cijfers hebben betrekking op bedrijven met 10 of meer werknemers .
TABEL 4 .7 CBS-gegevens tijdschrifte n
w aarde2) advertentie-
cate g orie totaal aantal
inkomsten3)
ex . l ) 1976 1977 1978 1976 1977 1978 1976 1977 1978 opiniewee k bl .
29
publ . 256 ti j dsc h r .
304
w e t en sch . + vakt i j dschr .
49
34
30
310
53
74
68
376
241
83
84
51
50
52
479
508
36
36
34
273
349
40
41
44
ove rig e tijdschr . 130 125 120 144 174 163 40 47 4 7
1) i n m ill ioene n st uk s 2) i n mill i oe n e n g ulden s 3) in procente n va n de w aard e
Ui t de z e ta b el b lij k t i n el k g eval ,
net als uit de N O T U-cijfers, dat
d e w etensc h appel i j k e en vak tijdschrif t en de ster k ste st i j g in g vertonen .
52
4 .3 D e reclame b es t e di n g e n i n d e v erschil l ende me d i a
In ref .4 .7 w orden voor ee n g root a an t a l co m municatieme d ia de b e d r age n vermeld d ie besteed z ijn aan reclame en a d ve r t e nties . De meest relev a n t e g e g evens z ij n samen g evat in l ab el 4 .8 . Eer d er i s a l ver mel d d al n i e t van alle media exacte w a a rden aa n reclamebeste d ingen be k en d zij n ; d e hier g e g even g etallen z i jn echter als indicatie voor de o n d e rl ing e verhoudingen bedoeld . De bedr ag en zijn niet g ecorr i g e er d v oor in f latie .
Opgemer k t w ordt dal i n 1967 o f f i cieel de etherreclame is i n g evo erd . Uit de hier g egeven cijfers blij k t niet W el k e verschuivin g en in d e aard van de reclame en advertenties over de me d ia he b ben pla a ts g e vonden, met name w aar he t het on d ersc h e id landelijke vs . plaatselij k e reclame betreft . Dat in dit opzicht de etherreclame voornamel i jk de landelij k e reclame betreft, is duidelijk .
TABEL 4 .8 Reclamebestedin g en in N ederland (miljoenen g ul d ens)
jaar dagbl . nieuws H A H- publ . vak- recht- TER 2) totaal3) bl .
bl .
tijd- bl . str . schr .
recl .l )
1964
251
25
105
92
18
238
13
789
1965
281
28
118
102
22
286
11
893
1966
322
32
119
114
24
336
9
1002
1967
320
33
127
109
26
379
63
1104
1968
364
36
134
119
38
413
108
1261
1969
415
38
141
135
45
439
128
1394
1970
422
40
165
134
55
501
154
1527
1971
440
46
182
143
158
1524
445
48
200
157
58 61
438
1972
451
156
1579
1973
510
57
220
174
509
165
1775
1974
612
65
285
1'7'7
64 67
570
168
2023
1975
695
74
400
208
78
725
i 80
2657
1976
799
83
351
231
94
860
182
2938
1977
919
91
414
280
111
985
204
3495
1978
1068
102
480
313
136
1020
225
3879
1979
1149
110
542
334
136
1097
243
419 3
1980
1183
114
545
364
139
1131
263
1) folde r s e n d ergel ijk dr u kw erk . 2) dit z i j n uitz e nd- en pr od uk ti ek osten ; de r ad io r ec lame neemt c a 1 2 % v a n dit b ed ra g in, de T V-reclam e ca 88% . 3) h e t to t a a lbed rag om vat de i n d e be n oe mde k olom m e n ve r m el de bed r a ge n p lus de b ioscoop r e cla me en de bu ite n rec l a me .
53
LITERATUU R 4 .1 N eder l andse Or g anisatie van Tijdschrift-Uit g evers, Achtergrondinformatie bij de nota "Ti j dschriften en M ediabele i van de 4 ederan se or g anisatie van ij sc ri t- it g evers Amsterdam , I am %) oed ; in : 4 . 2 J .Ro g ier, P ers , de h andels w aarde van e en geestelijk M edia in Nederland, on der redactie van J .Bardoet en J .Bierhoff , e e mster am, V an Gennep, 1981 . 1 980 ; A msterdam, Vereni g in g De Nederlandse Dagb l ad 4 . 3 aarversla pers, 1981 . 4 .4 "Kranten in de regio, 1981", De journalist, 28 januari 1982, jaar gang 1982, nr 4 (bijlage) . 4 .5 P . van der Chijs , De invloed van de etherreclame op de N ederland se. dagbla d pers ; Rotterdam, Rapport 7707/M, Centrum voor bedrijfs economisc onderzoek, Erasmus Universiteit, 1976 . 4 .6 J . B ierhoff, ournalistie k op de vierkante meter ; in : M edia in N eder la nd , onder redactie van J .Bardoel en .BierTioff, dee 2, Amster am , -Gennep , 1981 . 4 .7 N ederlandse Vereni g ing van Erkende Reclame-A dviesbureaux ( V E A ) , Reclamebestedingen in N ederland 1980 ; Amsterdam, 1981 . 4 .8 ] aarve~ 1979 ; Amsterdam, N ederlandse Organisatie van Tijd schrift-Uitgevers, 1980 . 4 .9 Centraal Bureau v oor de Statistiek, Produktiestatistieken Uitgeverij en 1978 ; 's-Gravenha g e , Staatsuitgeverij, 1980 .
54
5 . N IEU W E ACTIVITEITE N E N PL ANN E N In d it hoofdst uk zul l en act ivi t e ite n en pla n n en a an de ord e kom e n die doo r de N e d erla nd se da gbl ad- en ti j dschr if tu it geve rs z ij n o nde r n om en of uit g est ip peld v oor d e n ab ij e t oe k omst . Er zij n in feite twee g ro epen v an ac t i v iteiten g aa nd e die n i et alt i jd e ve n duid e l i jk v an elkaar to schei d en zij n . In de eers t e p leats is e r de z or g o m he t v oortbe s taan v an d a gb la d resp . t i jdsc hri ft in d e huid i g e w or m , ma ar mo ge l i j k wel a a n ge past a an d e ei s e n va n d e m ar kt . I n de t w e ede plea t s zij n o ntw i kk elin g e n g a a nde wa arbij spra k e is van g e h ee l n i euw e m ed i a . Soms is de ont w i kk eli ng van zo'n nie uwe acti v i te it ing e geven d oor de vre e s voor t errei nv erl ies voor h et trad itio n el e produ k t, sours is er oo k s prake van ee n duidelij k of f e n sieve opstell ing, d .w . z .
g e b rui k m ak in g van
d oor d e tec h n i e k g e b o d e n mo g eli jk heden v oor het ont w i kk e len van nieuw e produkten . Overi g ens z ullen oo k en k el e activiteite n d ie i n he t buit en lan d een ro l spelen ,
bespro k en w o rde n .
5 .1 A andachtspunten van de ND P I n ee n rece n t uit g e br ac h te n ot a
(ref-5 .1) w or d e n d e s tandpun t en van
d e Ne d e rlan d se d a g bl ad uit geve rs me t b e tr e kki n g tot de nieuwe me di a no g e ens s a men ge v at . De ont w i kk elin g e n v a n o m roep ,
s a te l liet-te l evi sie,
vi e w d a t a, t e lete k st en de ka bel worde n be kn opt geinvent a r is eerd . D e zor gw e kk ende economisc h e positie va n de da g b l a d en w o r dt ge s ignaleerd ; i n he t J a ar v ersla g v an d e N D P o ver 1980 wa s al o pgemerk t da t he t g e m i d d e ld re n dem e nt v n de d agbla d e n i n 1 980 n ea r sc hatt i ng 40% l ager wa s da n dat v a n 1979 en dat o ng evee r een d erde de el v a n de dagbladexp loi tati e s i n 1 98 0 i n d e rod e cijfer s kwa m . D e p ro g nose voo r 1981 l uidd e dat d i t deel z elfs zou stij g e n t o t d e hel ft .
Van be l a ng i s hi er h e t door d e N D P g esche t s te m i ddellange termi jnbele i d v oor zover t ech n olo g ische implic a ties a an de or d e zijn . Dit betr eft : a ) me t b etre kking tot he t t r a dit io ne l e dagbla d : - onderzoek n ea r de mo g elij k hede n v oor p ro dukt ie van kran t en-op m aat . Hiero nd e r wor dt v er st aan een dagb l a d , be s t a ande ui t e en al g e meen g e de e lt e d at aa n a l le a b o n nee's w ordt toegez o nden, aange vul d m et speci ale bijla ge n be s te md v oo r afzonde r lijke g ro eper i ngen b innen h et ab o n nee b estan d, zo a ls be j a ard e n, jo nger e n, vrouwen, za k e nm e n se n, en z . Op d e ze b ij lage n, die elk hun e i ge n advertent i epa kke t ku n nen h ebbe n, die n t me n z ic h afz o nde rli jk t o a b onneren ; - Een uit ge b re i d e r geb r u i k van kl e ur in de krant, ten behoeve van le ze r e n advertee rd er ; - stu d i e va n de m o g elij kh e d e n tot v er b et e ri ng van de dis t r i but i e . b ) me t b etr ekk i ng t ot ni e u we me dia : - par tici patie i n regi o na le en loca le o m ro e p ; - toe g a ng tot te l etek st . yierbij word t doo r de NDP opgemerkt dat
55
vie w data mi nd er g esc h ikt is da n teletekst voor het le v eren v a n al g emeen nieu w s . Inmiddels is al w el de Stichtin g K r a ntel ac t ief, w aar men in N DP-verband de mo g elij kh e d en van vie w dat a z o w e l ind i vidueel als co l lectief o nd er zoe k t . - toe g an g tot de k abe l . V an belan g acht men de mo g elij k he d e n v oor t w ee-richtin g sver k eer e n het ge b r uik ( t zt) v a n de h ome-p r i n ter, het te k stafdrukapparaat in de huiskamer, ter oplossi ng van d e distributiemoeilijkheden . - het op z etten van experime n ten en het uitvoeren van stu d ies ten aan z ien van vie w data- en teletekst - systemen, beel d sc h erm-communicatiemo g elijkheden, regionale en locale omroep, de homecomputer, de homeprinter en de aa n leg van ei g en data b an k en voor het aanbi eden van informatie aan het publiek .
Het heeft zin om de hier g enoemde voornemens to ver g elijken met activiteiten die door individuele bedrijven in N ederland en het buitenlan d nu reeds ondernomen w orden . Eerst zal echter het standpunt va n d e NOTU tee aanzien van de nieu w e technie k en samen g evat dienen to w orden .
5 .2 Aandachtspunten van d e N OT U De mening van de NOTU over vie w data/telete k st en commerci~le televisie , inclusief de mogelij k e toekomsti g e ont w i kk elingen, is o .m . ver w oor d in ref-5 .2 . Ee n aanta l N OTU-leden is zelf actief d eel n emer aan h et V IDITEL-experiment van de PTT en dat kan de reden zijn dat de standpu n ten van de N OTU betre kk elij k genua n cee rd z i jn over vie w data . Teletekst acht men in z i jn huidi g e worm to beper k t van omvan g om bedre ig en d to zijn voor het tijdsc h rift . Vie w data daarentegen zou goed aansluite n bij de pluriformiteit van het tijdsc h rift, maar dan we l in een verder ont wi k k elde worm . Het huidige viedata-systeem vindt men voor de doors n ee= ge b ruiker to prim i tief , to in g e w i k keld en to duur .
I n een late r sta d i u m
kan vie w data compleme n tair zijn ten op z ic h te va n zo w e l d e publ i e k s tijdschriften als de va k bladen . Vooral het encyclopedisch k ara k te r van vie w data w ordt benadru k t, en een publie k e service kan z ij n nut hebben voor het opzoe k en van frequent wissele n de informatie . Reclameboodschappen ( w ervin g voor de eigen titels ! ) dienen niet u it g esloten to w orden . A ls complementair me d ium voor de vakblade n ziet de N OTU vooral voordelen in g esloten vie w data-systemen, d .w .z . g e b rui k ersg roe p en d ie afzonderl i j k abonnements g el d en betalen voor de besc h i kb are i n formati e .
De g rootste bedrei g in g zie t d e NOT U i n de i n voerin g v an com m erc i iKe tele v isie, alt h ans op g rote r e Sc h aal dan tha n s het g e v al is . Me n s te l t dat verdubbe l in g v an de STER -z e ndtijd een i nk omstenderv i n g v oor de ti jd sc h riften betekent van ca . 20 % v a n de hui d ig e ad v erte n ti e -iri k o m s t e n . A f g e z ien van de nauwkeur i g he id v a n d eze ci j fers , ka n we l wor den ge s te l d - zo a ls de NO TU oo k d oet - da t
56
- h et aa n h et l eze n v a n tij d schr i fte n bes t e d e g el d en de verei ste ti jd hier v oo r onder dru k komen to st a an bij u i tb reid ing v a n de z e n d tijd ; - het lezen van d e kraut minder g e voeli g i s voo r die t i j d - en g el dd r uk, me d e doordat de kra u t voo r ee n B erin g e r deel v ia de l osse verk oop zijn bestemmin g berei k t d an het tijdschrift ; - h et advertentietype v a n de t'tjdschriften (mer ke n- e n d ien st en r e c l ame) vrij w el samenvalt met dat v a n de landelijke televisierecla m e ; - b ij eventuele invoeri ng van een re g ionale o f loc a le STE R e en versc hui v in g van de adverte n tie bu d g etten zal p laatsvind en van la nd e l ij k naar locaal niveau,
zodat de lan d elijk ope r erende ti j dsch r i f t en oo k
hierdoor inkomsten zullen derven .
I n de vol g ende parag r afen zal aandac h t ge sc h onk e n w orden aa n de situatie i n N ederland, de Verenigde Staten, Canada en Zwe den , oo k voor w at betreft activiteiten van individuele b edrijven .
5 .3 Activiteiten in Nederlan d De Nederlandse tijdschrift- en dagbladuitgevers zijn op twee fronten bezig hun aandeel in de totale informatieindustrie to behouden of ui t to breiden . Enerzijds z ijn hun activi t eiten er op g eric h t ee n g rafisch produ k t to maken dat Zo aantre k keli j k mo g eli jk is voo r lezer en adver teerder, anderzijds pog en zij ervarin g en o p to do en met be tr e kk i n g tot de nieu w e tec h nieken e n medi a , oo k al li gg e n d i e sums qua v e r sc h ijni ng svorm ver w e g van het g rafische p rod uk t . E nk ele va n d i e ac t i v i t e iten zulle n hier kort toe g elicht w orden .
M et betre kk in g tot de v erb e te r i ng van het da gb la d ku nn e n twe e ontw i kkelin g en g enoemd w orden . In het k a d er van d e pr oduktie rat ion a lis e rin g is de over g ang van het loodzetten near he t fotozette n we l d e bel ang r i j k s te stap g e w eest . Sin d s het e i nd van d e zesti g er j ar en is di t p roce s n u i n zij n de r de fase g ekomen, t . w . de dir ec te invoer va n te k st i n h et computersysteem door de redacties, mo ge lij k binnen e nke le ja r e n g e volgd door de elektronische pa g ina-opmaa k . De voornaamste ove rwe g i ng voo r de invoerin g va n de z e nieu w e tec h nie k e n is die van d e a r be i d s b es pa rin g . H et is no g niet duidel i j k i n hoe v e rre met d e nie uw e appa r at u ur oo k belan g rij k e tijd w i n st t o bo ek en is . E en t w e e de be l angr i jke o ntw i kke lin g, die nu no g vo l op g aande is , is de over g a ng va n h et h oo gdrukproce s n aar h et v la k dru k - of o ff setp roces . Va n de 23 dagbl a db e drijven z ijn thans 6 b edrijven over g esc h a k eld op off set , e n d e v er wa c h tin g i s dat binnen 4 A 5 je er dit aanta l verdubbeld zal z ijn . V oorna a ms te overweg i ng bij de i n voerin g van of f set : de mo g e l i jk hei d o m mee r k leu r in de krau t to bre ng en . D it i s i n d e eer ste p leat s b ela ngrij k v oo r de adverte e rd er , die zijn landel i j ke reclame a ctuel e r k a n mak e n da n mogeli j k is bi j tijdsc h rifi- e n tele v isierecl a me, m et b eh o u d v a n d e aan tre kk e l ij khe i d va n kleur .
57
Bij de t i jdschriftuitgevers/drukkers zi j n de ont w ikkelingen in de tekstve rwe rkin g on g eveer parallel verlopen aan die bij de kra u t . De electro nische pa g ina-opmaak verloopt in het algemeen Tan g s andere l i jne n dan bij het dagblad, maar ook hier is thans veel aandacht
g ericht
op deze fase van het zetproces . Van belang is ook de invoerin g van w ordprocessors ter vermijding van dubbe l typen op de zetter i j . N aar de adverteerder toe zijn o .a . ont w ikkelin g en - in een experimenteel stadium - bij V N U g aande . De uitgeverij w il de adverteerder de mo g elijkheid bieden om regionaal to adverteren in enkele gro t e, landelijk versprezde vrou w enbladcn . Deze planne n tot se g mentatie hebben b i j de adverteerders grote belangstelling ge w ekt . N et als bij het da g blad is bij de tijdschriften het computersysteem van groot gewicht in het produ k tieproces en de beschikbaarheid van een geheugen w aar een grote hoeveelheid tekst be w aard kan w orden, h eeft al jaren geleden een uitgever als Elsevier er t oe gebracht een database-activiteit (Excerpta M edica) to ontwi k kelen . Het va k tijdsch r ift leent'zich bij uitstek voor een eerste stap in de richtin g van een nietgrafisch produkt . Be d r i jven als Klu w er en Tijl zijn actief op het gebied van het electronisc h publiceren, w aarbij on-line verbinding met h et bee l dscherm bij de abonnee tot de mo g elijkheden behoort .
I n princip e
is de bij de u i t g ever opgeslagen informa ti e geschi k t voor g ebruik in een vie w data-systeem als Viditel . Het is echter g ebleken (o .a . bij een V N U-activiteit op dit g ebied) dat op het publiek g erichte informat i e zich via vie w data niet gem a kkelij k last verspreiden ; blij kb aar hee ft de n i et- p rofess i onele g e b rui k er nog to veel moeite met de zcekstr u ctuur in d e huidi g e vie w data-technie k of is de prijs no g to hoo g . Dit heeft vele informatieleveranciers tot het inzicht g ebrac h t dat een professionele, bed r ijfs g erichte toepass i n g van vie w data eerder k ans op succes g ee f t dan een publie k stoepassin g . Bij somm ig e toepassin g en w ordt de aa nv ra g er van informatie automatisch door g esc h a k eld van de PT T -computer naa r de s p eci a le d ataba nk van de g ebru i ker . N og verder g aan de ont w i k keling en w aa r bijvoorbeeld u i tgeverij T ijl zich mee bezi g 'hou d t
(ref .5 .3) ,
t . w . het individueel beschi kb aar stell e n van computercapacitei t e n g eheu g enruimte aan abonnee's . Ee n " g roeimar kt " - oo k in h et b u ite n l a nd - b lij kt to zijn de verstre kk i ng van financi~el-economische ge g evens ; de abonnee (ban k , ef f ectenhandelaar , enz . ) be w aart de g e g e v e n s van zijn aandelenpa kk et i n de cen t rale compu t er en k a n op el k w ille k e u ri g moment de actuele w aarde ervan, h et verloop, en z . la t en bere k e n e n a a n de hand v an de i n d e compute r op g esla g e n koersen . Dit snor t g eg evens-verzamel i n g en w or d t 2 4 uur per da g actu e el g e h ou d en . De h i e r bedoelde ser v ice w ord t niet via vi ew da t a aan g eboden, maa r over aang epaste appar at uur .
D e h i e rboven g e n oemde verspr e idi ng v an vaktechnische info rm atie i s e en activite i t die door de da g bladuit g e v er niet ondernome n k an w or d e n . Z ij n d ataban k - v roe g er h et kn ipsela r chi e f , m aar allen g s n u ve r vange n
58
door het computersys t ee m - ka n we l voo r e i g e n, int e r n ge b r u i k i ng e z et worden, m a ar voor d e verkoop van de in fo rm a ti e a a n het p ubl i ek is ei gen lij k a l leen n o g m aar h et v i e wd a t a-systee m ter b esc hikk in g , en daarvan w as al vast g esteld dat h et voor pu b lie k s g e b ru ik no g ni e t g esch ik t i s . H et zoe k e n Haar a nd ere mog elij k he d en o m he t kr a n te na rc hi e f door derden to laten benut t en is voora l in d e V er e n igde S t aten nu g oed o p g an g g e k omen We 5 . 4) . Overi g ens z ij n d e da gbl a d en w el act i e f in v i e w data, n .l . via de Stichtin g Krantel .
De databank is niet het enige alternatieve medium voor de uit g everij . De g rote publieksbla d enuitgever V N U heeft g rote belan g stellin g v oor alle ont wi k k elin g en op het gebied van v i depcasset t es (ver h uur en ve r koop), abonnee-televisie ("pay-cable"), T V per satelliet, homeco m pute r s en de beeldplaat . Informatie over beschikbare videocassettes (eventueel met reclame! ) w ordt in een nieu w maandblad verstrekt . Later zullen ei g en video-produkties op cassette aangeboden w orden, in samenhang met uit to geven boeken en tijdschriften . Videocassettes w-orden oo k door een aantal andere uitgevers verhuurd, w aarbij d2 huurprijzen relatief laag kunnen blijven door de op de band aan w e z i g e recla m e .
Het i s bekend dat de dagbladen ten ster k ste zijn g einteresseerd in deelname aan re g ionale of locale omroep . Inciden t ee l is spr ake g e w eest van deelname van journalisten in experimentele uitzen d in g en ; d i t snort samen w er ki n g met mensen va n totaal andere disci p l i n e is niet vaak succesvol g e w eest .
5 .4 De situatie in de Vereni g de State n In de Vereni g de Staten zijn ca . 1745 dagbladen,
w aarv a n 357 ochtend-
bladen, 1358 avondbladen en 30 bladen d i e over de da g verspreid ve r sch i jnen (ref .5 .4)• De dagelijkse opla g e bedraa g t meer dan 62 m i ll i oen exemplaren ; op z onda g verschijnen 735 bladen met een g e z amenlijke oplage van ruim 54 millioen . Daarnaast verschijnen er 7602 wee k blad en, met een opla g e van 41 millioen . Het aantal tijdsc h rifttit e ls bedr aag t ca . 10 .000 . Het totale bedra g dat in 1980 in de Vere n i g de Stat en a a n advertent i es en recla m e bestee d is, bedraa g t ca . 55 milliar d d ol l a r . De verdelin g ov er de v e rschi l lende me d i a is'als vol g t : - dagbladen - t ij dsc h rift e n - TV - ra d i o - di r ec t mai l - zak eli jk e publiciteit - overi ge m ed i a
28% 6% 2 1% 7% 14 %
3% 21%
59
Dit zijn percentages die g emiddeld zijn over de nat i onale en de locale reclame . De da g bladen krij g en slec h ts 7,7 % van de nationale reclame (d .i . 7,7% van $ 30 milliard) daarentegen 55% van de locale reclame (d .i . 55% van $ 25 milliard) . Ter verho g ing van het aa n deel in het nationale pa kk et heef t de American N e w spaper Pu bl ishers A ssociation (ANP A ) een experiment op g ezet , S AT -FAX g enaamd, voor het per satelliet aanleveren van de nationale advertenties aan locale dru kk erijen (ref . 5 . 5) . Me n gaat uit van de filosofie dat ove r een aantal jaren (15 a 20 jaar ) de televisie zovee l mo g elijkheden biedt, dat de tref k ans voor de nationale adverteerder to Beri n g w ordt . De k rant za l dan w eer aantrekkelij k er dan de T V w orden, mits de technische mo g elijkhe d en voor ee n n ationale dek k in g beschikbaar z ijn .
M en meent die mogelijkheden to vinden i n
de satelliet .
De relatie tussen da g blad en T V in de Verenigde Staten met betre kk in g tot de reclame zou men th ans ,"stabiel" kunnen noemen . De daling va n het advertentie aandeel voor de kranten en tijdschriften (ten g evolge van de TV) stopte in het be g in van de zesti g er jaren ; er is nu spra k e van ee n co-existentie .
W el blij k t dat thans de kosten voor TV-reclame
vaa k speller stijgen dap die voor pers-reclame .
Op de Amerikaanse dagbladmarkt zijn 'overigens versc hi llende be w e g in g en g aande, d ie alle tot doel hebben de opla g e-cijfers to stabiliser(~ n (op z'n m in st) en de advertentie-inkomsten to doen ver g roten . Allereers t is er een si g nificante tr e nd zichtbaa r in de verhoud i n g tussen het a a ntal ochten db lade n en het aantal a v ondbladen . A l zeker een tienta l jare n lan g zijn avond k ra n ten om g e z et naar ochte n dkrante n o f zo n der meet opg e h eve n . D e g u n sti g er perspectieven voor een och t en dk rant w orde n als vol g t beargumenteerd : - er k an completer nieu w s g ebracht w orden ; - co n currentie met T V -ki j ken en andere avond-activiteiten is af w ezi g ; - ver ke ers dr ukte tijdens de bezor g in g is . 's ochtends aa nz ienli j k Be r in g er dap 's avonds ; - d e postbezor g i ng k a n no g op dezelfde da g plaa t s v inde n ; - m en kan ener g ie besparen door dru kk en en distribuer e n in de "stille" uren ; - advertenties zijn lan g er onder de aandacht . In de practijk bl i j k t bij versc hui vin g v an avon d - nea r oc h tendblad in d erdaa d een opla g e-verhoging to constateren e n ziet men toe n emen d e a dvertentie- i nkomsten .
B e lang ri jk er dap dit snor t verschuivin g en is de sterke d alin g in het aan ta l onafhan k elij k e d a g bladen in de V eren igd e State n . De wormin g v a n dag bla dg roep e n is i n feite al aan h et eind van de vor ig e eeuw b e g o n n e n ; ron d 1900 w aren er zeven da g blad g roepen, d ie samen 32 dag bla d en bezaten (on g e v eer 2% v an d e 1967 da g blade n toen) . In d e
60
per i ode tot ca . 1960' kw a m e e n d erde dee l va n d e b l a d en i n han d e n van gr oepe n ,
in d e pe r io d e 1 960 - 1 98 0 no gma a l s ee n de rde dee l . Than s
zij n 1145 , of 66 % v an d e in tota a l 1745 A mer ik aanse d a g bl a d en i n het be z it va n 160 da g bla dg roepen . D e g rootste g roe p - Gannett C o . I nc . b e z it 83 d ag bla d e n met een to t ale opl a g e va n 3,6 m il lioe n ; de k le in s t e - D elphos Herald Co . (Oh i o) - is e i g enaar va n 2 bladen met e e n o plage van 6900 sam e n .
I n totaal is 73 % van d e huid i g e da gb l ad op lage a f k om s t i g
v a n da g blad g roepen .
Het z iet er Haar uit dat het opkope n v an on a fhan k elij k e bl a d e n t h an s vrij w el beein d i g d is . D aarvoo r z i j n ee n drie t al redenen aa n to v oeren : a) het aantal voor opkop e rs "i n t e ressante" ondern e min g e n is inmiddels ster k beper k t ; b) de ho ge r en tet a riev e n bemoeil i j k en het ple g en van g rote investerin g en, en c) de aandacht is Binds 1 A 2 jeer ster k g eco nce n tree r d op d e aan k oop van k a belte l evisiesys t e me n . De a a nda c ht v o o r k abeltelevisie komt wort uit de ont w ik k elin g en rond vie w dat a e n tel etek s t . In de V ere n i g de Staten is men iets later da n in Eu ropa met d e z e s y st emen g aan experimenteren, maar nu is da n oo k e e n h ausse in activiteite n to constateren (ref .5 . 6) . T i e ntal l en ond e r n e m in gen
( ka belst a tio n s , d agbla-
d e n, andere bedrijven die informatie w illen v er k op e n) zijn m e t pr akti j ktests bezi g, op een sc h aal van ca . 200 tot ca . 1 000 abo n nee's . Er zij n i n feite no g ner g ens duidelij ke inz i c h ten te n aan z ien v a n gewen st e pro g ramma's, tarieve n , niveau van de informati e, e nz .
M et betrekk in g tot de technie k in dez e ex pe r i m enten k an g e z e g d w orde n dat de div erse f a bri ka nten va n computerapparatuur h un ei ge n met h od e s hanteren .
Va n st a ndaardisatie is n o g Been sprake ;
d e verwachtin g
is we l d at de Eu ropes e en A meri ka anse systeme n t .z .t . op v e rsc h i ll e n d e standaarden zullen uitkomen .
De indruk bestaat (ref .5 .6) dat de da g bl a de n pri m air ge in t e r e ssee rd zijn in het levere n - via de k abel - van de infor m a t ie di e ze al i n h u n be z it hebben te n behoeve van de kr ant . De comp u tersyste m e n d i e no d i g zi j n voor de tekstver w er king ku nn e n g e k oppe l d w or d e n aan e en zog ena amd "elect r onic li b r a ry s y stem", w ear de com p l e t e t ek st van d e k ra u t in be wa ard w ordt .
I n d e h uis k am e r ka n o p he t norm al e TV-
t oestel (dus zon d e r telet ek st- o f v ie w d a ta- a a n passin g ) die t e k s t o n t van g en w or d en . H ier b i j i s dus g ee s s p ra ke van se l ect i e d oo r de ki jk er ; deze moet afw ac h ten wa t e r g e b o d en wor d t, b . v . n i eu w s, r ubr i ek s adve r ten t i es , e nz . D it systee m k an zo wel v i a kab e l a ls vi a de et h er fun ctio neren . N a a st de ap pa rat uu r a ls h ie rb o v e n gen oem d, w or den doo r een aan t al d ag bl ad en viewda t a - en tel et e k st-s y st e men g e6 x plo i te e r d , waarb i j z o a ls beke nd k eu z e moge lij kh e d e n voor d e k ij ker be sc h i kbaar z ijn . In p l eat s van h e t T V- toest e l wordt vooG de ont v a ng s t v an de info r m atie oo k de h om e -com put e r ge br u i k t ; de on tva n gen te k s tbe elde n k u nnen den ook va st ge le gd w or d e n .
61
Hoe groot de be l an g s te llin g is voor het v erspreid en v an info rm atie lang s elektro n isc h e w e g , blij k t uit de ont w i kke l i n g v a n de zogenaam d e "low po w er television" . De Fede r al Communications Commissio n (FCC) h eeft onlan g s re g els vast g este l d voor h et inrichten van T V /r a d i o- z e nd s ta tio n s met laa g z endvermo g en . De bedoelin g v an de FCC is om k l ein e re pla a tsen d ie nog B een ei g en T V - of r a diostat i on hebb e n - e n dus voornamel i j k informatie van de naburi g e g rotere stad ontvan g e n - te g emoe t to k om e n . De rege l s voor h et opzetten van der g e l ij k e s t ations z ijn in he t a lg emee n iets soepeler dan voor de geb r uikelijke stations met h o g er vermo g en . Sinds het bekend w orden van d i e re g els hebben mee r dan 5000 aanvra g en de FCC bereikt . Het bereik van deze zenders li g t in de orde van 20 kilometer .
De eerder genoemde krantengroep Gannett bezit n a ast de 83 dagbladen thans 13 radiostations en 7 TV-stations .
Een belangrijk aandachtspunt in de Amerikaanse da g blad w ereld i s h et gebruik van satellieten voor het oversturen van de i n format i e vanui t de redactie naar een of meer plaatsen elders in het land . Op die plaatsen w ordt via een facsimile-technie k de drukvorm vervaa r di g d en d e g e we nste opla g e gedru k t . Op deze w ijze kunnen toch, ondanks de g rote afstande n , nationale d a gbladen vervaardigd w orden . De locale dru k kerij k an locale informatie toevoegen, hoe w el het aantal van der ge lijke decentraal opgestelde dru k kerijen per dagbla d nu no g n iet zo groot is d at het ve r strekken van locale informatie zinvol is . Toevo eg ing van re g ionale informati e is u i teraard w el mo g elijk . Gannett Co . heeft aan g e k ondi g d ee n sat e lli et systeem to w illen opzetten w aarmee n i et alleen een nieu w na t io n aal da g blad ("US A TOD AY ") g erealiseerd zal w or d en, maar oo k radio- e n TV-uitzendin g en en mogelijk nog andere informatie-diensten . Gan ne t t is overi g ens niet de eerste met deze activiteiten : T h e Wa ll S t reet journal w ordt thans in 11 drukkerijen g edrukt, de N ew Yor k Times zo we l inChica g o als in Lak e land (Flori d a) . Ook in Canada w or d e n en k ele d a g bl a den per satelliet Haar verschillende delen van het la n d g etrans p orteer d . Het uit g even van nationale da g bladen w ordt mo g elijk g emaakt doo r de sate l liet . A ls de decentra l isatie va n het dru kke n voldoen d e fijnma zig kan gesc h ieden, zal locale informatie toe g evoe gd k un n en w or d en . D e locale bladen echter zijn al w eer ee n stap verder in h e t op mast snijde n van hun edities voor verschillende doel g roep e n . I n fe i te w or den t w ee methodes toe g epast . Bij de ene methode w orden v erschi l len de ed itie s voor geog rafisch versch i llende w ijken of g e b ieden g eproducee r d : " z onin g " . Bi j d e andere m et h o d e w ord t er v a n ui tg e g aan dat lez er s m e t ve r sc h ille n de interesseprofielen niet noo dzak elij ke r w ijs oo k in ge og r a fisc h t o onder scheide n g ebie d e n w o v en ; het da gb lad is dan afw isselend v oorzie n van sec t ies bestemd voor bepa al de bevol k in g s g roepe n met ond e rlin g overeenk om en d inte r essepro f ie l . Deze s e cties moe t e n da n wel a fzond e rlij k gek o ch t
62
(los of via abonnement) w orden We plan n en van N DP, hoofdstu k 5 .1) . Deze " t ailoring" van de kr aut is distribu t ietechnisch moeilijker to v e rw ezenl i jken v ia abonnementen d an de "zonin g ", dat wi l zeg g en de krant-opmaat wor d t (voorlopig?) via de l osse v er k oop verspreid . Deze op onderw erp g eselecteerde edities hebben verschillende voordelen : de duidelijker afbakeni ng van de informatie leidt tot goedkopere produ k tie, voor k omt over-in f ormatie bij de lezer en geeft daardoor een betere lezer-response . Het is du i de l ij k dat oo k de adverteerder baat h eeft b ij een meer ver f ijnde diffeYe n tiering va n h et dagblad in relatie tot h et lezersbestand .
Op dit mo m ent heeft 87% van de dagbladen met een oplage groter dan 1 00 .000 exemplaren gezoneerde edities . V a n de bladen met bplage tussen 25 .000 en 100 .000 is dit percentage 50 .
Er is tenslotte nog een punt dat toe g elicht moet w orden als het gaat om d e t r en d s in de A meFikaanse da g blad w erel d , t . w . de toenemende mo n o p ol i sering b i nnen een ge g even verspreidingsgebied . Het aantal stede n met meer da n de n kraut daalt gestaag .
Bedroe g dit aantal in
1930 nog 283, in 1960 was het teruggelopen tot 80, in 1970 tot 66, in 1980 tot 55 . I n d eze steden g aat het dan om bladen met verschille n de ei g enaars .
I n 22 va n de resterende 55 steden kan de concurrentie tussen
verschillende bla d en in stand gehouden w orden door vrij w illi g e samen w erk in g op technisc h g ebied ; re d actionele samen w erkin g is niet aan d e or d e . Overi g ens moeten plannen voor technische samenwerking door d e Federale ov erheid g etoetst worden aan de N e w spaper Preservat io n Act
(ref .5 .7) . A ls oorza k en voor het verdwijnen van concurrerende bladen
w orden g e n ce an d de voorke u r va n de adverteerders voor het b la d me t d e gr oots t e opla ge en de ontvo l kin g van d e bin n enst eden . De distrib ut ie va n d e k raut in de v oorste d e n w ordt duur d er en h et de k kin g spercenta g e k an d aar d oor a f nemen ; de a d verteerder zal da n een k euze moeten ma k en .
Samenvattend k an over de A m erikaa n se situat i e het vol g ende op g emer k t wor de n . Va n oudsh e r z ijn de dag bladen loca a l g eoriint e er d g e we est . H et be lan g van locale i n form a tie w ordt onder k end en acti v ite i ten a l s zo n eri ng z i jn u i t vloe i sels d a arv an . Verf ij nin g v an de afstem m in g op de w ensen van het le z ersbestand v i ndt pleats via d e krant-op-maat . D it l a a t ste w or dt mede mogelijk g emaa k t door de automatiserin g i n de pro d ucti e . Een ver r e ga a n de afs t emmi ng v an de inhoud van de k ra u t o p he t i n t e resse p ro f iel v an d e l ezer lijkt eerst to ku nnen pl a atsvi nd en b i j d i r e k te k o p pelin g tussen computer en pers We hoofds t u k 6) . Vooruit lo pend op di e situat i e w o rden electron i sc h e technie k en als k abelsys t em en, vi e wd at a en t elete k st geh a nt e e rd om de i n format i e op maat in d e h u is k a m er to bren g en . V oor het v e rgrote n va n het a an de e l v a n he t dag bl a d i n d e na ti o n ale a dv er t entiem a r k t w orde n facsimile-technie ke n met in format i e tr ans p ort vi a sa t ell i e t toeg ep a st . Economische ran dvoor w aa rd e n
63
leiden tot monopoliesituaties i n d e afzonderlijke v ersprei d i ng s g e b ieden ; het ziet ernaar uit dat deze ont w i kk e l in g w o r dt g e a cce p t eer d e n al s onvermijdelijk w or d t besc h ou w d . I nstand h oudin g va n concu rren ti e si t u a ti e s vindt op k leine Scha a l pleats door vrijwillige technisc h e samenwe r king . De vorming van da g blad g roepen hee f t op g rote Sch aal p la a ts g e v o n de n, maar li jk t thans een einds i tuatie to hebb en b ere ikt .
5 .5 Persconcent r atie in Canad a De in het vorige deel met betre k k i n g tot d e Vereni gd e Sta t en v e rme l d e g roepsvormin g b ij de da g bladonde r nemin g en is oo k i n Ca n ad a aa n de orde . De mede hiervan het g evol g z i j n de ophe ff in g van diverse d a gb la den heeft in september 1980 g eleid tot de instellin g door de C a na des e overh e id van de Royal Commission on N e w spapers, m et voorzitter T om K e n t . D eze commissie-Kent heeft in au g ustus 198 1 een rapport, met aanbevelingen, g epubliceerd dat,
n a een eventuele overna m e d oor de re gering v a n
deze aanbevelingen, ingrijpende g evolgen z a l h ebben v oo r de C a nades e da g bladstructuren . D e bevindin g en en co nc l usi e s v a n het K E NT - r app or t zullen hier k ort weer g e g even w orden .
(ref . 5 . 8) .
Geconstateer d w ordt d at d e persco n centratie d e laa t ste 1 0 ja re n st er k is v oort g esc h rede n . Th a ns i s 77 % van de t otal e d ag bladoplag e i n handen van g roepen ( g edefin ii~erd als onder n emi ng e n me t t w ee of mee r dagb l aden in verschillende plaatsen), in 1970 wa s d i t nog maar 58 % . De g roo t s t e g ro e pen,
Th omson N e w spapers e n Southern I nc . , w are n i n 1980 v oo r w at b etreft hun aandeel in de totale opla g e g est eg e n v a n 10 , 4% t o t 25,9 % , res p . van 21,5 % tot 32,8 % . De on a fh an ke l i j ke b l a d en waren in
opla g e g edaald van 39 , 6 tot 25 , 7% . De aanbe v e li n g en van d e commissie om to k ome n tot e en t eru gd ri ngen van d ez e concentratie omvatten o . m . : - het "corri g eren" v a n de er n sti g ste g e va ll e n v a n co n ce n tr a tie ,
du s in i eder g eval maatre g elen teg en d e T h omson en So uth ern g roep en ;
- het aa n moedi g en van nieu w e e i g enaren ; - beschermin g van de v rijheid van journaliste n indien d e eig e n aar gro t e belangen heeft buiten het d a gb l a d ; - v oor z ien in de mo g el i j k hei d om " de s tem v a n d e ge mee n sc hap " to doen horen ; - he t via be lasting m aatre g el(~ n aanmoedi g e n v an da gb la de n o m me e r g eld to i nvest e ren in d e informati e-voorzie ning ; - een verbod om te g eli jk e r t ijd ei g enaar to zijn van een dagb l ad en ee n omroepze nd er binnen dezelf d e g e m eente ; - ee n v erbod om te g e l ij k er t ijd e i g ena a r t o zij n van ee n op versc h i l l end e pla a tsen g edru kt nation a al d a g b l ad e n a n d e re (loca l e) dagblad e n . Het w as voo r v e le n du i d elijk dat dez e m a atre ge l en v oo r ee n d e el betrekk in g had d en op d irec t k~n wi jsbare b laden ; d e l aa tst g e n oe md e aanbeve l i n g slaat op he t n at i onale Tho m so n - b l ad The G l o b e and Mai l , dat behal-
64
ve in Toronto ook - door m id del van s a tellietverbindin g - in t w ee ande r e s t eden g edrukt w ordt ; Thomson be z i t echter oo k 39 an d er e Canadese da g bladen . Het totaal aantal da g bladen b e d raa g t 11 7 . Overi g ens b eva t te het KE N T-rapport ook een aanbeveling voor het besch ik baar s t e l le n van overhe i dsgelden voor uitbreiding va n de activiteiten van h et "Canadian Press" persbureau . Dit voorstel w e r d door het betreffen d e persbureau niet op prijs gesteld . Op g emerkt zij nog dat de vakbonden het rapport ondersteunen, maar dat een officiele reactie van de overheid nog niet gegeven is .
5 .6 De situatie in Zwede n
5 .6 .1 De da Q blade n Het probleem van de afname van het aantal dagbladtitels wordt ook in Zweden gesignaleerd . (ref-5 .9, 5 .10 en 5 .11) . Waren er in 1945 nog 216 dagbladen, in 1978 was dit aantal gedaald tot 150 . De totale oplage van deze 150 bladen bedraagt thans ca . 4,8 millioen exemplaren ofwel 580 exemplaren per 1000 inwoners . Zweden behoort daarmee tot de landen met de hoogste krantendichtheid ter wereld . De afname van het aantal dagbladtitels is gepaard gegaan - net als in de Verenigde Staten en Canada - met een sterkere afname van het aantal dagbladeigenaren, m .a .w . er is sprake van concentratie . Een derde fenomeen is ook zichtbaar, n .l . het verdwijnen van een dagblad in een bepaald verspreidingsgebied als daar ook een concurrerend dagblad uitgegeven wordt : slechts een van de twee overleeft . Dit verschijnsel is in tabel 5 .1 weergegeven .
TABEL 5• 1 Verschuiving in het aantal dagbladenl) per gemeent e jaa r
gemeenten met gemeenten met 2 of meer dagbl . 1 dagbla d
1945
51
42
1950
51
42
1955
39
53
1960
32
56
1965 1970
23
59
21
65
1975
20
64
1) uitgave 3 tot 7 da g en per w eek .
De overlevingskansen van een d a g blad zij n n a uw eli jk s afh an k eli jk van de absolute hoog te v an de op l age, m aar w el van h et de k kin g spercentage . A ls het de kki n g sperce n ta g e g rot e r da n 50 i s , ka n s op overleven ; z elfs bij opla g en van b . v .
is er een g oe de
20 . 000 e x emp l aren kan
dan een rendement van 3 tot 5 % g eh a ald w o rd en . Eenzelfde opl age me t
65
lagere de k kin g sgraad k a n te k o r ten tot 40% opleveren . Op g emer k t w ordt dat ondanks de afname van het aantal dagbladtitels de totale op l a g e nog wel een stijging vertoont .
De afname van het aanbod per verspreidings g ebied moet g ezie n w orde n tegen de achter g rond van de bindin g van de meeste Z w eeds e bl a de n met politie k e partijen . Het blij k t nu dat de opla g everhou d i ng e n ster k afwijken van de verhoudin g en in de aanhang van de verschi l lende politieke partijen . De sociaal-democraten bijvoorbeel d hebben (same n met de communisten) tientallen jaren lan g ca . 50% v an de stemmen k unn e n vergaren , maar "hun" kranten omvatten slechts ca . 20 % van de totale oplage . De sociaal-democratische pers is, mo g elijk door haar kortere periode van bestaan, blijkbaar meer k w etsbaar in de concurrentiestrijd . Om de afbrokkelin g ervan tegen to g aan heeft de sociaal-democratisc h e regerin g v66r haar nederlaa g in 1976 een aantal maatre g elen g etrof f e n ter handhaving van "de vr i je publieke meningsvormin g " . H et resultant van die maatregelen kan als volgt w orden samen g evat : - directe subsidies (in 1978 een bedra g van ca . 200 millioen Z w . k r .) aan de zo g enaamde "secondaire bladen", d . w . z . de b l a d en met een sterkere concurrent naast zich in
h etzelfde verspreid i n g s g eb i ed . Deze
subsidies bedra g en zo' n 5% van de totale netto-in k omsten uit verkoop en advertenties van de Z w eedse kranten ; voor de steun-ontvan g ende b l aden vormt het subsidiebe d ra g ca . 20 % van d e directe e x ploitatiek osten . - subsidies ten bedra g e van ca . 50 millioen Z w . k r . aan da g bladen met g emeenschappelijke d i stributiesc h ema's ; - steun bij de uit g ifte van nieu w e blade n e n b ij projecten g er i cht op produktie- en advertentie-samen w er k ing .
Bij p r o d u k t i e-samen w er k in g
kan men oo k in aanmer k in g k omen voor goedkope lenin g e n v oor investeringen . Totale k osten voor de over h eid ca . 35 millioen Zw .kr . Het totaalbed r a g v an d e z e subsidi e s is afkomsti g uit b elast i n g en op adverten ties : 3% op da g b l ada d vertenties en 10 % o p alle ander e vor m e n van adverteren .
De overheid ziet dat de ze subsidies jaar l ijks toeneme n en dat t e r ug draaien van deze situatie vrij w e l onmo g elij k is . Aang e d ron g en w or d t op bepe r kin g van de s u bsid iebedra g e n ; de g edachte n g aan uit Haar h andhavin g van de subsi d ie voor uitsluitend die d a gb l ad en d i e fi n a n cieel slec h t lopen en Haar het door m i ddel van financi~le maatr eg elen aanmoedi g en van g rotere samen w erki ng . De samen w er k in g w aarop de overheid aa n drin g t z ou o . m . d e p rod ukt ie en de advertentieverkoop moeten omvatten . Oo k zo u den branche-g e w ij z e projecten op g ezet moeten w orden, bijvoorbeeld automatiserin g van de administrat i es door mid d el van een ti m e - s ha rin g syst e em . D e d a gb la d e n rea g eren op dez e w ense n door to w i jz en o p b estaa nde te r re in en van
66
samenwerking : CAO's, prijsstelling, aankoop van papier, technische ontwikkelingen, een persagentschap en bepaalde promotie-activiteiten . Zij verzetten zich tegen een grotere locale samenwerking bij de produktie ; men is van mening dat per bedrijf de technische rationalisatie in het algemeen optimaal is . Verdere rationalisatie bil de redacties en bi j de distributie acht men moeilijk tot onmogelijk . Wel worden pogingen ondernomen om bijvoorbeeld bij publicatie van verscheidene bladen in e en regio to volstaan met een gecombineerde bedrijfsleiding . Ook wordt er bij het uitgeven van verschillende edities van den "monopoliekrant" Haar gestreefd redactionele verschillen aan to brengen, terwijl de advertentie-, sport- en mededelingenrubrieken in die edities . gelijk worden gehouden .
Advertentie-inkomsten spelen bij de exploitatie van de Zweedse dagbladen uiteraard een belangrijke rol . Een belangrijk verschil met de Nederlandse situatie is echter dat' radio en televisie in Zweden Been reclameuitzendingen (of sponsoring van programma's e .d .) kennen . Wel zij n er twee vormen van locale radio-omroep, die mogelijk t .z .t . van invloed kunnen zijn op de regionale en locale pers . In de eerste plaats is er het net van 24 regionale radiostations dat beheerd wordt door een dochtermaatschappij van Sveriges Radio AB, het overkoepelende orgaa n voor de vier zendgemachtigden . Deze 24 stations dekken geheel Zweden ; de regionale pers is bezorgd om de positie van de zwakkere blade n ten opzichte van deze stations . Tot nu toe is er echter Been sprak e van een bedreiging voor de pers : de regionale stations hebben to weinig mankracht en middelen om programma's to brengen van een met de pers concurrerende kwaliteit . In de tweede plaats zijn er in een twaalftal gemeenten experimenten met locale radio ondernomen . ledereen die met niet-commerci~le doelstellingen zijn stadgenoten wil bereiken kan zendtijd aanvragen . Het gaat bier voornamelijk om politieke, religieuze, vakbonds- of liefdadigheidsinstellingen . Reclameuitzendingen zijn niet toegestaan . Deze radiostations zullen nauwelijks invloed hebben o p de nieuws- en huis-aan-huisbladen, voor zover aanwezig ; eerder zal hier sprake zijn van vervanging van het kleinschalige drukwerk dat traditioneel de hierbedoelde communicatie verzorgde .
5 .6 .2 De_t ii dschrifte n In Z w eden bestaan t u ssen de tw ee - en drieduizend periodieken, w aarvan' de g rote publiekstijdschr i ften qua oplage de belangrijkste plaats innemen : 47 titels met een g ezamenlij k e opla g e van 7 millioen exemplare n . Speciaal op economi c , politic k en l i teratuur g erichte tijdschriften z i jn relatief schaars, w aarsch i jnlij k omdat de dagbladen al zeer ruim aand ac h t sc he n k en aan d eze onder w erpen . Over ig ens bestaan er no g ca . 500 vaktijdschriften in Z w eden .
67
Ook sommige tijdschriften of tijdschriftcategorieen ontva ng en over h eidssteun . Dit g eldt me t name voor tijdschriften uitge g even door welzijnsorganisaties, w aarvan men vindt dat ze de democratie bevorderen . De cultureel en politiek gerichte tijdschriftpers kan steun ontvan g en op basis van bepaalde projecten ; hierbij is dus Been spra k e van ee n automatisme in de subsidieverlenin g zoals bij een deel van de dagbladen .
LITERATUU R 5 .1 Vereniging De Nederlandse Dagbladpers, Dagbladen en Mediatoekomst ; Amsterdam, 1981 . 5 .2 [ederlandse Organisatie van Tijdschrift-Uitgevers, Electronische media en het voortbestaan van de tijdschriften ; Amsterdam, 0 . 5 .3 F . van Over ee e, "Elektronisch uitgeven in worm van analytisch e informatie over aandelen" ; Adformatie , 10 september 1981, jaargang 9, nr 37, blz .nr .40 . 5 .4 American Newspaper Publishers Association (ANPA), Facts about Newspapers 1981 ; Washington D .C ., 1981 . 5 .5 Anon ., "Gannett plans satellite system ; eyes U .S . paper" ; Press time, januari 1981, jaargang 3, nr 1, blz .nr .47 . 5 .6 J .'P .Seybold, "Electronic home delivery of news and ads" ; The Se bold Report, 6 juli 1981, jaargang 10, nr 21, blz .nr .12 . 5 .7 C .Newsom, or competing dailies, disappearing act goes on" ; Presstime, mei 1981, jaargang 3, nr 5, blz .nr .8 . 5 .8 ewsom, "Trudeau aide ponders reply to Kent report" ; Presstime , October 1981, jaargang 3, nr 10, blz .nr .51 . 5 .9 K .E .Gustafsson and S .Hadenius, Swedish Press Policy ; Stockholm, The Swedish Institute, 1976 . 5 .10 O .Hult6n, Mass Media and State support in Sweden ; Stockholm, The Swedish Institute, 1979 . 5 .11 The Swedish Institute, The Swedish Press and other Media ; Fact Sheets on Sweden ; Stockholm, 1980 .
68
6 . M OGELIJKE ONTWIKKELINGEN OP LANGERE TER M IJ N
In d e voor g aande h oofdstukken is i e ts g eze gd v an d e t ec hn olo g isc h e on tw ik keli ng en i n de g ra fi sc h e i n dust ri e ( h oofdstu k 2 ), o v er de ni e uwe technieken w aaruit een keuze g emaakt k an w or d en ( h oofdstu k 3), e r is eni g cij f ermateriaa l g e g even om e en i n dru k to k ri jg en v an de omva n g van dagblad en tijdschrift in N e d erland (hoo fd stu k 4) e n t e n slotte is , voor binnen- en buite n land ,
een in di catie g e gev e n v an de acti vit eite n
en plannen die de da g blad- en t i jdschri ft uit g evers t h ans be z i g houden i n re l atie met de nie uw e eisen v an de m ar k t e n de mo g elij k h e de n v an de technie k
(hoofdstu k 5) . In dit laatste hoofdstu k za l g etrac h t w o r de n
de h erke n bare elementen uit de g eschetste ont w i kk e l in g en z oda n i g to g roeperen dat zicht ontstaat op de iets lan g ere te rm ijn . D e betrou w baarheid van dat toekomstbeeld za l ver g root k unne n w or d en d oor toe t sin g ervan aan de mening van betrok k enen . De ont w i k kelin g en van da gb lad en tijdschrift zullen afzonderli jk be h andeld w orden .
6 .1 Dagblade n Al sinds versc h eidene decennia is i n de dagbladwereld in b innen- en buitenland een trend naar schaalvergroting zichtba a r, die vooral me t de opkomst van de te l evisie in de vi j ft ige r- en zes t i g e r j a r en i n ee n stroomversnellin g is terecht g eko m en .
De ze sc h aal verg roti ng kw a m tot
uitin g in een toename van het a ant a l uit g e g e v en d a gb l a de n p er on de r nemin g en e en sterke aandacht voor opla g eve r hog i ng zo n d e r meer . Ee n extra im pu ls tot centralisatie k wa m van d e o n t w ik ke l i ng en op h e t geb i e d van de te k stver w er k in g : de omsc h a ke l ing v an l ood zette n ne ar foto z etten (eind zesti g er jare n ) e n de daaro p vol g en d e inst a l l atie v an k ost b are computerzetsystemen met h o g e capaciteit (" fotozet t en 2e f a s e " , m id de n 70er j are n ) eisten zodani g e be z ettin g s g r a de n da t e r m aar we ini g f a n tas i e voor nodi g w as om de ont wikk elin g en to e xt rapol e ren H a ar 66n ce n t ra le te k stver w er k in g scomp u ter + zetmachine v oor de g e h e l e Nederlandse d a gb ladprodu k tie . De in formatievoorz i enin g via de k raut moest concu r r e re n met de nationale tel evisie, de primaire tea k va n h e t d ag blad , de n i e uw svoorzienin g, moes t d oor die conc u r r entie n ood g ed w o ng en g e m e ngd w o rd e n met andere functies , z oals h et g e v en van o n ts pa nnin g, ac ht er g ro nd info r matie, cu l t u rele, po l itie k e 'en w ete n sc ha p p el i j k e i nfo r m a tie, e nz . Dat daarbij het d ag blad la ng zamerhand he t te rr ein va n de g espec i a l iseerde en publi e kstij d sc h ri f t e n b et r a d, mog e dui d elij k zijn . Een ex tr a terrein voor conc u r r e n tie ontstond m e t d e invoering v an de te le v is i erecla m e die een de e l va n de lan d e l ij ke . m e r k e n- en d ie n s t e nre c lam e bij de da g b l aden w e g h aa lde . Door v e rg rotin g va n h e t aa ndee l van de ad v e r te n t i es in d e andere s ectoren (ru br ie k s adverte nt ies , o n roeren d g oed, perso n eel, en z . ) k on n a v e r loo p v a n tij d w eer een s ta b il is a ti e in d e ver h ou d in g en S T E R - r ecl am e vs . d a gb la drecla m e g eco n s ta t ee r d w orden .
69
Een schaalvergrotin g zoals hierboven g eschetst - bevorderd to w el door de economische voor w aarden die door de computertechniek w erden bepaald als door de strijd om de aandacht van een ook TV-kijkend lezerspubliek - moest wel leiden tot een vergroting van de afstand tussen lezer en krant . De belangstelling van de lezer voor het gebeuren dicht bij huffs k on ze k er door de landelijke da g bladen niet meer gehonoreerd worden met een passende berichtgeving . Die berichtgeving kon beter verstrekt w orden door de regionale btaden, maar ei g enlijk nog beter door de gratis huis-aan-huis-bladen . Een sterke groei in aantal en omvang'van de H AH-bladen w as daarvan het gevolg .
H oe w as het moge-
lijk dat deze bladen, met zulke geringe (althans in vergelijking to t de overige bladen) oplagen van enkele tienduizenden exemplaren, economisch konden overleven, en dan nog wel zonder abonnee-inkomsten ? Het ant w oord is gelegen in de'technische ont w ikkeling, met name voo r w at betreft het fotozetten en de offsettechniek . De aanvan k elij k grootschalige computer- en fotozetsystemen k w amen in "uitgeklede" versies op de markt ; de bediening w erd simpeler, aan het grafische vak m a nschap w erden minder hog e eisen g esteld ( w elis w aar tot uiting komend in een minder gcede kw aliteit van het gerede produkt, maar dat bleek voo r de lezer toch niet zo'n bez w aar) en de in v esteringen w aren overeenkomstig lager . De doorbraak van dit snort apparatuur k w am omstreek s het m i d den van de zeventi g er jaren . W at betreft de offsettechniek : deze w as al lan g er beschikbaar, maar het g ebruik van de kleinere offsetpersen ( k lein ten opzichte va n de persen die a l Langer in gebrui k w are n bij de grotere tijdschrift- on handelsdru k kerijen) voor de economisch re n derende vervaardi g in g van relatief geringe opla g en moest w achten tot de komst van de kleinere fotozetsystemen . Het H A H-bla d voorza g in de behoeften van de lezer en in d ie van de locale adverteerder . De advertenties van de plaatselijke detaillisten w erden on w orden trouwens oak door het merendeel van de lezers als nuttige informatie beschouwd, on zo w as een kleinschali g systeem ontstaan w aarop de grote da gb laden (evenals de omroep overigens) Been ant w oord hadde n . Het resultaat w as een terugloop in het abonneebes t and va n de l andelijke bladen ten opzichte van de regionale- en de HAH-bladen .
Een ontwikkeling die zich tussendoor afspeelde en die vooral een negatieve invloed had op de oplagen van de avondbladen, was de tijdbesteding van de lezer in de avonduren . TV-kijken ging meer aandacht vragen, voor de kraut bleef minder tijd over . De ochtendkrant bond bovendien de mogelijkheid tot betere benutting van de tijd van reizen tussen huffs en werk . Daarbij ondervond de distributie van de kraut in de ochtenduren minder problemen dan in de avonduren en ook de adverteerders waren gebaat bij een ochtendpublicatie (tie hoofdstuk 5 .4) . Gevolg : afnemende oplagen van de avondbladen, toenemende oplagen van de ochtendbladen .
70
W at is nu het ant w oord va n de g ro t e la n delij k e en re gi onale bl aden op h et o n ts t a an van he t kleinschali g e circu i t v an de HAH - bl a d e n ? De reactie omvat minstens vier activiteiten ; i n het a lg emeen ka n g esteld w orden dat men z i ch het be l an g v an d e locale in f or m atie v oor zi enin g ster k be w ust is ge w orden zonder overigens uit het cog to ver li eze n dat de landeli j ke bericht g evin g (incl u sief die van de landeli jk e a dve r teerder), juist met het oo g op d e concurrentie met d e ( l a ndel i j k e) om r oep, g ehandhaafd of verster k t dient to w orden (ref . 6 . 1) . De reactie va n de grotere bladen bestaat uit a) zel f g aan uit g even van H A H-bladen ; b) bestaande HAH- bladen opkopen ; c) de landel i jke krant van locaal nieu w s voorzien en d) activiteiten ont w i kk elen i n de richtin g van re g ionale omroep en vie w data .
A d a) . Bij het zelf gaan uitgeven van een HAH-blad in die stedelijke gebieden w aar al een dergelij k blad bestaat, doet zich de moei l ijkheid voor dat het bestaande blad de adverteerdersmar k t al in handen heeft en dat de locale redactie van dat blad beter i ng evoerd is in het plaatseli j ke nieu w s . Het nieu w e blad heeft een gerin g e kans van sla g en ; de voorbeelden die met betrekking tot concurrerende bladen in een g emeente gegeven zijn (z i e hoofdstu k 5 .4 en 5 .6) zijn in het al g emeen ook hier van toepassing .
Ad b) . Meer kans op succes biedt het alternatief van opkopen van het bestaande HAH-blad . Dit proces is in volle gang en zal voorlopig nog doorgaan . In het algemeen wordt na de overname de produktie bij de locale drukker in tact gelaten, maar het komt ook voor dat een deel van de werkzaamheden (zetwerk bijvoorbeeld) door de overnemende onderneming verricht gaat worden .
Ad c) . Het aanbrengen van locaal nieu w s in de lan d elijke of g rotere regionale kraut omvat in feite al die activiteiten die thans zo in de belan g stellin g staan : g ezoneer d e edities, krant-op-maat, speciale sect i es tegen extra beta l in g , enz . Het z ijn po g i n gen om h e t bestaa nd e g rootsc h alige da g blad to individualiseren , naar de lezer toe to bren g en, zonder de bela ng en v an de adverteer d er to sc had en . De ve r schil l ende systemen hebben voor- en nadelen . De gezoneerde edities - el k stadsdeel zi j n ei g e n b ericht g evin g + advertenties - zijn g oed voor d e adverteer d er, (de detaillisten bijvoorbeeld), maar overi g ens berusten ze op de simpe l e g edac h te dat de lezers in zo' n st a ds d eel oo k al l emaal dezelfde belan g s t elli ng hebben . Speci a le secties te g en b etalin g basis-ed i tie dus)
(naast de g emeensc h ap p elij k e
k omen meer aa n de w ensen va n d e lezer t e g emoet ,
m a a r g eve n prob l emen met d e dis t ribu ti e (el k e a bo nn ee z ij n e ig e n pa kk et) en de losse ver k oo p zal hies oo k minder m e e g ebaat zijn . Bov en d ien is de af b a k e ni n g in g eo g rafisch dui d eli jk ge de f inii~er d e zon e s, w a a r i n de a d v e rteerder z o g efnteresse er d is , me t dit syst eem n iet m og eli jk . De b eide s y ste m en , d .w .z .
zo w el de gezoneerde e d it i es als d e sp e cial e
71
secties te g en extra b etalin g , w o r den t h ans to eg epas t, maa r g een va n beide z i jn ze i deaa l .
W at z ijn de perspect i e v en voor de echte k r a ut -op-mea t ? Het l ast z i ch aanzien dat i n eerste instantie een compromis g ehanteerd zal w o r den tussen de g ezoneerde editie en het speciale-bijl ag en-systeem . U i t g e b r e id demo g rafisch onderzoek zal moeten uit w ijzen in hoeverre lezers i n be paalde stadsdelen, g emeenten of regio's overeen k omsten in interessegebieden bezitten . Er zal een optimum gezocht moeten w orden i n de zone-indeling om maximale homogeniteit to bereiken met betrek k i n g tot het lezers- i nteresseprofiel . In die situatie w orden d e d i stri b utieproblemen geminimaliseerd en de adverteerder behoudt zijn zpne-indeling . De vraag is no g of de hu i dige techniek geschikt is voor een der g elij k systeem . Het ant w oord is afhankelijk van het aantal zones waarin het landelijke of regionale dagblad opgedeeld moet
worden . Bij een beperkt
aantal zones (orde van grootte : 10) zal de locale informatie naar een centraal verwerkingspunt gestuurd w orden (bijvoorbeeld per (telefoon-) kabel) en daar gemengd w orden met landelijk to verspreiden materiaal . Het totale proces van pagina's maken, drukken en distributie k an dan centraal verlopen . V oor de N ederlandse situatie lij k t dit g oed uitvoerbaar, to meer daar de distributie-afstanden (vergeleken met de Vereni g de Staten bijvoorbeeld) relatief klein zijn en verdere ver k o r tin g va n de vervaardigin g stijd binnen 2 a 3 jaar mo g elijk w ordt bij de voort g aande penetratie van electronische pagina-opmaak . Indien het aantal zones aanzienlijk groter zou w orden (orde van g rootte : 100), dan w ordt aanleverin g van het landelijke materiaal vanuit het centrale punt naa r de locale bedrijven w aarschijnlij ker . Daar vindt dan de aanvullin g met locale informatie plaa t s, evenals het druk ken en d i stribueren . Bij een omvan g zoals van de huidige kraut en met een klein type of f setpersen zal een minim u m-oplage in de orde van g rootte van enkele dui z enden exemplaren liggen . De g rote, nu landelijk of re g ionaal funct i o n erende offsetpersen zijn niet geschikt voor deze k leine opla g en . Eerder i s vermeld dat juist in de komende 3 1 4 jaar nog versc h eidene pe r sen van dit type geinstalleerd zullen w orden ; dit•zou betekenen dat de bovenbeschreven ont w ikkelin g near een g root aantal edities m et locale informatie nog minstens 10 A 12 jaar op zich z al laten w achten .
Immers ,
eerst dan z ullen de thans nieuwe persen a fg esc h reven k unnen zi j n .
A an de realisati e van de k raut-op-meat in zij n meest extreme worm kan pas gedacht w orden op no g lan g ere termi j n . A ls iedere abon n ee zijn g eindi v idualiseerde informatie p a kket thuis b ezor gd wi l k rij g e n , z ullen totaa l andere technieken voor de p rodu k ti e benodi gd zij n . De opla g en (van g elijke k ranten) z u llen tot een m i n imum g e da al d zi j n en d e eni g e technieken die tha n s be k end zijn v oor ee n d er g eli jk k le insc h a l i g e p r odu k tie, hoofd s t u k 3) .
z ijn de i nk jet- en ele kt rostatisc h e tec h nie ke n (zie
V oo r een ce n t r a l e p r o duk tie voo r alle a bonn ee 's zu lle n
72
dan g rootscha l i g e versies va n de nu in g eb r ui k z i jn d e s y stemen o n t wik k el d moe t e n w orden ; e lk b la d w ordt direct v a nui t de com pu ter door de "laserprin t er" (of soor tg eli jk appar a a t ) g eprod uceer d . Prob l em en met d e distri b ut i e ( k osten, benodi g de t i jd) zul l en h et w aarsc h i jn lij k e r ma k en dat de produ k tie dece n traal g esc hi ed t , o p k leine r e, maar overi g e n s g elij k soorti g e apparatuur . D at be t e k e nt d at d e benodi gd e telecomm unic a tie-verbi n di ng en beschi k baar moete n z i jn . N a a r el k p r o d u k ti e p unt za l vanuit de centrale het landelij k e in formatie p a kk et g estuu rd moete n w orden en dat eist da n v e rbin di n g e n w aaro v er ee n sne l t r ansport m o ge lij k i s . G e zien de plannen v a n de P T T (hoofdstu k 3 . 2 .5) zal een der g elij k uit g ebreid net w aarschi jn lijk niet voo r h et jaar 2000 besc h i k b a ar z i j n .
Ad d) In de voor g aande situaties a t/m c is er vanuit g e g aan d at d e locale k ra u t (of de landelij ke k ra u t m e t locale aanpassin g ) z al b lijven verschijnen als een op papier g e d ru k t pa kk et informat i e . Ind ie n ec h te r de mog elijkheden voor v ie w data zoda n i g worden verrui m d d a t b esta nden met locale informatie beschi k baar k om en , d a n li j kt h et op g rond v a n de nu zichtbare trends waa rschijnlijk dat een deel v a n d at pa kk et informatie via die elektronisc h e bestan d en de huis ka mer za l binnen k omen . De ont w ik k elingen in de Vereni g de Staten w i jz en op een k oppel i n g va n de tekstver w er k in g ssyst e men van de da gb laden met de vi ewd a t a b es t an d en , dus bij een voldoende groot de kk in g spercen t a g e van vie wd a t a zal tekstuele informatie van zo w el la n delij k e a l s loca l e oorspron g vers pr ei d kun n en w orden via het telefoonnet + TV-toeste l . D a t de kk i ng s p erc en ta g e w aarboven vie w data van belan g wor d t , is a fh an k elij k v a n
de k os t en -
verhoudinge n t u ssen v erspreidin g op papier en v er spreidin g per k a b el ; ver w acht m ag w or d e n dat het m in im aa l e nige t i ent a l le n p roce n te n m oet bedra g en , g e z ien de d e kk i ng spe r centa g es die v oor h et d a g blad Belde n . De informatie wa arom h et hie r B e a t za l door de consu m e n t zelf o pg e v r aagd w orde n, met an d ere woorden ru b rie k s- , p erso n eels- en onroeren d goedadvertenties zullen ee n belan g ri j k dee l e r v an uitma k en . De ze o n de rd elen van h et da g blad m at eri a a l k u n n e n dus
- onder
de g enoem d e v oorwaard e n
- verd w ijnen uit de kraut e n ov e r g enome n w orden in het vie w databe s t an d .
De v r aa g is in h oeverre d e detailliste na dv e rte n ties , mede d elin g en o v e r loca l e g ebe u rte n isse n en
d er ge lij k e oo k v ia viewdata ve rspr ei d kunnen
w orde n . Toepassingen hiervan zi jn b e k en d in de V ere n i g de Stat e n ;
he t
is echter niet ui t g esloten d at de vl u chti g hei d v a n het me d i um h ie r een be l e m merin g voor h et g ebru i k z a l w or d en . E e n oplossi ng z ou k un n e n zij n het k opp ele n va n ee n a f d r uk ee nh ei d aa n h et T V-toeste l . Het lijk t in
da t g ev a l n o g maar een k lei n e st a p n e a r v olle d i g e hu is kam er pro du c-
t i e v an de kraut . Toch zu l l e n re dact i e e n a d ve rteerd er s n og veel o ngev raa gd e i nfor m a t ie (o . a . bepa a lde vo rm e n v a n recl a me) o n der d e a and acht van de co n s umen t wil le n br en g en ; v ie w d ata s y st e men m o e t en o nge sc h i k t w orde n g e a cht v oor h et vervang e n van oo k di e dagblad f un c t i es .
73
In het voorgaande is uitsluitend gesproken over viewdata als medium voor het electronisch transport van tekstinformatie . Het is echter ook mogelijk met het teletekstsysteem (tekstinformatie als onderdeel van het TV-signaal) grote hoeveelheden informatie bij de kijker thuis to brengen, zeker indien hiervoor een afzonderlijk TV-kanaal wordt gereserveerd . Voor de toepassingen zoals die hierboven voor viewdata beschreven zijn, kan dan ook het teletekstsysteem ingezet worden . Deze situatie zal zich eerder voordoen indien teletekst ook op locaal niveau wordt uitgezonden . Het blijkt dan dat de beide systemen : locaal dagblad met viewdata-ondersteuning enerzijds, en commerciele omroep met teletekstfaciliteiten anderzijds zeer veel functies gemeen hebben . In beide gevallen wordt een basispakket informatie geleverd (zowel algemeen nieuws, ontspanning enz . als advertenties) waarop de lezer respektievelijk kijker Been invloed heeft, terwijl via het corresponderende tekst-informatiesysteem individueel to bepalen rubrieken opgevraagd kunnen worden . Het laat zien aanzien dat voor meer uitgebreide informatie , zoals analyses, achtergronden, commentaren, enz . de kraut in gedrukte worm nog steeds het meest geschikte medium zal zijn, ook al zal de wijze waarop dat gedrukte produkt bij de consument thuisbezorgd wordt sterk afwijken van de huidige manier We ad c) . Parallel hieraa n zal de meet uitgebreide TV-informatie zoals de speelfilm, de documentaire, de show enz . verkregen kunnen worden via een verzoek-TV-systeem ("pay cable") .
In h et bovenstaande is g etrach t aan to g even W el k e technisc h e middelen in g ezet k unnen w orde n b ij de ont w i k ke l in g van h et h uidi g e lande li jke of re g ionale d a g blad tot het op de indivi d uele w ensen van de lezer af g estem d e product dat men tha n s als optimaal ziet .
De tij d schaal die
in deze ont w i k kelin g een rol speelt, is aan g egeven voorzover die door de tec h nolo g ie bepaald w ordt . Zeer vele andere factoren spelen hierin een rol ; deze factoren moeten hier noodzakelijker w ijs buiten beschou w in g w orden gelaten .
6 .2 T ijdschrifte n Gemeenschappelijk in d e ont w i kk e l ing van dagblad en tijdsthrift is de toe n e m ende d i ffere nt iatie, d . w . z . e en toe n emende verfijni.ng i n de afstemmin g op d e behoefte n v an d e lezer . Voor beide produc t en is he t g evo lg van di e differe n t i at i e een verla g ing v an de opla g en p e r titel respe k tievelij k editie . V oor de k raut komt da a r dan b i j een verkleinin g v an het
g eog raf i sche verspreid i n g s g e b ied, de ge bonden h eid aan
de
g emeente of de st a ds wijk . Voor het ti j dschrift is die g eo g rafisc h e gebo n d en h e id i n h et al g emeen nie t aan wezi g, af g ezien van de k l eine perio d iek e p ub l i caties, mededeli ng enbladen, veren ig in g sb l aden ,
buurtbladen
en z . ,
die welis w a a r met tussenpo z en van 66n tot verscheide n e w e k en u it g e g ev en w orden ; m eat meestal n iet tot d e tijdschrift e n g ere k end w o r den . De b el a n g ri jk ste g roep e n v a n t ij d schriften die hie r aan d e
74
orde zijn, zijn de publieksblade n e n d e v a k bladen . Binnen e lk e g ro e p bestaat een g rote versc h eidenheid in f u ncties, speci al isa tie en kw al it ei t, maar het lijkt thans vo l doende om voo r el k e g roep uitsl u it end he t c r i te ri um van de l e z ersdic h t he id (aa n ta l
lezers per opper v la k te-ee n hei d
in het verspre idi n g s g ebied) to hant e ren . V oor beide g roepe n van t i jd sc h riften w ordt een lan d elij k e v ers p rei d in g v eron de rste ld . P ub lie k s bl a den en va k bladen zullen afzonde r lij k bespro k en w or d en .
6 .2 .1 Publieksblade n De voornaamste functies van h et pub l ie k sblad zi j n he t levere n v an achtergrondinformatie en op ontspannin g en recreatie g eric h te infor ma tie ; voorzover die informatie i n eni g e ma t e g especi a liseerd is, z a l de le z er die in h et algemeen consume r en als belan g stellende l e e k, d .w .z . niet-professioneel . De nadru k lig t niet op actua l ite i t - althans i n v er g elijki ng met het dagblad . Advertenties in tijdschriften zullen daardoor eerder overeen k omen met die van d e l ande l ij k e TV dan met d ie va n het dagblad : eerder algemene mer k enreclame d an direct aa n tijd en p l aats gebonden rec l amecampagnes . Door het ont b reke n va n de n ood z aa k tot inbren g van locale informatie en - in de Nederlandse situat ie de niet a l to grote afstanden tot d e consument, zal oo k in de toe k o m st het publie k stijdschrift w aarschijnlijk centraal g epro d uceerd w orde n . De kosten van h et transport staan u iteraard w el onder dru k en dat zal in gebieden met ho g e lezersd i chtheid een versc h ui v in g veroorza ken van thuisbezor g in g na a r losse ver k oop . In de concurrentie met de l a nd e lijke TV-reclame heeft het tijdschr i ft enkele ste r ke punten : ho g e kwa liteit van het kleurendrukwerk, lan g e le v ensduur v an de ad v ertenti e in ver g elijking met het zeer vluchti g e T V-beeld , h o g er de kk in g s p erce n ta g e binne n d e doelgroep . D a a r staat te g e n o ve r dat w at de recre a tie ve informatie betreft de concurrentie met de televisie zeer zwaar is e n des to meer als de mog elijkheden voor verzoe k -T V,
buiten la ndse prog ra m-
ma's en videocassette- g ebrui k toe n eme n .
De vraa g d uet zic h voor in hoeverre prod u ctiemidde l en besc h i k baa r zijn om kleine tot zeer k lei n e opla g en van spec i al i stisc h e p u bli ek sb laden to vervaardigen . De thans beschikbare technie k en voor de tijdsc h riftproductie omvatten het scala van de m i l l ioe n enop la g e (rotat i e d iep d r uk ) , opla g en va n af enkele t i endu iz enden tot e n kele h onder d du iz e nde n (rol le n offset), en k e l e duizende n t o t en k ele t iendu i z en de n ( v elle n o ff set) e n e nk e l e h onderden tot en k ele d ui z e n de n ( k leinof f set) . P ro ductie va n kleurendru kw er k is met al de z e technieken mo g e l ij k , hoe w el i n de kl e in offset a l niet meer g ebr u i k elij k . I ndien z ic h d e vr a a g near k le ine r e opla g en da n en k e l e honderde n exemplaren voordoet, dan moe t ee n o nderscheid g emaa k t worden in me e r k leuren d r uk (nor m aa l v ierkl e u r e nwer k ) en d ruk w er k in den kl e u r (z w art/ w it) . V oo r de product ie van z wa rt/ wi t w er k is nu a l d e electros t atisc h w erke nd e a f d ru kapp ara t u ur be sc hikbaar (de in k jet- of de l a serprinter), d i e v oor h et te k stuele deel van de infor -
75
matie de g ebruikelij k e drukpers kan vervan g en . Indien ook afbeeld i n g en (met name foto's en andere illustraties met grijstinte n ) ver w er k t moeten w orden, dan zal de afdru k eenheid moeten w orden gecombineerd me t de electronische camera . De afzonderli j ke componenten bestaan w el , een samenstellin g tot een practisch w erkend geheel is nog slechts incidenteel toege p ast . De kosten voor zo'n gecombineerd apparaat zullen overig ens thans nog to hoog zijn om tegen de thans g ebruikelijke prijzen specialistische publieksbladen to produceren . De prijzen voor genoemde kleine oplagen indien vervaardigd met behulp van de typemachine e n d e k leinoffsetpers (of het fotokopieerapparaat!) zullen lager liggen, maar de productk w aliteit is dan ook aanzienli j k lager . Het is to verw achten dat in de loop van de tachti g er jaren apparatuur beschikbaar zal komen die zwart/wit week inclusief afbeeldingen w el volgens het electronisch/electrostatische proc6d6 (dus met volwaardige kwaliteit) tegen "redelijke" prijzen in kleine oplagen k an produceren .
Moeilijker li gg en de problemen bij de ver w erking van kleur . Oplagen k leiner dan enkele honderden exemplaren zijn w el in kleinoffset to maken, de k osten van de drukvormvervaardiging zijn echter met de huidi g e tec h nieken zo hoog dat de abonnementsprijs extreem hoog zou uit k omen . Reele veranderingen i n de techniek o f prijsdalingen zij n op de korte termijn niet to verwachten . . De voor z w art/ w it werk al redelij k ont w i k kelde electrostatische afdruktechniek kan in principe• w el toe g e p ast w orden voor kleuren w erk, maar de materiaalproblemen zijn no g nau w elijks opgelost ( w el op laboratoriumschaal) . M ochten al binnen afz i e n bare t i jd (en k ele jaren) apparaten van d it type op de markt k omen, dan no g zal de prijs er g hoog z ijn (orde van grootte :'100 .000 g ulden) . Verdere pri j sdali ng en zijn to verwachten na 1990 . Het a d vertentie-aandeel in de publie k sbladen met kleine oplagen hoeft n iet noodza k elij k er w ijs veel Beringer to zijn dan bij grate oplagen . Het i s namelijk n i et zo zeer de oplagegrootte d i e dat advertent i e-aandeel bepaalt als w e l het de k kin g spercenta g e van de totale doel g roep . De d istributie v an specialistische publieksbladen - met in het al g emeen dus la g e le z ersdichtheid - zal, voor zover het zich laat aanzien , geschieden via d e g ebruikelijke postbezor gi n g . Bij stij g ende prijzen ka n , een toenemende versprei d ing via bibliotheken (uitleen, fotokopie) verwacht w orden . Zo l ang h et no g nie t mog elij k zal zijn om vov
k leine opla g e n in kleur g oedkope a f dru k techn i e k en to g ebruiken, zal dit type tijdschri f t concurrent i e k u nn e n ondervinden van beeldplaat en videocassette . De productie k oste n v oor deze media zijn echter in g eval van kleine opla g en minste n s zo hoo g als die voor he t g edrukte product, en meestal ho g er . D e keu z emo g elij kh eden voor de consument w orden in el k g eval g rote r in g eval v an com b inatie van de verschillende media . H et "multimediaal u it g e v e n " z al d an oo k speciaa l voor dit type informatie t oenemen .
76
6 .2 .2 Vakblade n De situatie bij het va k blad l igt du i delij k a n d ers da n bij he t pu b lie k sblad . De voornaamste funct i e van het va k blad is het verschaffen va n feitelijke informatie w aarvan het aandeel aan beeldmateriaal in h et al g emeen lager ligt dan bi j het publieksblad ; het va k bla d z al zich minder "zelf hoeven to verkope n " . De ver k oop geschiedt voornamelijk b ij abonnement . Uitzonderi n gen daar g elaten, zal bij het va k blad alti j d sprake zijn van een la g e lezersdichtheid, w aarvan het zich laat aan z ien dat die in de toekomst alleen no g maar la g er zal wor d en ; de toenemende special i satie in w etenschap, techniek en diensfverlenin g is daar mede de oorzaa k van .
De huidige productie van vakbladen geschiedt centraal, de distributie vindt plaats via de postbezorging van de PTT . Voor kleinere oplagen zijn de technieken beschikbaar die genoemd zijn bij het publieksblad . Een voordeel voor het vakblad met kleine oplage is over het algemeen het geringere gebruik van kleur . Advertenties zijn aangepast aa n de doelgroep, met andere woorden bevatten veel feitelijke informatie .
Vakbladen met zeer kleine oplagen, dus met zeer specialistische informatie, kunnen relatief hoog in prijs zijn . De professionele gebruike r heeft de informatie hoe dan ook nodig, de prijs is nauwelijks een criterium voor aanschaf . Belangrijk is wel de actualiteit van de informatie en hier is het dat de electronische media hun voordeel doen Belden . Voor de niet-grafische verspreiding van vak-informatie kunnen viewdata-systemen (openbaar of besloten) in aanmerking komen . De meer professionele variant van viewdata, de gespecialiseerde databank, maakt gebruik van snellere telecommunicatieverbindingen en overeenkomstige afdrukapparatuur . De afdrukkwaliteit hoeft niet bijzonde r hoog to zijn . Overigens blijkt uit de plannen zoals bijvoorbeeld beschreven in hoofdstuk 3 .3 .2 dat een volwaardige electronische distributi e van vakinformatie ook internationaal pas mogelijk zal zijn over een periode van ca 20 jaar . De beschikbaarheid van databanken zal het aanbod van vaktijdschriften overigens sterk doen toenemen, aangezien het vergaren van de informatie aanzienlijk minder tijd zal kosten dan bij de huidige handmatige methoden . De kracht van de informatieleverancier zal dan meer komen to liggen bij de intelligente bewerking va n de informatie dan bij de vergaring . Een probleem dat zich op dit gebied nu al voordoet, is dat van het auteursrecht . Herpublicatie van materiaal is zeer goed mogelijk zonder duidelijke bronvermelding . Hetzelfde probleem, maar op vermoedelijk iets kleinere schaal, is dat van de auteursrechtbescherming bij het fotocopiilren van informatie .
Een van de conclusies van h et bovenstaande k an zijn dat het pu blicerenop- v erzce k , d .w .z . he t ma k e n van en k el v o u d ig e afd ruk ken op pa pi e r van elders op g esla ge n i nfor m atie v oor de vak bl ad en rond d e eeu ww iss e -
77
lin g tot de mo g elij k heden be h oor t . Ee n zelfd e m o g elij k he i d is u i tera a rd w eg gele g d voor de publ i catie v an (dele n van) va k boe k en . Voor d e p ubl i e k sbladen is een der g eli jk e tec h n i e k no g n i et in zicht ; v oor d eze media zijn mogelijk de b eeldplaat en de videocassette inz e tbaar als het aanbod van g edrukt materiaal to schaars w or d t .
LITERATUU R 6 .1 Anon ., "The mana g ement of chan g e" ; FIEJ-Bulleti n januar i 1980 , nr 123, blz .nr .22 . Opinies met betrek k in g tot de t oe k omsti ge on tw i kk eling van de k rant zijn overi g ens in d i verse nummers v an het FIE J Bulletin w eerg ege v en . FIEJ =Fed@ration Internationale des Edite u rs de J ournaux et P ub l ications) .
78
7 . S AM E NVA TTI N G E N CO N CLUSIE S
Het beeld van de technologische ontwikkelingen met betrekking tot de produktie en de distributie van dagbladen en tijdschriften in Nederland word[ gekenmerkt door sterke veranderingen vanaf omstreeks het mid den van de zestiger jaren . Voornamelijk drie faktoren zijn daarvoor verantwoordelijk ; twee hiervan hebben betrekking op de grafische techniek, to weten de introductie van de offsettechniek en de toepassing van electronica in vooral systemen voor tekst- en beeldverwerking . De derde factor is de invoering van reclame-uitzendingen via de televisie . Met name deze laatste factor heeft de kwetsbaarheid van de grafische media ten opzichte van de electronische media aangetoond .
W at in recente jaren binnen de grafische industrie aan technologische veran d eringen heeft plaatsgevonden, is beschreven in hoofdstuk 2 van dit rapport . Het blijkt dat de nieuwe electronische systemen voor tekstver w erking vrij w el volledig gepenetreerd zijn in de bedrijfstak, dankzij de ster k e toename van de toepasbaarheid ervan voor allerlei soorten w er k , gepaard aan een relatief sterke prijsdaling van de hard w are . H et ziet er Haar uit dat een overeenkomstige penetratie g raa d voor electronisc h e beeldver w erkingssystemen niet vobr het jaar 1 990 bereikt zal w orden ; de voornaamste drempel bij de verspreiding van d e z e technie k w ordt gevormd door de kosten van de electronische geheugenmedia . Zo wel voor de te k stver w erkin g als de beel d ver w erking geldt dat de so f t w are va n de systemen een voortdurend g rote r aandeel in de tota l e in vesterin g k r i j g t . Soft w are-ont wikk eli ng e n op het gebied va n de pa gi n a opmaa k zijn vooral in de eerstkomen d e jaren to ver w achte n .
I n h et al g emeen kan g eze g d w orden dat d e g rafische produ k tieprocessen on d e r inv l oe d van de technische ont w i kk elin g e n voort du rend meer k a pi t aa linte n sief w orden . Dit proces w ordt m ede bevorderd door de verle gging van arbeidsintensief w er k
(type w er k bijvoorbeeld) Haar plaatsen
bui ten d e g rafische bedrijfsta k
( t huis w er k ; de uit g everijen ; de auteurs) .
D e e lec t ronica - ma a r oo k an d ere technische disciplines - heeft de af gelope n jaren g ezor g d voor een veelheid van technische mi d delen voo r de ver w er k in g van informatie . Vele van die m i ddelen worde n inmiddels t oe g epast, to w el in k a n toor e n bedrijf als in d e huis k amer of in het sc h oo l loka al . Comp u tersys t eme n , v ideotechn i e ke n , electrog rafisc h e a fd ru kappara tuu r , nie uw e te l ecomm u n i catiemedia zoals vie w data en t e l etekst, be h ore n a l le tot het Scala van med i a w aarin de g rafisc h e technie k in fei te B een rol sp e elt . De belan g rij k ste o n t wikk elin gen bij deze n iet-g ra f i sc h e media w orden b eschreven in hoofdstu k 3 . Het b l ij kt d at syste m e n v oor elect r onisc h publ i ceren techn i sch a l w el tot de mo g eli jkh eden b eho re n, m a a r d at e en g e b ru ik op ruime Sc h aal afh an kel ijk is va n on d e r
79
meer de faciliteiten d ie door de PT T 's g eboden w o r den t e n aa nzi en van snelle datacomm u nica t ie . In hoeverre veran d erin g en in h et informatie-cons u mptie g edra g of t o lezen zijn aan cijfers over opla g en, aantallen dagbla d- en tijdschri f ttitels en dergelijke w ordt g epoo g d to illustreren in hoofdstu k 4 . De beschikbare cij f ers laten Been al to definitive uitspra k en toe, h oe w el een tendens Haar meer locale en meer specifie k e informat i e w el aan w ez ig lijkt . Opgemerkt k an w orden dat een meer systematische benaderin g , uitgevoerd met meer cijfermateriaal en over een langere periode, gewenst is vdbrdat hardere uitspra k en over de bedoelde verander i n g en g e d aan kunnen w orden .
Wat er op diverse plaatsen in Nederland en in het buitenland aan activiteiten door de da g blad- en tij d schriftuitgevers ont w ikkeld w or d t (hoofdstuk 5) illustreert zo w el de sterk veranderde mogelijkheden van de grafische techniek, met name de electronische systemen voor tekstver w erking en de datacommunicatietechniek, als de verandering in de houdin g ten op z ichte van de niet-g rafische media . M en is zich be w ust g e w orden van de mogelijkheden van de in formatievoorziening via beeldschermen (voor professioneel gebruik, maar ook de publieke vie w data- en telete k st systemen w orden onderzocht en toegepast) en de claim op deelname in omroepsystemen (re g ionaal, locaal) is alom to si g naleren . De be d uc h theid van da g blad en tijdschrift voor verlies van advertentie-inkomsten aa n de omroep is een belangrijk motief voor die claim . De schaalvergrotin g van de dagbladuit g everij in termen van een toename van het aantal da g bladen per eigenaar w ordt g eillustreerd voor de V ereni g de Staten, Canada en Z w eden . D e d oor de nationale overheden in Canada en Z w eden voorgestelde of over w ogen maatregelen ter reductie van die schaalverg rotin g vari~ren van een verbod tot exploitatie van zo wel national e als regionale da g bladen door een ei g enaar, tot stimulering van p roduct i etech n ische samen w er ki ng .
Het laatste hoofdstuk van dit rapport g eeft een schets van de tec h n i sche mo g elijkheden die z i ch op de langere termij n voordoen voor d e p roductie van da g bladen en tijdsc h riften bij ee n voort g ezette tendens tot indi v idualisering van de over to bren g en informatie . W at betref t de da g blade n is een ont w ik k elin g z ichtbaar in de richtin g van een krant-op-maat ondersteu n d door een vie w data-systeem voor ru b rie k en met ee n h o g e actua l iteitseis . De krant-o p - m aat be v at als basis p ak k et de la nd elij k e algemene berichten , ter w ijl in abonnee - specifie k e b ijla g e n , die over ig ens oo k een geo g rafische g ebo nd enheid hebben, b e pa a lde r u b r ie k en ex tra verte g e nw oor d i g d z i j n . V oor de tijdsc h rifte n moet e en t w eedel i n g gemaa k t w ord e n in p u b li ek sblade n en va kb la d en . D e prod uctie van s p ecialistisc h e publie k sbladen in klei n e opla g e n is ,
Haar het zich l a at aa n zi e n , alleen mo g elij k t eg e n relatief hog e k oste n, vooral b ij g eb r u ik va n k le u ren d r ukw er k . De con-
80
currentie met niet-g r a fische media (vid eo c a ssettes, beel d pl a ten) zal dan voor d i e cat e g o r ie tijds c h r iften t o enemen . He t pub li ek s ti j d sc hrif t met een m i nder s pecif i eke inho ud zal in toe nemende mate on der druk k omen t o st aa n van d e t elev isi e, voora l bij uitbreiding van de rec l ame mogelijkheden bi j de omr o ep .
Voor d e vakbladen B el d en ande re vooru i tz icht e n . He t geb r u i k van da t a b anke n v oor p ro fe ssio ne l e i nforma ti e kan be l angr i jk to e n eme n i n d i e n de inf r astructurel e voorzien i ngen ( snel l e data co mm u nicatienet te n , ge sc hik te afd ru kappara tu ur ) voor de le ver in g van v oll edige tijd sc hr i ft artikelen be s chikbaa r zijn . Ve rwa c ht w or d t dat da t n o g een peri o de van 15 A 20 j e e r in be sl ag 2a1 nem e n . Vakblad e n i n z e e r kleine op l ag e n kunnen oak met d e huid i ge m od er n e grafi sch -te c h n i sc he apparat u u r gepr odu c eerd w o rde n , dear de p r ij s van derge lij ke b l ad en in he t algemeen n i et van d oors l a ggevend e be t ek enis is b i j d e o ve rw e g i ng en t ot aan sc haf .
He t form u l i eren va n concl u s ie s u it het v oo r li ggende ma t e ri aa l k a n h ier sl echt s in a l gemene term en plaat s vinden . G e s te l d kan w o rden dat de te c hnisc he mi ddelen v oo r het overbrengen van info rma tie s te r k aan v e rand e ring o ve r hevig z ijn en d at da t verande r i n g s p roc e s i n el k geva l nog zal doorlopen tot in het eerste decennium na de e eu ww isselin g . Daarb ij z al d e herverdeling van de i n forma tiestromen over d e be sc h i kbare m e dia - Welk e h e rve r del i ng mede a f ha n ke li jk is van po l it i eke besl u i tv orm i ng - met d e n o d i ge beh oe dzaamh ei d ten op zi cht e van de gra fisc he media dien e n to ge sc hieden, met na m e in di e gevallen wea r de i nk omst en uit reclame en adv er tent i e s i n het gedi n g z ijn . De v el e imp l i c at i e s van het e l e c t ron isc h publ ice re n kunnen in de k omende j aren nader be st ude e rd w o rde n , p ar all el aan d e t ec hn ische exper i m e nt e n e n s t u d i e s die o p tal van pl a at s e n uit gevoerd w or d e n . D u i d e li j k is i n el k geval d at d e p ro b lem a tie k va n h et a ut e u r s rec ht ti j di g e n a f doe nd e opgelos t dien t to zijn, dear de mo ge li jkhe d en to t een onrec htm ati g g ebru i k van in format i e s terk to e n emen m et de o ntw i kk eli ng v a n de tec hniek .
81
In de reeks ' Voorstudies en achtergronden ' zijn tot nu toe verschenen : In de aerate Raadsperiode : V 1 . W .A .W . van Walstijn e . a . : Kansen op onderwijs ; een literatuurstudie over ongelijkheid in het Nederlandse onderwijs (1975) '
V 2 . I . J . Schoonenboom en H . M . In 't Veld - Langeveld : de emancipatie van de vrouw (1976) ' V 3.
G . R . Muste rt: Van dubbeltjes en kwa rtjes : een literatuurstudie over de ongel i jkheid in de Nederlandse inkomensverdel i ng (1976)
V 4.
IVA / Ins ti tuut voor Sociaal -Wetenschappelijk Onde rz oek van de Katholieke Hogeschool Tilburg : De verdeling en de waardering van de arbeid ; een studio over ongelijkheid in het arbe idsbestel (1976 )
V 5 . ' Adviseren aan de overheid ', met bijdragen van economische , juridische en politicologische bestuurskundigen (1977 )
V 6 . Verslag Ee rs te Raadsperiode : 1972-197 7
In de tweeds Raadsperiode : V 7.
J . J . C . Voorhoeve : Inte rn ationale macht en interne autonomic Ee n verkenning van de Nederlandse situatie (1978 )
V 8.
W . M . de Jong : Techniek en wetenschap als basis voor industriele innovatie - Verslag van een reeks van inte rvi ews (1978 )
V 9.
R . Gerritse/ Instituut voor Onde rz oek van Overheidsuitgaven : De publieke sector: ontwikkeling en waardevorming Een vooronde rz oek (1979 )
V10 .
Vakgroep Planning an Beleid/Sociologisch Inst i tuut Rijksuniversite i t Utrecht: Konsumptieverandering in maatschappelijk perspectief ( 1979 )
V1 1 .
R . Penninx : Naar een algemeen etn i sch minderhedenbeleid? Opgenomen in rappo rt nr . 17 (1979 )
V12 .
De qua rt aire sector - Maatschappelijke behoe ften en werkgelegenheid - Verslag van een werkconferentie (1979 )
V13 . W . Driehuis en P . J . van den Noord : Produktie , werkgelegenheid en sectorstructuur in Nederland 1960-198 5 Modelstudie bij het Rappo rt Pleats en toekomst van de Nederlandse industrie (1980) V14 .
S . K . Kuipers , J . Muysken , D . J . van den Berg en A . H . van Zon : Sectorstructuur en economische groei : een eenvoudig groeimodel met zes sectoren van de Nederlandse econom i c in de pe ri ods na de tweeds wereldoorlo g
Modelstudie bij het Rappo rt Pleats en toekomst van de Nederlandse industrie (1980 ) V15 .
F. Muller , P . J . J . Lesuis en N . M . Boxhoorn : een multisectormodel voor de Nederlandse economic in 23 bed ri jfstakke n F. Muller. Veranderingen in de sectorstructuur van de Nederlandse e c onomic 1950- 199 0 Modelstudie bij het Rappo rt Pleats en toekomst van de Nederlandse industrie (1980 )
' Uhverkocht
82
V 1 6 . A .B .T .M . van Sc ha i k : A rb eids p laats en, be zettingsgr a a d an wer k gelegenh e id in d e rtien b e drijfstakk e n
M o de lstu d ie b ij h et Ra pp ort Pleats e n toe komst van de Ne d e rlandse in d ustrie (1 980 ) V1 7.
A.J . Basos k i, A . B udd, A . Kalff, L B . M . M ennes, F . R ackg an J.C . Ra ma e r. Exportbeleid en se ctorstructuurbelei d Pr e adviezen bij het Ra pport Plaats en toekomst van de N ederlandse in d ustrie ( 1 980 )
V1 8 . J .J . van Duijn, M .J . Ellman, C . A. de Feyter, C . Inja, H . W . de Jong, M .L M ogendorff en P . Verloren van Themaat : Sectorstructuurb eleid : mog e lijkh ed en en beperk in g e n P readviezen bij het Ra pport P la a ts en toe k omst van de N ederlandse industrie (1 980 ) V19 . C .P .A . Bartels : Regio's aan het wor k : ont w i kkelingen in de ruimtelijke spreiding van e conomisch e activiteiten in N ederlan d Studio bij het Rapport Pleats on to ek omst van de N ederlandse industrie (1 98 0 )
V20 .
M .Th . B rouw er, W . D riehuis, K .A Koe k oe k , J . Kol, L. B . M . M ennes, P .J . van den N oord, D. Sinke, K . Vijlbrief en J . van Ours : R aining van de finale bestedingen en enkele andere grootheden i n N e d erland in 1 98 5 Technische note's bij het R apport P leats en toe k omst van de N ederlandse industrie ( 1 9 8 0 )
V2 1 . J . A .H . B ron : A rbeidsaanbod-projecties 1980 . 2000 ( 1 9 80) V22 .
P . Thoenes, R .J . In 't Veld, I .Th . M . Suellen, A . Faludi : B enaderingen van planning (11981 )
V23 .
B eleid en toekomst, verslag v a n e en symposium over het rapport B eleidsgerichte toekomstverkenning deal 1 ( 1981 )
V2 4 . LJ . van den B osch, G . van Enc k evort, R ia Jaarsma, D . B . P . Kellen, P .N . Karstanje, K. B . K oster. Educatie on welzijn (1981 ) V25 . J .C . van Ours, D . Hamersma, G . H up kes, P . H . Admiraal : Consumpti e beleid voor de we rk gelegenhei d Preadviezen bij het rapport Vernieu w ingen in het a rbeidsb estel (19 8 2 )
V2 6 . J .C . van Ours, C . M olenaar, J . A . M . H eij ke : De w isselwerking tussen schaarsteverhoudin g en en beloningsstructuu r P readvi e zen bij het rapport Vemieuw in g en in het arb eidsbestel (1 98 2 ) V27 . A . A . van Duijn, W . H .C . K erk h off, LU . de Sitter, Ch .J . de Wolff, F . Stu r mans: Kwaliteit van de a rbei d P re adviezen bij het rapport Vernieu w in g en in het arbeidsbe stel (1 98 2 )
In d e s e rie 'Voorstudies on achtergronden mediabeleid' z ijn tot nu toe v e rsch e nen : M1 . J . M . de M eij : Overheid en uitin g svrijheid ( 198 2 ) M2.
E . H . H ollander. K leinsch a li ge m a ssacommunicati e : lo k ale omroepvormen in W est- E uro p a (1 98 2 )
M 3 . LJ . He ins m an/ N e d erl a ndse O mro e p Stichtin g : D e k ultur e l e be t eke nis va n d e instroom van buite n lands e te l evisieprogramma's in N ed e rlan d - E e n li t eratuurstudi e ( 198 2)
83
M4 .
L P . H . Schoon derwo e rd , W. P . K nulst/ S oci a al e n Cul t uree l P lanb urea u : M e d ia geb rui k b ij ve rruimin g va n het aa n b od ( 1982 )
M5 .
N . Bo e rs ma , J .J . v a n Cuil e nburg , E . Diem er, J .J . O oste nbrin k, J . v a n P utt e n : De o m roep : wet e n b e l e id ; ee n juri di sch-p o liticologische evaluatie van de omroepwet (1982 )
M6 .
Intoma rt b. v . : Etherpiraten in Nederland (1982)
84
De Read h eeft tot nu toe de volg e nde Rapporten a an de Regering uitgebracht : In de aerate Raadsperiode : 1 . 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1 0. 11 . 12 . 13 .
14 . 1 5. 16 .
Eu ro peae U n i e St ruc tuur van de Nede rlandae e conomi • E n ergi e bele i d Gebu ndeld i n 6 6 n publ i kat i e ( 1974 ' Mil ieubele i d (1 974 ' Bevolkingsp r og nose ( 1974 ' De or ga ni ea t ie van h e t open baa r bee tuu r (1 975 ' B u it e nl andae i n v l o eden op Ne d e rla n d : In tern a tion a le m igre ti e ( 19 7 6 ) Bu it enlandse in vl o eden o p Nede rland : Bea c h i kbaar hei d van we t ens c happel ij ke e n t echn is c he kenn i n ( 1978 ) Comment aa r op de Dia cusa i en o te Sectorraden ( 19 7 8 ) Com m ent ae r op de note Contou ren van ee n toeko m stig o n de rw i js bestel (1976 ) Oveaich t ex t e m e ad v ies or ga n en va n de c e ntrale ov e rh e id (1976 ) Ext e m e advi eaorga n e n va n de c e ntra l e overh ei d ( 1977 ) Waken w ij or work van T Ve r ke n n in ge n o mtre nt de v e rh ou d in g t usse n a cti e v e n an ni e ta c t i ev e n ( 197 7 ) Interne a dv i eao rge n en va n de c e n tre l e ov e rheid (1 977 ) D e ko me nd e vi j fentw int ig jee r - Eon t oek o me tve rken nin g vo or Ne d erland ( 1977 ) Over socials on ge li jkhe id - Ee n b eleidage ric hte probl ee mv e r ke nnin g ( 19 77 )
I n de tweeds Raadsperiode: 1 7.
18 . 19 . 20 .
21 .
Et n i a c he m inderheden (1 979 ' A. Ra p port son de Rege rin g B . Near een a l gemee n etni s c h m inderh ede n bel e id l Plea t s an toekom st van do Nederlandse indu atri e (1 980 ) Be l e id ageric hte to eko mstv e rke nnin g Deal 1 : Eon p o g ing tot u it l okk i ng ( 1980 ) Democ ratic e n gewel d Prob leeme n alyse near aanle i di ng va n do gebe urt e ni ase n i n Ams terdam op 30 apri l 198 0 Ve mi euwingen in het a rbe i d s beat el (1981 )
U hwrkoch t
A ll e pub l iknt i ea van de Read zij n verkri jgbear via de Steatsu itgeve rij , Chri stoffel Plantij natraat 1 , Poat b u a 20014 , 2500 EA 'a - Gravenhage , tel . 070- 789911 of in de boekhandel .
