Volgend op ons contact eerder dit najaar, willen we u bijpraten over het volgende:

Van: Bijlagen:

SIS Postbus Observaties VAE.pdf

Van: Peter van Ees [mailto:[email protected] Verzonden: dinsdag 25 november 2014 9:40 Onderwerp: CultureValue: Culturele economie in Dubai en Abu Dhabi en onze observaties voor uw gemeente

Beste allemaal, Volgend op ons contact eerder dit najaar, willen we u bijpraten over het volgende: CultureValue is recent meegeweest op een handelsmissie naar de Ver. Arabische Emiraten. We hebben een samenvatting gemaakt van onze bevindingen daar. In de vorm van een zgn. four pager. Binnen dit statenverband bevinden zich twee snelgroeiende miijoenensteden: Abu Dhabi en Dubai. Wellicht zijn er voor uw gemeenten een aantal punten die interessant kunnen zijn. Onze conclusies vindt u vooraan in het document op een rijtje gezet. Veel leesplezier! Met vriendelijke groet, Peter van Ees Partner

PROVINCIALE ST AT EN VAN OVERIJSSEL

CultureValue Agency for cultural economics

**■

Wilhelminastraat 191 1054 WE Amsterdam t. 020 777 1549 c. 06 242 839 93 w. www.culturevalue.nl twitter: ©petervanees

Reg.nr. 7*S/Zo

IU J ' Ü

M

S

a.d.

0 2 DEC 2014

ontv.: Routing

Bijl.:

CultureValue Agency for cultural economics

Handelsmissie Verenigde Arabische Emiraten Observaties met betrekking tot Nederlandse gemeenten Dit document wordt uw gemeente vrijblijvend toegezonden. Het telt vier pagina’s Conclusies - een missie of business plan kan inzichtelijk maken hoe de gemeente economisch ‘werkt’ - vrije marktwerking verhoogt de kans op sterke, niet voorspelbare prijsbewegingen - free zones zijn in Emerging Markets het geijkte middel om bedrijven te lokken - vervoerseconomie: Big Data visualisatie tools helpen errors te voorkomen

Op uitnodiging van de Rijksdienst voor ondernemend Nederland (RVO) heeft CultureValue van 3 tot 5 november 2014 deelgenomen aan een verkennende handelsmissie gericht op Dutch Design en project planning. Bestemming van de handelsmissie was de Verenigde Arabische Emiraten. Dit document bespreekt kort een aantal observaties en indrukken die wellicht relevant zijn voor uw gemeente.

1. Bouwen, bouwen, bouwen In de Emiraten wordt fors gebouwd. Dat is niet voor het eerst: tussen 1990 en 2009 werd er ook veel in vastgoed geïnvesteerd. De crisis in de bouw sinds 2009 lijkt nu overwonnen te zijn. Grond, geld, vestigingsklimaat In Abu Dhabi krijgen de lokale bewoners een aantal stukken grond van de overheid. Daaronder behoort een stuk grond in de stad Abu Dhabi. Deze grond wordt vaak gebruikt door er wolkenkrabbers op te zetten, die vervolgens verhuurd worden. Het oliegeld van Abu Dhabi doet de rest: er wordt een aantrekkelijk vestigingsklimaat gerealiseerd, waardoor miljoenen expats de marktvraag creёren. Naamsbekendheid speelt hierbij een belangrijke rol. Zie hier in het kort het business model en de missie van Abu Dhabi. Grond en locatie Dit model wordt nagevolgd in Dubai, met als grote verschil dat dit Emiraat geen olie-inkomsten meer heeft. Daardoor heeft Dubai minder opties. Het aantrekkelijk houden van het vestigingsklimaat in Dubai moet op een andere wijze worden gedekt. Dubai zet daarom vol in op het uitbaten van de geografische locatie. Binnen de psychologisch belangrijke grens van vier zakelijke vlieguren bevinden zich veel relevante steden en markten. 1

Er wordt daarom enorm veel geld ingezet op logistiek, vooral via de lucht. Dat maakt Dubai bij uitstek geschikt voor de vestiging van regionale verkoop- of hoofdkantoren. De emir wordt hierbij niet gehinderd door minimumlonen of democratische procedures. Werkloosheid komt in Dubai niet voor: wie geen werk heeft of zichzelf niet duurzaam kan onderhouden uit eigen vermogen, moet het land uit. In welke mate deze vorm van uit-de-crisis-groeien een duurzaam karakter kent, valt te bezien.

Beeld: Skyline van een high rise locatie, met de Burj al Khalifa in de achtergrond. Er zijn een aantal van dergelijke locaties in het Emiraat Dubai. De oudste ervan is Dubai Creek, het ‘oude’ Dubai.

Na de bouwcrisis van 2009 is Dubai financieel gered door Abu Dhabi. De crisis zorgde voor enorme prijsdalingen van het vastgoed. Bedrijven trokken zich massaal en snel uit de stad terug. Lessen uit de vastgoedcrisis in Dubai De emir van Dubai trok een belangrijke les uit de vastgoedcrisis tussen 2009 en 2013. De op dat moment vrije vastgoedmarkt diende gereguleerd te worden. Hierdoor zouden sterke prijsdalingen zoals in 2009 niet meer mogelijk zijn. Lege ruimte wordt nu mondjesmaat aan de markt aangeboden. Dat betekent dat veel wolkenkrabbers in Dubai momenteel leeg staan, maar toch niet kunnen worden gehuurd. Hierdoor wordt er kunstmatige schaarste gecreёerd. Tegelijkertijd bouwt men nieuw vloeroppervlak. Onduidelijk bleef hoe men dit reguleert en met de eigenaren afstemt. Een andere les was dat deze economie-zonder-olie meer nodig had dan alleen logistieke dienstverlening. Nogmaals: het model van de Emiraten bestaat hieruit dat men een economie ‘importeert’ die van de locatie gebruik wil maken en dan zaken moet doen met de grondeigenaren. Die zijn zelf maar met weinig en hebben dus baat bij de massale aanwezigheid van inwisselbare ‘import’-populatie. Free Zones – ook in Nederland mogelijk? Er wordt nu in Dubai stevig geïnvesteerd in het faciliteren van andere vormen van bedrijvigheid. Het D3 district is daar een voorbeeld van: hier moeten designers en grote luxemerken zich met hun personeel en (regionale) hoofdkantoren vestigen. Uiteraard zal dit ten koste gaan van bedrijvigheid elders in de wereld. Dubai kan bedrijven op diverse manieren faciliteren op een wijze die bijvoorbeeld in Europa niet mogelijk is. Zo kunnen binnen dit nieuwe Design District bedrijven in een aparte freezone worden opgezet. Iets dergelijks gebeurt in Nederland op dit moment slechts op een plek, namelijk Schiphol. Daar is een zgn. type II Free Zone.

2

Gezien de voordelen en de manier waarop Nederlandse gemeenten onderling concurreren inzake vestigingsklimaat, verwacht CultureValue dat er tussen nu en tien jaar een gemeente in Nederland zal pogen een Free Zone te starten voor een bepaalde industrie.

Beeld: Het Dubai Design District (D3) beslaat 2,3 miljoen vierkante meter.De nieuwbouw is in handen van de lokale bevolking die vervolgens de bedrijven lokt met fraaie vestigingsvoorwaarden. In Nederland staat zo’n 7 miljoen vierkante meters aan kantoorruimte leeg.

2. Cultuurontwikkeling Koffers staan altijd klaar De emir stelde ook vast dat bedrijven en hun werknemers vanaf 2009 Dubai massaal de rug toekeerden. En inderdaad, het is financieel zeer aanlokkelijk om te vertoeven in de Emiraten. Maar de arbeidswetten en de onmogelijkheid om staatsburger te kunnen worden, zorgen er voor dat vooral Westerse expats niet (durven te) aarden. Men heeft de koffers altijd klaarstaan. Bij Aziaten speelt dit minder. Zij zijn vaak gelukkig kans te hebben gehad in Dubai te mogen werken. Logischerwijs kennen de Emiraten geen integratievraagstuk zoals dit in Europa speelt. Kwaliteit en schaal Een ander wezenlijk aspect betreft kwaliteit en schaal. In de Emiraten wordt groots aangepakt en uitgepakt. Er worden zaken gedaan met ‘s werelds beste en duurste designers, bouwers, kunstenaars, architecten. Enig gevoel voor traditionele glamour en schaal kan de rulers niet worden ontzegd: het moet vooral groots. Of liever gezegd: grootser dan ergens anders. Debat, innovatie, optionaliteit en error In de signatuur van CultureValue is optionaliteit en serendipiteit belangrijk: in het kleinschalige en hanteerbare zoeken we naar wat succesvol kan worden. Toeval speelt daarbij vaak een rol. De ondoorzichtige controle in de Emiraten maakt het ons inziens lastig om tot de vrije, creatieve innovatie te komen die we in Europa en vooral aan de Amerikaanse westkust kennen. Of tot de technische cultuur, inclusief faalangst, uit Japan. Juist het kleinschalige anders-dan-anderen zijn en wat proberen en kunnen rommelen leidt tot een interessante dynamiek. De focus op grootsheid fnuikt hier: het kleine zal niet worden gewaardeerd, daar waar er sterke overwaardering is voor het grootse en glimmende. Het gebrek aan politieke vrijheid en debat helpt in dit opzicht uiteraard niet. Echter, grote ondernemingen zullen in een dergelijke cultuur wellicht gebaat zijn bij de daarmee mogelijk wordende efficiёnte vormen van bedrijfsvoering. Hun innovatie halen ze zonder problemen van buiten. Op onze missie troffen we een drietal grote projectontwikkelaars voor de overheid – Meraas, Shurooq en Aldar. Debat met hun opdrachtgevers over de zin van sommige projecten, lijkt niet altijd 3

mogelijk of wenselijk. Veel grootse plannen voor toeristische ontwikkeling of woningbouw leken in de masterplanningsfase al ernstig tekort te schieten. Men is bereid veel error-risico te nemen: mocht het fout gaan, dan wordt dat achteraf hersteld. Politiek is het verstandig de opdracht naar de letter uit te voeren, inclusief eventuele fouten. Snelheid is vaak de onderscheidende factor: het moet zo snel mogelijk. Deze focus op snelheid heeft ook positieve kanten: door snel bouwprojecten te realiseren worden ze ook al snel getest. Hierdoor worden veel (politieke) discussies overbodig. In Nederland zou dit door gemeenten kunnen worden toegepast, mits de projecten klein blijven en hanteerbaar. Cultuur en vervoersstromen Een van de belangrijkste punten betreft hier de vervoersstroomplanning. Alle bouwplannen die we gezien hebben, nopen de latere gebruikers tot (massaal) autogebruik. De daarvoor noodzakelijke infrastructuur wordt in de plannen onvoldoende meegenomen, zo lijkt het. Het verbaasde dan ook niet dat het verkeer in en rond de high rise locaties in Dubai volkomen is vastgelopen. Er is nog weinig openbaar vervoer. De hitte en de wijze van bebouwen zorgen voor de rest. De wolkenkrabbers zijn kleine steden op zichzelf en communiceren nauwelijks fysiek met elkaar anders dan via auto’s. Iets dergelijks staat in schril contrast met steden als New York, Cairo of Londen. Bij planning in de Emiraten lijkt men nog weinig gebruik te maken van Big Data visualisatie tools, zoals die onder andere door CultureValue worden aangeboden. Deze helpen eventuele problemen beter te voorspellen en daarmee te voorkomen. Conclusies Voor wat betreft Nederlandse gemeenten lijken ons de volgende observaties interessant: - een missie of business plan kan inzichtelijk maken hoe de gemeente economisch ‘werkt’ - vrije marktwerking verhoogt de kans op sterke, niet voorspelbare prijsbewegingen - free zones komen in Nederland nog weinig voor, maar zijn in Emerging Markets het geijkte middel om bedrijven te lokken - Abu Dhabi vs Dubai: de ene gemeente heeft geld, de ander moet het met geleend geld doen. Dat verhoogt de risico’s en verlaagt de opties van de ‘lenende’ gemeente aanzienlijk - een positief aspect van geslaagde integratie is dat het vreemdelingen ertoe aanzet mentaal aan de betreffende host-economie bij te dragen. Dit aspect is in de Emiraten afwezig - vervoerseconomie: Big Data visualisatie tools helpen errors te voorkomen - bouwprojecten kunnen sneller. Het is vooral de omvang van een project dat de complexiteit en het risico verhoogt. Door kleine projecten snel uit te voeren, ontstaat een veel beter technisch beeld van de mogelijkheden. Het voorkomt discussie en brengt de doelstelling tastbaar dichterbij

4