Voedingsadvies bij zwangerschapsdiabetes Zwangerschapsdiabetes Tijdens de zwangerschap kan diabetes ontstaan. Dit heet “zwangerschapsdiabetes”. Door een te hoog lichaamsgewicht en de veranderde hormoonhuishouding kan het lichaam niet meer zorgen voor een normale hoeveelheid glucose in het bloed (=bloedglucosegehalte). Vrijwel altijd verdwijnt dit weer na de bevalling, al is het wel een teken dat je mogelijk in de toekomst diabetes zult ontwikkelen. Daarom is een goede voeding en voldoende lichaamsbeweging ook na de bevalling belangrijk.
Doel van de behandeling Voor een goede groei en ontwikkeling van de baby is het van belang om de hoeveelheid glucose in het bloed zo normaal mogelijk te laten zijn. Tijdens de zwangerschap wordt een bloedglucosewaarde tussen de 4 en 7 millimol per liter als goed beschouwd. Dit wordt onder andere beïnvloed door uw voeding. De glucose in het bloed is afkomstig van de koolhydraten in de voeding. Koolhydraten is de verzamelnaam voor de verschillende soorten suikers en zetmeel. Koolhydraten komen onder andere voor in: • aardappelen, macaroni, spaghetti (zetmeel) • brood, beschuit, crackers (zetmeel) • graanproducten, zoals rijst, mais, haver (zetmeel) • peulvruchten, zoals witte en bruine bonen (zetmeel) • fruit, vruchtensap (vruchtensuiker) • melk, yoghurt, karnemelk (melksuiker) • vla, pudding, vruchtenyoghurt (suiker+melksuiker+zetmeel) • koek, ontbijtkoek, gebak (suiker+zetmeel) • suiker, honing, zoet broodbeleg, limonade, snoep (suiker) Diabetes en voeding zijn twee zaken die niet van elkaar te scheiden zijn. Daarom is het belangrijk om aandacht te besteden aan wat je eet en drinkt. De basis van de voeding voor iemand met zwangerschapsdiabetes is een gewone goede voeding, zoals die voor iedere zwangere geldt. Daarbij zijn de volgende punten van belang: • In de voeding mogen evenveel koolhydraten voorkomen als in een gewone voeding. Het is niet de bedoeling om de hoeveelheden koolhydraten te beperken. Je hoeft dus meestal niet minder brood, aardappelen, fruit en dergelijke te eten. • Het is bij zwangerschapsdiabetes wel belangrijk om de voeding goed over de dag te verdelen. Neem naast de drie hoofdmaaltijden drie tot vier maal iets tussendoor. • Vroeger werd gedacht dat iemand met diabetes helemaal geen suiker mocht gebruiken. Daar denkt men tegenwoordig anders over. Suiker is evenals zetmeel, vruchtensuiker en melksuiker, een koolhydraat dat in het lichaam wordt omgezet in glucose. Het gebruik van suiker is daarom in beperkte mate toegestaan. Bijvoorbeeld: een nagerecht met suiker, een gewoon koekje of snoepje, een sneetje brood met gewoon zoet beleg. Te veel suiker is niet goed, dat geldt voor iedereen. Daarom is het aan te raden om koffie en thee zonder suiker te drinken en gewone limonade te vervangen door light soorten. Voeding bij zwangerschapsdiabetes – ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen – www.zorgsaam.org – juli 2015
1
•
Het is beter om wat minder vet te gebruiken en te kiezen voor soorten die meer onverzadigde vetten bevatten, zoals dieethalvarine, (vloeibare)dieetmargarine, dieetbaken braadvet en vloeibaar frituurvet. Gedurende het verloop van de zwangerschap kan de voedingsbehoefte veranderen. In overleg met de diëtist kan het voedingsadvies worden bijgesteld.
Dranken Dranken zonder koolhydraten kunnen over het algemeen vrij gebruikt worden. Dit zijn: thee zonder suiker, water uit de kraan, mineraalwater (met of zonder prik), koffie* zonder suiker en light frisdranken*. Als dranken wel koolhydraten bevatten, zoals (ongezoete en light) vruchtensappen en melkproducten, is het belangrijk om hiermee rekening te houden. Je kunt ze nemen in plaats van andere koolhydraatbevattende voedingsmiddelen. Bijvoorbeeld: • een glas ongezoet vruchtensap in plaats van een portie fruit; • een glas melk in plaats van een biscuitje. * in verband met het cafeïnegehalte in koffie en cola wordt aanbevolen om tijdens de zwangerschap niet meer dan 3-4 kopjes en een enkel glas cola te gebruiken.
Alcoholische dranken Het gebruik van alcohol tijdens de zwangerschap wordt sterk afgeraden. Alcohol kan namelijk nadelige gevolgen hebben voor de ontwikkeling van de baby.
Rekenen met grammen koolhydraten Wil je weten hoe je producten in de voeding kunt inpassen, dan is het handig om te leren werken met de grammen koolhydraten van voedingsmiddelen. Belangrijke hulpmiddelen hierbij zijn de voedingswaardedeclaratie op de verpakking en bijvoorbeeld de Eettabel van het Voedingscentrum.
Zoetstoffen, diabetesproducten Suiker is in de voeding met mate toegestaan. Het is niet wenselijk om speciale “diabetesproducten” of “suikervrije producten” te gebruiken. Aan veel van deze producten zijn nadelen verbonden: • vaak bevatten ze toch koolhydraten, waardoor ze niet vrij te gebruiken zijn; • ze leveren meestal veel vet en energie; • ze kunnen darmkrampen of diarree veroorzaken; • ze zijn duurder dan gewone producten. Het is wel zinvol om zoetstof in plaats van suiker te gebruiken. Dit is verkrijgbaar in tablet-, poeder- of vloeibare vorm. Zoetstoffen zijn ook tijdens de zwangerschap niet schadelijk. Voor iedereen geldt dat van deze stoffen niet meer dan de aanvaardbare dagelijks inname (ADI) genomen moet worden In de praktijk komt het er op neer dat cyclamaat de meest beperkende zoetstof is. U mag van de producten die deze stof bevatten maximaal vier
Voeding bij zwangerschapsdiabetes – ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen – www.zorgsaam.org – juli 2015
2
glazen light/zero frisdrank en/of melkproducten zonder toegevoegde suiker óf maximaal 10 zoetjes per dag gebruiken.
Voeding en zwangerschap Gezond en gevarieerd eten tijdens de zwangerschap is van groot belang. De hoeveelheden die nodig zijn, zijn per persoon verschillend en mede afhankelijk van lichaamsbeweging. Als zwangere kun je best wat meer eiwitten, vitamines, mineralen, vezels en vocht gebruiken. “Eten voor twee” is echter niet nodig. Een goede voeding voorziet in deze extra behoefte.
Aanbevolen hoeveelheden • 5-7 sneetjes volkoren- of bruinbrood • 4-5 aardappelen (200-250 gram)* • 4-5 opscheplepels groente (200-250 gram)** • 2 porties fruit (200 gram) • ± 100 gram vlees*** of vis**** of een vervanging hiervan • 1-2 plakjes vleeswaren • 3 glazen melk- of melkproducten (450 ml) • 1½ plak kaas (30 gram) • halvarine op brood, 5 gram per sneetje • (vloeibare)margarine of olie voor de bereiding: 1 eetlepel • minimaal 1½-2 liter vocht (inclusief melk) * I.p.v. aardappelen kun je ook (volkoren)pasta’s, (zilvervlies)rijst of peulvruchten nemen. ** Een deel van de groente kan ook als rauwkost of broodbeleg worden gebruikt. *** Eet bij voorkeur geen lever in verband met het hoge gehalte vitamine A. Van everproducten, zoals leverworst, paté, leverkaas, Berliner e.d. niet meer dan 1 broodbelegging per dag gebruiken. **** In verband met de voorziening van omega 3 vetzuren is het goed om 2x per week vis te eten, waarvan 1x een witte vissoort. Het eten van rauwe vis wordt tijdens de zwangerschap afgeraden! Wanneer bovenstaande hoeveelheden dagelijks worden gebruikt en als er voldoende afwisseling in de voeding is, krijgt het lichaam van alle voedingsstoffen voldoende binnen. Daarnaast is er dan nog ruimte voor tussendoortjes of producten die de maaltijd “aankleden”. Overdrijf echter niet, want anders stijgt het lichaamsgewicht meer dan de bedoeling is. Soms kan het wenselijk zijn om bepaalde vitamines en mineralen aan te vullen met een preparaat omdat ze niet in voldoende mate in de voeding aanwezig zijn. Het gaat dan meestal om de volgende voedingsstoffen: • Foliumzuur: Het advies van de overheid aan iedere vrouw die zwanger wenst te worden is, om vanaf het stoppen met de anticonceptie t/m de achtste week van de zwangerschap 0,4 mg foliumzuur extra te gebruiken.
Voeding bij zwangerschapsdiabetes – ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen – www.zorgsaam.org – juli 2015
3
• Vitamine D: Het advies van de overheid aan iedere vrouw die zwanger is, is om gedurende deze periode 10 microgram (400 I.E.) extra vitamine D naast de voeding te gebruiken. • IJzer: Dit kan nodig zijn als het hemoglobinegehalte van uw bloed te laag is (= bloedarmoede) en uitsluitend op advies van de arts, verloskundige of diëtist. Wilt u toch extra vitamines en mineralen gebruiken kies dan uitsluitend die preparaten die speciaal voor zwangeren op de markt worden gebracht. Deze bevatten de juiste hoeveelheid foliumzuur en vitamine D en zijn veilig.
Gewichtsverloop Het gewichtsverloop gedurende de zwangerschap wisselt per persoon. In het begin kunt u zelfs wat afvallen ten gevolge van misselijkheid en braken. Daarna zal het gewicht geleidelijk toenemen. Gedurende de zwangerschap is het normaal dat de eetlust groter wordt. Soms kan er echter een onbedwingbare trek ontstaan in allerlei zoete of hartige lekkernijen. Door hier te vaak aan toe te geven, kunt u onnodig veel aankomen. Ook is het bekend dat deze overtollige kilo’s er na de bevalling moeizaam afgaan. Overgewicht, dat al aanwezig was voor de zwangerschap is mede een risicofactor voor het krijgen van zwangerschapsdiabetes. De zwangerschap is echter geen geschikte periode om streng te gaan lijnen. De kans op het ontstaan van tekorten aan voedingsstoffen neemt dan toe. U kunt wel proberen te voorkomen dat u te zwaar wordt. Vraag hiervoor advies aan een diëtist.
Gewichtsverlies na de bevalling Direct na de bevalling is het lichaam meteen een aantal kilo’s kwijt. En in de weken na de bevalling verliest het lichaam vanzelf nog een aantal kilo’s. Door het geven van borstvoeding krijg je meestal sneller het oude gewicht terug. Tijdens de borstvoedingsperiode is het niet verstandig om te gaan afvallen. Ook dan is de kans op een tekort aan voedingsstoffen groot. Begin dus pas met afvallen als de borstvoeding is gestopt.
Tips voor het koken Het is bij zwangerschapsdiabetes niet nodig om speciale recepten toe te passen. Een bestaand recept is makkelijk aan te passen: • suikerrijke voedingsmiddelen, zoals vruchten op zware siroop kunt u vervangen door een product dat minder suiker bevat, zoals vers fruit of vruchten op eigen sap òf op water; • u kunt vette producten zoals crème fraiche of slagroom vervangen door minder vette producten, zoals magere kwark, magere yoghurt of halfvolle koffiemelk; in plaats van volvette kaas kunt u 20+ of 30+ kaas nemen.
Voeding bij zwangerschapsdiabetes – ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen – www.zorgsaam.org – juli 2015
4
Ongemakken tijdens de zwangerschap De één heeft een zorgeloze zwangerschap, de ander krijgt te maken met ongemakken. Door de voeding aan te passen kunnen sommige klachten enigszins verlicht of verholpen worden.
Misselijkheid Veel vrouwen hebben de eerste drie maanden van hun zwangerschap last van misselijkheid. Soms alleen ‘s morgens, soms de hele dag. Dit is te wijten aan veranderingen in de hormoonhuishouding. Is het lichaam eenmaal gewend aan die veranderingen, dan is de misselijkheid meestal ook voorbij. Door braken en misselijkheid krijgt men minder voedsel binnen. Zolang het braken niet te ernstig is, hoeven er geen speciale maatregelen genomen te worden. Enkele tips: • Blijf, wanneer u ‘s morgens misselijk bent, na het wakker worden nog even rustig liggen. Neem om te beginnen een kopje thee en een beschuit of een geroosterde boterham. • Heeft u overdag last van braakneigingen, probeer dan de maaltijden nog meer over de dag te verdelen en rust even na iedere maaltijd. • Wordt u misselijk van bak- en braadluchtjes, neem dan koud (goed doorbakken) vlees, zoals fricandeau, rollade of gekookte tong. In plaats van vlees kunt u ook vis, ei, peulvruchten of kaas eten. Blijft u overmatig braken, neem dan contact op met uw arts, verloskundige of diëtist. Het kan noodzakelijk zijn uw voeding aan te passen.
Verstopping Tijdens de zwangerschap kan de stoelgang nogal eens voor problemen zorgen. Dit kan verschillende oorzaken hebben: • door veranderingen in de hormoonhuishouding kunnen de darmen trager werken; • de voeding kan te weinig vezels en vocht bevatten; • u heeft minder beweging dan normaal; • door het gebruik van ijzertabletten. Enkele tips: • Drink dagelijks tenminste 1½ liter. Enkele glazen water op de nuchtere maag helpen vaak goed. • Gebruik voedingsmiddelen die rijk zijn aan voedingsvezels, zoals: o volkorenbrood, roggebrood, volkorenbeschuit, volkoren knäckebröd; o grove graanproducten, bijvoorbeeld havermout, ongezoete muesli, zilvervliesrijst; o rauwkost zowel bij de broodmaaltijd, als bij de warme maaltijd; o fruit, zo mogelijk in z’n geheel en met schil; o Zorg voor voldoende lichaamsbeweging. o Probeer er aan te wennen in elk geval één keer per dag naar het toilet te gaan. Neem er rustig de tijd voor. Gebruik geen laxeermiddelen of zemelen zonder overleg met de arts, verloskundige of diëtist.
Voeding bij zwangerschapsdiabetes – ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen – www.zorgsaam.org – juli 2015
5
Maagzuur Naarmate de zwangerschap vordert, kunt u meer last van maagzuur krijgen. De maag komt namelijk door de groter wordende baarmoeder langzamerhand in de verdrukking. Hierdoor kan het gebeuren dat het maagzuur vanuit de maag omhoog komt in de slokdarm. Het gevolg hiervan is brandend maagzuur, een akelige brandende pijn soms tot diep in de keel. Vooral als de maag vol is, zal deze klacht zich voordoen. Enkele tips: • Eet rustig en kauw goed. • Gebruik kleine porties, goed verdeeld over de dag. • Let op met het gebruik van koolzuurhoudende dranken, zure vruchtensappen, sterke koffie en scherpe kruiden. • Eet niet te vet. Veel vet in de voeding zorgt er namelijk voor dat voedsel langer in de maag blijft. • Neem een goede houding aan, zoals goed rechtop zitten; niet voorover buigen, maar bij het bukken door de knieën gaan, anders komt de maag in de knel. • Speelt het maagzuur vooral ‘s nachts op, dan is het beter kort voor het slapen gaan niets meer te eten of te drinken. Leg een extra kussen onder het hoofdeinde van de matras of stel zo mogelijk het hoofdeinde van het bed iets hoger. • Gebruik geen medicijnen tegen maagzuur zonder de verloskundige of arts te hebben geraadpleegd.
Hoge bloeddruk en vocht vasthouden Ongeveer 15 % van de vrouwen krijgt last van hoge bloeddruk. Hier kun je als zwangere weinig aan doen. Hoewel dit vroeger vaak werd beschreven, is een natriumbeperkt dieet niet nodig. Het is echter altijd goed om, ook als de bloeddruk niet te hoog is, zuinig te zijn met zout. Eten met minder zout hoeft niet persé flauw te zijn. Er zijn nog andere smaakmakers: • Specerijen als peper, nootmuskaat, foelie, kruidnagel, kerrie, mosterdpoeder en gember maken het eten pittiger. • Ook verse, gedroogde of diepgevroren tuinkruiden als peterselie, selderij, bieslook, dille, bonenkruid en tijm geven smaak aan een gerecht. Vocht vasthouden is tijdens de zwangerschap heel normaal, vooral in de laatste maand. Het kan een teken zijn van hoge bloeddruk. Minder drinken helpt niet. Integendeel veel drinken is juist goed !
Meer informatie Heeft u vragen of wilt u meer informatie dan kunt u contact opnemen met uw diëtist. ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen, Afdeling diëtetiek Tel: 0115 - 674502 of 0115 – 688546 / E-mail:
[email protected] U kunt ook onderstaande adressen raadplegen voor meer informatie rondom voeding bij zwangerschap en/of zwangerschapsdiabetes. Voedingscentrum Postbus 85700, 2508 CK Den Haag. www.voedingscentrum.nl Diabetesvereniging Nederland Postbus 470, 3830 AM Leusden. Tel. 033 4630566. www.diabetesvereniging.nl Voeding bij zwangerschapsdiabetes – ZorgSaam Zeeuws-Vlaanderen – www.zorgsaam.org – juli 2015
6
