Voedingsadvies bij ijzertekort Diëtetiek
Beter voor elkaar
2
Voedingsadvies bij ijzertekort Wat is ijzer? IJzer is een voedingsstof die het lichaam nodig heeft om zich te ontwikkelen en goed te kunnen functioneren. Het behoort tot de essentiële voedingstoffen. Dat wil zeggen dat het lichaam ijzer wel nodig heeft maar het zelf niet kan maken. Daarom moet u ervoor zorgen dat u voldoende ijzer met de voeding binnenkrijgt.
Wat doet ijzer in het lichaam? Het lichaam heeft ijzer nodig als bouwstof voor rode bloedlichaampjes in het bloed. IJzer is een bestanddeel van het bloed. Het zit in de kleurstof van de rode bloedlichaampjes, het hemoglobine. Dit hemoglobine neemt de zuurstof op in de longen en vervoert die naar alle cellen in het lichaam. De cellen hebben zuurstof nodig om de brandstoffen uit het voedsel om te zetten in energie. Deze energie heeft het lichaam nodig om te kunnen werken, sporten, denken enz. IJzer is ook belangrijk bij de groei en bevordert de opbouw van een goede weerstand tegen infecties. Bij een tekort aan ijzer wordt er niet voldoende zuurstof afgegeven in het lichaam (= `bloedarmoede’). Hierdoor kunt u zich moe en slap voelen, er bleek uit zien of snel geïrriteerd zijn. Andere verschijnselen kunnen zijn: duizeligheid, hoofdpijn, nervositeit, hartkloppingen, kortademigheid, rusteloosheid, gebrek aan eetlust en kouwelijkheid. Een tekort aan ijzer kan verschillende oorzaken hebben. Het gebruik van een onvolwaardige voeding is er één van. Daarnaast kan ook de behoefte aan ijzer verhoogd zijn, bijvoorbeeld tijdens de zwangerschap of door het geven van borstvoeding. Een gezonde voeding, rijk aan ijzer, helpt mee het tekort aan ijzer te voorkomen of te verminderen. Daarnaast kan de (huis)arts u, indien nodig, ijzerpreparaten of andere medicijnen voorschrijven.
3
Wie hebben kans op een tekort aan ijzer? Een aantal groepen mensen hebben een verhoogde kans op een ijzertekort. Dit zijn de groepen die extra ijzer nodig hebben, bijvoorbeeld door sterke groei, bloedverlies of zwangerschap. Baby’s ouder dan 6 maanden en jonge kinderen zijn het gevoeligst voor een ijzertekort. Bij peuters en kleuters is de kans op een ijzertekort groot als het kind (te) weinig vlees en vis eet en te weinig vitamine C binnenkrijgt. Bovendien hebben kinderen in deze leeftijdsgroep veel infecties, waardoor hun lichaam het ijzer uit de voeding niet goed kan opnemen. Zolang kinderen in de groei zijn, hebben zij een verhoogde kans op een ijzertekort. Zeker wanneer zij in de puberteit komen en in zeer korte tijd snel groeien. Meisjes in de puberteit lopen extra risico op een ijzertekort, omdat zij niet alleen snel groeien maar ook gaan menstrueren. Vrouwen in de vruchtbare leeftijd vormen ook een groep met een verhoogde kans op een ijzertekort. Dat komt door het bloedverlies tijdens de menstruatie, waardoor hun ijzervoorraad kleiner wordt en bij veel vrouwen zelfs bijna opraakt. Bij zwangere vouwen kan gemakkelijk een tekort aan ijzer ontstaan, omdat er extra ijzer nodig is om bloed te kunnen aanmaken voor hun snelgroeiende baby en de placenta. Ook vrouwen die borstvoeding geven, hebben een verhoogde ijzerbehoefte. Wanneer het lichaam extra actief is, zoals tijdens het sporten worden de rode bloedlichaampjes versneld afgebroken. Bovendien verliest het lichaam meer ijzer dan normaal, onder andere doordat er meer getranspireerd wordt. Hierdoor kan bij extreme inspanning een ijzertekort ontstaan.
4
Wat zijn ijzerrijke voedingsmiddelen? In de meeste voedingsmiddelen komt ijzer voor maar ze bevatten niet allemaal evenveel ijzer. Varieer daarom goed in uw voeding. Een aantal producten zijn heel belangrijk voor de dagelijks benodigde hoeveelheid ijzer. Dit zijn vlees, vis, ei, brood, aardappelen en groente. Brood en andere graanproducten Alle soorten brood en graanproducten bevatten ijzer. Het meeste ijzer bevatten: volkorenbrood, roggebrood, volkoren crackers en -knäckebröd, muesli, zilvervliesrijst en volkoren macaroni/ -spaghetti, (volkoren) ontbijtkoek, tussendoorbiscuits zoals Evergreen en LU Time out. Vlees(waren), kip, vis en ei Alle vleessoorten bevatten veel ijzer. Rundvlees levert in het algemeen wat meer ijzer dan varkensvlees en kip. Orgaanvlees, zoals lever en nier bevat nog meer ijzer dan de andere vleessoorten. Vanwege het hoge gehalte aan cholesterol, vitamine A en verontreinigingen in orgaanvlees is het beter dit niet vaker dan 1 maal per 14 dagen te gebruiken. Tijdens de zwangerschap is het beter helemaal geen lever te eten, in verband met het hoge vitamine A-gehalte van deze vleessoort. Leverpastei en leverworst, Berliner, Hausmacher en leverkaas kunnen met mate gebruikt worden. Dit wil zeggen niet meer dan 1 broodbelegging per dag. Vis en eieren bevatten ongeveer evenveel ijzer als varkensvlees en kip. Aardappelen Aardappelen leveren een belangrijke bijdrage aan de benodigde hoeveelheid ijzer. Peulvruchten Alle soorten zoals bruine en witte bonen, linzen, kapucijners en groene erwten zijn rijk aan ijzer. Groente en fruit Alle soorten bevatten wat ijzer. Neem er daarom dagelijks een ruime portie van. 5
Noten en zaden Amandelen, cashewnoten, hazelnoten, paranoten, pinda’s, pistachenootjes, walnoten en zonnebloempitten zijn rijk aan ijzer. Diversen (Appel)stroop bevat veel ijzer. Roosvicee Ferro is een vruchtenlimonadesiroop waaraan extra ijzer is toegevoegd. Gebruik de siroop liever niet in combinatie met melk of melkproducten, omdat het ijzer dan moeilijker in het lichaam wordt opgenomen.
Hoeveel ijzer heeft u per dag nodig? Een volwassen man (vanaf 22 jaar) heeft per dag 9 mg ijzer nodig; voor een volwassen vrouw (vanaf 22 jaar) is dat 15 mg. De ijzerbehoefte van vrouwen is hoger door het ijzerverlies met de menstruatie. Zwangere vrouwen hebben 11 tot 19 mg nodig en tijdens het geven van borstvoeding ligt de behoefte op 20 mg ijzer per dag. Vrouwen na de overgang verliezen minder ijzer. De dagelijkse behoefte is dan 8 mg ijzer.
6
Zie voor verdere Aanbevolen Dagelijkse Hoeveelheden (ADH) van ijzer onderstaande tabel. Groep Zwangeren 0-3 maanden Zwangeren 4-6 maanden Zwangeren 7-9 maanden Borstvoeding gevend Baby 0-5 maanden Baby 6-11 maanden Jongens 1-3 jaar Meisjes 1-3 jaar Jongens 4-6 jaar Meisjes 4-6 jaar Jongens 7-9 jaar Meisjes 7-9 jaar Jongens 10-13 jaar Meisjes 10-13 jaar Jongens 14-15 jaar Meisjes 14-15 jaar Jongens 16-18 jaar Meisjes 16-18 jaar Mannen 19-22 jaar Vrouwend 19-22 jaar Mannen 23-50 jaar Vrouwen 23-50 jaar Mannen 51-65 jaar Vrouwen 51-65 jaar Mannen > 65 jaar Vrouwen > 65 jaar
ADH van ijzera mg/ dag 11 15 19 20 5b 7 7 7 7 7 8 8 10-15c 11-12c 15 12 14 14 11 16 9 15 9 8 9 8
a Bij het opstellen van de ADH’s voor ijzer is uitgegaan van een gemiddelde opname van ijzer uit een voeding die vlees bevat. b Geldt voor kinderen die geen borstvoeding krijgen. c Laagste hoeveelheid voor 10-12 jarigen, hoogste voor 13 jarigen. d Vrouwen in de vruchtbare leeftijd hebben vanwege het bloedverlies bij de menstruatie meer ijzer nodig dan mannen in dezelfde leeftijd. Dit levert een ‘extra’ verlies op van gemiddeld ca 0,5 mg/dag. Dit kan aanzienlijk hoger zijn bij veel bloedverlies. Ook tijdens de zwangerschap en bij het geven van borstvoeding is extra ijzer nodig. Dit in verband met de groei van de placenta en het ongeboren kind, en compensatie van de ijzerverliezen via de moedermelk. Dit wordt gedeeltelijk gecompenseerd door een hogere opname van ijzer en het uitblijven van de menstruatie. 7
De top 20 van ijzersterke voedingsmiddelen Bruin brood, sneetje (35 gram) Volkoren brood, sneetje (35 gram) Roggebrood donker, sneetje (50 gram) Volkoren macaroni, grote lepel (50 gram, gaar) Muesli, 3 eetlepels (25 gram) Evergreen, 1 biscuit Volkoren biscuittje (10 gram) Vlees (75 gram gaar) Vis (75 gram gaar) Kip (75 gram gaar) Leverworst (voor 1 snee) Ei, per stuk Aardappel, 1 stuks (50 gram) Peulvruchten, grote lepel (50 gram, gaar) Zilvervliesrijst, grote lepel (50 gram, gaar) Groente gemiddeld, grote lepel (50 gram, gaar) Fruit gemiddeld, 1 portie Noten, eetlepel (20 gram) Appel- en huishoudstroop (voor 1 snee: 15 gram) Roosvicee Ferro, 1 theelepel (5 ml)
0,6 mg ijzer 0,9 mg ijzer 1,5 mg ijzer 0,6 mg ijzer 0,8 mg ijzer 1,6 mg ijzer 0,4 mg ijzer 2,5 mg ijzer 1,0 mg ijzer 0,6 mg ijzer 0,5 mg ijzer 1,0 mg ijzer 0,3 mg ijzer 1,0 mg ijzer 0,3 mg ijzer 0,6 mg ijzer 0,8 mg ijzer 0,6 mg ijzer 2,3 mg ijzer 5,0 mg ijzer
Voedingsmiddelen die de opname van ijzer beïnvloeden Niet al het ijzer dat in de voeding zit wordt door het lichaam opgenomen. De ijzeropname in het lichaam wordt verbeterd door vitamine C. Dit zit in: • Vers fruit; • Groente; • Aardappelen; • Sinaasappelsap en grapefruitsap; • Sappen waaraan extra vitamine C is toegevoegd.
8
Het is aan te raden om tenminste één van deze voedingsmiddelen bij elke maaltijd te gebruiken, zodat de opname van ijzer uit plantaardige producten uit de darm wordt bevorderd. IJzer uit dierlijke voedingsmiddelen zoals vlees, vis en kip, wordt beter in het lichaam opgenomen dan ijzer uit plantaardige voedingsmiddelen zoals brood, groente en peulvruchten. Veel thee, koffie en mogelijk ook melkproducten kunnen de opname van ijzer verminderen. Normaal gesproken hoeft u hier geen rekening mee te houden.
9
Schijf van Vijf
Om fit en gezond te leven is het belangrijk om gezond te eten. Gezond eten is samen met voldoende bewegen dé basis voor een gezond gewicht en het verkleint het risico op ziekten. Maar wat is gezond eten? Hiervoor is de Schijf van Vijf een eenvoudige leidraad. De Schijf van Vijf bestaat uit vijf vakken en vijf regels: 1. Eet gevarieerd 2. Eet niet te veel en beweeg 3. Eet minder verzadigd vet 4. Eet veel groente, fruit en brood 5. Ga veilig met voedsel om De vijf vakken zijn de groepen voedingsmiddelen. Je eet gevarieerd als je iedere dag eet uit ieder vak. Gebruik de aanbevolen hoeveelheden uit de tabel als richtlijn, dan krijgt u alle voedingsstoffen binnen die nodig zijn om uw lichaam gezond te houden.
10
1. Eet gevarieerd. Variatie is gezond. Voedingsmiddelen hebben allemaal een verschillende samenstelling. Er is niet één voedingsmiddel dat alle voedingsstoffen in voldoende mate bevat. Eet daarom gevarieerd, zodat uw voeding alle nodige stoffen levert. Varieer ook binnen de vakken. Kies elke dag uit ieder vak: 1. Groente en fruit 2. Brood, (ontbijt)granen, aardappelen, rijst, pasta of peulvruchten 3. Zuivel, vlees(waren), vis, ei of vleesvervangers 4. Vetten, olie 5. Drinken (vocht)
2. Eet niet te veel en beweeg Let op een goede ’energiebalans’. Dat wil zeggen dat de energie die uw lichaam uit de voeding krijgt in evenwicht is met de energie die u verbruikt. Om een gezond gewicht te behouden, is het belangrijk om niet te veel te eten en wel veel te bewegen. Gebruik niet te veel suiker- en vetrijke producten en alcohol, daardoor krijgt u al snel te veel calorieën binnen. Kies in plaats van producten met veel suiker (zoals snoep en frisdrank) of vet (zoals koek, gebak, roomijs, snacks), wat vaker voor brood, fruit, (vruchten)thee, (mineraal)water of (light) frisdrank zonder calorieën. Beweeg zo veel mogelijk, ten minste 30 minuten per dag. Een goed dagmenu bestaat uit drie maaltijden en niet meer dan drie à vier keer iets tussendoor (zoals fruit of een boterham). Sla geen ontbijt, lunch of warme maaltijd over. Anders is de kans groot dat u te veel extra’s gaat eten. Vaak zijn dat dan calorierijkere producten (met veel vet en suiker) die minder voedingsstoffen bevatten.
11
3. Eet minder verzadigd vet Verzadigd vet = Verkeerd, Onverzadigd vet = Oké Het ezelsbruggetje Verzadigd = Verkeerd, Onverzadigd = Oké is een handig hulpmiddel voor een gezonder eetpatroon. Als u veel verzadigd vet eet, verhoogt dat het risico op hart- en vaatziekten. Kies op brood voor halvarine en voor bakken, braden en frituren de zachte of vloeibare vetsoorten, zoals vloeibaar bak- en braadvet of olie. Hierin zit vooral onverzadigd (oké) vet. Harde margarine, roomboter en vet in een wikkel is het verzadigde (verkeerde) vet. Verzadigd vet kan ook verborgen zitten in koek, gebak, chocola, snacks, kaas, volle melk, worst en zoutjes. Kies magere melk(producten), 20+ of 30+ kaas en mager vlees/magere vleeswaren. Eet twee keer per week vis, waarvan ten minste één keer vette vis. Visvet is gezond omdat het beschermt tegen hart- en vaatziekten. Gebruik ook eens vis (sardines, haring, gerookte zalm) als broodbeleg. Dat kan ook vis uit blik zijn. Bij plantaardig vet gaat het niet altijd om onverzadigd (gezonder) vet. Harde plantaardige vetten bevatten juist veel verzadigd (minder gezond) vet. Kijk dus goed op de verpakking om te weten welk vet in het product zit.
4. Eet veel groente, fruit en brood Van groente, fruit en brood (en aardappelen, rijst, pasta en peulvruchten) kunt u ruime hoeveelheden eten. Ze bevatten in verhouding weinig calorieën, veel voedingsstoffen en ze geven een verzadigd gevoel. Een ruime consumptie van groente en fruit verlaagt het risico op chronische ziekten. Daarom vormen zij de basis voor een gezonde voeding. Nederlanders eten te weinig brood. Per dag één tot twee sneetjes (volkoren) brood méér eten is beter om voldoende vezels binnen te krijgen. Eet liever volkorenbrood dan wit brood; volkorenbrood bevat meer vezels. Vezels bevorderen de stoelgang en geven een verzadigd gevoel. Het eten van vezelrijke voeding helpt om uw gewicht op peil te houden. Denk ook aan brood voor tussendoor en bij de warme maaltijd. Varieer met verschillende soorten groenten en fruit. Elke soort bevat weer andere voedingsstoffen die belangrijk zijn. Eet groente, bijvoorbeeld tomaat of komkommer, ook eens op brood en neem fruit, komkommer, wortels of radijsjes tussendoor.
12
5. Ga veilig met voedsel om Jaarlijks lopen bijna een miljoen mensen een voedselinfectie op. Vaak gebeurt dit thuis en is het met eenvoudige maatregelen te voorkomen: • Let op de houdbaarheidsdatum en volg de bewaaradviezen op. • Vervoer gekoelde producten in een koeltas. • Zet de temperatuur van de koelkast niet warmer dan 7 graden Celsius. • Was groente en fruit. • Verhit kip, ei en varkensvlees door en door. • Vermijd tijdens het koken elk contact tussen rauw en bereid eten. • Was regelmatig de handen met water en zeep. In elk geval voor het koken, na aanraking met rauw vlees en als je naar het toilet bent geweest. • Gebruik steeds schone messen, lepels en snijplanken. • Zet bederfelijke producten meteen na gebruik terug in de koelkast. • Bewaar kliekjes altijd in de koelkast en niet langer dan twee dagen. • Bewaar geen resten van afhaalmaaltijden. • Neem elke dag een schone vaatdoek.
13
Wat heeft u dagelijks nodig? Voor de groepen voedingsmiddelen uit de Schijf van Vijf zijn aanbevolen hoeveelheden opgesteld per leeftijdsgroep en per geslacht. Ofwel: wat heeft u nodig op een dag? De aanbevolen hoeveelheden geven aan hoeveel iemand gemiddeld per dag nodig heeft om voldoende eiwitten, vitamines en mineralen binnen te krijgen. Per leeftijdsgroep gelden de kleinste hoeveelheden voor de meisjes/ vrouwen en de grootste voor de jongens/ mannen. Bij alle genoemde hoeveelheden gaat het om het gewicht van producten zoals ze worden gegeten. 1-3 jaar Groente
Fruit Glutenvrij brood
4-8 jaar
9-13 jaar
14-18 jaar
50-100 g 100-150 g 150-200 g 200 g 1-2 2-3 3-4 4 opscheplepels opscheplepels opscheplepels opscheplepels 1 ½ stuk (150 g)
1 ½ stuks (150 g)
2 stuks (200 g)
2 stuks (200 g)
2-3 sneetjes 3-4 sneetjes 4-5 sneetjes 6-7 sneetjes (70-105 g) (105-140 g) (140-175 g) (210-245 g)
150-200 g 200-250 g Aardappelen, rijst, 50-100 g 100-150 g 4-5 2-3 3-4 glutenvrije pasta, 1-2 peulvruchten aardappelen / aardappelen / aardappelen / aardappelen / opscheplepels opscheplepels opscheplepels opscheplepels Melk(producten) Kaas Vlees(waren), vis, kip, eieren, vleesvervangers
300 ml
400 ml
½ plak (10 g) ½ plak (10 g)
600 ml
600 ml
1 plak (20 g)
1 plak (20 g)
60 g
60-80 g
80-100 g
100-125 g
Halvarine/ Margarine
10-15 g 5 g/ sneetje
15-20 g 5 g/ sneetje
20-25 g 5 g/ sneetje
30-35 g 5 g/ sneetje
Bak-, braad- en frituurproducten, olie
15 g (1 eetlepel)
15 g (1 eetlepel)
15 g (1 eetlepel)
15 g (1 eetlepel)
Dranken (inclusief melk)
1 liter
1-1 ½ liter
1-1 ½ liter
1-1 ½ liter
14
12-20 jaar Groente
20-50 jaar
50-70 jaar
70+-ers
200 gram 200 gram 200 gram 150 gram 4 4 4 3 opscheplepels opscheplepels opscheplepels opscheplepels
Fruit
200 gram (2 stuks)
200 gram (2 stuks)
200 gram (2 stuks)
200 gram (2 stuks)
Brood
6-7 sneetjes
6-7 sneetjes
5-6 sneetjes
4-5 sneetjes
Aardappelen (of 200-250 gram 200-250 gram 150-200 gram 100-200 gram 3-4 2-4 rijst, pasta, 4-5 4-5 peulvruchten) opscheplepels opscheplepels opscheplepels opscheplepels Melkproducten Kaas
600 ml
450 ml
500-550 ml
650 ml
20 gram kaas (1 plak)
30 gram kaas (1,5 plak)
30 gram kaas (1,5 plak)
20 gram kaas (1 plak)
Vlees(waren), 100-125 gram 100-125 gram 100-125 gram 100-125 gram vis, kip, ei of vleesvervangers Halvarine/ Margarine Boter, bak- en braadproducten Drinken ©
5 gram/sneetje 5 gram/sneetje 5 gram/sneetje 5 gram/sneetje 1 eetlepel bak- en braadproduct
1 eetlepel bak- en braadproduct
1 eetlepel bak- en braadproduct
1 eetlepel bak- en braadproduct
1-1,5 liter
1,5-2 liter
1,5-2 liter
1,5-2 liter
Voedingscentrum - eerlijk over eten
15
Een voorbeeld van een ijzerrijk dagmenu voor een volwassene. Ontbijt 2-3 snee volkorenbrood of roggebrood besmeerd met (dieet)halvarine of (dieet)margarine belegd met appelstroop, kaas of vleeswaren (bij voorkeur rundvlees), een glas sinaasappelsap of een portie fruit naar wens water, koffie of thee, eventueel met (koffie)melk (mager of halfvol) Tussendoor een glas hafvolle melk, karnemelk of een schaaltje yoghurt (mager of halfvol) en/of een tussendoorbiscuit (bijvoorbeeld Evergreen of LU Time Out of volkorenbiscuitje naar wens water, koffie of thee, eventueel met (koffie)melk (mager of halfvol) Lunch 2-3 snee volkorenbrood of roggebrood besmeerd met (dieet)halvarine of (dieet)margarine belegd met kaas of vleeswaren (bij voorkeur rundvlees), in combinatie met rauwkost, vers fruit of een glas vruchtensap naar wens water, koffie of thee, eventueel met (koffie)melk (mager of halfvol) Tussendoor een glas hafvolle melk, karnemelk of een schaaltje yoghurt (mager of halfvol) en/of een tussendoorbiscuit (bijvoorbeeld Evergreen of LU Time Out) of volkorenbiscuitje, naar wens water, koffie of thee, eventueel met (koffie)melk (mager of halfvol) Warme maaltijd 3-4 opscheplepels aardappelen, zilvervliesrijst, volkorenpasta of peulvruchten een ruime portie groente (3-4 opscheplepels) 100 g vlees (bij voorkeur rundvlees), vis of vleesvervanger, eventueel met jus een glas vruchtensap of portie fruit naar wens water Tussendoor een glas hafvolle melk, karnemelk of een schaaltje yoghurt (mager of halfvol) (eventueel met muesli) en/of een tussendoorbiscuit (bijvoorbeeld Evergreen of LU Time Out) of volkorenbiscuitje naar wens water, koffie of thee, eventueel met (koffie)melk (mager of halfvol) Dit dagmenu is een voorbeeld van een basisvoeding. U kunt zelf de gewenste variaties aanbrengen. 16
Geen vlees, wat dan? Indien u geen vlees of vis eet is het belangrijk een goede ijzerrijke vervanging te kiezen. In plaats van een portie vlees van 100 gram kunt u gebruik maken van: • 1 à 2 eieren: gebakken, gekookt of als roerei of omelet; • 100 gram vegetarische hamburger of schnitzel: kant en klaar te koop in sommige supermarkten en reformzaken; • 100 gram sojabrokjes: te verwerken als gehakt of ragoût, te koop in reformzaken; • 150 gram tahoe of 150 gram tempé: te koop in reformzaken, Indonesische winkels en in sommige supermarkten; • 250 gram (gaar) peulvruchten: als maaltijdsoep of in combinatie met groente; • 110 gram vleesvervanger bijvoorbeeld Valess en Tivall. Combineer de plantaardige producten met vitamine C-rijke groente, fruit of sinaasappel, grapefruit- of tomatensap, zodat de ijzeropname zo groot mogelijk kan zijn. Kaas is een vleesvervanging vanwege de hoeveelheid eiwit, maar bevat vrijwel geen ijzer. Gebruik kaas niet vaker dan 1x per week als vleesvervanging bij de warme maaltijd.
IJzerpreparaten In de praktijk blijkt een ijzertekort moeilijk op te heffen met alleen een ijzerrijke voeding. Meestal worden in dit geval ijzerpreparaten voorgeschreven door arts of verloskundige. U kunt staalpillen het beste innemen met een vitamine-C-rijke drank zoals sinaasappelsap. De ontlasting kan door het gebruik van ijzertabletten donkerder van kleur worden. Teveel aan ijzer kan verstopping of obstipatie veroorzaken.
17
Meer informatie Voor meer informatie kunt u terecht bij het Voedingscentrum Stichting Voedingscentrum Nederland Postbus 85700 2508 CK Den Haag Met vragen over gezonde voeding, voedselveiligheid, voedselkwaliteit, diëten en voedselovergevoeligheid kunt u op werkdagen tussen 9.00 en 17.00 uur bellen met nummer (070) 306 88 88 of via de mail info@ voedingscentrum.nl of contact zoeken via het contactformulier op de website www.voedingscentrum.nl. Bent u op zoek naar een boek, brochure of folder over voeding dan kunt u terecht in de webshop van het Voedingscentrum op bovenstaande website.
Afdeling Diëtetiek Voor vragen kunt u terecht bij de afdeling Diëtetiek:
[email protected] www.ikazia.nl Deze brochure is gemaakt door afdeling Diëtetiek van het Ikazia Ziekenhuis Rotterdam (herzien in 2011) aan de hand van de volgende informatie: • “Voeding bij ijzertekort” uit het Digitale dieet (1998); • Informatie van de website www.voedingscentrum.nl; • Informatie van de website www.liga.nl. • Informatie van de website www.vitamine-info.nl
18
19
Ikazia Ziekenhuis Montessoriweg 1 3083 AN Rotterdam www.ikazia.nl
IJzertekort, voedingsadvies bij 800564-NL / 2012-08
