VETserieus.nl. tijdens. en waar. tijdens

     

  w w.V www VEETseriieu us.n nl     Beste Student,    n op VETserieus.nl zijn  alleeen bedoeeld als  on ndersteun ning bij  De doccumenten het stu uderen. D De samenv vattingen worden n nagekekeen door sttudenten tijdens  het volgen van  de lessen n en waarr nodig aaangepast. Dit project heeft aals doel  nvattingen n  te  biedeen  die  meet  hun  tijjd  meegaan,  ondan nks  dit  foutlozze  samen streveen is er alttijd een k kans dat eer fouten  in de doccumenten staan. Mocht je  tijdenss het lezeen van dee samenvaatting fou uten vinden kun jee dat doorgeven  via  de  contacctpagina  op  de  site  of  direct  een  maiil  sturen n  naar  ail.com  vetseriieus@gma   udent  is  verantwoo v ordelijk  voor  v zijn  of  haar  leermetho ode  en  vo oor  het  De  stu uiteind delijke resultaat. A Allemaal v veel succees met de voorbereeidingen!!       Hartellijke groett,    VETseerieus.nl 

 

 

1   

Same envattin ng Voorttplantin ng    

Thema a 1Anato omie  Hoorcolllege 1: inleid ding  Voortplaanting  gaat  in  i het  wild  zeer  z efficiëntt,  omdat  dan  de  manneelijke  dieren  energie  ove erhouden  voor  de  competitie  met  anderee  mannetjes.  Toch  zijn  er  meerdere  redenen  om m  in  te  grijpen  bij  de  voortplaanting, niet aalleen om heet te bevord deren maar o ook voor antticonceptie.  Andere rede enen zijn  bedreigd de diersoorteen, fokken, eeconomischee factoren, hobby en onzze eigen huissdieren. Het doel is te  zorgen d dat alles optiimaal verloo opt. Wanneer diersoorten bedreigd zzijn neemt o over het alge emeen de  inteelt  toe,  en  daat  is  een  reden  r om  kunstmatig  in  te  grijp pen.  Onder  deze  vorm men  van  ng valt de sellectie van ou uderdieren op bepaalde ffactoren, veiiligheid voor mens en  fertiliteitsbegeleidin dracht van b besmettelijke e ziekten en  transport (ssperma transsporteert  dier, verrminderd risico op overd beter daan het hele dier).     De cyclus wordt aangestuurd  verschillende  door  hormoneen.  Testosteron  en  spelen oestradiol  n  een  belangrijjke  rol  bij  seksueel  gedrag  en  bij  man nnen  bij  dens  de  agressie..  Ook  tijd dracht sp pelen hormo onen een  belangrijjke  rol,,  en  progesteeron  speelt  bij  alle  dieren  eeen  belangrijjke  rol  in  het beho ouden van de dracht.  Hormoneen (eCG bijvoorbeeld  bij  het  paard)  ook  gebruikt  om  te  b bepalen  of  het  dier  drachtig is.   dier bronstig  is kun je  Of een d te  wetten  komen  door  e ,  schou uwen,  of  naaar  het  gedrag  van  de  verschillende  onderzzoekstechnieeken:  rectalee  palpatie,  echo  dieren zelf kijken (bijv. springen van koeie en).   Bron: HC1 Voortplanting, Tom Stout, UU U    entae  versschillen  errg  per  diersoort.  d Place Bijvoo orbeeld  bij  het  h paard  is  de  placentaa  over  de  ppervlakte  van  v de  baaarmoeder  verspreid.  v Bij  B het  rund  is  dit  n niet  zo,  eve enals  bij  hele  op gezelsch hapsdieren, w waar het uitw wisselingsoppervlak tussen moeder een jong veel kleiner is. Ee en merrie  kan  geen  tweeling  dragen,  de  veulens  kom men  dan  ruimte  tekort  en  zullen  w waarschijnlijk  beiden  sterven. Het is als dieerenarts belaangrijk tijdigg in te grijpen n bij tweelinggdracht.                  

2   

Hoorcolllege 2: het vrouwelijke geslachtsappaaraat 

Een  gon nade  is  het  geslachtsorg g gaan  waarin  de  gameten  gevormd  worden.  Hieermee  wordt  bij  een  mannetjje de testes  bedoeld en  bij een vrou uwtje de ovaaria. Bij een  embryo kun n je vanaf w week 4 de  drie kiem mlagen ondeerscheiden. D De gonaden ontstaan uit het intermeediair mesod derm, dat zich h lateraal  aan de somieten bevvindt.   Het  inteermediair  mesoderm  m zw welt  hiervoor  op.  De  primordiale e  kiemcellen n  uit  de  ecctoderme  dooierzaak  migreren  richting  de  genitale  lijstt  en  initiëren  deze  ontw wikkeling.  Heet  urinewegsstelsel  en  de gonad des ontwikkeelen zich teggelijk, dus oo ok het nierste elsel valt hieronder. Het nierstelsel w wordt in 3  fasen aaangelegd: pro onefros, messonefros (tott 10 weken)  en de ontwikkeling van  de uiteindelijke nier,  metaneffros, welke u uit het achterste deel van n de ductus m mesonefricus ontstaat.  

Bron: Fig. 5‐5, Dycee Textbook of Veterinary An natomy, 4th eedition

3   

Bron: Larsen,  2001 

  Naast de ductus mesonefricus ontstaat vlakbij de gonade ook een ductus paramesonefricus. Tot het  punt dat de geslachtsdifferentiatie tot stand komt blijven beiden ducten aanwezig.     De  primordiale  kiemcellen  migreren  naar  de  presumptieve  gonaden  en  initiëren  daar  delingen  van  het  coelomisch  epitheel,  welke  dan  gaan  opzwellen.  Dit  vormt  de  genitale  lijst  met  daarbinnen  de  primitieve  seksestrengen.  De  geslachtsdifferentiatie  vindt  pas  plaats  na  6  weken,  zowel  voor  de  interne als externe genitalia. De bepaling of de foetus mannelijk of vrouwelijk is komt door het SRY‐ gen.Bij  mannen  is  deze  wel  aanwezig,  bij  vrouwen  niet.  De  ductus  mesonefricus  wordt  ook  wel  de  Buis  van  Wolff  genoemd.  De  ductus  paramesonefricus  ook  wel  deBuis  van  Müller.  Bij  vrouwen  vormt de buis van Müller de interne genitaliën, bij mannen gaat deze in regressie onder invloed van  Anti‐Muller hormoon, geproduceerd in de Sertolicellen. Bij mannen is dit juist andersom en zorgt de  buis  van  Wolff  voor  de  vorming  van  de  interne  genitaliën.  De  primaire  seksestrengen  gaan  bij  mannen over in de testesstrengen die een verbinding maken met de uiteindelijke zaadleider uit het  mesonefros. Bij vrouwen degenereren de testesstrengen, samen met de buis van Wolff en vormt de  buis van Müller de eileiders. Deze staan niet in direct contact met het ovarium, er vindt dus echt een  ‘eisprong’ plaats.    De beide ducti paramesonefrici maken contact met de cloaca waardoor een verdikking ontstaat, wat  een  fusie  geeft  tussen  de  twee  ducten,  waardoor  een  lumen  ontstaat.  Dit  wordt  uiteindelijk  de  uterus.  Pas  later  sterven  ook  de  cellen  van  het  hymen  (maagdenvlies),  waardoor  er  een  opening  ontstaat. Anders dan bij mensen eindigt de urinebuis bij de meeste dieren in de vagina.     De ontwikkeling van de externe genitaliën van de  vrouw  gebeurt  aan  de  externe  vouwen  van  de  cloaca  met  daartussen  een  cloacaal  membraan.  Boven  deze  vouwen  vinden  we  een  tuberculum  genitalis,dat  later  de  clitoris  zal  vormen.  Vanaf  twaalf  weken  noemen  we  de  cloaca  vouwen  de  urogenitaal  vouwen  en  membraan  en  wordt  de  anus  door  het  perineum  van  de  vagina  gescheiden.  Een  genitale  zwelling  vormt  de  buitenste schaamlippen (labia major)  En  de  genitaal  vouwen  de  binnenste  (labia  minor).           Bron: Dyce, 2010  4   

Er is com mmunicatie ttussen de eiccel en granu ulosa cellen vvia transzonaale projecties, deze gaan n door de  zona pelllucida heen.. Hier komt o onder andere FSH uit, daat ervoor zorrgt dat de cellen kunnen delen en  overleveen.  Oestrogeeen  wordt  geproduceerd g d  uit  testostteron,  dit  laatste  is  afko omstig  van  de  theca  cellen, de granulosa cellen makeen er oestroggeen van.     De  baarrmoeder  bestaat  uit  co ornua  (hoornen),  een  corpus  c (baarrmoederlichaam)  en  ee en  cervix  (baarmo oederhals) en n kan verschillen tussen d diersoorten.  

Bron: HC vvoortplanting 2011‐ 2012 UU      De  baarrmoeder  is  opgehangen  o hillende  band den  aan  versch die sameen het ligamentum latum m worden geenoemd.     Een belaangrijke funcctie van de cervix is het aafsluiten tijdens  de  dracht,  met  een n  slijmprop,  dat  de  kans  op  infecties  nder  dracht  is  de  ute erus  aanzienlijk  verkleint.  Ook  zon n orgaan. Zolang het corpus  functionerend als eeen endocrien dt  er  nameliijk  progesteron  luteum  nog  aanwezzig  is,  word uceerd dat eeen nieuwe eeisprong tegeen gaat. Pass als  geprodu er  met  behulp  b van  PGF2‐α  uit  het  h endomeetrium  luteollyse  plaatsvin ndt  kan  er  weer  w een  eissprong  zijn. Om  dit  snel  te  bewerksstelligen  is  er  e een  coun ntercurrent  systeem  s tussen  ovarium en uterus.  Hierdoor kan het PGF2‐‐α uit de  ute erus  weer naar het ovariu um zonder u uitverdunning in de rest  van  de  circulatie.  Dit  syssteem  werktt  alleen  zo  bij  b herkauwers.  herkauwers ggaat het via de grote circculatie.  Bij niet‐h   Bro on: Senger, 2 2003 Vanuit  het  ovarium  doorloop pt  het  eitjje  een  aan ntal  structureen: infundib bulum (trech hter voor onttvangst eicel)  ampulla (bevruchtin ngsplaats)  isthmus (on ntwikkeling ttot blastula)  uterus. In n het eerste deel van  orteren. Overal in de hele tractus  deze tractus vinden  we ook ciliaa om de eitjees voorwaartts te transpo we bovendien een spierlaaag, een muccosa en een submucosa.   vinden w   Helemaaal aan het ein nde van de tractus vindeen we een aaantal structurren die nog vvan belang zijn bij de  voortplaanting:  ‐Vagina (schede; geb boortekanaal/copulatieo orgaan) 

5   

‐Vestibulum vaginae (deel vagina vanaf uitmonding urethra; klieren; zwelweefsel)  ‐Vulva (uitmonding urogenitale tractus omgeven door labia pudendi)  Bij de geboorte zijn alle eicellen (in de vorm van primordiale follikels) aangelegd die gevormd zijn uit  de primaire geslachtscellen, en allemaal in de profase van de meiose. In het ovarium vormen deze  zich om tot echt follikel met daarin een eicel, en dan pas wordt er verder gegaan met de   folliculogenese. Tot aan de pubertijd vind je tot maximaal het stadium van een secundair follikel. In  het ovarium vind je de follikels aan de buitenzijde, de binnenzijde is voornamelijk bindweefsel  (behalve paard). Binnen een ovarium van een cyclisch dier kun je verschillende follikel typen terug  vinden. Een kenmerk van een primordiale follikel is dat er 1laag cellen omheen ligt. Wanneer deze  gaat groeien verandert de cellaag van afgeplat naar kubisch. Wanneer de cellaag eromheen tot 3‐4  lagen dik is noemen we het een secundair follikel. Wanneer de holtes zich tussen deze cellen vullen  met vocht wordt het een vroeg antrale follikel, dat overgaat in een antraal follikel. Atretische follikels  hebben kernen van granulosa cellen die gecondenseerd zijn, en deze follikels overleven de hele  cyclus niet. Voor de precieze uitleg hiervan bekijk Senger blz 24‐30.  Met multilaminaire follikels worden diegene bedoeld met meerdere lagen aan granulosa cellen met  een  hoge  proliferatieve  activiteit.  Tussen  de  G‐cellen  vinden  we  gapjunctions.  Buiten  de  granulosacellen liggen de theca cellen die onder andere de aanleg van bloedvaatjes rond de follikel  verzorgen.  Binnen  in  groeit  de  oöcyt  die  via  transzonale  projecties  met  de  granulosacellen  kan  communiceren en voeding kan ontvangen.     In de granulosalaag van de follikels vinden we de FSH receptoren, de LH receptoren liggen in de theca  laag.     Bron: Senger fig. 2‐11   

6   

 

Werkcollege 1: anatomie van het vrouwelijk voortplantingsapparaat  De  vrouwelijke  gonaden  bij  zoogdieren  ontstaan  uit  het  intermediair  mesoderm.  Bij  de  verdere  uitgroei  van  de  gonaden  en  met  name  bij  de  vorming  van  ovariële  follikels  speelt  de  oernier  een  belangrijke rol. Het afvoersysteem van de ovaria ontstaat uit de ductus paramesonefricus en de sinus  urogenitalis.  Rond  de  urogenitale  opening  ontstaan  een  tweetal  (uro)genitale  plooien  en  een  tuberculum genitale. In vrouwelijke dieren vormt het tuberculum genitale de clitoris en ontwikkelen  zich de genitale plooien tot de (kleine) schaamlippen (labia pudendi vulvae). De gonaden hebben een  tweeledige functie: de vorming van geslachtshormonen en van geslachtscellen. In de ovaria worden  vrouwelijke  geslachtshormonen  gevormd  in  follikels  bestaande  uit  een  eicel,  een  granulosa  en  een  thecalaag  en  corpora  lutea.  De  vorming  vanvrouwelijke  geslachtshormonen  vindt  in  de  granulosa  plaats,  terwijl  de  precursors  van  deze  hormonen  in  de  theca  worden  gesynthetiseerd.  De  oorspronkelijk zeer kleine follikels groeien sterk uit door celdelingen en celdifferentiatie in granulosa  en theca en holtevorming in de granulosa. Wanneer het follikel een bepaalde grootte bereikt heeft,  kan  bij  aanwezigheid  van  de  LH  piek  ovulatie  plaatsvinden,  waarbij  de  eicel  vrijkomt  en  afgevoerd  wordt  naar  de  tuba.  Na  ovulatie  ontwikkelt  het  follikel  zich  tot  een  corpus  luteum  waarin  progesteron en oxytocine wordt geproduceerd. In de tuba kan bevruchting plaats vinden, waarna na  enige tijd het embryo verplaatst wordt naar de uterus en zich kan innestelen in de baarmoederwand.  Wanneer de  ontwikkeling  van de vrucht voltooid is, wordt het embryo verplaatst naar de  distalere  delen van het geslachtsapparaat en vervolgens naar buiten toe.   

Bron: studiewijzer voortplanting 2011‐2012, UU   Bij  het  vrouwelijk  dier  verdwijnt  de  ductus  mesonefricus  en  de  ductus  paramesonefricus  wordt  de  eileider. In het linkerplaatje kun je al zien dat het een vrouwtje wordt, omdat de ductus mesonefricus  al in regressie gaat. Bij het mannetje gaat juist de ductus paramesonefricus in regressie. De aanleg is  in principe gelijk. Bij het mannelijk dier blijft de ductus mesonefricus wel bestaan, maar functioneert  eerst alleen als afvoerbuis. Later gaat ook deze bij het mannetje over in de ductus deferens en wordt  later  eerst  de  bijbal  en  dan  de  zaadleider.  De  corticale  sexcords  vormen  onder  invloed  van  primordiale  kiemcellen  een  zwelling,  welke  afhankelijk  van  de  hormonale  basis  het  ovarium  of  de  testes  vormen.  Hierbij  zijn  drie  soorten  cellen  betrokken,  naast  de  primordiale  cellen  ook  coeloom  cellen.  

7   

Bron: M McGeady fig. 18.12    Bij  dit  proces  zijn  ge enexpressieffactoren  betrokken,  we elke  bepalen  wat  het  geeslacht  wordt.  Hier  is  me SRY betro okken, als deeze aanwezigg is wordt de e foetus een  mannetje. EEr zijn ook ee en aantal  met nam andere  factoren  bijj  betrokken,  bijvoorbeeeld  noodzakkelijk  voor  de  ontwikkeeling  van  een  e goed  ovarium. Deze factoren hoef je n niet te weten n, maar het b belangrijsktee is dat je weeet dat zowe el man als  vrouw op dezelfde w wijze beginneen.     m van de inseeminatiepipeet. Zo zien w we bij het  Bij kunsttmatige inseeminatie versschilt de lengte en vorm varken b bijvoorbeeld een kurkenttrekker vorm m, omdat de cervix ook d deze vorm heeeft. Een cerrvix hoort  normaal dicht te zijn n om infectiees te voorkom men. Dit kan op twee verrschillende m manieren: 1. Een hele  nauwe d dichte cervix  maken met  extra beschermingsrichels (varken een rund) of 2 2. Met een slijmprop.  Bij het ru und zitten dee richels ech hter tegen elkaar aan waardoor je erttussen door wel een recht kanaal  hebt. Bijj het varken  heb je deze  richels ook m maar een be eetje in elkaaar, hierdoor  moet je eige enlijk een  beetje slalommen de cervix in.  Een  kurkenttrekkervorm  (evenals dee penis van eeen beer) is  hierdoor  nodig om m naar binneen te komen n met een in nseminatieap pparaat. Tijd dens de parin ng moet de  beer dus  ook in dee cervix binn nen dringen ((anders dan andere dierssoorten).     Een  merrrie  moet  op p  het  optim male  momentt  gedekt  wo orden.  Hierto oe  worden  de  ovaria,  uterus  u en  cervix  gepalpeerd  en  e echografisch  gescand d.  Met  dit  onderzoek  kunnen  niett  alle  typen n  follikels  worden  herkend; weel met histologisch ondeerzoek. Bij ee en normaal  dier liggen d de follikelcellen in de  cortex vaan het ovarium, dus aan n de buitenzijjde. Als een dier klaar is om te insem mineren voell je in het  ovarium een bolletjee gevuld meet vloeistof (w waarbij het  vloeistof een onderscheeid maakt tussen een  rijp  follikkel  (wel)  en  een  corpus  luteum  (nieet))  welke  met  m vocht  eeen  beetje  beeweegbaar  iss.  Bij  een  merrie  (als  ( enige)  iss  een  follikeel  niet  goed  te  voelen,  er  e is  namelijjk  sprake  vaan  een  ovulaatiefossa  (groeve)) waar de fo ollikels in opggenomen zijn en dus veel minder go oed palpeerb baar zijn. Naa training  kun je w wel het verschil voelen, m maar een ech hte bol gevuld met vochtt zul je niet vvoelen, het ffollikel zit  namelijkk meer in het merg dan  de cortex. H Het voordeel  van deze vo orm is dat dee ovulatie altijd in de  groeve p plaatsvindt. H Hierdoor wo ordt het eitjee na ovulatie bijna 100%  zeker opgevvangen in de e eileider,  terwijl  dit  d bij  andere  dieren  wel  w eens  miis  gaat.  Bij  de  hond  is  ter  bescheerming  hierd door  een  bursaovarica  (zakje  om  het  ovvarium  heen)  om  de  eilleider  gebou uwd,  maar  b bij  een  kat  gaat  het  bijvoorb beeld wel een ns mis. Een eeicel in de bu uikholte word dt gewoon ggeresorbeerd d.   Een histo ologische beeschrijving vaan elk type fo ollikel;  1. Primordiaal:: een klein fo ollikel, met eeen enkele ce ellaag van plaat epitheel.   2. Primaire folllikel; nog steeeds een een ncellige laag, maar kubiscch geworden n.   8   

3. Secundair  follikel:  er  zijn  meerdere  lagen  van  kubisch  epitheel,  en  in  een  verder  stadium  maken we onderscheid tussen de verschillende cellagen (theca/granulosa)  4. Tertiair  follikel:  er  komt  langzaam  aan  vocht  in  het  follikel  en  op  het  moment  dat  je  vochtuittreding ziet spreek je van een tertiar follikel. Op dit moment kun je ook spreken van  een pre‐ovulatoir follikel, het moment van dekking.     Bij  een  teef  en  poes  spreken  we  vaak  van  sterilisatie  hoewel  dit  niet  correct  is,  omdat  bij  een  sterilisatie alleen de eileiders afgebonden worden. Bij een teef en poes worden echter de ovaria, of  ovaria en uterus, als geheel verwijderd, en is het dus een ovari (hyster)ëctomie, of een castratie.     Tijdens  de  ontwikkeling  gaat  de mesonefros in regressie en  Bron: HC Voortplanting 2011‐2012,  ontwikkelen  de  genitale  UU  vouwentot  het  ligamentum  latum (brede ligament). Dit is  het  ligament  dat  eigenlijk  uit  alle  ophangbanden  bestaat.   ‐  Mesovarium:  ophangband  van  het  ovarium  ‐  Mesosalpynx:ophangband  van de eileiders   ‐  Mesometrium:  ophangband  van de uterus  Twee  andere  ligamenten  zijn  het  ligamentum  suspensorium  (bandje  tussen  ovarium en laatste rib aan de  dorsale  zijde)  en  het  ligamentum propium ovarii (tussen ovarium en top van uterushoorn).   Bij een ovariectomie heb je als dierenarts het meeste last van het ligamentum suspensorium, deze  bepaalt namelijk hoever de ovaria uit het dier gehaald kunnen worden voor de operatie. Hoe langer  het ligament, hoe makkelijker dus. Bij de hond haal je dit bandje in principe altijd door, bij de kat niet  omdat hier het ligament heel los is. Van het ligamentum propium kun je ook last krijgen wanneer je  alleen  het  ovarium  wilt  verwijderen  maar  de  uterus  niet.  Dan  moet  je  hem  dus  doorknippen.  Bij  honden is na meerdere loopsheden de uterus wel eens afwijkend, bij katten kun je hem in principe  altijd laten zitten.     In geval van een pyometra wordt een ovariohysterectomie uitgevoerd. Bij de bursa ovarica (zakje om  ovarium heen) zie je dan een lokale peritonitis. Door de pyometra kun je bij de opening van de bursa  ovarica  of  de  eileider  ook  een  beetje  pus  vinden  en  dus  een  peritonitis.  Het  is  dus  niet  gezegd  dat  hier per se de uterus gescheurd moet zijn. Een hond is (anders dan een paard) niet zo heel gevoelig  voor een peritonitis.     Tijdens een ovariëctomie moet je ook bloedvaten  afbinden:  arteria  vena  overica  (direct  van  de  aorta)  in  het  mesovarium  en  arteria  uterina  (in  het  mesometrium).  Tussen  de  arteria  uterina  en  de arteria ovarica is er contact.   De uterus van de zeug heeft hele lange hoorns, en  die van het rund slechts kort, dat heeft te maken  met het aantal nakomelingen. Bij het paard zijn de  hoorns  niet  zozeer  heel  kort,  maar  de  9   

Bron: Syllabus Voortplanting 2011‐2012, UU

gemeenschappelijke  uterus  ruimte  is  wel  groter.  Hierdoor  komt  een  veulen  makkelijker  dwars  te  liggen. Om de uterus te onderzoeken op bijvoorbeeld dracht kun je bij het rund voelen en echoën. Bij  het varken kun je transabdominaal een echo maken.   Bij  het  varken  worden  baarmoedercontracties  verondersteld  een  bijdrage  te  leveren  aan  het  transport  van  sperma.  Tijdens  een  dekking  wordt  het  sperma  direct  in  de  uterus  gebracht.  Deze  contracties  zijn  essentieel  door  de  lange  hoorns,  het  sperma  moet  helemaal  naar  de  ampulla.  Bovendien  moet  het  sperma  omhoog  (net  als  paard),  dus  tegen  de  zwaartekracht  in  en  ondersteuning is dan handig. Bij het rund ligt alles ventraal dus dan hoeft het niet.     Practicum 1: het vrouwelijke geslachtsorgaan  Macroscopie:  Herkauwers  hebben  op  de  placenta  vele  karunkels,  verdikkingen  op  plaatsen  van  de  uterus  wand  waar  geen  afvoergangen  of  klieren  voorkomen.  Het  is  een  celrijke  dikke  laag  bindweefsel  direct  onder  het  epitheel  met  zeer  veel  bloedvaatjes.  De  functie  van  karunkels  is  de  vorming  van  de  maternale kant van de placenta.   In  de  uterus  vinden  we  zoals  gezegd  ook  veel  klieren,  welke  o.a.  de  mestruatiecyclus  kunnen  beïnvloeden. Eén van deze stoffen is PGF2‐α.   Jonge dieren hebben aan de binnenzijde van de vagina nauwelijks plooien. Dat verandert drastisch  tijdens de loopsheid. Bij het rund vinden we vestibulumklieren in de vagina.     Vliezen en ligamenten  De  craniale  bevestiging  van  het  hele  systeem  is  het  ligamentum  suspensorium  ovarii  bij  het  vrouwelijke  dier.  Naar  caudaal  volgt  dan  de  bevestiging  van  het  ovarium  aan  de  uterus,  het  ligamentum proprium ovarii dat naar caudaal vervolgd kan worden in het ligamentum teres uteri dat  aansluit  bij  de  buikwand  ter  hoogte  van  de  liesring.  (Bij  de  teef  is  ook  een  processus  vaginalis  aanwezig  waarin  het  lig  teres  doorloopt.  Hierdoor  komt  bij  de  teef  ook  een  liesbreuk  voor.)  De  ligamenten zijn stevige bindweefselstrengen. Het ovarium, de eileider en de uterus zijn ook door het  ligamentum  latum  opgehangen  aan  de  lichaamswand.     Ligamentum  latum  =  mesovarium  +  mesosalpynx  +  mesometrium  De mesosalpinx is een zijplooi van het mesovarium die zich in meer of mindere mate om het ovarium  heen uitstrekt en zo de bursa ovarica vormt. Bij het rund liggen de uterushoorns in de vorm van een  spiraal  naar  ventraal.  De  plaats  waar  de  beide  hoorns  elkaar  raken  wordt  overspannen  door  het  ligamentum  intercornuale  dat  een  belangrijk  markering  is  bij  het  rectale  onderzoek  van  de  geslachtsorganen.    Vascularisatie  In het mesovarium loopt de a. ovarica en de v. ovarica die naar het ovarium en het craniale deel van  de uterus lopen. In het mesometrium loopt de a. uterina. De a uterina takt bij de vleeseters af van de  a vaginalis in het bekken. Bij de herkauwers takt de a uterina van de a umbilicalis en bij het paard van  de  a  iliaca  externa.  Kennis  van  het  verloop  van  deze  arterieën  is  belangrijk  bij  castraties  en  sterilisaties.     Microscopie:  Bij  de  geit  is  het  mogelijk  om  onderscheid  te  maken  tussen  geluteïniseerde  granulosa  cellen  en  geluteïniseerde  theca  interna‐cellen.  De  granulosaluteïne  cellen  zijn  groot  en  bolvormig,  terwijl  de  theca‐luteïne  cellen  kleiner  zijn  en  veelal  donkerder  aankleuren.  De  luteïne  cellen  produceren  progesteron  dat  ervoor  zorgt  dat  er  geen  nieuwe  ovulatie  kan  plaatsvinden  en/of  dat  de  zwangerschap in stand blijft.     De wand van de uterus is opgebouwd uit 3 lagen: perimetrium, myometrium en endometrium. Het  perimetrium  is  identiek  aan  de  tunica  serosa  welke  alle  organen  in  de  buikholte  bekleedt.  Het  10   

myometrium  (tunica  muscularis)  bestaat  uit  twee  lagen  glad  spierweefsel;  een  dikke  inwendige  circulaire  laag  en  een  dunnere  uitwendige  longitudinale  laag.  Tussen  beide  lagen  ligt  een  laag  bindweefsel met veel bloedvaten; het stratum vasculare.  Het endometrium (tunica mucosa) bestaat  uit  epitheel  (mucosa)  met  de  daaronder  liggende  bindweefsellagen  (tunica  submucosa).  Het  onderliggende bindweefsel (tunica submucosa) kan verdeeld worden in een direct  onder het epitheel gelegen stratum compactum gevolgd door een laag celarm losmazig bindweefsel,  het stratum spongiosum. Vooral in de afvoergang dragen de cellen duidelijk herkenbare ciliën. Ook  het oppervlakteepitheelvan het endometrium draagt trilharen. (zie plaatje practicum studiewijzer)    Pathologie:  Twee casuïstieken.   Casus 1: Duitse herder teef, gedurende 3 weken slijmerige uitvloeiing en vage ziekteverschijnselen, al  jaren behandeld met prikpil.   Een hoog progesteron gehalte kan naast door anticonceptiemiddelen ook komen dus een tumor van  het ovarium of een persisterend corpus luteum. De effecten van progesteron zijn een zwelling van de  epitheellaag waarbij de cellen groter, meer en onregelmatiger worden. Progesteron heeft bovendien  een  immunosupressieve  werking  (iets  dat  ook  tijdens  de  oestrus  optreedt).  Een  tweede  probleem  dat ontstaat, is een te hoog gehalte aan groeihormoon als gevolg van teveel progesteron waardoor  acromegalie  kan  ontstaan.  Een  bijwerking  van  een  te  hoog  GH  is  weer  een  insulineresistentie  met  diabetes als gevolg.   Macroscopisch  zien  we  bij  deze  hond  veel  cystes  in  de  baarmoeder,  een  cysteuze  endometrioum  hyperplasie.  Dit  is  in  de  coupe  ook  terug  te  vinden,  met  veel  cysteuze  verwijdingen,  onregelmatig  epitheel, slijmerige inhoud. Er is geen sprake van een ontstekingsbeeld.     Casus  2:  Boxer  teef  van  9  jaar,  sinds  5  maanden  PU/PD,  geen  vaginale  uitvloeiing,  wel  een  onregelmatig vergrote uterus. De hond heeft geen jongen gehad of anticonceptie.   We  denken  hierbij  aan  pyometra,  waarbij  de  PU/PD  kan  ontstaan  door  toxines  die  de  nieren  aantasten. In de coupe zien we dat het epitheel weg is en deels necrotisch. Bovendien zien we veel  ontstekingscellen, vooral neutrofielen, dus we spreken van een purulente ontsteking.     Klinische diagnostiek:  Je begint met inspectie en palpatie (oppervlakkig en diep). Tijdens de palpatie van de uterus en de  ovaria maak je een zigzaggende beweging van voor naar achter en boven naar beneden. Bij een teef  hoor je in principe niets te kunnen voelen. Vervolgens inspecteer je de vulva, zowel de mucosa als de  fossa clitoridis. Hierbij let je op allerlei aspecten en in het bijzonder de uitvloeiing. Als je vervolgens  inwendig onderzoek wilt doen en de mogelijkheid om bacteriologisch onderzoek te behouden zul je  allereerst een swab moeten nemen van de vagina. Hetzelfde geldt voor een uitstrijkje op een glaasje.  Hierna  kun  je  respectievelijk  de  vaginoscopie  en  een  touché  doen,  waarbij  je  let  op  het  dorsaal  blijven in verband met de gevoelige clitoris ventraal.     Bij een reu begin je ook met inspectie en palpatie van de voorhuid en penis. Vervolgens dien je de  penis  uit  te  schachten  om  de  bulbus  en  de  mucosa  te  kunnen  beoordelen.  Ook  het  scrotum  en  de  inhoud wordt beoordeeld, en je eindigt met een rectaal touché voor de prostaat beoordeling.     Toevoegingen uit Senger H2, vergeet nooit de plaatjes te bekijken  De lagen van de reproductie tractus lijken veel op die van de darm en bestaan uit van binnen naar  buiten:  1. Serosa: enkele laag cellen dat de tarctus bedekt. In de uterus noemen we dit deel ook wel  het perimetrium dat continu is met het peritoneum en de serosa laag van de mesosalpinx.   2. Muscularis:  een  dubbele  laag  met  de  buitenste  longitudinaal  en  binnenin  circulair.  Deze  kunnen  contraheren  en  voortstuwen.  Deze  wordt  ook  wel  samen  het  myometrium  in  de  11   

uterus genoemd, welke onder invloed van oestrageen hoog tonisch is en onder invloed van  progesteron lage motiliteit heeft.   3. Submucosa:  bevat  de  bloedvaten,  lymfevaten  en  zenuwen.  Het  bestaat  met  name  uit  bindweefsel. De uterusklieren ontwikkelen zich in de mucosa maar dringen later door tot in  de  submucosa.  Deze  produceren  stoffen  die  de  overleving  en  de  functie  van  een  nog  niet  geïmplanteerd embryo verzorgen. De secretie van de uterus klieren verandert onder invloed  van het cyclus stadium.   4. Mucosa; laag van epitheel, met verschillende functies afhankelijk van de lokatie in de tractus.  De  submucosa  en  de  mucosa  wordt  in  de  uterus  ook  wel  het  endometrium  genoemd.  De  mucosa in de uterus is belangrijk bij de afscheiding van materialen die goed zijn voor sperma  en het embryo. Het endometrium bevat bovendien ook veel vouwen en karunkels (alleen bij  herkauwers)  welke  beiden  bijdragen  aan  de  vorming  van  de  placenta  door  rijkelijke  doorbloeding (karunkel) of oppervlakte vergroting (vouwen).   Op  een  zeker  moment  in  de  cyclus  produceert  het  endometrium  prostaglandine  F2‐alpha  wat  een  luteolyse veroorzaakt.     Er zijn meerdere typen van follikels binnen het ovarium te vinden, allemaal op hetzelfde moment.   ‐ Primordiale  follikels:  microscopisch  klein,  te  vinden  in  de  cortex  en  de  oöcyt  is  omgeven  door een enkele laag cellen.   ‐ Primaire  follikel:  is  een  iets  verder  stadium  maar  nog  steeds  klein  en  omgeven  door  een  enkele laag kubische cellen. Deze en bovenstaande zijn al voor in een levenslange voorraad  bij de geboorte aanwezig.   ‐ Secundaire  follikel:  deze  is  nog  steeds  microscopisch  klein  maar  heeft  een  dubbele  of  meerlagige epitheellaag om het eitje heen. Er is nog geen antrum (holte) gevormd tussen de  oöcyt  en  de  epitheellaag.  De  oöcyt  wordt  wel  omgeven  door  een  dikke  doorzichtige  laag:  zona pellucida.   ‐ Antraal  follikel:  wordt  gekenmerkt  door  een  met  folliculaire  vloeistof  gevulde  holte,  het  antrum. Soms wordt dit follikel ook wel een tertiair follikel genoemd wanneer deze nog niet  tot  uiteindelijke  grootte  is  uitgegroeid.  Deze  follikels  bestaan  inmiddels  uit  3  verschillende  lagen;  o Theca externa: losmazig bindweefsel dat het follikel ondersteunt.   o Theca interna: productie van androgenen onder de invloed van LH. In het bijzonder  testosteron.   o Granulosa cellaag: zijn verantwoordelijk voor de groei van de oöcyt en produceren  onder invloed van FSH oestradiol uit testosteron. Bovendien kunnen ze ook inhibine  en folliculaire vloeistof maken.   ‐ Corpus luteum: na de eisprong verandert het follikel via een corpus hemorraghicum in een  geel  lichaam.  De  cellen  van  de  granulosa  laag  en  de  theca  interna  gaan  luteïniseren  en  worden zo een CL. Deze produceert progesteron wat essentieel is voor het behoud van een  zwangerschap.   De eileider bestaat uit een infundibulum (opvang plek voor ei na ovulatie) welke fimbriae bevat, een  ostium dat de opening tussen ampulla en infundibulum is, ampulla (plaats van bevruchting) en een  isthmus  (welke  de  eileider  met  de  uterus  verbindt  en  smaller  is  dan  de  andere  delen).  Het  gladde  spierweefsel in de tractus zorgt ervoor dat de oöcyt richting de uterus gaat.   Na bevruchting blijft de nieuwe gevormde zygote een aantal dagen in de eileider om kans te geven  de uterus weer schoon te maken na de bevruchting. Bij de koe zou de uterutuberaal junctie (tussen  eileider en uterus) een knik vormen onder invloed van oestradiol en zo een rol bij dit proces spelen.        

12   

De cervix vormt bij sommige dieren een barrière tegen sperma (ooi, koe, teef en poes) maar niet bij  allemaal (merrie, zeug). Wel vormt het een isolatie tegen de buitenwereld bij zwangerschap door het  vormen van een slijmprop. In de koe, merrie en teef gaat de cervix iets de vagina in en vormt daar  een crypte, de fornix vagina.   Richting de caudale delen verandert het cellulaire gedeelte van de vagina, omdat deze embryologisch  van  andere  delen  afstammen.  Het  craniale  deel  is  afkomstig  van  de  paramesonefros,  terwijl  het  caudale  deel  afstamt van  een ingevagineerd deel van de urogenitaal sinus.  Het  craniale  deel heeft  hoge  secretoire  activiteit  en  bestaat  uit  columnair  epitheel.  Het  caudale  deel  heeft  afgeplat  gestratificeerd epitheel. Het caudale deel noemen we ook de het vestibulum . In dit deel kun je met  nauwkeurige  sectie  ook  overblijfselen  van  de  Wolffian  duct  aantreffen,  de  Gartnerse  ducten.  Deze  hebben overigens geen functie meer. Het ventrale deel van de vestibulum bevat de citoriale fossa en  daarninnen de clitoris. In de submucosa van het vestibulum vinden we de vestibulaire klieren, welke  gedurende  de  oestrus  een  muceuze  afscheiding  uitscheiden.  De  vulva  is  het  externe  deel  van  de  genitaaltractus van de vrouw.     Aanvullingen vanuit de studiewijzer, anatomie teef en poes  Het  ovarium  is  bij  de  teef  geheel  en  bij  de  poes  gedeeltelijk  bedekt  door  een  laterale  zijplooi  (mesosalpinx) van het mesovarium. Beide vliezen omsluiten een holte, de bursa ovarica, waarin het  ovarium ligt.  De  ophangband  van  het  ovarium,  het  mesovarium,  waarin  in  craniale  richting  het  stevige  ligamentum  suspensorium  verloopt,  vormt  samen  met  het  mesometrium  het  ligamentum  latum.  Deze  ligamenta,  en  dus  ook  de  wand  van  de  bursa  ovarica  bevatten  bij  de  teef  meestal  veel  vet.  Tussen  ovarium  en  uterushoorn  verloopt  het  ligamentum  ovarii  proprium.  Vanaf  de  punt  van  de  uterushoorn  verloopt  in  de  vrije  rand  van  de  laterale  zijplooi  van  het  mesometrium  een  bindweefselstreng,  het  ligamentum  teres  uteri,  in  de  richting  van  het  lieskanaal  (bij  de  teef  loopt  deze streng door het lieskanaal tot in de processus vaginalis).    Gedurende de eerste dagen van de folliculaire  fase  zullen  met  het  blote  oog  nauwelijks  follikels op de ovaria zijn waar te nemen. In de  tweede helft van de folliculaire fase nemen ze  echter snel in omvang toe om in de oestrus te  ovuleren. De ovulatie van de oöcyten zal in het  algemeen  binnen  24  uur  plaatsvinden.  Na  de  ovulatie ontwikkelen zich de corpora lutea, die  bij de hond lang, 70‐90 dagen, blijven bestaan.  De  circa  8  cm  lange,  erg  gekronkeld  verlopende tuba ligt bij de teef voor een groot  deel  in  de  wand  van  de  veel  vet  bevattende  bursa.    De uterushoornen zijn in de anoestrus plat en  dun  (enkele  mm’s  dik)  en  voelen  zacht  aan.  Door  de  secretie  van  oestrogenen  vlak  voor  het begin van de loopsheid zal de uterus sterk  doorbloed  en  dus  hyperemisch  worden.  De  doorsnede  van  de  hoornen  wordt  2‐4  keer  zo  groot als tijdens de anoestrusfase.Tevens gaan  de  hoornen  een  ronde  vorm  aannemen  en  stugger aanvoelen.       Bron: Syllabus Voortplanting 2011‐2012 p. 2, UU  13   

Kleine capillairen in het endometrium zullen gaan knappen of bloed door aan laten (diapedesis), dat  vrij  in  het  lumen  van  de  uterushoornen  terechtkomt  en  naar  buiten  afvloeit.  Aan  het  eind  van  de  metoestrus periode en in het begin van de anoestrus worden dehoornen weer dun en plat.    Het endometrium bestaat uit bedekkend epitheel en de propria, die zich in de volgende twee lagen  laat  onderscheiden:  het  stratum  compactum,  dat  erg  celrijk  is  en  het  stratum  spongiosum,  dat  bestaat uit losmazig weefsel waarin zich de bloedvaten en de klierbuizen bevinden; hierna volgt het  stratum  basale.  Het  myometrium  bestaat  uit  een  inwendige  circulaire  en  een  uitwendige  longitudinale  laag,  met  ertussen  het  stratum  vasculare.  De  buitenzijde  van  de  uterus  is  het  perimetrium  of  de  serosa.  In  de  anoestrus  is  de  cellaag,  die  het  lumen  begrenst  laag,  evenals  het  epitheel van de klierbuizen die een wijd lumen hebben. Tijdens de oestrus en de metoestrus zijn de  cellen  hoog  met  een  basaal  gelegen  kern  (progesteron  invloed!).  De  klierbuizen  gaan  in  de  lengte  toenemen en komen dientengevolge meer gekronkeld in het stratum spongiosum te verlopen.    De  ovaria  en  uterus  worden  door  twee  belangrijke  arteriën,  respectievelijk  de  A.  ovarica  en  de  A.  uterina  van  bloed  voorzien.  De  A.  ovarica  komt  rechtstreeks  van  de  aorta  af  en  is  erg  gekronkeld  zowel vóór als na het binnengaan van het ovarium. De arterie voorziet het ovarium, de tuba en het  craniale deel van de uterushoorn van bloed. De rest van de uterus wordt van bloed voorzien door de  A. uterina, die via de A. vaginalis – die ook naast de vagina, het rectum, de blaas en de urethra van  bloed voorziet – en vervolgens de A. pudenda interna ontspringt uit de A.iliaca interna. De A. uterina  verloopt in het ligamentum latum en eindigt in een tak naar de tuba. De beide arteriën vormen bij de  hond  geen  belangrijke  anastomoses,  wat  wel  het  geval  is  bij  vele  andere  diersoorten.  De  bloedvoorziening  van  ovarium  en  uterus  blijkt  dus  vrijwel  onafhankelijk  van  elkaar  te  gebeuren.  Alleen in het ligamentum latum zijn kleine anastomoses aanwezig. Ter hoogte van het craniale deel  van de uterushoorn en caudaal bij het corpus uteri liggen de arteriën dicht bij de uterus; ter hoogte  van het middelste deel van de uterushoorn liggen ze echter enkele centimeters van de uterus af.    Als de vagina onderzocht wordt met een vaginoscoop is de cervix niet waarneembaar omdat in het  craniale deel van de vagina de dorsale vaginawand als een plooi op de ventrale bodem ligt. Aan deze  plooi zijn de cyclische veranderingen het beste waar te nemen. 

     

  Bron: Syllabus Voortplanting en Obstetrie 2011‐2012, p. 2  

14   

Hoorcolllege 3: het m mannelijk gesslachtsapparraat  De  primordiale  kiem mcellen  migrreren  via  de  darm  (oerd darm)  actief  naar  de  gen nitale  lijsten,  de  plek  A bij  vogels  komen  deze  cellen  via  de  bloe edstroom  waar  dee  gonaden  ziich  gaan  onttwikkelen.  Alleen  naar  de  genitale  lijsst.  Tijdens  deze  d migratiie  delen  de  cellen  mito otisch  en  sto oppen  met  delen  bij  aankomsst in de lijst. Cellen die niet in apopto ose gaan wanneer ze nieet in de genittale lijst aankkomende  van  pluripottente  kiemcellen.  Mannelijke  dieren kunnen  een  teratoo om  vormen  neoplasie   n  hebben  pas weer meiotisch d delende celleen in de pub bertijd.   Het  coeloom H mepitheel  pro olifereert  saamen  met  het  mesencchym,  dit  w wordt  gestimuleerd  door  d de  primaire kiem mcellen.   D De  primitieve  sekse ekoorden  ontstaan door actieve gro oei vanuit  de  ductus  m mesonefricuss  richting  het  gonad de  weefse el.  Het  proliferatievee  coeloom mepitheel  de  primitieve  p vormt  n,  welke e  de  seeksestrengen primordiale kkiemcellen be evat.     SRY gen staat voor h het Testes deeterming facttor. Wannee er dit gen acttief wordt ko omen er een heleboel  ng van deze stoffen is  processeen op gang een wordt het een mannellijk dier. Een voorbeeld vvan het belan te zien b bij een kwee en, oftewel eeen freemarttin. Hierbij vindt uitwisseeling van blo oed plaats tu ussen een  mannelijjk  en  vrouwelijk  embryo o.  Hierdoor  krijgt  k het  vro ouwelijk  dier  te  veel  tesstosteron  bin nnen.  De  ovaria  ziijn  hierdoor  bijvoorbeeld  vervangen n  door  testicculair  weefseel.  Mannelijkke  embryo’s  zijn  hier  niet gevo oelig voor, geen signaal iis immers eeen vrouw, we el een signaaal is man.     De primiitieve seksekkoorden ontw wikkelen zich h tot testes sstrengen en de gang van n Wolf groeit naar het  ntraal  vinde testesweeefsel,  dat  uiteindelijk  u d afvoergang  wordt  vaan  de  sperm de  matozoa.  Cen en  we  de  primitievve kiemcellen die de spermatozoa ku unnen vorme en. In de periferie vinden n we de serto oli cellen.  Sertolice ellen  zijn  verzorgende  cellen  die  allerlei  stoffen n  hebben  diee  de  spermaatozoa  nodigg  hebben  voor de  ontwikkelingg. Bovendien n vormen zijj met tight ju unctions een n bloed‐testees barrière o omdat de  spermaccellen haploid, en dus lichaamsvreem md zijn. Leydigcellen vind den we in heet mesenchym en zijn  de cellen n die testostteron maken. In de eerstte levensfase e komen deze cellen weeer tot rust en n worden  weer acttief gedurende de puberttijd.     Een  testikel  onttwikkelt  zich h  in  de  buikh holte,  maar  deze  hange en  in  een  volw wassen  dier  buiten  in  he et  scrotum  (een  lagere  ttemperatuurr  is  beter  voor het spermaa). Alleen bijj olifanten is dit niet het  geval, evenaals vissen  en  vogels,  v waarbij  we  de  testikels  inttra‐abdominaal  vinden.  Mogelijk  houden  de  luch htzakken  van  de  vogel  de  testikelss  ook  koel,  helemaal  duid delijk  is  dit  niet.  Een  be elangrijke  structuur  die  zorgt  voor  het  naar  buitten  treden  van  het  tesstikel  is  hett  gubernacu ulum  testes  (blauwe  stru uctuur). Dezee geleidt het testikel doo or de buikhollte en lieskan naal naar  het  scrotum  (paarse  sttructuur),  hierbij  h moeet  de  oph hangband  esorchium) vvan het scrottum ook langger worden.  In het guberrnaculum  (me vind den  we  geen n  spiercellen n  om  dit  pro oces  te  beweerkstelligen,  maar  hij  worrdt dikker en korter. Hierrdoor trekt deze de testiss het scrotum m in.       Bron:: Dyce 2010 ffig. 5‐20 15   

Het  tweede  wat  er  gebeurt,  is  dat  het  lieskanaal  opge erekt  wordt,  hierdoor  glijdt  het  testtikel  naar  beneden n.  Na  dit  pro oces  gaat  heet  gubernacu ulum  in  regressie,  de  ligamenten  diee  hiervan  ovverblijven  zetten  het  h testikel  vast  v in  het  scrotum  s (som mmige  diere en  kunnen  hun  h testikel  wel  optrekkken  in  de  winter). Zoals je kunt zien is het scrotum eigeenlijk gewoo on een voortzzetting van d de buikwand.   Bron: Dyyce, 2010 fig g. 5‐18              Heet  cavum  vaginale  is  een  vo oortzetting  vvan  de  buikkholte  en  du us  in  open  verbinding  met  de  bu uikholte.  Tijjdens  een  castratie  ku unnen  enerzzijds  bacteriën  naar  binnen, anderrzijds darmlisssen naar  bu uiten.     Crryptorchidie   is  als  de  testikels  niet  goed  indalen,  bi‐  of  unilateraaal. De testikkels zijn intraa‐abdominaaal of inguinaaal (in het liesskanaal) geblleven. Het kaan ook zo  zijn dat d de testikels ssubcutaan ligggen (ectopiisch) De sperrmatogenesee loopt door  hogere tem mperatuur  minder een er is meer kans op tumoreuze onttaarding van n het testikel. Wel is de testosteron p productie  normaal  dus  het  dieer  heeft  zich h  wel  goed  mannelijk  ontwikkeld.  o B paarden  noemen  we Bij  e  dit  een  klophengst.     Het scrotum volgt in grote lijnen de buikwand anatomie.  Plaatjes uitt HC. 

  16   

Tunica d dartos is glad d spierweefssel dat  de teestikels  net  iets meer  naaar het lichaaam toe kan  trekken.  Ook  mett  de  muscullus  cremaste er  kunnen  de  d testikels  ook  o omhoogg  getrokken  worden,  maaar  dit  is  dwarsgeestreept  spieerweefsel  en  kan  dus  nieet  langdurig  functionereen.  In  de  scro otumhuid  viinden  we  ook  bloeedvaten  en  zweetklieren n  om  de  hu uid  af  te  kun nnen  koelen.  Er  is  tot  sslot  ook  een  counter  current  systeem (ple exus pampin niformes tusssen de v. sp permatica en de a. testiicularis) waaardoor er  iets koud der bloed bijj het testikel komt door eeen tegenstrroom van artteriëel en veneus bloed.     üller  ducten n  zijn  gepaaard,  dus  lin nks  en  rechtts  aanwezigg.  AMH  (an nti‐müller  De  Wolffian  en  Mü b mannetjee  voor  dat  de  d buis  van  Müller  in  regressie  gaatt  (paramesoffrenicus).  hormoon)  zorgt  er  bij  ordt afgegeveen in reactie op de aanw wezigheid van n SRY.   Deze wo   De  afvoeer  van  het  sperma  s gaatt  uit  de  zaadbuisjes   rete  testes    ductuli  eefferentes     ductus  epididym midis  ducttus deferens.  

  Bron: HC 3 Voortplanting 2011 1‐2012, UU 

Naast  zaaadcellen  zijn  er  accesso oire  geslachtsklieren  die e  stoffen  maaken  om  toee  te  voegen n  aan  het  ejaculaat. Bijvoorbeeeld stoffen d die de sperm macellen aanzetten tot beweging, dee pH goed te houden.  De accesssoire geslacchtsklieren zijn:   • Zaadbllaasjes  • Ampulla ductus deeferrentis  • Prostaat  • Bulbo‐‐urethraalklieeren  Deels on ntstaan deze uit de ductu us mesonefriicus en de sinus urogenittalus. Een vaarken heeft e een grote  hoeveelh heid  van  deeze  klieren,  met  name  Glandula  G bulbourethraliss  en  dus  veeel  ejaculaatt.  Andere  diersoorrten zullen so ommige klierren niet eenss hebben. (ziie schema prracticum).     De  peenis  ontstaaat  uit  mesench hymale  celllen  die  naar  hett  cloaca  geb bied  gaan  en  daar  twee  plooien  vormen..  Deze  plooien  fuseren  en  makken  het  e.  tuberculum genitale Bron: Dyyce 2010, fig 5‐10  17   

Tussen d de anus en de urogenitaaal ruimte kom mt een septu um, dat het eeinde van dee benaming ccloaca is.  De peniss groeit uit en wordt grotter. Hierin vinden we een n endoderm weefsel dat een urethraale plaat  vormt en n zich oprolt om de uretrra opening tee vormen. W Wanneer de p plooien zich o onvoldoende e  vergroeien kun je eeen open uretra opening zzien. De uretrale plaat loo opt niet heleemaal door tot het  gaatje, m maar het laattste stuk wordt gevormd d door ectode erm cellen die het buisjee opvullen.     Er  zijn  twee  t soorteen  penissen:  fibro‐elastiisch  en  mussculovasculaair.  De  mussculovasculaire  penis  (hond,  kat,  k mens,  paard)  p neem mt  tijdens  een  erectie  toe  t in  lengtte  en  dikte  door  vullingg  van  de  zwellichaamen.  Hiervvoor  is  parasympathisch he  stimulatie e  nodig  (russtige  omgeving!).  Er  mo oet  meer  bloed  aaangevoerd  naar  n de  zweellichamen,  dus  de  arte eria  pudend da  interna  m moet  wijderr  worden  (werkingg  van  viagra  door  remm ming  fosfodiëësterase  en  minder  afbraak  cGMP).  Hiervoor  wordt  w via  cGMP veerlaagd en d daardoor de  calciumconccentratie verlaagd en eeen relaxatie  bewerkstelliigd. Door  ritmischee  contractiees  van  de  m.  m ischiocavvernosus  en n  bulbospongiosus  wordt  een  blo oedpomp  gevormd d. Hierdoor vvermindert d de veneuze  afvoer van d de penis, en  blijft het blo oed erin. Do oordat de  buitenkaant  van  dee  penis  uit  bindweefseel  bestaat  kan  de  bin nnenkant  teegen  de  bu uitenkant  “opgepo ompt’ worden (fietsband binnen en b buitenband vvergelijking).     o‐elastisch  type(varken, t ,  rund  en  kleine  herkau uwers)  maakkt  ook  gebru uik  van  zwellichamen  Het  fibro maar  heet  is  verschil  is  dat  deze  een  minderr  grote  invlo oed  hebben  omdat  ze  stterk  verbindweefseld  zijn. De  penis wordt  tijdens een  erectie dus  ook niet vee el dikker. Dee penis is gevvormd in een n S‐bocht  en  dezee  wordt  tijdeens  de  erecctie  uitgetro okken  tot  ee en  rechte  lijjn.  Hiervoorr  moet  de  musculus  m retractor penis ontspannen. De penis wordt dus wel langger. De bloedvaten en sp pieren zijn in n principe  ol tussen de ttwee soorten n. Zo is de m m. retractor p penis bij het musculo‐ hetzelfde alleen versschillen in ro der duidelijk aanwezig.  vasculairre type mind

  Een  kateer  heeft  puntjes  op  zijn n  penis  die  de  vulvawaand  stimulerren,  dit  stim muleert  op  zijn  beurt  namelijkk weer de ovvulatie. De hond heeft eeen bulbus op p zijn penis w waarmee hij vast in de teef komt  te zitten n. Het paard  heeft een h holte in de p penis (sinus u urethralis) d dat van klinissch belang iss voor de  vorming van smegm ma stenen en n dit deel mo oet gecontro oleerd wordeen op bacteriegroei voo orafgaand  dekking. De  beer heeft eeen kurkentrrekkervorm.  Kleine herkaauwers hebb ben een doorlopende  aan de d urethra  buiten  de  penis  p (processsus  urethraalis),  van  belang  omdat  hier  blaasstenen  in  vastt  kunnen  lopen.     18   

 

Ook het preputium (voorhuid) verschilt, namelijk het paard heeft een dubbel preputium met binnen  en  buitenblad.  Bij  de  beer  zit  hier  een  klier  in  dat  een  geur  afgeeft  dat  bij  de  zeug  zorgt  voor  de  stareflex.    Werkcollege 2: het mannelijk geslachtsapparaat  Voor de aanleg van de mannelijke gonaden en het indalen van de testes: zie HC 3.    In de testes treffen we een aantal verschillende cellen aan:   Leydig cell; vinden we terug in het interstitium en die maken testosteron. Dit testosteron is  nodig  voor  de  ontwikkeling  van  secundaire  geslachtsorganen,  maar  ook  voor  de  defeminisatie  tijdens  de  ontwikkeling.  Heeft  LH  receptoren  om  testosteron  te  kunnen  vormen, ze zijn homoloog aan de theca cellen.    Spermatogonium:  liggen  op  de  basaalmembraan  en  vormen  de  stamcellen  voor  de  spermatocyten. Deze gaan delen en vormen o.a. nieuwe stamcellen of differentiëren zich tot  nieuwe  spermatogonia    primaire  spermatocyt  (4n)    secundaire  spermatocyt  (2n)    spermatiden  (1n,  haploïd).  Deze  laatste  cellen  beginnen  rond  maar  verliezen  tijdens  de  ontwikkeling heel veel plasma, worden langvormig en vormen een blaasje boven op de kern  (acromasoom).  Ook  ontstaat  er  een  flagel  aan  de  cel.  1  stamcel  geeft  ongeveer  64‐256  spermatyden.  Alle  cellen  die  uit  één  stamcel  komen  zitten  met  cytoplasmatische  bruggen  aan elkaar vast, zodat alle bij elkaar horende stamcellen met elkaar via cytoplasma kunnen  communiceren.  Als  er  één  slechte  cel  in  een  cohort  zit  wordt  het  hele  cohort  opgeruimd,  waardoor de kwaliteit wordt gegarandeerd.    Peritubulaire  cellen:  vlak  onder  de  basaal  membraan  en  zorgen  voor  de  bloed‐testes  barrière.    Sertoli‐cel: zijn grote cellen die eigenlijk alle andere cellen omringen. Deze cel is betrokken  bij  de  voeding  van  de  verschillende  cellen  tijdens  de  spermatogenese.  Verder  produceert  deze  cel  allerlei  hormonen,  waarvan  een  belangrijke  oestradiol  is.  Het  laat  de  spermatogenese  optimaal  verlopen.  Bovendien  vormt  het  tight  junctions  dat  belangrijk  is  voor de bloed‐testes barrière. Alle cellen die haploïd zijn liggen boven deze juncties en dus  achter de BTB. De cel kan erboven komen doordat de tight junctions even tijdelijk uit elkaar  gaan (als een ritssluiting). Heeft FSH receptoren om vanuit testosteron oestradiol te kunnen  maken en zijn in die zin dus homoloog aan de granulosa cellen.     In de testes buizen verloopt de spermatogenese niet homoloog. Omdat er altijd wel buizen zijn die  de spermatogenese uitvoeren blijft het mannetje continu vruchtbaar.     Een liesbreuk (hernia inguinales) is als er organen doorheen komen die daar niet horen, bijvoorbeeld  een  stuk  darm.  Ook  tijdens  een  castratie  kan  dit  ontstaan.  Zonder  risico  op  het  openen  van  het  cavum vaginale kun je een aantal weefsels wel doorsnijden. De eerste laag is huid. Dan komen we de  tuncia dartos tegen die een spierlaag vormt. Deze is belangrijk, dat wanneer het koud wordt, trekt  deze  samen  en  verkleint  zo  de  oppervlakte  voor  warmteafgifte.  Het  speelt  dus  geen  rol  in  het  optrekken van de testes.   Fascia spermatica is de derde laag dat van bindweefsel is. Als je de musculus cremaster erbij mee  neemt  deelt  de  fascia  spermatica  zich  in  een  intern  en  extern  deel.  De  laatste  laag,  het  pariëtale  blad,  moet  je  dicht  laten  om  een  hernia  inguinales  te  voorkomen.  Omdat  paarden  een  groot  lieskanaal hebben is bij deze dieren het risico het grootst.     Voor  de  koeling  van  de  testes  spelen  ook  vasculaire  structuren  een  rol  door  het  vormen  van  een  counter‐current  systeem,  de  plexus  pampiniformis.  Andere  manieren  om  aan  de  temperatuurregulatie in de testes te bewerkstelligen zijn met behulp van de tunica dartos (rimpelen)  waardoor  de  oppervlakte  van  de  huid  kleiner  wordt.  Dit  zijn  gladde  spieren  en  kunnen  vrij  lang  19   

opgetrokken  blijven.  De  musculus  cremaster  wordt  ook  wel  eens  genoemd,  maar  dit  is  een  dwarsgestreepte spier en kan niet lang opgetrokken blijven. Meer is de verwachting dat deze een rol  speelt  bij  een  flight‐fight  respons  waarbij  de  testes  kort  ter  bescherming  worden  opgetrokken,  en  niet zozeer bij thermoregulatie. Beharing en zweetklieren op het scrotum spelen wel weer een rol.  Na een koorts periode zien we hoe belangrijk dit is, na koorts heb je bij een varken bijvoorbeeld tot 6  weken erna niets aan het sperma.     Wanneer  dieren  veel  moeten  dekken  dan  verliezen  ze  een  deel  van  hun  lichaamsconditie.  Veehouders  willen  dan  de  rammen/bokken  wel  eens  in  overmatige  conditie  brengen  voorafgaand  aan het dekseizoen. Dit is echter niet zinvol omdat de kwaliteit van het sperma omlaag gaat. Vet gaat  ook in het scrotum ophopen en zorgt zo voor een beperking van de thermoregulatie mogelijkheden.  Voornamelijk schapen zijn gevoelig voor deze vetaccumulatie in het scrotum.     Bij  een  reu  van  9  weken  wordt  slechts  één  testes  gepalpeerd.  De  andere  testis  kan  zich  in  de  buikholte  (abdominale  cryptochordie)  of  het  lieskanaal  (inguinale  chryptorchidie)  bevinden,  heel  soms  op  een  compleet  andere  plek,  ectopische  testis.  De  testis  is  dus  niet  goed  ingedaald  cryptorchidie.  Bij  een  hond  en  kat  hoort  de  testikel  binnen  25  dagen  p.p.  ingedaald  te  zijn.  Een  ander verschijnsel is een gebrekkige aanleg van één of beiden testikels (monorchidie / anorchidie).  Het  dier  is  in  principe  wel  vruchtbaar  maar  het  is  mogelijk  erfelijk  en  dus  is  het  advies  om  niet  te  fokken  met  het  dier.  De  behandeling  is  hier  in  principe  om  niets  te  doen.     De  behandeling  is  erg  stressvol  dus  geeft  meer  nadelen  dan  voordelen.  Wel  is  er  een  kans  op  ontaarding,  en  bovendien  feminisatie  van  het  dier.  In  dat  geval  haal  je  de  testikel  wel  weg.  Feminisatie  is  op  zijn  beurt  ook  een  teken  van  ontaarding,  bijvoorbeeld  een  grote  productie  van  oestradiol door teveel Sertolicellen.     Om  het  risico  op  complicaties  tijdens  een  castratie  te  voorkomen  is  een  beiderzijds  scotale  positie  van de testes een voorwaarde. Voor verschillende diersoorten verwachten we de indaling op andere  tijdstippen en bovendien is dit niet bij elk dier even stabiel ingedaald.     Diersoorten  Leeftijd van indaling  Stabiel of niet?  Paard  10‐11e  maand  van  de    zwangerschap  Rund   4e maand van de dracht    Mens  7e maand van de dracht    Hond / kat  Tot 25 dagen p.p.    Kip   nooit    Konijn    Testes  kunnen  weer  in  het  lieskanaal worden getrokken  e  Varken  3 maand van de dracht        De bloed‐testes barrière bestaat uit het endotheel van de bloedvaten, het basaalmembraan van de  bloedvaten, de peritubulaire cellen van de testes buizen, de basaalmembraan en de tight junctions  van  de  sertolicellen.  Wanneer  deze  barrière  incompleet  is  zullen  de  haploïde  cellen  aangevallen  worden  door  immunoglobulinen  en  immuuncellen  vanuit  het  bloed.  De  spermatogenese  is  verstoord.     Na  de  productie  van  sperma  wordt  deze  tijdelijk  opgeslagen  in  deepididymis.  Ook  het  afrijpen  gebeurt  hier.  Het  epitheel  van  de  epididymis  geeft  stoffen  af  om  de  cellen  te  voeden  en  motiel  te  maken.  Ook  de  cytoplasmatische  druppel  wordt  van  de  spermacel  afgehaald.  Het  is  op  te  delen  in  20   

een  caput,  corpus  en  cauda.  Wanneer  je  niet  ejaculeert  dan  wordt  het  sperma  via  de  urethra  afgevoerd in de urine.   Tot aan het punt van de penis worden de spermatozoa getransporteert. De stimulatie van de glans  penis zorgt via een reflexboog dat 3 spieren contraheren: ischiocavernosus, bulbospongiosus en de  urethralis.   De glandula bulbo urethralis (klier van Cowper) zorgen dat het sperma een beetje stroperig wordt en  in  de  vagina  een  soort  plug  vormt  waardoor  deze  niet  kan  terugstromen.     Practicum 2: het mannelijk geslachtsapparaat  Het epitheel van de ductus epididymidis is pseudomeerlagig cilindrisch. De lange cilindrische cellen  dragen  aan  hun  vrije  oppervlak  bosjes  microvilli.  Dit  zijn  lange  draadvormige  aanhangsels  van  het  celoppervlak, die onbeweeglijk zijn en als bundels bijeengekleefd zitten. In het lumen van de ductus  zien  we  in  sommige  preparaten  grote  hoeveelheden  spermiën,  in  andere  preparaten  is  het  lumen  nagenoeg  leeg.  Rondom  de  ductus  epididymidis  bevinden  zich  fijne,  circulair  verlopende  gladde  spiercellen. In het verdere verloop van de ductus nemen deze in aantal toe tot een gesloten circulaire  spierlaag.    Ampulla ductus deferens: paard, rund, schaap, hond, kat  Glandula vesicularis: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd  Prostaat: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd, hond, kat  Glandula bulbourethralis: paard, rund, schaap, varken, varken gecastreerd, kat    Heel globaal kun je zeggen dat het overgrote deel van de penis (de schacht of corpus penis) uit de  urethra en drie daarmee parallel verlopende zwellichamen bestaat. Deze zwellichamen bestaan uit  een tamelijk celrijk losmazig bindweefsel waarin grote bloedsinussen voorkomen. Een van deze  zwellichamen, het corpus spongiosum penis ligtrond de urethra. Dorsaal hiervan liggen de twee  corpora cavernosa penis. Vaak zijn deze niet duidelijk van elkaar gescheiden, wat tot gevolg heeft dat  slechts één groot dorsaal zwellichaam valt waar te nemen (dit is ook het geval bij dit practicum  preparaat).  Het corpus cavernosum in een penis wordt harder dan het corpus spongiosum door het fietsband  effect. Het corpus cavernosum heeft bovendien een dikkere bindweefsellaag, dit kan niet verder  uitzetten bij opwellen. Je kunt het echter ook niet inknijpen.    Het scrotum bestaat uit 4 belangrijke lagen;  1. huid:  deze  bevat  haar  en  zweetklieren  welke  door  sympathische  zenuwen  gestimuleerd  wordt. De huid bevat bovendien een groot aantal thermosensitieve zenuwen, welke naast de  zweetklieren ook de ademhalingssnelheid kunnen beïnvloeden (via de hypothalamus).   2. tunica dartos: dit is een gladde spierweefsellaag.  3. fascia scrotales  4. tunica vaginales parietalis    De  testes  zijn  het  voornaamste  reproductie  orgaan  omdat  ze  zowel  zaadcellen  als  testosteron  produceren. Hiernaast produceren ze ook inhibine, oestrogenen, eiwitten en vloeistof. Deze vloeistof  dient als transport middel voor de spermatozoa, welke ook stoffen uit de sertoli cellen bevat.     De bedekking van de testes bevat twee verschillende lagen:  1. tunica vaginalis visceralis:   2. tunica albuginea: een bindweefsellaag rondom de testis dat vingerachtige structuren in het  parenchym  van  het  testikel  stuurt.  Een  binnenste  deel  van  deze  laag  is  sterk  doorbloed  en  heet  daarom  ook  wel  de  tunica  vasculosa.  Ook  bevat  deze  laag  glad  spierweefsel  dat  kan  reageren op neurotransmitters en hormonen en met ritmische contracties zorgt d=voor het  transport van de spermatozoa in de rete tubules.   21   

  Het  parenchym  van  een  testikel  kan  onderverdeeld  worden  in  een  tubulair  gedeelte  en  een  interstitiëel gedeelte.   1. Het tubulaire gedeelte bevat natuurlijk de afvoerbuizen en de cellen hierbinnen. De tubules  zijn  microscopisch  klein  en  komen  samen  in  de  rete  tubules.  In  deze  kleine  seminifereuze  tubules  vindt  voornamelijk  de  spermatogenese  plaats.  Deze  buis  bestaat  uit  een  basaal  membraan en een laag epitheel. Rondom de buis vinden we contractiele peritubulaire cellen  die voor de beweging van sperma in de rete tubules zorgen. In het epihteel van deze buizen  vinden we bovendien sertoli cellen: bewakers van een optimale spermatogenese. Het aantal  sertolicellen  is  ook  een  maat  voor  de  spermatogenese.  Ze  zijn  analoog  aan  de  granulosa  cellen van de follikel, maar bevatten naast FSH receptoren ook receptoren voor testosteron.  De sertoli cellen en de peritubulaire cellen vormen met behulp van tight juncties de bloed‐ testes barrière.   2. Het  interstitium  bevat  naast  bloedvaten,  bindweefsel,  lymfevaten  en  de  zenuwen  ook  de  interstitiële  cellen  van  Leydig,  welke  testosteron  produceren.  Onder  het  interstitiële  gedeelte  rekenen  we  ook  het  mediatsinum,  een  centraal  bindweefsel  gedeelte  van  een  testikel dat de rete tubule bevat.     De efferente ductes convergeren tot één grote duct, de epididymaal duct. In de epididymys  ondergaan de spermatozoa laatste rijping voor het fertiel en beweeglijk worden. Hier wordt het  sperma ook “ingedikt” en vrij gemaakt van de rete vloeistof. Tot slot bevatten de spermatozoa een  cytoplasmatische druppel welke van proximaal naar distaal gaat en vervolgens dient te verdwijnen.  Veel spermatozoa met een druppel in het ejaculaat indiceert ook een verstoorde epididymis functie.  De functie van de epididymis is androgeen‐afhankelijk. Door contracties wordt het sperma  voortgeduwd en de tijd in de epididymis wordt ook de epididymale transit tijd genoemd.   De  doorlooptijd  van  de  caput  en  cauda  worden  niet  door  seksuele  excitatie  beïnvloed,  die  van  de  cauda wel. De hoeveelheid die een man kan ejaculeren binnen een korte tijd hangt dus ook enkel af  van  de  hoeveelheid  opgeslagen  in  de  cauda.  Wanneer  er  te  veel  spermacellen  in  de  epididymis  ophopen  vinden  er  contracties  plaats  van  de  epididymis  en  de  ductus  deferens.  De  spermatozoa  komen in de pelvic urethra en worden met de urine weggespoeld.     De epididymis en de accesoire geslachtsklieren voegen aan het ejaculaat seminaal plasma toe, een  vloeitsoffen  mengsel  belangrijk  voor  het  transport  van  de  spermatozoa.  Deze  heeft  niet  als  functie  het  sperma  fertieler  te  maken.  In  sommige  diersoorten  (beer  en  hengst)  bevat  het  sperma  een  coagulatie  capaciteit  om  het  vrouwelijke  reproductie  orgaan  dicht  te  “pluggen”  en  zo  verlies  van  sperma te voorkomen. Accesoire geslachtsklieren:    In  totaal  wordt  het  seminaal  plasma  dus  gevormd  door  de  epididymis,  de  ampulla,  de  vesiculair  klieren, de prostaat en de bulbourethraal klieren.De ontwikkeling, functie en behoudt van de klieren  is afhankelijk van testosteron.     De  penis  bestaat  uit  3  delen,  de  basis, de  schacht  en  de  glans.  De  glans  penis  is  homoloog  aan  de  vrouwelijke clitoris. De soorten penissen zijn in WC2 behandeld. De schacht van de penis bevat een  sponsachtig  erectieweefsel  bekend  als  het  corpus  cavernosum  en  vormt  het  grootste  deel  van  het  interieur van de penis. In het ventrale deel vinden we een ander zwelweefsel dat de urethra omringd  en  de  corpus  spongiosum  wordt  genoemd.  De  musculovasculaire  penis  heeft  bovendien  corporale  sinusoïden welke zich bij seksuele opwinding met bloed vullen.     De urethralis is een dwarsgestreepte spier dat de beweging van sperma in de urinebuis verzorgt.  De  musculus bulbospongiosus zorgt voor het transport van het ejaculaat naar buiten.         22   

Thema 2 De cyclus  Hoorcollege 4: de oestrische cyclus merrie en koe  Een oestrische cyclus betekent dat het belangrijkste kenmerk het gedrag is, bronstgedrag. Op basis  van dit gedrag kun je de hele cyclus indelen. Er zijn dieren met een cylcus gedurende het hele jaar  noem  je  polyoestrisch  (rund,  varken,  knaagdieren).  Dieren  met  meerdere  cycli  afhankelijk  van  het  seizoen  zijn  schaap,  paard  en  geit  en  noemen  we  seizoensafhankelijk  polyoestrisch.  Hierbinnen  hebben we nog twee subtypen: geïnduceerd door afname van daglengte (short‐day breeder, schaap,  geit) en toename van daglengte (long‐day breeder, paard). Dit heeft te maken met wanneer je wilt  dat  de  nakomelingen  geboren  moeten  worden,  namelijk  voor  alle  dieren  in  het  voorjaar.  Door  verschillende  dracht  lengtes  is  een  ander  tijdstip  nodig.  Er  zijn  ook  dieren  die  één  cyclus  per  jaar  hebben, monooestrisch, zoals de hond. Alle cycli staan onder hormonale controle.     De  seizoensbreeders  hebben  daglengte  als  belangrijkste  signaal,  maar  ook  andere  factoren  zoals  eten,  temperatuur,  lichaamsconditie,  feromonen,  dat  uiteindelijk  een  invloed  heeft  op  de  pijnappelklier. Bij weinig licht  geeft  deze melatonine af, dat invloed heeft op de hypothalamus. Bij  meer  donkere  uren  is  er  dus  meer  melatonine.  Bij  het  schaap  stimuleert  dit  melatonine  de  hypothalamus,  bij  het  paard  inhibeert  het  melatonine  juist  de  hypothalamus,  waardoor  de  verschillende soorten cycli ontstaan. Door releasing hormonen (Gonadotropine Releasing Hormoon,  GnRH) uit de hypothalamus na stimulatie wordt de adenohypofyse gestimuleerd tot hormoonafgifte.  Via het bloedsysteem komen deze hormonen uit de hypothalamus in de anterieure hypofyse terecht.  In  de  anterieure  hypofyse  worden  hierdoor  allerlei  cellen  gestimuleerd,  voor  de  FSH  en  LH  zijn  de  basofiele cellen verantwoordelijk.     GnRH kan op twee manieren uitgescheden, blijvend (tonisch) of in pulsen. Het pulse‐centrum speelt  voornamelijk een rol bij de ovulatie. Dit centrum wordt alleen actief na de intrede van de pubertijd.  Mannelijke  dieren  hebben  alleen  een  tonisch  centrum,  het  pulse  centrum  gaat  verloren  tijdens  de  embryonale  ontwikkeling  als  gevolg  van  defeminisatie  door  testosteron.  Het  pulsecentrum  is  gevoelig  voor  oestradiol.  Ook  de  intrede  van  de  pubertijd  (hier  krijgen  dieren  het  vermogen  tot  voortplanting)  is  afhankelijk  van  lichaamsgewicht,  vetpercentage,  erfelijke  aanleg,  temperatuur,  sociale invloeden, huisvesting en het seizoen. Dus hetzelfde als het opgang komen van de cyclus. De  pubertijd bij vrouwelijke dieren kenmerkt zich door een pulsatoire afgifte van GnRH en eveneens een  toename in de tonische afgifte waardoor de totale basaalniveaus van GnRH toenemen. Het optreden  van  de  pubertijd  wordt  geïnitieerd  door  vermindering  van  gevoeligheid  van  het  tonische  centrum  voor  negatieve  feedback  van  testosteron  en  oestradiol.  Dit  geeft  een  stijging  van  de  oestradiolspiegels  en  dat  geeft  een  LH  piek.  Voor  de  pubertijd  heeft  oestradiol  een  remmende  invloed op LH, na de pubertijd juist stimulerend.   Onder  invloed  van  de  tonische  LH  en  FSH  afgifte  rijpen  continu  follikels  af,  de  pulsatiele  afgifte  is  echter nodig voor een ovulatie.     Tijdens  de  ontwikkeling  van  een  follikel  weten  we  niet  wat  er  in  de  eerste  fase  gebeurt,  maar  de  follikels  gaan  op  een  gegeven  moment  in  ontwikkeling.  De  theca  cellen  maken  van  cholesterol  testosteron, welke door de granulosa cellen omgezet worden in oestradiol. In het begin produceert  een  follikel  slechts  weinig  oestradiol  wat  voor  een  grote  afgifte  van  FSH  zorgt.  Dit  geeft  een  stimulatie  van  de  follikelgroei  waarbij  er  dus  een  hele  hoop  kleine  follikels  gaan  groeien  (recruitment). Wanneer de follikels groter worden geven ze naast oestradiol ook inhibine af, dit remt  de  afgifte  van  FSH  welke  omlaag  gaat.  De  nog  kleine  follikels  zijn  niet  meer  in  staat  om  te  groeien  door  FSH‐afhankelijkheid,  terwijl  de  grote  alleen  maar  groter  worden  (selectie).  De  kleine  follikels  worden zogenaamd atretisch. Al deze processen zijn dus gonadotropine afhankelijk, alleen de pre‐ antrale follikelgroei is gonadotropine onafhankelijk.      

23   

Oestradiiol blijft omh hoog gaan w waardoor LH productie w wel toeneem mt. Hierdoor  krijg je een  positieve  feedbackk  en  kan  er  een  LH  piekk  ontstaan  waardoor  w de e  eisprong  ontstaat.  Doo ordat  na  de  eisprong  inhibine en oestradio ol weg is kom mt FSH weer omhoog. Ecchter na de o ovulatie is er een geel lich haam dat  progeste eron produceert en de FFSH remt doo or blokkade  van de hypo othalamus en n zo de GnRH H. Zolang  er dus een geel lichaaam is, vindtt er geen ovu ulatie plaats. Er kan wel  een groot fo ollikel ontstaaan maar  deze kan n niet ovulerren, dit gebeurt pas na eeen LH‐piek. D Dat er wel fo ollikels ontwiikkelen komtt door de  tonischee afgifte van GnRH, maarr de surge is er dus niet. Pas na deze zogenoemde luteale fasse kan de  FSH weeer van invloed zijn.     De belan ngrijkste faseen in de oesttrus;  ‐ Folliculaire ffase: aanwezig follikel, ggeen geel licchaam, dominant hormo oon is oestradiol. Aan  het  eind  is  een  eispron ng.  Tijdens  deze  fase  induceert  Gn nRH  de  afgifte  van  LH  en  FSH,  w waardoor  fo ollikels  groeien.  De  LH  iss  nodig  voorr  de  testosteeronproducttie  in  de  the ecacellen,  FSH  is  belan ngrijk  voor  de  d productiee  van  oestradiol  in  de  granulosaceellen  uit  testtosteron.  O Oestradiol is s natuurlijk n nodig voor dee groei van follikels en vo oor de ontwiikkeling van receptief  g gedrag. De o ovulatie staatt uiteindelijkk onder invlo oed van LH.  o Proo oestrus: dierr laat geen deekking toe, o oestradiol nivveau is nog n niet maximaaal.   o Oesttrus; het vro ouwelijk dier laat duidelijk zien dat ze e dekbereid is, oestradiol niveau is op p top.     ‐ Luteale  fase e:de  eisprong  is  geweest  en  er  is  ee en  geel  lichaaam,  het  do ominante  hormoon  is  progesteron. Aan het ein nd is een luteeolyse.   o Dioeestrus: tijden ns deze fase d daalt het oestradiol en stijgt juist hett progestero on. Het is dire ect na de  ovulatie.   o Metoestrus: de p progesteronniveaus zijn hoog en er kkan geen nieuwe ovulatiee plaatsvinde en.    

Bron: HC C4 Voortplanting 2011‐20 012, UU

24   

   

 

25   

 

  Bron: Syllab bus Voortpla anting en Obsstetrie 2011‐‐2012 fig. 2.1 1.4.1b     prong is eigenlijk het opeenbarsten vaan een follike el. De oöcyt gaat naar dee eileider en het deel  Een eisp van  het  follikel  waaar  het  open n  is  gebarsten  vult  zich h  met  bloed d  =  corpus  hemorrhagiicum.  De  granulossacellen  gaaan  na  organ nisatie  vanu uit  dit  follikkel  progesteeron  maken n  en  dan  iss  het  CL  functioneel.  De  granulosacellen n  produceren n  naast  progesteron  oo ok  oxytocinee,  terwijl  the ecacellen  p us  van  de  alleen  progesteron  maken.  Dit  progesteron   stimuleert  het  baarmoederweefsell,  de  alveolu maar remt dee hypofyse.  melkklieer en de uterienkleiren, m   Oxytocin ne  wordt  in  de  hypothaalamus  gem maakt,  en  viaa  het  neurale  systeem  naar  de  posterieure  hypofysee gebracht, een daar pas  uitgeschedeen. Dit is belaangrijk bij dee afbraak van het corpuss luteum.  Dit  moet  gebeureen  omdat  de  cyclus  anders  niet  doorgaaat.  Prostaglandine  F2‐alpha  is  verantwoordelijk voo or de afbraak en is afkom mstig uit het endometriu um. De afgiftee hiervan wo ordt door  oxytocin ne gestimuleerd. Dit is een positievee feedback lo oop dus een grote piek vvan prostagllandinen.  Er moeteen 4‐5 van d die pieken biinnen 24 uur zijn om he et CL te kunn nen afbreken n. PGF‐2‐a is niet een  stabiel  hormoon  h en n  wordt  afggebroken  in  de  longen.  Daarom  hebben  h we  het  counter‐current  systeem m bij herkauw wers. Het PG GF2‐a wordt  rechtsstreekks vanuit hett endometriu um naar hett ovarium  gestuurd d.  Paarden  hebben  h dit  niet  maar  het  h corpus  luteum  heefft  een  hogerre  gevoeligh heid  voor  PGF2a en wordt er m minder afgeb broken in de longen. Paarrden hebben n het dus nieet echt nodig.     Het CL w wordt door PGF2a afgebrroken op 3 m manieren:  1. Er is minder doorbloedin ng van de ovaaria  ische emie.   2. Vorming van V n cytokines d door cellen van het immu uunsysteem ‐ celdood  26   

3. Calcium influ C ux  apopto ose   Een dood CL wordt eeen corpus aalbicans geno oemd.     n teef  Hoorcolllege 5: cyclus bij poes en Voor gezzelschapsdieeren moet je de syllabus aals leidend e ervaren.   Bij de ho ond loopt heet septum in  het corpus vver door, ditt is belangrijkk bij een keizzersnede. He et corpus  is in prin ncipe wel biccornuate. Dee genitaaltraactus is doorr 2 arteria vo oorzien, rech htsstreekse  aftakking  van de aaorta is de a. ovarica. Deeze moet je  goed afbind den tijdens d de sterilisatiee. De arteriaa uterina,  als aftakkking van de arteria vagiinalis. Is de ttweede arte erie van de ggenitaaltractu us. Deze loo opt in het  ligamenttum latum een is van belaang bij het veerwijderen vvan de uteruss      Bij de ho ond zie je tijjdens het op pensnijden n niets van de  ovaria omdaat deze diep p in de bursaa ovarica  ligt. Bij d de kat is dezze overigenss wel goed w waar te nemen. In het ligamentum llatum zit bij  de hond  veel meeer vet dan dee kat. Een ovveriëctomie iis bij de kat d dus het makkkelijkste.   Een ovarriohysterecto omie doe je bijvoorbeeld d bij een pyo ometra of een n endometriitis.       nd  is  mono‐o oestrisch,  maar  m heeft  wel  w 2  cycli  per  p jaar.  Dit  Een  hon betekent  wel  dat  err  na  een  cyclus  (folliculaaire  fase    eind  e luteale  fase)  eeen  vrije  laange  (3‐4  maanden)  m a anoestrus  is  die  niet  seizoenssgebonden  is  (bij  somm mige  rassen  die  d maar  ee en  maal  per  jaar  loops  zijn  lijkt  dit  wel  heet  geval),  waaarbinnen  geen  g enkele  e  anoestrus  hormonaale  activiteitt  te  vinden  is.  Aan  het  eind  van  de start de  pro‐oestruss waarin oesstradiol hogeer wordt. On nder invloed  van  oestragenen  (o op  de  piek)vvindt  de  diaapodese  plaaats,  waarbij  bloedvatten gaan lekkken en rodee bloedcellen n naar buiten komen  loopsheiid. De vulva is hierbij opggezwollen en n goed zichtb baar zijn, en  reu en teef vinden eelkaar aantreekkelijk. Dezze fase duurtt gemiddeld  9  dagen.  Met  een  vaginoscopie v e  kan  je  oedemische  ble eke  (kipfilet)  vaginale  vouwen  met  bloed  zieen.  Anders  dan  d de  mens  is  dit  dus  geen afsstoting van w weefsel. Zodra de teef dekbereid is  noemen we  het  oesttrus,  die  gemiddeld  9  dagen  d duurtt,  maar  grotte  spreiding  heeft. Bij de  teef du uurt de follicculaire fase iin tegenstellling tot vele  andere  diersoorten  erg  lang.D De  overgang  van  pro‐oestrus  naar  oestrusggedrag  is  vaak  wat  vaagg  en  vindt  meestal  m rond d  depre‐ Bron: HC5 V Voortplantin ng 2011‐2012 2, UU ovulatoire  LH  piek  plaats.  p Over  het  algemeen  vindt  de  ovulatie  tijdens  de  oestrus  plaats.De  start  van  de  luteale  fase  is  us. Hierna sttart de meto oestrus /  bovendieen ook tijdens de oestru diestrus. Deze laatstte fase (70 d dagen) sameen met de lutteale fase du uurt maar lieefst 75 dage en en dus  een  heeel  lange  perriode  van  prrogesteron  dominantie( d 61  dagen  iss  gemiddelde  dracht,  9  weken).  Tijdens d deze fase ziee je met de vvaginoscopie een vagina met witte en n rode plekkken dat een ccompleet  normaal beeld is.     ormonale  Bovenstaaande indeliing is gebaseeerd op gedrragsveranderingen. Een  indeling op  basis van ho veranderingen verdient de voorkkeur.   1. Folliculaire ffase: eind an noestrus + pro‐oestrus + + start oestru us. Als de folliculaire fase e aan het  e einde van de e anoestrus  start, is de  plasma proggesteron con ncentratie al lange tijd tijdens de  a anoestrus la aag. De hypo ofyse blijkt in n de gevorde erde fase van de anoestrus gevoeliger te zijn  v voor GnRH d dan in het eeerste deel. De toename vvan FSH is beelangrijk voo or het op gan ng komen  v de  follikkelgroei  en  het  van  h starten  van  v de  follicculaire  fase. Tijdens  de  laatste  dagen  van  de  a anoestrus  sttart  de  folliculaire  fase  en  gaat  de e  plasma  oeestradiolconccentratie  stiijgen.  De  plasma  oesstradiol  con ncentratie  bereikt  b een  piekwaarde  in  de  laate  folliculaaire  fase  27   

samenvallend  met  de  start  van  de  pre‐ovulatoire  LH  surge.  Als  gevolg  van  gedeelte  luteïnisatie  van  de  granulosacellen  vindt  er  in  het  tweede  deel  van  deze  fase  al  een  progesteronstijging plaats. Dee teef blijft ondanks het progesteron wel de reu accepteren. Na  de ovulatie stijgt de concentratie verder door.   2. Luteale fase: deze fase omvat de periode vanaf de ovulatie tot de progesteron concentratie  weer op basaal niveau is: de vorderende oestrus + metoestrus.   3. Anoestrus:  De  anoestrus  periode  van  een  teef  is  anders  dan  bij  andere  dieren  niet  afhankelijk van dracht, aanwezigheid van pups of seizoen. Wel kan deze door pathologsiche  oorzaken  ontstaan.  Wel  is  er  een  grote  variatie  tussen  honden  voor  de  lengte  van  de  anoestrus.    4. Met  cytologie  onderzoek  kun  je  aan  het  type  cellen  zien  of  er  oestrogeen  (oestradiol)  of  progesteron  als  hormoon  domineert.  De  ovulatieperiode  kan  hier  echter  niet  mee  bepaald  worden!  Tijdens  de  loopsheid  zie  je  weinig  tot  geen  PMK’s  maar  in  de  anoestrus  wel.  Dus  tijdens de oestrogeeninvloed zijn er minder PMK’s. In de start van de folliculaire faseworden  over  het  algemeen  voornamelijk  grote  en  kleine  intermediaire,  enkele  parabasale  ensuperficiële cellen, leukocyten en erytrocyten waargenomen. Het percentage superficiële  cellenneemt tijdens de vordering van de folliculaire fase toe en het percentage parabasale en  intermediairecellen  naast  het  aantal  leukocyten  neemt  af.  Tijdens  de  metoestrus  lijkt  het  beeld weer op die van een beginnende folliculaire fase.     Tijdens de pro‐oestrus tijdens de LH‐piek begint het progesteron al te stijgen. Dit is vreemd omdat  progesteron  uit  de  corpora  lutea  komen,  welke  er  voor  de  ovulatie  nog  niet  zijn.  Gedeeltelijke  luteïnisatie van de granulosa cellen, te meten in het perifere bloed, zijn hier verantwoordelijk voor.  Bij het rund vinden we dit ook maar dan blijft het in de follikel vloeistof en dus niet klinisch te meten.   Bij de hond komen er tijdens de ovulatie primaire oöcyten vrij. Deze moeten dus ook nog delen om  volledig te worden, en dat kost ongeveer 2‐3 dagen.     Ook de luteale fase is bij de teef en poes anders. De luteolyse en de cylciciteit is geen functie van de  uterus. Dus de prostaglandine release komt niet uit het endometrium. De eerste helft van de luteale  fase is hypofyse onafhankelijk. De tweede helft is wel afhankelijk van de hypofyse door de luteotrofe  factor prolactine bij de hond. Een stof die de afgifte van prolactine remt is bromocriptine.     Een  hond  vertoont  vaak  schijndracht  (pseudogravididteit),  met  name  in  het  tweede  deel  van  de  luteale  fase  (vanaf  4‐6  weken  na  de  loopsheid),  als  prolactine  verhoogd  is.  De  symptomen  van  schijndracht  kunnen  erg  verschillen  van  agressie  tot  sloom.  Een  mogelijke  behandeling  is  een  dopamine agonist, welke de werking van prolactine remt (neveneffect: braken), of met serotonine  antagonisten.  Serotonine  is  een  prolactine  releasing  factor,  en  dit  antagoneren  leidt  dus  tot  een  verminderde afgifte, maar daarbij kunnen honden geëxciteerd of agressiever worden.     Bij de kat is het belangrijk te weten dat deze een geïnduceerde ovulatie heeft en seizoensgebonden  poly‐oestrisch is. Ook de muis en de fret hebben een geïnduceerde ovulatie. De winter is de kat in  anoestrus,  en  een  toename  van  daglengte  bevordert  het  optreden  van  cycliciteit.  Een  kat  kan  ook  pseudogravide worden maar dat betekent heel iets anders. De kat is dan immers gedekt maar niet  drachtig en vertoont geen verschijnselen.   Een poes in oestrus vertoont typisch gedrag (stampen met achterpoten, staart opzij), vulva zwelling,  beetje vaginale uitvloeiing maar zeker geen bloed. De belangrijkste trigger voor een poes om krols te  worden is licht. Een melatonine afname door toename van daglicht  krolsheid. Dus een afname van  melatonine geeft een toename van GnRH. De kat moet meermalen gedekt worden om een ovulatie  te kunnen krijgen. Als gevolg van de dekking is een LH‐piek en 1‐3 dagen later een ovulatie. Ovulatie  kan ook wel na kunstmatige toediening met bijvoorbeeld GnRH. Dekking beïnvloed niet de lengte van  28   

de krolsheid. Wanneer de poes niet gedekt is volgt een post‐oestrus fase, de periode tot de volgende  krolsheid. De poes is in de winter in anoestrus.     Werkcollege 3: introductie hormonale regulatie folliculogenese, luteale fase en anoestrus  Door het optreden van oestrische (bronst) cycli krijgen vrouwelijke zoogdieren velemalen  een kans  om  drachtig  te  worden.  Elke  oestrische  cyclus  bestaat  uit  een  relatievekorte  folliculaire  fase,  culminerend  in  een  korte  oestrus  (=  bronst)periode  en  gevolgddoor  een  relatief  lange  luteale  fase.  De  folliculaire  fase  wordt  gedomineerd  door  deoestrogeensecretie  van  ovariële  follikels,  die  kenmerkende  veranderingen  in  devrouwelijke  genitale  tractus  veroorzaken  en  het  vrouwelijk  dier  ontvankelijk  maakt  voormannelijke  soortgenoten.  Gedurende  de  oestrus  vindt  i.h.a.  de  ovulatie  plaats  en  kangeslachtsgemeenschap  en  dus  bevruchting  van  de  geovuleerde  eicel  plaatsvinden.  De  luteale  fase  wordt  gedomineerd  door  het  hormoon  progesteron  uit  het  corpus  luteum,  datde  genitale  tractus  voorbereid  op  een  mogelijke  zwangerschap  en  dat  de  seksuelereceptiviteit  remt.  Periodes  waarin  oestrische  cycli  afwezig  zijn  noemt  men  anoestrus.Anoestrus  wordt  veroorzaakt  door  dracht,  seizoen,  lactatie,  bepaalde  vormen  van  stressen  pathologische  omstandigheden.  Verschillende diersoorten  (rund, varken) makenvoortdurend oestrische cycli  door, waarbij de fasen  van  de  cycli  elkaar  voortdurendopvolgen,  eventueel  onderbroken  door  een  dracht.  Andere  diersoorten  (geit,  schaap,hert)  verkeren  het  grootste  deel  van  het  jaar  in  anoestrus.  Weer  andere  diersoortenhebben één of enkele cycli per jaar (hond).    Er is op p. 166 & p.173 van Senger een goed plaatje te vinden van de hypothalamus‐hypofyse‐gonade  as  te  vinden.  Er  is  altijd  een  basis  afgifte  van  GnRH.  Allereerst  komt  FSH  in  de  hypofyse  afgegeven  welke  een  follikelgroei  stimuleert.  Dit  proces  noem  je  recruitment.  Tegelijkertijd  is  er  wel  ook  een  basisafgifte van LH. De groeiende follikels produceren oestrogenen (oestradiol) en inhibine welke de  FSH afgifte remmen. Door deze FSH remming valt een aantal van de groeiende follikels weg, omdat  deze  nog  van  veel  FSH  afhankelijk  zijn,  en  vindt  er  selectie  plaats.  Dit  komt  mogelijk  doordat  de  dominante  follikels  meer  FSH  receptoren  hebben  en  dus  bij  een  daling  nog  beter  overleven.  Tegelijkertijd wordt het surgecentrum geprikkeld door de oestradiol welke zorgt voor een LH piek.  Zodra de follikels beginnen te ovuleren onder invloed van de LH piek valt het oestradiol weg en kan  het  FSH  weer  opkomen  en  zo  start  een  nieuwe  cyclus.  Het  nieuw  gevormde  CL  op  dit  moment  produceert  nu  progesteron  dat  een  nieuwe  ovulatie  tegen  gaat  doordat  de  follikels  niet  goed  uitgroeien tot een pre‐ovulatoir follikel. Dan gaan deze follikels in atresie.   Kleine  hoeveelheden  oxytocine  uit  het  CL  zorgt  uiteindelijk  voor  de  prikkel  voor  afgifte  van  het  prostaglandine F2alpha en de afbraak van het CL.   Wanneer je een hypofysectomie hebt gedaan zal er geen follikelontwikkeling meer plaatsvinden, er is  immers geen FSH en LH. FSH (ECG heeft een FSH effect) en LH (HCG heeft een LH effect) kun je wel  gewoon toedienen.     Tussen  deze  as  bestaan  verschillen  tussen  mannelijke  en  vrouwen  zitten  in  de  stereoïd  hormonen.  Mannelijke  dieren  hebben  ook  oestrogeen  concentraties  maar  op  meer  basale  niveaus  doordat  ze  geen surgecentrum hebben. Deze worden ook geproduceerd onder invloed van FSH, door de Leydig  cellen, terwijl dat de theca cellen zijn bij de vrouwelijke dieren.     De biochemische classificatie van deze hormonen:  ‐ FSH, LH, inhibine zijn glycoproteïnes  ‐ GnRH: is een neuropeptide  ‐ Oestradiol, testosteron zijn steroïden  De glycoproteïnen kunnen tussen diersoorten verschillen, waarbij het alpha‐gedeelte redelijk stabiel  is maar het bèta‐gedeelte sterk kan variëren. Hierdoor is het gebruik van analogen bij verschillende  diersoorten niet altijd even toepasbaar. Bovendien is het zo dat omdat het glycoproteïnen zijn, dat er  een  afweerreactie  tegen  gemaakt  kan  worden,  wat  ivm  een  anafylaxis  zelfs  een  groot  gevaar  kan  opleveren.   29   

  Bij  bepaalde  diersoorten  verloopt  de  follikelontwikkeling  tijdens  de  oestrische  cyclus  in  “groeigolven”.  Dit  betekent  dat  per  cyclus  een  aantal  cohorten  van  follikels  wordt  gerecruteerd.  Deze  groeien  wel  uit  tot  de  dominante  fase,  maar  doordat  in  bijvoorbeeld  de  luteale  fase  progesteron  hoog is ovuleren deze  niet en sterven af. Pas als er geen progesteron meer is kan het  follikel doorgroeien tot een pre‐ovulatoir follikel. Alle follikels die niet tot een ovulatie komen gaan  vroeg of laat in atresie. Bij dieren die meerlingendracht hebben zijn er meer follikels die door weten  te  groeien  tot  het  dominante  en  uiteindelijk  pre‐ovulatoire  follikel.  Een  superovulatie  is  meerdere  eisprongen  op  hetzelfde  moment.  Dit  gebruik  je  om  meerdere  eitjes  van  een  vrouw  te  kunnen  vangen.  Dit  kun  je  induceren  door  eerst  extra  FSH  (ECG)  en  daarna  LH  (HCG)  erin  te  doen.  Bij  het  paard is deze methode niet mogelijk.     Verschillende diersoorten hebben erg veel verschillen in oestrische cycliciteit en anoestrus. De cyclus  van het rund staat mooi beschreven in Senger 7‐2 en 7‐3. Het rund is niet seizoens gebonden, poly‐ oestrisch  met  spontane  ovulatie.  Dit  is  bijvoorbeeld  hetzelfde  als  de  kat,  maar  deze  heeft  een  geïnduceerde ovulatie.    Schaap: seizoensgebonden, poly‐oestrus, spontane ovulatie   Paard; seizoensgebonden, poly‐oestrus, spontane ovulatie   Varken: niet‐seizoensgebonden, polyoestrisch, spontane ovulatie   Hond; niet seizoensgeboden, monooestrisch, spontane ovulatie   Fret: seizoensgebonden, monooestrisch en geïnduceerde ovulatie   Kat: seizoensgebonden, polyoestrisch en geïnduceerde ovulatie    Het  oestrische  gedrag  komt  zodra  er  hoge  oestrogeen  spiegels  zijn,  met  als  uitzondering  de  hond.  Hier  is  pas  het  oestrische  gedrag  waarneemaar  wanneer  het  oestrogeen  alweer  daalt.  Voor  de  meeste diersoorten is het dus tijdens de prooestrus en de oestrus, en tijdens de metoestrus.   De  lengte  van  de  luteale  fase  verschilt  eveneens  per  diersoort  afhankelijk  van  de  luteolytische  en  luteotrofe factoren. Voor de diersoorten geldt dit:  ‐ Schaap; 13‐14 dagen  ‐ Rund: 17 dagen  ‐ Paard: 14‐18 dagen  ‐ Hond; 2,5 maand  ‐ Varken: 15‐16 dagen  ‐ Kat: 0 dagen zonder ovulatie, 6 weken na inductie zonder dracht.   ‐ Fret; indien gedekt zolang als de dracht, niet gedekt persisterend loops    De regulatiemechanismen voor de luteale fase bij het rund: eerst een CL met progesteron afbraak   eerste fase persisteert het CL  door kleine afgifte oxytocine door het CL wordt het endometrium  gestimuleerd    afgifte  prostaglandinen    CL  is  na  een  dag  of  5‐6  hier  gevoelig  voor    inductie  luteolyse.   Voor de hond geldt dit net even anders als deze niet gedekt is, daar gaat het CL vanzelf na 75 dagen  in  regressie  zonder  dat  hier  een  rol  voor  prostaglandine  bij  nodig  is.  Bij  een  hond  kun  je  ook  een  persisterend CL andersom niet geïnduceerd laten afbreken.   Om  deze  regulatiemechanismen  te  onderzoeken  kun  je  stukken  uterus  weglaten.  Bijvoorbeeld  één  hoorn  laten  zitten  of  delen  weghalen.  Hieruit  blijk  dat  er  een  latere  luteolyse  plaatsvindt  als  het  corpus uterus weg is, en dat alleen die hoorn invloed heeft als de kant van het CL. Bij de hond en het  paard zagen  ze dat het echter geen effect heeft.  Hypofysectomie heeft geen invloed op het eerste  deel van  de luteale fase.  Prolactine (uit de hypofyse) is echter een luteotrofe factor in  het tweede  deel van de luteale fase die met dopamine agonisten nagebootst kan worden.   De  verschillen  in  regulatie  geven  dus  ook  (on)mogelijkheden  om  de  cyclus  en  anoestrus  te  manipuleren voor de dierenarts. Hond eigenlijk zinloos om iets te doen. Rund, paard en schaap zijn  30   

makkelijk te beïnvloeden, bijvoorbeeld een kunstmatige cyclus met progesteron, een luteolyse met  prostaglandinen.     Diverse diersoorten zijn  zoals gezien  niet het hele jaar door cyclisch en zijn dus voor een  bepaalde  periode fysiologisch anoestrisch. In de dierenartspraktijk gaat het met name om de hond, kat, fret,  paard  en  schaap.  De  anoestrusperiode  wordt  geïnduceerd  door  licht,  dus  melatonine.  Bij  de  hond  weten we de precieze oorzaak niet, aangezien deze niet seizoensgebonden is. Wanneer het donker is  wordt veel melatonine afgegeven, en afhankelijk van de diersoort induceert of onderdrukt dit juist de  ovulatie.  Je kunt  dit ook beïnvloeden door het veranderen van de lichtintensiteit in  een stal of het  toedienen van melatonine.     Hoorcollege 6: cyclus gerelateerde problemen  LH en paard  We maken een onderscheid tussen verstoringen van de cyclus zelf of problemen die gerelateerd zijn  aan  een  bepaald  cyclus  stadium.  Bij  dit  laatste  moeten  we  niet  alleen  aan  hormoonproblemen  en  ontstekingen denken maar ook aan gedragsproblemen bij de merrie.     1. Anoestrus (zeug; anafrodisie):  De cyclus komt niet op gang en is niet aanwezig.  Dit kan veroorzaakt worden door:  ‐ “Ware anoestrus”: geen corpus luteum (dus geen progesteronproductie), weinig  follikelontwikkeling (normale follikels zijn 3‐4cm). De ovaria zijn inactief en voelen klein en  hard aan.  ‐ “Suboestrus”: Silent heat, er is normale ovariële activiteit, maar geen oestrisch gedrag  waarneembaar. Afhankelijk van diersoort, merrie laat 1e cyclus van seizoen minder zien en  het rund 1e cyclus na partus minder oestrisch gedrag aanwezig.  ‐ Persisterend corpus luteum: door aanwezigheid van progesteron kan het dier niet bronstig  worden.  ‐ Dracht: basis onderzoek nodig  anamnese, echo, vaginoscopie    De mogelijke oorzaken van een anoestrus is dat de ovaria inactief zijn. Dit kan komen door  een slechte lichaamsconditie door teveel melk geven, ziekte of voeding. Post‐partum / veel  lactatie, seizoen, leeftijd en congenitale afwijkingen spelen eveneens een rol die de ovaria  inactief kunnen maken. Qua congenitale afwijkingen kennen we het freemartin syndroom  (kween) of chromosomaal afwijkend (XO, XXY).   De  behandeling  is  afhankelijk  van  de  oorzaak.  Hierbij  kun  je  denken  aan  toename  lichaamsconditie, daglengte verlengen tot >16 uur met kunstlicht (merrie) of juist melatonine  toedienen (bij het schaap, maar is theoretisch), temperatuur en soortgenoten toevoegen ivm  feromonen.  Ook  kun  je  hormonen  (GnRH  en  FSH)  toedienen  en  tot  slot  progesteron  withdrawal  (luteale  fase  nabootsen,  gedurende  10  dagen  progesteron  geven,  en  plotseling  stoppen  geeft mogelijkheid tot een LH piek).   Bij het varken blijkt het nogal eens seizoensgebonden te zijn, zomeranoestrus, van juni tot  oktober. Naast het verbeteren van het management kun je hCG en eCG geven.   Bij  het  paard  dat  vroeg  in  het  jaar  veulent,  zien  we  nog  wel  eens  een  lactatieanoestrus.  Behandeling  kan  gericht  zijn  op  het  verlengen  van  het  daglicht,  GnRH  analogen  om  de  anoestrus te verkorten en progestagenen om een luteale fase na te bootsen.      

31   

Naast het niet waarnemen van de cyclus, waar of suboestrus, kun je ook een afwijkende cyclus  hebben:  1. Split  oestrus:  het  dier  is  bronstig  en  dan  weer  even  niet  en  dan  weer  wel.  Bij  een  merrie  gebeurt dit wel eens in het begin van het seizoen, een rund post‐partum. Er is wel een follikel  maar er is niet voldoende LH piek om een ovulatie te krijgen. Er is dus ook geen geel lichaam.  Bij de groei van een nieuw follikel is het dier weer bronstig.     2. Verlengde  oestrus:  kan  komen  door  een  folliculaire  cyste,  of  door  een  oestradiol‐ producerende  ovarium  tumor  (granulosa‐theca  cel  tumor).  Hierdoor  lijkt  het  of  het  dier  langdurig in cyclus is.   a. Ovariumcyste (COF): de follikel groeit door tot >2,5cm en ovuleert dus niet en blijft langer  dan 10 dagen aanwezig. Er zijn drie vormen van bekend.   i. Folliculaire  cyste:  deze  produceert  oestrogenen,  het  dier  blijft  bronstig  en  wordt  als  het  ware  nymfomaan.  De  behandeling  is  de  ovulatie  opwekken met een LH piek. Hiervoor kun je GnRH toedienen of een LH‐ achtig hormoon (HCG). Omdat er geen progesteron wordt geproduceerd  zal je deze ook niet in bloed/melk meten. Transvaginaal kan het follikel  worden leeggezogen.   ii. Luteale  cyste:  produceren  progesteron  (P4).  Er  zijn  wel  deels  geluteïniseerde cellen in  de rand van het follikel en er komt dus LH vrij  maar  onvoldoende  om  een  ovulatie  te  induceren.  Het  is  een  luteale  structuur dus deze kan geïnduceerd afgebroken worden met PGF‐2alpha.  De progesteron productie kun je in bloed / melk meten.   iii. Hemorrhagisch  follikel  /  persisterend  anovulatoir  follikel  bij  paard:  er  vindt  luteínisatie  plaats  zonder  ovulatie,  maar  er  wordt  wel  veel  progesteron  geproduceerd.  Dit  follikel  is  groot,  5‐12cm,  waardoor  het  onderscheid  met  een  ovariumtumor  lastiger  is.  Het  heeft  echter  een  karakteristiek  spinnenwegachtig  uiterlijk  op  de  echo.  Het  effect  is  een  afwijkende LH afgifte. We komen het met name in de transitionele fase  tegen, de behandeling is wel het toedienen van PGF‐2alpha.   b. Persisterend  CL  /  persisterend  dioestrus:  de  prostaglandine  afgifte  blijft  uit  door  bijvoorbeeld een endometrium afwijking. Het komt bij merries veel voor, 15% van de cycli.  De  diagnose  kan  je  stellen  door  opvoelen,  op  de  echo  een  CL  zien  en  een  progesteron  meting doen (>1 ng/ml). Behandeling is uiteraard PGF2‐alpha.   c. Ovariumtumoren  paard  /  rund:  hormoonproducerende  tumor.  Vaak  leidt  dit  tot  infertiliteit  omdat  inhibine  wordt  geproduceerd  in  het  tumoreuze  ovarium  en  zo  de  belangrijke  hormonen  remt.  Het  gedrag  van  de  merrie  kan  op  allerlei  manieren  veranderen.  De  tumor  is  vaak  unilateraal  en  kan  met  eenzijdige  OVX  verholpen  worden,  merrie wordt weer normaal cyclisch. De tumoren komen niet veel voor en metastaseren  zelden.     3. Persisterend  postbreeding  endometritis:  in  principe  is  een  post  breeding  endometritis  fysiologisch. Er komen immers lichaamsvreemde stoffen in de uterus. De PBE is nodig voorhet  schoonmaken van de uterus en het verwijderen van overtollige zaadcellen. Dit gebeurt door  PMK’s en uteruscontracties. Echter, als de postbreeding endometritis langer duurt dan 24 uur,  spreken we van een persisterend post breeding endometritis.Het komt met name voor bij het  rund, waarschijnlijk als gevolg van subinvolutie van de uterus.   a. Pyometra rund: een bijzondere vorm van een chronische endometritis in combinatie met  een persisterend CL. Post‐partum treedt bij een vroege oestrus ook een relatief te vroege  luteale  fase  op.  De  involutie  is  niet  voltooid  en  bacteriën  zijn  aanwezig.  De  bacteriën  kunnen vermeerderen (door mindere afweer o.i.v. progesteron), waardoor de PGF‐2‐alpha  afgifte  als  gevolg  van  endometriumschade  onvoldoende  is  en  een  luteolyse  uitblijft.  Dit  32   

geeft  een  vicieuze  cirkel.  De  cervix  blijft  gesloten  door  het  persisterend  CL  en  het  vocht  hoopt  op.  Vaak  treedt  het  bij  pluripare  runderen  op,  met  een  afwijkende  partus  /  puerperium.  Een  persisterend  CL  zonder  uterus  inhoud  treedt  bij  het  rund  niet  op.  De  veehouder  neemt  het  waar  als  niet  tochtig  worden  en  witvuilen.  Meestal  wordt  arconobacterium pyogenesaangetroffen. De behandeling is een gedwongen luteolyse met  parenteraal  prostaglandinen  waardoor  de  cervix  opengaat  en  het  oestradiol  weer  toeneemt. Intra‐uterien heeft door de grote hoeveelheden pus niet veel zin, na afvloeiing  kan  dit  wel.  De  prognose  voor  de  koe  is  goed,  voor  de  fertiliteit  afhankelijk  van  interval  partus‐behandeling.   b. Persisterende  post‐breeding  endometritis  merrie:is  niet  afhankelijk  van  de  CL.  Na  een  dekking  zijn  er  veel  spermacellen  die  door  het  immuunsysteem  opgeruimd  worden.  Hierdoor  is  de  cervix  open  en  zijn  uteruscontracties.  Deze  reactie  is  puur  fysiologisch.  Wanneer dit meer dan 24 uur duurt is het afwijkend. De ontsteking komt in een vicieuze  cirkel, door de lage weerstand van het endometrium onder progesteron invloed. Door de  ovulatie  gaat  progesteron  omhoog,  het  embryo  sterft  af  en  door  prostaglandine  afgifte  wordt de cyclus verkort. De merrie wordt dus ook niet drachtig en de cylus duurt minder  dan  21  dagen.  Risicofactoren  zijn  herhaalde  dekking,  natuurlijke  dekking,  pneumo  of  urovagina en de leeftijd. Bij dit laatste hebben oudere paarden een verhoogde kans door  verminderde  uteruscontracties  en  omdat  de  uterus  dieper  in  de  buik  ligt  (tegen  zwaartekracht  in).Wanneer  de  cervix  gefibroseerd  is,  is  de  kans  eveneens  groter.  De  behandeling/ preventie is  één dekking  per cyclus te doen met behulp van K.I.. De uterus  contracties kunnen gestimuleerd worden met oxytocine en prostaglandinen. Dit kan alleen  tijdens  de  oestrus.  De  uterus  kan  gespoeld  worden,  de  cervix  manueel  dilateren  en  de  vulva  dichtzetten  =  caslicks  operatie.  Verder  is  een  intra‐uterien  AB  behandeling  noodzakelijk.   Een  vloeistofaccumulatie  tijdens  de  di‐oestrus  is  altijd  afwijkend  en  een  endometritis.   Bacteriële endometritiden worden ingedeeld in twee groepen:   Venerisch; veroorzaken sowieso een endometritis. Deze bacteriën verbergen  zich in de sinus en fossa clitoris en rond de urethra opening.    Niet‐venerisch; veroorzaken alleen een endometritis bij gebrekkige afweer.     Cylcusgerelateerde aandoeningen hond en kat  1. Aandoeningen in de oestrogene fase:  a. Vaginale plooi prolaps: net craniaal van de urethra opening ligt, caudaal in de vagina, een  weefsel  dat  tijdens  de  oestrus  sterk  gaat  zwellen.  Dit  kan  echter  enorm  gaan  zwellen  op  pathologische wijze naar buiten komen. Wanneer de urethra opening ook mee naar buiten  komt dan  moet je hier goed op letten. DDx: Tumor van  de vaginale  plooi;  met name bij  een  oudere  hond  kan  ook  een  tumor  ontstaan  van  de  vaginale  plooi  ook  tijdens  de  loopsheid.  Deze  kan  eveneens  naar  buiten  komen.  Leeftijd  is  dus  belangrijke  DDx  factor  tussen  plooi  prolaps  en  tumor.  Let  op;  het  is  bovendien  iets  heel  anders  dan  de  vagina  prolaps,  die  we  bij  de  hond  zelden  zien.  Door  grondwrijven  kan  irritatie  en  necrose  optreden. Recidief is mogelijk dus een OVX is te overwegen ter preventie voor de volgende  loopsheid.   b. Persisterende  oestrus:  kan  meerdere  oorzaken  hebben  en  zien  we  met  name  bij  jonge  honden tijdens de eerste of tweede loopsheid. “Split heat”: loopsheid stopt voortijdig en  start opnieuw na enkele dagen of weken.  i. ovulatiestoornis De behandeling is hormonaal met GnRH preparaten die erop gericht  zijn een normale luteïnisatie te verkrijgen. De symptomen kunnen indien dit niet werkt  ook  gestopt  worden  met  progestagenen,  in  een  lage  dosering.  OVX  is  eventueel  ook  een mogelijkheid.   ii. granulosaceltumor. Bij dit laatste blijft de hond veel langer loops (>25 dagen).   33   

iii. Ook  de  hond  kan  problemen  hebben  met  cystes,  dus  een  follikelcyste  of  een  geluteïniseerde  follikelcyste.  De  progesteron  blijft  echter  zodanig  laag  dat  de  hond  persisterend loops is.     2. Aandoeningen van de luteale fase  a. Cysteuze  Endometrium  Hyperplasie‐endometritis:  komt  veel  voor  bij  de  hond  en  in  mindere  mate  bij  de  kat.  Tijdens  deze  aandoening  is  het  klierbuizen  pakket  enorm  gewoekerd  en  er  is  veel  secretum  in  de  uterus  en  klierweefsel  aan  te  treffen.  Dit  komt  door een periode van oestrogeen invloed waarbij de progesteron gevoeligheid toeneemt.  In de luteale fase kan het progesteron dan voor een CEH zorgen. Tijdens de oestrus komen  vervolgens bacteriën in de uterus welke door de CEH en de progesteron dominantie in de  luteale fase slecht geëlimineerd worden  endometritis. Het treedt dus met name post‐ oestrum  op.  Ook  macrosopisch  zien  we  in  de  wand  heel  veel  blaasjes.  Er  is  ook  een  mogelijkheid  dat  er  een  mucometra  ontstaat,  met  veel  ophoping  van  excreta  maar  nog  geen  infectie.  (Pyometra:  geen  afvloeiing,  cervix  gesloten  en  veel  pus  in  de  uterus.  Endometritis  =  cervix  is  wel  open,  de  vagina  vloeit).  Een  CEH  op  zich  geeft  geen  verschijnselen,  wel  een  endometritis.  Bij  een  open  cervix  zien  we  uitvloeiing,  een  pyometra kenmerkt zich door sloomte en anorexie. De vergrote uterus kan een toename  van buikomvang geven. Braken en PU/PD kan bij de hond gezien worden. Evenals anemie.  Diagnostiek is röntgen, echo en palpatie. Röntgen onderscheid dit niet van dracht van 4‐ 6,5 week dus dan is echo nodig. Vaginoscopie en touché om tumoren uit te sluiten. OVX is  eerste  behandelingskeuze.  Anders  AB,  prostaglandinen  en  progesteron‐receptorblokker.  Meermalen per dag en hospitaliseren. Prognose OVX goed, medicamenteus gereserveerd.  Grote kans op recidief, en fertiliteit 20%.   b. Vaginitis:is een ontsteking van de vagina met uitvloeiing. Komt bij de kat niet voor, hond  wel.   i. Puppyvaginitis:  grote  brachycephale  rassen  op  3  maanden.  Witgele  uitvloeiing,  aantrekkelijkheid  voor  reuen,  Stopt  meestal  bij  de  eerste  loopsheid.  AB  geen  zin,  afwachten, prognose goed.   ii. Na de eerste/tweede loopsheid: komt met name voor bij de jonge teef na de eerste  of  tweede  loopsheid.  De  teven  hebben  af  en  toe  wat  uitvloeiing,  komt  vaak  voor  bij  grote,  brachycephale  honden  van  minder  dan  3  jaar.  De  pathogenese  is  onduidelijk,  mogelijk heeft het te maken met progesteron dominantie. Uitvloeiing meestal tijdens  luteale  fase,  nooit  bloederig.  Teven  zijn  aantrekkelijk  voor  reuen.  BO  is  discutabel,  vaka  worden  de  normale  bacterieën  gevonden.  Vaak  recidief  na  AB  en  cortico’s,  prognose  niet  goed  voor  behandeling.  Wel  nemen  de  verschijnselen  vanzelf  af,  fertiliteit ongestoord.   iii. Vaginitis  oudere  teef:  allerlei  oorzaken,  bijvoorbeeld  urine‐incontinentie.  Viraal  kan  door herpes, met blaasjes en uitvloeiing. Bij persisterend weefsel na OVX en neoplasie  is de uitvloeiing bloederig, anders niet. Therapie afhankelijk van oorzaak.   Ook bij de merrie komt een vaginitis voor meestal in combinatie met endometritis of  pneumo‐vagina.  We  zien  geel‐grijzige  uitvloeiing  en  kan  oorzaak  zijn  voor  abortus.  Oorzaak niet bekend, wel vaak isolatie van streptococcus equi zoöepidemicus.     3. Aandoeningen van de anoestrus:   a. Primaire  anoestrus:  dit  is  een  verlengde  anoestrus,  maar  bij  een  teef  jonger  dan  18  maanden  spreken  we  van  een  primaire  anoestrus,  dus  het  niet  optreden  van  de  eerste  loopsheid/  krolsheid.  Eén  van  de  eerste  oorzaken  van  een  primaire  anoestrus  is  hermafroditisme  met  allerlei  erfelijke  en  niet‐erfelijke  oorzaken.  We  spreken  van  een  verlengde anoestrus wanneer deze langer dan 1 jaar duurt of 2x de voor die hond normale  interval. In dat geval moet je ook aan hypothyreoïdie, cushing etc denken.   34   

b. Abnormaal verlengd anoestrus interval: de teef is al een keer loops geweest maar nu voor  2x  de  normale  tussentijd  of  meer  dan  een  jaar  niet.  Oorzaken  zijn  hypothyreoïdie,  iatrogeen,  slechte  waarneming  eigenaar  of  stille  oestrus.  Bij  een  teef  >  8  jaar  neemt  de  lengte normaliter toe. Om de oorzaak vast te stellen zijn van nut: progesteronconcentratie  in  plasma  (<3ng/ml  =  geen  ovulatie  in  afgelopen  2  maanden),  thyroxine,  TSH  en  schildklierscan,  echografie  van  genitaaltractus.  FSH  blijkt  geen  fertiele  oestrus  op  te  wekken,  bromocriptine  doet  dit  wel,  welke  naast  prolactine  remmen  ook  FSH  secretie  stimuleren. Door braken wordt de dosis de eerste 4 dagen gehalveerd.   c. Fibroadenomateuze  hyperplasie  van  de  mammapakketten;  kan  bij  jonge  dieren  zowel  katers  als  poezen  voorkomen.  Het  ontstaat  na  toediening  van  progestagenen  maar  kan  ook  door  endogeen  progesteron  veroorzaakt  worden.  Het  veroorzaakt  een  uitgebreide  proliferatie van het epitheel en stroma van de melkklieren. We voelen harde knobbels in  de melkklieren. Ze zijn niet maligne van aard, maar kunnen wel ulcereren. Lusteloos, geen  eetlust,  hoge  HF  (beïnvloeding  circulatie).  Onderzoek  door  palpatie,  lymfeknopen  niet  vergeten.  Maligniteit  met  histologie  vaststellen.  Na  onderzoek  op  metastasen  een  chirurgische  verwijdering.  Wanneer  het  geen  maligne  tumor  is  en  alleen  fibroadenomateuze  hyperplasie  (dus  benigne)  geen  chrirurgie  maar  behandelen  met  Alizine. Prognose is goed, bij een maligne tumor gereserveerd, veel sterfte binnen één jaar.     Gemiddeld  neemt  de  vruchtbaarheid  van  de  teef/poes  na  7‐8  jaar  af,  en  zijn  steriliteitsproblemen  vaak zoötechnisch van aard.     Hoorcollege 7: oestruspreventie  Oestruspreventie  bij  de  merrie  kan  belangrijk  zijn  omdat  tijdens  de  hengstigheid  de  merrie  soms  minder goed presteert of moeilijk benaderbaar is, dit is tijdens het seizoen dus iedere 3 weken 5‐7  dagen. Heel af en toe is het omgekeerd en is de merrie tijdens de dioestrus onhandelbaar. Ook is het  mogelijk dat de merrie gedurende de transitionele fase, lente en herfst, voor wat langere periodes  lastig  is.  Contraceptie  komt  niet  veel  voor  bij  paarden,  behalve  bij  wilde  paarden.  Hiermee  wordt  bedoeld  dat  het  doel  is  de  oestrus  (en  dus  gedrag)  te  voorkomen,  maar  niet  zozeer  een  dracht.  Oestruspreventie heeft dus niet zozeer anticonceptie als doel. Wel wordt het gebruikt om de oestrus  uit te stellen voor oestrussynchronisatie, bijvoorbeeld bij schapen.   Gedragsproblemen  bij  de  merrie  moeten  eerst  onderscheiden  worden  in  hengstigheid‐gerelateerd  of  niet  (=pismerrie).  Andere  oorzaken  dat  mensen  onterecht  relateren  aan  hengstigheid  zijn:  ontwijkgedrag,  urineren  bij  iets  niet  willen  doen,  granulosacel  tumor,  spring  oestrus  of  urineblaasontstekingen  (cystitis).  De  hengstigheidsverschijnselen  zijn  er  dus  wel,  maar  het  wordt  veroorzaakt door een onderliggend probleem.   Kenmerken van werkelijke hengstigheid zijn het beste te onderscheiden door de merrie bij de hengst  te  brengen,  schouwen.  De  merrie  gaat  wijdbeens  staan  en  urineert  vaak,  maar  het  belangrijkste  is  dat ze de hengst niet afslaat. Ook kun je de merrie inwendig onderzoeken, waarbij je grote follikels of  een groot ovarium zult vinden. Een CL kun je bij de merrie niet voelen maar met een echo kun je dit  zichtbaar maken.   De gedragsproblemen komen voor wanneer ergeen progesteronen aanwezig is, maar wel oestradiol.  Een behandeling is het toedienen van progesteron om oestrus te voorkomen. Bij het paard gebeurt  dit meestal per os en IM is ook mogelijk, regumate. Een voordeel van progestagenen is dat het naast  het voorkomen van hengstigheid ook een kalmerend effect op de hersenen. Op deze wijze kun je de  oestrus  uitstellen.  Een  andere  manier  om  een  progestageen  concentratie  te  verhogen  is  het  dier  drachtig  /  schijndrachtig  te  maken  (bijvoorbeeld  met  een  intra‐uteriene  knikker).Bij  een  mindere  prestatie moet je gewoon zorgen dat de merrie niet hengstig is tijdens een belangrijke wedstrijd. Het  tijdstip van de cyclus kan met prostaglandinen en HCG gemanipuleerd worden, waarbij de eerste het  CL afbreekt en de hCG een ovulatie induceert (LHwerking). Een blijvende oplossing is het verwijderen  van de ovaria of een vaccinatie tegen GnRH. Tot slot kun je denken aan een hertraining. Dit laatste  kan gevoelig liggen bij de eigenaar, deze denkt het zelf goed te doen. Het paard moet dan naar een  35   

andere  ruiter  en  het  beste  is  de  combinatie  met  een  progestagenen  behandeling,  ovariëctomie  of  een GnRH vaccin.   Een  schijndracht  kun  je  induceren  door  eerst  een  dracht  te  maken  en  deze  na  een  tijdje  kapot  te  knijpen. De merrie is niet meer drachtig, maar kan wel tot 5 maanden in diëstrus blijven, als gevolg  van  de  drachtherkenning  en  endometrium  cups  (EcG).  Is  wel  twijfelachtig  in  verband  met  ethiek.  Hiermee  verleng  je  de  endogene  progestagenen  productie.  Een  andere  methode  is  het  CL  laten  persisteren.     Je  moet  je  realiseren  dat  een  ovariëctomie  een  laatste  optie  is  wegens  het  ingrijpende  karakter.  Bovendien is de reden voor hengstigheid bij de merrie de afwezigheid van  progesteron, en niet  de  aanwezigheid  van  oestragenen.  Na  een  OVX  kan  de  merrie  dus  toch  nog  hengstig  worden.  Alle  behandelingen hebben overigens nadelen.   ‐ Progestagenen: gezien als doping door enkele sportbonden  ‐ Dracht is niet te combineren met topsport  ‐ Dracht  afbreken  is  niet  acceptabel  voor  eigenaren  vaak  en  de  merrie  moet  maar  drachtig  worden  ‐ Ovariëctomie is veel risico, is niet meer geschikt voor fok en is misschien wegens de reden  niet ethisch acceptabel  ‐ GnRH  vaccin  geeft  mogelijk  een  blijvende  acycliciteit,  dus  soms  valt  het  niet  mee  om  de  reversibiliteit  in  stand  te  houden.  Deze  is  bovendien  nog  niet  in  NL  geregsitreerd  voor  paarden.     Oestruspreventie bij de teef en de poes  Hier maak je gebruik van om een aantal zaken te voorkomen, namelijk oestrusverschijnselen, dracht,  schijndracht of de negatieve invloeden van progesteron. Dit laatste gebeurt na een overiëctomie, en  progesteron kan veel problemen veroorzaken, zoals CEH of fibroadenomateuze hyperplasie. Er is op  de  wereld  een  enorm  overschot  aan  dieren,  dus  anticonceptie  speelt  bij  honden  en  katten  (i.t.t.  paard) wel een belangrijke rol. We kunnen de oestrus voorkomen met een operatie, wat het meeste  voorkomt. Medicamenteus is echter ook mogelijk met behulp van progestagenen.     Bij een sterilisatie kun je kiezen tussen een ovariëctomie (OVX) of een ovariohysterectomie (OVHX).   Voordelen OVX:  ‐ Minder invasief dan OVHX  ‐ Kans op CEH afwezig  ‐ Kortere anesthesie dan OVHX  ‐ Minder risico op post‐operatieve complicatie (bloeding, urologisch) vergeleken met OVHX.  ‐ Incidentie mammatumoren lager in vergelijking met medicamenteuze behandeling  ‐ Incidentie diabetes mellitus neemt af in vergelijking met medicamenteuze behandeling  ‐ Kans op acromegalie neemt af in vergelijking met medicamenteuze behandeling>  Nadelen OVX:  ‐  Irreversibel  ‐ Operatierisico  ‐ Meer kans op urine‐incontinentie (sfinctermechanisme blaas/urineweg kan minder goed gaan  werken) Vooral bij honden zwaarder dan 20kg.  ‐ Vachtverandenig (Cocker  Spaniel, New Foundland, Afghaanse Windhond)    Wanneer je hebt besloten om een OVX te doen is het nodig om te bepalen wanneer. De mogelijke  voordelen van een heel vroege ovariëctomie (voor de eerste loops/krolsheid) zijn een minder risico  op  mammatumoren  (geen  goed  onderzoek  gedaan),  de  ingreep  is  makkelijker  (nog  minder  vetvorming,  makkelijker  bereikbaar)  en  er  is  geen  oestrus  geweest  dus  überhaupt  nooit  kans  op  dracht. Dit laatste is met name van belang bij overpopulatiegebieden.   36   

De  nadelen  van  een  vroege  behandeling  zijn:  vaginitisklachten  kunnen  continueren  indien  al  aanwezig  (progesteron  invloed?),  anesthesierisico  is  verhoogd  als  je  geen  aandacht  geeft  aan  de  immaturiteit  van  de  pup,  urine  incontinentierisico  neemt  toe,  sluiting  van  de  epifysair  lijnen  is  vertraagd  (ook  door  progesteron    GH)  en  tot  slot  problemen  met  de  vulva  en  urinewegen  (teruggetrokken vulva, dermatitis, vaginitis, urinweginfecties). Een belangrijke factor is natuurlijk ook  de wens van de eigenaar!    Bij  de  medicamenteuze  interventie  spelen  zoals  gezegd  met  name  progestagenen  een  rol.  De  voorkeur  bij  de  hond  is  voor  proligeston  dat  parentaal  (lang‐werkend)  wordt  toegediend  en  een  zwak  progestageen  is.  Het  geeft  dus  minder  neveneffecten.  Een  andere  optie  die  ook  oraal  kan  is  MPA. Je dient de middelen bij voorkeur toe een maand voor de verwachte loopsheid. Oraal gebruik  je als een kort uitstel is gewenst of maximaal 21 dagen. Na een wisselende periode komt hierna de  oestrus weer terug. CEH‐endometritis neemt niet toe bij proligeston! Bij de poes heeft de voorkeur  wel voor het gebruik van orale progestagenen, MPA, omdat de neveneffecten van dit middel bij de  poes minder zijn. Bovendien is de werkingsduur van parenterale progestagenen onvoorspelbaar en  de  toediening  kan  in  geval  van  dracht  makkelijk  worden  gestopt.  Voor  de  eerste  krolsheid  en  loopsheid GEEN progestagenen toedienen, risico op CEH en melkklier hyperplasie dan zeer groot.     Afhankelijk  van  het  type  middel  en  dosering  zijn  er  veel  neveneffecten  van  progestagenen:  acromegalie,  diabetes,  neoplasie  van  mammaweefsel,  pseudodracht  en  verlengde  dracht.  Deze  nadelen  komen  echter  door  progesteron  die  tijdens  een  normale  niet  geholpen  cyclus  van  de  teef  ook voorkomen. Bij het gebruik van proligeston is er geen toename in riciso op CEH, MPA wel.     Mammatumoren  zijn  een  probleem.  Zonder  sterilisatie  is  dit  percentage  ongeveer  25%.  Een  ovariëctomie  heeft  echter  tot  2,5  jaar  slechts  effect,  daarna  niet  meer  voor  de  maligne  tumoren.  Ditzelfde geldt dus wel voor endogene progestagenen, waarbij het risico vergelijkbaar is. Wil je dus  echt voorkomen dan zul je een OVX moeten doen voor 2,5 jaar. De tumoren bij een jonge poes zijn  vaak fibroadenomateuze hyperplasie, terwijl het bij een oudere poes nog wel eens een carcinoom  betreft. OVX voorafgaand aan de invloed van progesteron doet het risico 7x afnemen.     Ook de fret heeft een door dekking geïnduceerde ovulatie en wordt in het voorjaar oestrisch. Als de  fret  niet  gedekt  wordt  blijft  de  fret  oestrisch  dat  kan  leiden  tot  anemie,  kaalheid  en  beenmerghypoplasie.  Hier  gaat  de  fret  dood  aan.  Je  moet  dus  de  oestrus  voorkomen.  Dit  kan  met  een ovariëctomie, maar dit geeft een grote kans op bijniertumoren waardoor het oestradiol alsnog  omhoog  gaat  en  dus  dezelfde  problemen  krijgen  als  bij  een  oestrus.  Progestagenen  zijn  niet  erg  praktisch omdat deze meerdere toedieningen per seizoen nodig hebben. Bij de fret, dus heel anders  dan  de  teef,  zijn  GnRH  agonisten  (Suprelorin)  het  beste  (als  implantaat).  De  fret  start  met  een  oestrus maar dat is aanvaardbaar. Ook kan het gebruikt worden bij de mannelijke fret!    Bij  mannelijke  dieren  wordt  het  onvruchtbaar  maken  gedaan  door  een  deel  te  verwijderen  van  de  ductus deferens, vasectomie. Dit kan zijn omdat de eigenaar erom vraagt, gedrag of slachtkwaliteit.  Heel  soms  zijn  er  medische  indicaties.  Naast  de  chirurgische  castratie  is  een  immunocastratie  mogelijk met antistoffen tegen GnRH. Deze methode is reversibel.   Bij een sterilisatie behoudt het dier nog wel zijn testosteron. Sommige dieren worden gebruikt om zo  vrouwelijke  oestrische  dieren  op  te  sporen,  zoekberen/stieren/rammen.  Het  verspreiden  van  dekinfecties neemt hierdoor wel toe, omdat ze wel kunnen copuleren maar alleen niet bevruchten.     Werkcollege 4:  Casus 1: 4 maanden oude boxer, met vaginale purulente uitvloeiing.   Wanneer  een  puppy  vaginitis  heeft  dan  werkt  antibioticum  wel  even,  maar  zodra  je  ermee  stopt  komt het direct weer terug. Er is dus geen goede behandeling voor. Goed is het om de vagina met  niet‐aggressieve middelen schoon te maken, bijvoorbeeld water. Meestal is het gewoon afwachten  37   

en is het na de eerste loopsheid over. Waarschijnlijk doordat de afweer van de vagina verbetert door  de inmiddels opgekomen hormonen. Indien het gecombineerd wordt met een blaasontsteking is het  wel verstandig om een antibioticum te geven.     Nadat  deze  pup  op  8  maanden  loops  is  geweest  heeft  de  teef  na  2  weken  nogmaals  vaginale  uitvloeiing en blijkt zeer aantrekkelijk voor reuen te zijn. Belangrijk is te vragen waarom de eigenaar  dacht  dat  de  teef  loops  was,  dus  zowel  de  uitvloeiing  als  gedrag.  De  differentiële  diagnose  is:  endometritis,  vaginitis,  incontinentie,  persisterende  pro‐oestrus  (follikel  heeft  niet  geövuleerd  en  teef is persisterend loops), split oestrus (periode van wel en niet en dan wel loopsheid). Vragen die je  met  deze  DDx  is  gedachte  zou  moeten  stellen  zijn:  hoelang  duurt  die  uitvloeiing,  hoe  ziet  de  uitvloeiing eruit, wanneer komt dit, is het erger geworden? Bij endometritis verwacht je ook braken,  PU/PD  (toxinen  beschadigen  de  nier),  anorexie,  ziekte.  Voor  de  incontinentie  kun  je  vragen  naar  urinekenmerken.     Het blijkt vaginitis te zijn, dus inmiddels na de eerste loopsheid. In de pathogenese van een vaginitis  spelen hormonen (progesteron) een rol, bovendien hebben grote brachycephale rassen er meer kans  op  wegens  een  veel  geplooidere  vagina.  Het  komt  vrijwel  alleen  voor  bij  honden  tot  3  jaar.  De  precieze  pathogenese  is  onbekend,  maar  onderzoek  daarnaar  is  niet  nodig  omdat  het  goed  te  behandelen  is,  niet  ernstig  en  vanzelf  weer  over  gaat.  Na  de  eerste  loopsheid  geven  we  wel  een  antibioticum  vaginaal.  Dit  doen  we  vaak  in  combinatie  met  cortico’s  om  de  ontsteking  te  remmen  (afweersysteem  is  in  de  war  en  het  jeukt).  Hier  gebruiken  we  bijvoorbeeld  neotrian  voor,  wat  oorspronkelijk een oorzalf is, en met een spuit ingebracht kan worden.   Aan het einde van de luteale fase wordt het vanzelf al beter door het wegvallen van het progesteron.  Je kunt mogelijk met dopamine agonisten de prolactine remmen maar dit is niet echt nodig. Voor de  fertiliteit maakt het bovendien ook niets uit. Na behandeling is de kans op recidief vrij groot zodra de  progesteron gehaltes weer omhoog gaan, een blijvende oplossing is dan een ovariëctomie.     Nu heeft ze een purulente uitvloeiing op 6 jaar, 2 maanden na de loopsheid en inmiddels al 2 nesten  gehad.  En  de  DDx  verandert  door  de  leeftijd:  endometritis  post‐oestrum  (CEH)  en  vaginatumor.  Je  zou  in  dit  geval  willen  vragen  naar  algemeen  ziek  waarbij  je  let  op  braken,  PU/PD,  afvallen,  verminderd uithoudingsvermogen. Je onderzoekt uiteindelijk de DDx met een vaginoscoop waarbij je  kijkt  naar  vaginatumoren,  en  je  kunt  een  vergrote  uterus  voelen  bij  endometritis  tijdens  de  buikpalpatie (let op, ook vergroot bij dracht en onderscheid van 4,5‐6 weken niet te maken  echo).  Van  de  tumoren  komen  goedaardige  vrij  vaak  voor:  fibromen  en  leiomyomen.  Als  kwaadaardige  tumor zou je denken aan een plaveiselcelcarcinoom, maar komen niet veel voor. Verder kennen we  condylomen, waarbij tumor cellen tijdens de coïtus zijn overgebracht. Deze komen in Nl weinig voor.  Bij  goed  aardige  tumoren  kun  je  ze  gewoon  verwijderen,  eventueel  met  een  inknipping.  Een  endometritis  genees  je  met  een  OVHX.  Wanneer  de  eigenaar  wel  graag  wilt  fokken  met  de  dieren  moet je iets anders doen. De progesteron zorgt ervoor dat de cervix dicht zit en dus niet te spoelen  is.  We  willen  eigenlijk  het  CL  weg,  wat  je  kunt  doen  door  een  dopamine  agonist  te  geven  om  de  prolactine te stoppen (alleen in de tweede fase van de luteale fase is het CL hypofyse afhankelijk). Dit  heeft echter heel veel bijwerkingen. Toch blijkt het CL een klein beetje gevoelig voor prostaglandine   een paar keer per dag een klein beetje prostaglandinen F2alpha(off‐label) geven om te zorgen dat  het CL sneller afbreekt. Om het progesteron tegen te gaan kun je een progesteron receptor blokker  geven,  alizine.  Hierbij  is  ter  controle  wel  een  opname  verstandig.  De  kans  dat  de  teef  daarna  nog  zwanger wordt is echter toch nog afgenomen tot 20%.     Casus 2:bij twee teven komt een dikte tijdens de loopsheid buiten de vulva. Teef A is 8 jaar en teef B 1  jaar oud.   Teef  A  is  de  meest  waarschijnlijke  diagnose  een  tumor,  een  leiomyoom  of  eventueel  een  fibroom.  Omdat  deze  naar  buiten  komt  is  een  leiomyoom  waarschijnlijker  omdat  deze  gesteeld  is.  De  behandeling is het operatief verwijderen.   38   

Bij teef B denken we wegens de leeftijd eerder aan een vaginale plooi  prolaps. Onder invloed van  oestradiol  gaan  de  plooien  (mucosa)  zwellen  (oedemisch)  die  naar  buiten  kunnen  komen.  Bij  het  rund  kennen  we  een  soortgelijk  probleem,  maar  verschillend  van  aard.  Hierbij  is  het  een  vagina  prolaps  na  de  partus,  waarbij  de  vagina  instulpt  en  de  binnenwand  naar  buiten  stuwt.  Hierbij  gaat  echter de hele vagina wand naar buiten. Bij de vaginale plooi prolaps stulp alleen de mucosa uit. Dit  gebeurt over het algemeen ventraal, craniaal van de urethra. Kennelijk is de invloed van oestragenen  daar  het  hoogst.  Bij  het  rund  is  het  juist  vaker  dorsaal.  Bij  deze  hond  is  de  behandeling  het  verwijderen van de vaginale plooi. Hierbij bindt je eerst de basis van de plooi af met een ligatuur en  twee hechtingen, en daarna snij je de plooi weg.     Casus  3:  koppel  pinken  van  15  maanden  oud  hebben  een  lichte  vorm  van  vaginale  muco‐purulente  uitvloeiing. Ze lopen in de wei samen met een stier.   Pinken zijn ouder dan een jaar maar hebben nog niet gekalfd. Van koeien willen we dat ze op 2 jaar  voor  het  eerst  een  kalf  hebben,  dus  geïnsemineerd  wordt  vanaf  13‐14  maanden.  De  meest  waarschijnlijke  oorzaak  voor  muco‐purulente  uitvloeiing  is  een  infectieuze  aandoening.  Gezien  het  feit dat ze het allemaal hebben en er een stier rond loopt is een SOA waarschijnlijk. Een vaginitis kan  door  een  vieze  penis  ontstaan,  verder  kun  je  denken  aan  chlamydia,  herpes  of  IBR.  Om  dit  te  onderzoeken kun je een swab nemen, of gewoon even goed voelen en kijken. Bekijk hierbij ook goed  de stier! Belangrijke vragen hierbij zijn of de stier nieuw is, zo niet, nieuwe pinken die de infectie zijn  begonnen. Voor de behandeling is de vraag of het erg is of niet. Meestal is het even afwachten, en  koorts in de gaten houden. De koeien moeten het eigenlijk zelf even oplossen. Kijken of je iets aan de  stier kunt doen, bijvoorbeeld uit de wei halen.     Casus 4: een veehouder wil een koe 70 dagen na de partus insemineren maar ziet haar niet tochtig.   Een koe wordt 3 weken p.p. voor het eerst tochtig, maar dit is een stille tocht, en de tweede, dus 6  weken later laat een koe het vaak pas zien dat ze in oestrus is. Eerste inseminatie wordt echter vaak  pas op 60 dagen gedaan p.p. Deze eerste inseminatie is niet altijd succesvol, dus een boer houdt een  gemiddelde tussenkalf tijd aan van maximaal 400 dagen. (280 dagen dracht + 63 dagen tot zichtbare  oestrus + mislukte inseminaties).   Wanneer  een  koe  op  70  dagen  post  partum  aangeboden  wordt  bij  de  dierenarts  voor  een  gyneacologisch onderzoek kunnen hier meerdere redenen voor zijn: niet tochtig worden (anoestrus  door  een  ware  anoestrus,  of  valse  anoestrus  (koe  laat  niet  zien  of  boer  kijkt  niet  goed)),  drachtigheidscontrole  en  mislukte  inseminaties.  Om  een  snellere  nieuwe  ovulatie  te  krijgen  kun  je  PGF2‐alpha geven waardoor het CL eerder wordt afgebroken.   De redenen dat de veehouder de koe niet tochtig ziet is dus ware of valse anoestrus of toch drachtig  (bijvoorbeeld  door  een  ontsnapte  stier).  Het  is  belangrijk  dat  een  boer  een  koe  tochtig  ziet  omdat  een  koe  binnen  12  uur  na  tochtigheidsverschijnselen  geinsemineerd  moet  worden.  Bovendien  laat  een  koe  maar  5‐8  uur  tochtigheidsverschijnselen  zien.  De  tochtigheidsverschijnselen  zijn:  springen,  blijven staan, flehmen, uitvloeiing, meer bewegen.   De  koe  blijkt  na  rectale  palpatie  een  pyometra  te  hebben  met  een  geringe  uitvloeiing,  wat  een  purulente endometritis is met een gesloten cervix. Om de cervix gesloten te houden heeft de koe dus  zeker weten een CL.Eenpyometra gaat altijd gepaard met een persisterend CL, anders kan de cervix  niet  gesloten  zijn.  Deze  diagnose  kun  je  bevestigen  door  rectaal  te  voelen  en  een  echo  te  maken  (sneeuwvlokjes bij pyometra). Het onderscheid tussen een uterus gevuld met een vrucht of pus kun  je  maken  door  een  vruchtvlies  wel  of  niet  te  voelen  (membraanslip).  Ook  kun  mogelijk  al  benige  delen van de vrucht voelen of andere delen.   Een persisterend CL blijft langer bestaan dan normaal bij deze koe, dus langer dan 17 dagen. Dit kan  omdat  de  uterus  gevuld  is,  dus  het  lichaam  denkt  dat  er  een  dracht  is,  PGF2‐alpha  wordt  niet  afgegeven. Mogelijk is dit in combinatie met een beschadigd endometrium. Om dit vast te stellen kun  je voelen of er een pyometra is en met echo een CL vaststellen.  

39   

De behandeling bestaat uit het toedienen van prostaglandinen. Voordat je dit doet kun je nog even  afwachten  of  het  lichaam  het  zelf  kan.  Een  koe  wordt,  anders  dan  de  hond,  niet  zo  ziek  van  een  pyometra.     Een persisterend CL kun je ook aantreffen bij de merrie. De diagnose stel je op vergelijkbare wijze,  dus met een echo en kijken of er een CL zit (kun je niet voelen!). De tochtigheid controleer je door  een  hengst  erbij  te  zetten,  schouwen,  bij  niet  tochtig  zal  de  merrie  de  hengst  in  elkaar  trappen.  Verder check je een gesloten cervix etc. De behandeling is ook hier PGF2‐alpha eenmalig.     Casus 5: een dag na inseminatie laat de merrie een wit‐gele uitvloeiing zien  De  DDx  voor  deze  uitvloeiing  is:  post‐breeding  endometritis  (wegens  allergie  voor  de  sperma  en  andere hieraan verwante stoffen), uitlopen van de hengstigheids urine bij een uro‐vagina.   De oorzaak van deze uitvloeiing onderzoek je met een vaginoscoop op de aanwezigheid van een uro‐ vagina. De endometritis kun je onderzoeken met echo of rectale palpatie. Er blijkt sprake te zijn van  een post‐breeding endometritis. Dit is niet perse afwijkend omdat het fysiologisch is en bij elk paard  voor komt. We vinden het pas abnormaal als het langer dan 48 uur duurt. Predisponerende factoren  voor  een  endometritis  bij  een  paard  zijn  voor  oudere  dieren,  dieper  in  de  buikholte  liggen  (tegen  zwaartekracht in werken), meerdere inseminaties te kort op elkaar, cervicale afwijkingen (fibrose) en  tot slot inseminatie tijdens de veulen hengstigheid (ovulatie 9‐10 dagen na de partus, maar uterus is  nog niet helemaal goed ge‐subivolueerd).   Omdat deze merrie nog niet pathologisch is gaan we nog niets doen. Wanneer dit wel zo zou zijn zou  je de uterus willen spoelen met fysiologisch water (1,5‐2L) en een uterus contractie opwekken met  oxytocine  of  PGF2‐a.  (dit  laatste  heeft  wegens  bijwerkingen  en  risico  op  verwijderen  CL  niet  de  voorkeur)  Gezien de hoofdoorzaak van de endometritis zou je een aantal dingen willen adviseren om herhaling  te  voorkomen:  eenmalig  inseminatie,  niet  op  veulenhengstigheid,  insemineren  op  een  follikel  van  meer dan 35mm, hCG geven om LH‐achtige werking op te wekken, preventief spoelen na 12 uur.     Werkcollege 5: fertiliteitsbegeleiding individueel dier en oestrus preventie  Casus 1:Een veehouder die tot voor kort koeien en schapen had, is wegens economische problemen  gestopt met  het houden  en fokken van deze dieren. Hij heeft nu  honden en katten waarmee hij wil  fokken. Hij was gewend om als de koeienoestrisch gedrag vertoonden, een eenmalige inseminatie uit  te (laten) voeren. Deze eigenaar laat nu ook zijn teven en poezen eenmalig dekken, zodra ze oestrisch  zijn. Zijn drachtresultaten zijn echter bedroevend slecht.    Als  je  een  koe  ’s  ochtends  tochtig  ziet,  insemineer  je  ’s  middags,  als  ze  ’s  middags  tochtig  is  insemineer  je  de  volgende  ochtend  (ong.  12uur  ertussen).  De  beginnende  tocht  vindt  plaats  onder  invloed  van  oestradiol,  geproduceerd  door  een  dominant  pre‐ovulatoir  follikel.  De  koe  krijgt  6  uur  hierna  de  LH  piek  en  24  uur  later  ongeveer  ook  de  ovulatie.  Dan  is  de  koe  niet  meer  tochtig  maar  moet dus al wel geïnsemineerd zijn.   De teef is veel slechter voorspelbaar in haar ovulatie, maar de beste indicatie is de LH‐piek. Ongeveer  1‐2  dagen  na  deze  piek  ovuleert  de  teef.  Echter  ga  je  niet  tussen  de  LH  piek  en  de  ovulatie  insemineren. De eicel moet namelijk na ovulatie nog een tijdje rijpen, dus je wacht langer met het  dekmoment. Dit hangt samen met een hogere progesteronwaardedoor het inmiddels gevormde CL,  welke je in het bloed kunt meten. De inseminatie is ongeveer 2‐3 dagen na de LH‐piek, maar doe je  pas  als  de  progesteronwaarde  boven  een  bepaalde  waarde  uit  is  gekomen.  De  loopsheid  valt  voorafgaand  aan  deze  LH‐piek.Altijd  moet  je  wel  oppassen  dat  deze  waarden  gebaseerd  zijn  op  gemiddelden, terwijl teven veel onderling verschillen. Bloedwaarden zijn nodig om tot uitsluitsel te  komen,  met  behulp van radio‐immunoassay (RAI). Bij de  teef  gebruik je geen echo om  de follikels  vast te stellen en het nodige CL te vinden.       40   

Het probleem is dat het onderscheid tussen follikel en CL moeilijk is, omdat het follikel zich langzaam  tot een CL ontwikkeld en niet zoals bij LH in elkaar overspringt. Ook cytologie van het vaginaslijmvlies  geeft  een  indicatie  over  de  dekmogelijkheid,  maar  werkt  verreweg  het  beste  in  combinatie  met  progesteron bepaling, 3x per week.   Veel  fokkers  insemineren  11‐13  dagen  na  de  start  van  de  pro‐oestrus,  maar  door  de  grote  variatie  tussen teven is het slagingspercentage hiervan maar 50%.   Ook  de  LH‐surge  kan  bepaald  worden,  maar  de  variatie  tussen  deze  en  de  ovulatie  is  groot.  Bovendien moet het meerdere malen per dag gemeten, is een heel snelle korte piek.   Bij de poes is het helemaal een ander verhaal. Deze hebben een geïnduceerde ovulatie, waarbij de  dekking een prikkel in de vagina geeft en een LH piek induceert. Over het algemeen moet de poes  hiervoor  meerdere  keren  gestimuleerd  worden  (1x  =  50%),  dan  krijg  je  een  optimale  LH  piek.  Hoe  vaker je dekt, hoe hoeger de LH‐piek, hoe groter de kans op ovulatie is.    De  teleurstellende  resultaten  van  de  veehouder  komen  door  fouten  in  dit  verband.  De  poezen  moeten  meerdere  malen  gedekt  worden  op  dezelfde  dag,  in  plaats  van  één  keer,  tijdens  de  krolsheid. De teven moeten gedekt worden op basis van progesteron bepaling en niet de loopsheid  (veel te vroeg!), en zullen dus veel later gedekt moeten worden. Bij gebruik van diepvriessperma is  het tijdstip nog nauwkeuriger nodig omdat deze kort in leven blijft.   Optimaal progesteronmoment voor teef is 16 nmol. Progesteron stijgt bij de teef al voor de ovulatie.  Voor de merrie afwezigheid van progesteron.     Casus 2: Oestruspreventie wordt vooral toegepast bij gezelschapsdieren en de merrie. Een enkele keer  kan  de  vraag  ook  in  de  hobbysector  van  de  vleesveehouderij  worden  gesteld.Toch  blijkt  oestruspreventie voor de merrie een andere achtergrond te hebbendan voor de teef, poes en het fret.  Gedragsproblemen  die  gerelateerd  zijn  aan  de  cyclus  van  de  merrie  zijn  tijdens  de  hengstigheid:  verminderde prestatie, frequent urineren, niet willen lopen, agressie en lui zijn. Soms echter zijn er  gedragsproblemen die helemaal niet gerelateerd zijn aan de hengstigheid maar wel zo lijken. Om te  onderzoeken  of  dit  daadwerkelijk  het  geval  is  kun  je:  navragen  of  het  elke  3  weken,  1  week  is  of  continue  of  seizoensgebonden;vragen  naar  veranderingen  in  de  omgeving;  uitsluiten  dat  het  paard  een  lichamelijk  letsel  heeft;  merrie  schouwen  op  hengstigheid  ;  controle  geslachtsapparaat  op  hengstigheid;  tumor  op  eierstokken  uitsluiten  (ook  een  continu  probleem).  Tot  slot  vergelijk  je  het  gedrag tussen hengstigheid en niet hengstigheid. Pas als je dit onderzoek goed hebt gedaan, kun je  eventueel over tot oestruspreventie.     Oestruspreventie wordt nooit gebruikt als contraceptie omdat alleen het gedrag wordt beïnvloed en  niet zozeer een bevruchting wordt voorkomen. Bij contraceptie blijft de cyclus bestaan alleen wordt  een  bevruchting  voorkomen.  Een  vorm  van  oestruspreventie  is  bijvoorbeeld  een  zwangerschap.  Nadelen zijn dat ze vanaf 6 maanden niet meer in de topsport mogen verschijnen en natuurlijk dat je  een veulen krijgt.   Schijndracht creëren door na de drachtherkenning het vruchtje kapot te knijpen op dag 17, maar het  CL  blijft  60‐90.  Nadeel  is  ethisch  misschien  moeilijk  en  de  merrie  moet  eerst  drachtig  worden.  Wanneer je nog later crusht op 35 dagen vormt zich een endometrium cup welke via de productie  van ECG zorgt voor extra secundaire follikels en de hengstigheid zelfs tot 100‐120 uitblijft. Ethischer  is dit mogelijk nog onverantwoorder.     Hengstigheid  kan  bovendien  tijdelijk  worden  uitgesteld  met  behulp  van  progesteron,  bijvoorbeeld  om  zo  aan  te  passen  aan  het  wedstrijdschema.  Progesteron  bootst  het  corpus  luteum  na.  Progesteron (regumate) staat wel op de lijst voor doping, met als uitzondering gebruik op basis van  gedragsproblemen aan  de oestrus gerelateerd bij  de merrie.  Regumate  gaat oraal, spuitpreparaten  werken  minder  betrouwbaar.  GnRH  vaccin:  is  een  chemische  castratie  door  een  vaccinatie  tegen  GnRH, met een slecht voorspelbare werkzaamheid, mogelijk geen oestrus terugkeer na stoppen en in  NL nog niet op de markt. Knikker inbrengen in de uterus die als dracht wordt gezien en zo het CL in  41   

stand  houdt.  Verlengt  de  dioestrus.  Werkt  vaak  niet  en  uithalen  is  ook  best  lastig.  Ovariohysterectomie  is  ook  mogelijk,  maar  is  irreversibel  en  heeft  een  groot  operatierisico  bij  de  merrie.    Bij  koeien  doe  je  eigenlijk  nooit  aan  oestruspreventie  maar  kan  het  wel.  Er  zijn  geen  preparaten  geregistreerd en off‐label gebruik geeft wachttijd voor slacht en melk en het werkt veel korter. Vaak  gebruik je implantaten die maar 10‐14 dagen werkzaam zijn.     Bij de teef, poes en fret kan de preventie zowel medicamenteus als chirurgisch gedaan worden. Een  chirurgische  ingreep  is  of  een  OVX  of  een  OVHX.  Over  het  algemeen  doe  je  een  OVX  als  er  geen  indicatie voor een OVHX is, de ingreep is dan namelijk minder groot. Bij de teef doen we liever een  chirurgische  ingreep  dan  medicamenten  omdat  er  minder  kans  op  mammatumoren  (met  name  maligne) is na een OVX voor 2,5 jaar oud. Ook is er minder kans op endometritis en diabetes mellitus.  Natuurlijk zijn er ook nadelen; toename van lichaamsgewicht, het is definitief, urineincontinentie met  name bij grote rassen (door blaas meer in bekkenholte na OVX en de sfincter zelf kan ook aangetast  worden en tot slot door daling oestrageenconcentratie), gedragsveranderingen (progesteron dempt  gedrag  en  dat  is  er  nu  niet),  vachtveranderingen  (cocker  spaniel,  afgaanse  windhond,  Newfoundlander).     Medicamenteus  gebruik  je  wellicht  wel  als  je  later  nog  een  nestje  zou  willen.  Of  als  het  anesthesierisico  te  groot  wordt  bij  bijvoorbeeld  dieren  met  een  afwijking.  Bij  de  teef  en  koe  gebruiken we progestagenen ter oestruspreventie. Bij de teef hebben we hierbij een voorkeur voor  proligeston,  als  merk.  Als  je  medicijnen  gaat  toedienen  moet  je  rekening  houden  met:  dopingregelementen, wachttijden voor slacht en melk, het is belangrijk om op het juiste moment te  starten in de anoestrus of diestrus, je moet altijd controleren of het dier echt niet drachtig is, je moet  kiezen tussen een injectie of orale toediening, rekening houden met bijwerkingen, kosten.    Bijwerkingen  die  we  bij  de  hond  en  kat  kennen  zijn:  risico  op  Cysteuze  Endometrische  Hyperplasie  endometritis, verlengde dracht indien ze drachtig zijn, hypersecretie GH  diabetes, tumoren van de  melkklierpakketten, hogere secretie van prolactine  schijndracht.     Bij fretten is het belangrijk om de oestrus te voorkomen bij fretten omdat als deze niet gedekt wordt,  hierdoor krijg je een persisterende oestrus die tot beenmerg hypoplasie leidt  anemie en kaalheid.  De fret heeft een geïnduceerde ovulatie dus zonder dekking blijft deze in oestrus en gaat de cyclus  niet verder. De fret kan hieraan dood gaan. Oestruspreventie van de fret: OVX, progesteron en GnRH  agonistin de vorm van een implantaat, waarbij de laatste een voorkeur heeft maar heel erg duur is  en 1,5‐2 jaar werkt. De progestagenen worden wel veel toegepast, maar moet vaker toegediend en  kan schijndracht veroorzaken. Een OVX doen we niet om meer kans op bijniertumoren negatieve  feedback vanuit het ovarium op de LH secretie valt weg.     Casus  3:  Fertiliteitbegeleiding  vormt  op  rundveebedrijven  een  belangrijk  onderdeel  van  debedrijfsbegeleiding.  Een  optimale  vruchtbaarheid  is  direct  van  belang  voor  deeconomische  bedrijfsresultaten bij rundvee. Voorafgaand aan het bedrijfsbezoekop een rundveehouderijbedrijf met  80  melkkoeien  wordt  een  werklijst  uit  decomputer  gedraaid.  Op  deze  werklijst  staan  de  koeien  vermeld  die  (1)  nog  niettochtig  (gezien)  zijn  en  (2)  voor  een  drachtigheids‐onderzoek  in  aanmerkingkomen. Bovendien is het bekend dat er op dit bedrijf problemen bestaan met het  ‘op tijd’ drachtig worden van de koeien. Voorts ligt het aantal inseminaties dat perdrachtigheid moet  worden  uitgevoerd  te  hoog  (goed  1,8;  op  dit  bedrijf  2,5)gezien  wordt  een  rectaal  (met  en  zonder  echografie)  en  vaginoscopisch  onderzoekuitgevoerd.  Er  is  bij  deze  koe  sprake  van  het  beeld:  ‘anoestrus, maar welcyclisch’.    Dit  verschijnsel  noemen  we  ook  stille  tocht,  dat  veelal  uit  een  management  probleem  komt  en  de  veehouder het gewoon niet kan zien, met name als het laat na het afkalven is. Klinisch kan het ook  42   

optreden,  bijvoorbeeld  door  onvoldoende  LH  productie  en  geen  dominante  follikel  maken,  vooral  kort na het afkalven door hormonale disbalans. Wat kunnen we in de cyclus waarnemen?  ‐ 9 dagen na de tocht zitten we in de diestrus dus op de ovaria vinden we een groot CL. We  hebben  een  lage  tonus  van  de  baarmoeder  (dus  slap)  door  een  progesteron  productie.  Er  kunnen kleine follikels aanwezig zijn.   ‐ 19  dagen:  we  verwachten  dat  de  koe  oestrisch  is,  de  progesteron  productie  valt  weg  en  oestrogenen  geven  prikkeling,  waardoor  de  tonus  van  de  baarmoeder  toeneemt.  Verder  hebben we een dominant follikel en tochtig gedrag. Met vaginaal onderzoek vinden we slijm  in de vagina, dat een beetje taai van aard is.     Ondanks  7  inseminatie  pogingen  om  een  bepaalde  koe  op  dit  bedrijf  drachtig  tekrijgen,  bleek  deze  elke keer weer tochtig te worden. Na de achtste pogingmet sperma van dezelfde stier als voorheen  gebruikt, blijkt de koe echtertoch drachtig te zijn.  Repeat‐breeder  noemen  we  dit.  Het  probleem  hiermee  kan  zijn  is  dat  het  dekmoment  steeds  verkeerd was gekozen en nu toevallig goed of vroeg‐embryonale sterfte (
Thema 3 Spermatogenese  Hoorcollege 8: spermatogenese  Spermatogenese  vindt  plaats  in  de  zaadbuisjes.  tussen  de  testesbuizen  vinden  we  bloedvaten  etc,  maar  ook  Leydig  cellen.  In  de  testes  buisjes  vinden  we  de  Sertolicellen,  de  stamcellen  en  allerlei  stadia van de spermacellen.   ‐ Sertolicellen: vormen de bloedtestes barriere, voeden de spermatiden, ruimen celresten op  en produceren hormonen en groeifactoren.   ‐ Leydigcellen:   Spermatogonia  zijn  de  stamcellen,  deze  kunnen  mitotisch  delen  om  een  primaire  spermatocyt  te  vormen of gewoon nieuwe stamcellen vormen. Dit proces gebeurt dichtbij de basaalmembraan. De  later  ontwikkelden  secundaire  spermatocyten  delen  vervolgens  meiotisch  waardoor  de  haploïd  worden  en  spermatiden  heten.  Aan  het  einde  van  de  Meiose  II  zijn  sperma  cellen  ontstaan  die  allemaal  uniek  zijn.  Deze  kunnen  onder  endocriene  en  paracriene  regulatie  ontiwkkelen.  Al  deze  cellen zitten tot het punt van differentiatie met cytoplasma bruggen aan elkaar vast, zo vormen ze  een cluster die als gelijken ontwikkelen.  

43   

Bron n: Senger 200 03, fig 10‐5                                            Bro on: WC6 Voo ortplanting 2 2011‐2012, U UU 

       

    44   

  Voor de spermatogeenese is nodig:  s togenese: mitotische delingenvan de e spermatogo onia  ‐ spermatocyt ‐ meiotische  delingen  vaan  de  sperm matocyten:  vorming  haaploïde  sperrmatide  uit  diploïde  s spermatocyt t  ‐ spermiogene s ese: differen ntiatie v.d. sp permatiden ‐ optimale end o docriene en paracriene rregulatie    Wanneeer  de  sperm matiden  af  zijn  is  het  het  h doel  om m  een  zo  co ompact  en  b beweeglijk  mogelijke  m spermaccel te maken.   1. Golgifase:  G w waarbij  een  acrosoomblaasje  wordt  gevormd.  Terwijl  T dit  ggebeurt,  miggreren  de  c centriolen  n naar  de  basis  van  de  nucleus.  n Het  proximale  deel  vormt  het  anker  voor  het  f flagellum, he et distale deeel een axoneeem.   2. Tijdens de C T CAP fase vormt de acrosoom een du uidelijk te on nderscheiden n blaasje bovvenop de  nucleus. Hett flagellum begint naar buiten te projjecteren.  fase: de cel begint zich vverder te verrlengen.   3. Acrosomaal  A 4. tijdens de m t maturatiefase e worden alle organellen n die overbodig zijn eruitt geworpen, zodat de  c zo  comp cel  pact  en  gesstroomlijnd  mogelijk  bliijft.  Omdat  de  kop  van n  de  spermacel  ook  c compact mo oet zijn, moeeten de chro omatiden ook compact ggemaakt worrden. De con ndensatie  v dit  chro van  omatide  gebeeurt  door  eeen  een  histo on:  protamin ne.  Mitochon ndriën  cluste eren  zich  rondom  de  flagellum.  De  D hele  cel  is  omgeven n  door  plasmamebraan.  De  staart  van  een  s spermacel is s vanbinnen  gevormd do oor microtub buli in 9 paren rond een kkring en een n centraal  paar.  Fibrilleen  in  de  wand  van  dee  staart  zorggen  voor  dee  stevigheid d,  de  tubuli  voor  de  beweeglijkheeid. Uiteindeelijk krijg je eeen spermaccel met verscchillende ond derdelen, en de vorm  v van de kop is s diersoortsp pecifiek.  

Bron: H HC8 Voortplan nting 2011‐ 2012 

  Binnen  ee en  testesbuisje  kun  je  verschillend de  verre  stadia  (I  t/m  VIII)  van  ontw wikkelingen  zien  in  verschillen nde  gebieden n  van  het  buisje.  Een  sttadium  is  een bepaalde celsam menstelling o op die plek in n het epithee el, welke con ntinu overgaaat naar het vvolgende  stadium.  Wanneer  één  é stukje  in  i het  epitheel  alle  8  sttadia  heeft  doorlopen  sspreken  we  van  een  voltooide  spermato ogene  cycluss,  en  duurt  enkele  dagen.  Binnen  een  buisje  loopt  dus  niet  n alles  synchroo on en dit draaagt zorg voo or de continu ue ontwikkelling van sperrmacellen.   Een  and der  begrip  iss  de  spermatogene  golff,  waarbij  we e  niet  naar  één  plek  kijjken,  maar  langs  l het  epitheel op verschilllende plekkeen de versch hillende stadia kunnen w waarnemen.  De golf kom mt op één  plek natuurlijk net zo o vaak langs als de sperm matogene cycclus duurt. 

45   

                                  Bro on: HC8 Voortplanting 20 011‐ 2012 

De e spermatoggenese staat  onder paraccriene en  en ndocriene  reegulatie.  GnRH  zorgt  voor  LH  en  FSSH  afgifte,  waardoor  w tesstosteron,  oe estradiol,  inhibine  en  activine  a worden  afgegevven.  Ook  e  wordt  prrolactine  uit  de  adeenohypofyse affgegeven. Ditt allemaal gaaat net als d de vrouw  pieksgewijs.  ‐ Het LH H stimuleert  de Leydig ccellen om  te estosteron tee produceren n.   ‐ De  Seertoli  cellen  reageren  op p  FSH  en  gaaan  dan  oestradiol  prod duceren.  Serttolicellen  en n  Leydig  ceellen  kunnen  elkaar  ook  weer  stimuleren.   ‐ Testossterongeproduceerd  in  de  geeft een neegatieve feedback op  Leydigcellen  L de  d hypofysee  en  hypotthalamus,  en  e heeft  invloed  op  de  Serto olicellen.  Ook  O het  testosteron  t gaat  pieksggewijs.  Verschillende  s stappen  in  de  spermatogenese  ziijn  testosteron‐afhanke elijk  en  gaaan  dus  niet  zonder.  Bovendien  heeft  h het  tesstosteron  eeen  functie  vo oor  de  ontw wikkeling  van n  het  manne elijk  dier,  z zoals de gesl lachtsklieren n en spieren.   ‐ Oestradiol w O wordt naast  door de Serttoli cellen o..i.v. FSH moggelijk ook do oor de sperm matogene  c cellen  gevorrmd.  Het  heeeft  een  neggatieve  feed dback  op  dee  hypothalam mus  en  hyp pofyse  en  s stimuleert  d testosterronproductiee  van  leydigcellen.  Ook  heeft  hett  een  effecct  op  de  de  s spermatogen nese.   Andere eendocriene ffactoren:   de sertoliceellen, activeeert FSH afgifte en remt dee Leydig celleen  ‐ Activine: uit A ‐ Inhibine: uitt de sertoliceellen remt FSSH en stimule eert Leydigceellen  Bron: SSenger 2003,, Fig 10‐10 

46   

‐

Prolactine:  uit  de  adenohypofyse  stimuleert  de  expressie  van  LH‐receptoren  op  de  Leydigcellen.  Hoe  meer  prolactine  hoe  beter  Leydigcellen  reageren  en  dus  hoe  meer  testosteron.  

  De  sertoli  cellen  zijn  belangrijke  cellen  in  het  testesbuisje.  Ze  liggen  aan  de  basale  kant  van  het  epitheel  maar  strekken  door  hun  omvang  uit  tot  de  spermatogene  cellen.  Ze  spelen  een  rol  bij  de  voeding van de spermacellen, geven groeifactoren en hormonen af, ruimen celresten op en vormen  de bloed‐testes‐barrière door middel van tight junctions tussen de sertolicellen. Alle haploïde cellen  liggen binnen deze barrière.     Sperma wordt gevormd door verschillende stoffen.   ‐ Spermacellen na rijping in de epididymis  ‐ Fructose uit de gl. Vesicularis  ‐ Zure en antibiotische stoffen uit de prostaat  ‐ Mucus uit de gl. Bulbourethralis.   Niet  alle  mannelijke  dieren  hebben  dezelfde  set  aan  accesoire  klieren  en  dan  wordt  de  functie  waarschijnlijk door de andere klieren of de testes overgenomen.     Werkcollege 6: spermatogenese  Spermatogenese  is  het  proces  waarmee  in  de  mannelijke  gonaden  continu  spermiëngevormd  worden,  die  na  ejaculatie  zorg  kunnen  dragen  voor  de  bevruchting  van  eicellenen  de  vorming  van  een zygote in het vrouwelijke dier. Stamcel‐spermatogonia in detubuli seminiferi (zaadbuisjes) delen  zich  voortdurend  en  een  deel  van  de  nieuwgevormde  populatie  stamcellen  differentieert  zich  tot  spermatogonia,  die  vervolgens  het  proces  van  spermatogenese  ondergaan.  In  dit  ontwikkelingsproces  kunnen  we  drie  stadiaonderscheiden:   (i)  de  spermatocytogenese,  waarbij  spermatogonia  zich  delen  en  nieuwegeneraties  van  spermatogonia  vormen  die  uiteindelijk  spermatocyten  produceren.  (ii)  de  meiose  waarin  de  primaire  spermatocyt  een  tweetal  delingen  doormaakt,  waarbij  hetaantal  chromosomen  per  cel,  alsook  de  hoeveelheid  DNA  per  cel,  na  een  aanvankelijke  verdubbeling,  uiteindelijk  wordt  gehalveerd,  en  waarbij  spermatiden  ontstaan.  (iii)  de  spermiogenese  waarin  de  spermatiden  via  een  differentiatieproces  overgaan  in  spermiënof  spermatozoa.  Spermatogenese  is  een  cyclisch  proces,  waarvan  de  duurdiersoortafhankelijk  is.  De  spermatogenese  vindt  plaats  onder  nauwkeurige  controle  van  het  endocriene  systeem.  Afgifte  van  LH door de hypofyse voorkwab, onder invloed vanGnRH, zet Leydigcellen in het interstitium aan tot  de productie van testosteron.Testosteron heeft een tweeledige functie in de testis; (i) het stimuleert  despermatogenese  en  (ii)  wordt  na  opname  door  Sertolicellen  omgezet  in  oestradiol.  Hogetestosteron  en  oestradiolconcentraties  inhiberen  vervolgens  de  GnRH  productie  in  dehypothalamus.  Sertolicellen  hebben  een  belangrijke  functie  in  de  spermatogenese.  Naastde  productie  van  hormonen,  zoals  oestradiol  en  inhibine,  en  groeifactoren  hebben  zetevens  de  volgende  taken:  (i)  ze  vormen  de  bloed‐testisbarrière;  (ii)  ze  geven  steun,  bescherming  en  voeding  aan  de  zich  ontwikkelende  spermiën;  (iii)  ze  brekenrestlichaampjes  als  bijproduct  van  de  spermiënvorming  af;  (iv)  ze  secreteren  vocht  naarhet  tubuluslumen  dat  een  rol  speelt  bij  het  transport  van  spermiën.  Het  functioneren  vande  Sertolicellen  wordt  in  belangrijke  mate  beïnvloed  door de aanwezigheid van  testosteron, FSH en prolactine.    Tijdens  de  meiose  verdubbelt  eerst  het  chromatiden  aantal  (een  mitotische  deling),  waardoor  we  een 4N cel = spermatogoniën t/m primaire spermatocyt  krijgen. Tijdens de meisose I deling worden  de  chromatiden  uit  elkaar  getrokken  en  krijgen  we  2N,  in  de  spermatogenese  hebben  we  dan  een  secundaire  spermatocyt,  welke  meteen  door  gaat  delen.  Tijdens  de  meiose  II  wordt  de  cel  tot  N  gevormd, de spermatiden. Per deling van één stamcel kan tot wel 256 spermatiden ontstaan.   47   

Wanneer  de  meiose  is  verstoord  heeft  dit  gevolgen  voor  de  spermatogenese.  We  kunnen  alles  tot  aan de primaire spermatocyt wel aantreffen, maar alles wat hierna komt niet. Wanneer de meiose  niet  goed  of  niet  volledig  verloopt,  kun  je  eventueel  ook  nog  wel  tussenvormen  aantreffen,  maar  spermatiden verwacht je niet. In het ejaculaat van deze dieren zul je geen zaadcellen (spermatozoa /  spermieën) aantreffen (=N), dus het dier is onvruchtbaar.     Tussen de cellen van één cohort vinden we cytoplasmatische bruggen. De functie van deze bruggen  in eerste instantie is te zorgen dat de deling van al deze cellen synchroon verloopt. Zodanig blijft één  gebied van de testisbuis synchroon en kunnen we de stadia vasthouden. Een tweede gunstig aspect  aan deze bruggetjes is dat het zorgt voor kwaliteitsbewaking. Als er één cel binnen het cohort niet  deugt,  dan  wordt  het  hele  cohort  opgeruimd.  Wanneer  één  cel  dood  gaat,  gaan  de  apoptotische  factoren of andere stoffen die hiertoe geleid hebben via de bruggen naar de andere cellen welke dan  op dezelfde wijze zullen afsterven.   Een  selectie  vindt  ook  plaats  bij  vrouwen,  niet  zozeer  op  eicellen,  maar  wel  op  een  gevormde  blastocyst na bevruchting, of deze innestelt.     Spermatogenese  =  spermiogenese  (differentiatie  spermatiden)  +  spermacytogenese  (mitotische  delingen)    Zie Senger 2003, p. 217 fig.10‐3  Inhibine heeft een negatief effect op de FSH productie van de hypofyse, maar een positief effect op  de Leydig cellen.   Activine heeft een positief effect op de FSH productie van de hypofyse, maar een negatief effect op  de Leydig cellen.   Prolactine zorgt voor meer afgifte van LH receptoren op de Leydig cellen en dus meer testosteron in  de circulatie.   Dihydrotestosteron speelt in de embryonale ontwikkeling een belangrijke rol bij de vorming van de  externe genitialia, en in het volwassen dier bij de accesoire geslachtsklieren.     Wanneer  dus  LH  en  FSH  of  GnRH  niet  goed  wordt  afgegeven  dat  missen  de  Leydig  cellen  Lh  voor  testosteron. Er is geen oestradiol door het tekort aan testosteron. Deze zijn beiden nodig voor een  optimale  spermatogenese,  dus  loopt  ook  niet  goed.  Als  er  geen  FSH  is,  maar  wel  LH  wordt  er  wel  testosteron  gemaakt,  maar  geen  oestradiol.  Alle  processen  in  de  spermatogenese  afhankelijk  van  oestradiol (of sertolicel) verlopen niet, dus je zult niet veel processen meer dan primaire spermatocyt  vinden. Geen LH geeft weer geen testosteron en oestradiol.   Oestradiol in het bloed van de man speelt dus een rol in de spermatogenese, negatieve feedback op  de  hypothalamus  en  de  functie  van  sertolicellen.  Vetweefsel  in  ook  in  staat  om  oestradiol  te  produceren, dus de oestrogeen levels bij dikkere mannen ligt hoger (borsten).     De  naamgeving  van  de  LH  en  FSH  is  afkomstig  van  het  vrouwelijke  dier.  FSH  (follikel  stimulerend  hormoon) zorgt er voor dat de follikelontwikkeling start en LH dat de eicelovuleert en er dus een CL  wordt  gevormd  (luteïnizerend  hormoon).  Sertolicellen  zijn  homoloog  met  de  granulosacellen  afkomstig uit de genitale lijstcellen,  en  de thecacellen zijn homoloog met  de Leydigcellen,  namelijk  het mesonefros‐mesoderm.     De spermatogene cyclus van een stier duurt 13,5 dag (dus van de pasgevormde onrijpe spermatide    rijpe  spermatozo),  terwijl  de  spermatogenese  60,5  dag  (van  spermatogoniën  tot  rijpe  spermatozo).  Dit  betekent  automatisch  dat  de  spermatogene  golf  iedere  13,5  dag  langskomt.  Voordat het onderste spermatogonia bovenin aan de golf mee gaat doen, zijn we 4,2 cycli verder.   Voordat een beginnende cel bovenkomt, zijn we ook wel 2 maanden verder. Als een beer dus koorts  heeft gehad kan het sperma tot 2 maanden later minder zijn.     48   

De spermieën die in het lumen van de tubuli seminiferi aankomen zijn nog niet staat tot bevruchting.  Ze moeten eerst in de epididymis bewerkt worden en afrijpen. De cauda epididymale sperma is wel  klaar om geëjaculeerd te worden maar dient nog steeds op te rijpen. Dit gebeurt na ejaculatie voor  een groot deel in het oviduct waar ze onder andere hypermotiel worden. Ze zijn pas hierna in staat  tot bevruchting.   De opslag van spermatozoa in de man vindt dus wel plaats in de epididymis, met in het bijzonder de  cauda. Hier ontwikkelen de spermacellen zich, krijgen voeding en bescherming, etc.     De  bloed‐testisbarrière  bestaat  uit  de  basaalmembraan,  sertolicellen  en  peritubulaire  cellen.  Wanneer deze aangetast is worden de lichaamsvreemde haploïde spermacellen aangevallen en gaan  deze dood.     De krachtige uitstoot van sperma wordt verzorgd door: m. bulbospongiosus en urethralis.    

Thema 4 

  Hoorcollege 9: bronstgedrag, copulatie, ejaculatie en fertilisatie (Bart Gadella)  Voor  een  vrouwelijk  dier  kan  het  hebben  van  seks  gevaar  opleveren  in  de  vorm  van  infectes  en  beschadigingen.Vrouwen  hebben  dus  per  definitie  seks  alleen  als  het  kan  leiden  tot  een  voortplanting.  De  hengst  wordt  dus  ook  niet  hartelijk  begroet  zonder  ovulatie.  De  kenmerken  van  seksuele  toelatingen  noemen  we  bronstgedrag  en  bestaat  uit:  onrust,  lordosis,  bespringen,  blijven  staan  (stareflex),  urineren  en  feromonen.  Tijdens  de  bronst  vindt  de  ovulatie  plaats  en  kan  het  dominante  follikel  gevoeld  worden  kort  voor  de  ovulatie.  Dit  kun  je  ook  met  een  dopplerscan  visualiseren. De veranderingen in hormoonregulatie van het vrouwtje kunnen waargenomen worden  door het mannetje in de vorm van feromonen en gedrag. De hormonen die hoog zijn tijdens of kort  voor  de  oestrus  zijn  oestradiol,  LH  en  FSH,  progesteron  wordt  juist  na  de  ovulatie  hoog.  Voor  het  volledige bronstgedrag is het zien, ruiken, horen van het mannetje nodig dat via een zenuwinnervatie  het bronstgedrag activeert.   De  inseminatie  moet  plaatsvinden  op  het  moment  van  ovulatie  om  een  optimale  voortplanting  te  bewerkstelligen.  Bijvoorbeeld  een  zeug  heeft  langer  een  rode  en  opgezwollen  vulva,  maar  de  stareflex is een teken van ovulatie en duurt slechts 2,5 dag. De optimale inseminatie vindt zelfs plaats  als de gezwollen vulva al weer een beetje in regressie is, dus een veel minder betrouwbare methode.   De stareflex is optimaal in combinatie met een spray van berenferomonen, boarmate. De cyclus van  een  koe  is  nog  veel  korter,  met  1  dag  van  oestrus  en  slechts  enkele  uren  van  bronstgedrag.  Bij  sommige dieren is het wel een duidelijk teken als de vulva zwelt.     Neuraal mechanisme ejaculatie.   *Penisintromissie levert extra taktiele prikkel  *Afferent neuron geleidt deze prikkel naarruggenmerg (laagste wervels)  *Een motor neuron wordt gestimuleerd  *Deze prikkelt de urethralis, de bulbospongieuzeen de ischiocaverneuze spieren.  *Deze contraheren snel zodat sperma wordtweggepompt (hieronder in de zeug)    In de regel is K.I. nuttiger omdat je met één ejaculaat veel meer zeugen kunt bedienen. Anders dan  bij de beer en het stier, moet je de hengst veel beter foppen. Hier is een echte merrie bij de opvangst  nodig, waarbij tijdens de copulatie de penis eruit gehaald wordt en in een kunstschede gedaan moet  49   

worden.  Het  sperma  moet  in  een  warme  omgeving  met  een  fysiologische  buffer  worden  opgevangen. De stier heeft genoeg aan een lapje dat vrouwelijk ruikt. Hierbij zit de “spermavanger”  onder  een  kunstkoe  om  het  sperma  op  te  vangen.  De  beer  is  helemaal  makkelijk,  deze  laat  zich  zittend op een kunstzeug eigenlijk een soort van “aftrekken”.     De inseminatie bij de zeug is met een schroevendraaier pipet direct in de cervix. Hier wordt verdund  sperma voor gebruikt en gekoeld tot 17 graden.   Bij  de  koe  gaat  het  iets  anders,  de  inseminatie  moet  manueel  (rectaal)begeleid  worden.  De  inseminator  heeft  een  flexibele  tip  en  wordt  of  intra‐uterien  of  bij  de  cervix  gebracht.  Tijdens  de  natuurlijke dekking wordt echter het sperma in de fornix vagina gebracht. Anders dan bij het varken  worden er rietjes gemaakt en deze kunnen ingevroren worden.   Bij  de  merrie  wordt  de  cervix  manueel  (via  de  vagina)  geopend  en  wordt  de  pipette  met  dunne  naaldvormig uiteinde in de uterus gebracht. Hier wordt het sperma gekoeld en verdund.   Bij  de  hond  moet  de  huidplooi  voor  de  vagina  even  geopend  worden  en  de  cervix  wordt  wel  benaderd met inseminatie maar niet intra‐uterien.     Om  tot  dracht  te  komen  heb  je  een  optimaal  aantal  spermacellen  nodig.  Te  weinig  geeft  geen  bevruchting maar teveel geeft geen betere productie. Voor een hengst heb je ongeveer 300miljoen  nodig. De bevruchtingskans van ingevroren sperma neemt af, omdat deze veel minder lang in leven  blijven. Het optimale tijdstip speelt dan ook een grote rol.       De stappen nadat het sperma in het vrouwelijk dier is geplaatst:  1. In de vagina: Terugvloeiing van de spermacellen, fagocytose door witte bloedcellen en een  deel dringt door in de uterus.   2. In  de  cervix  worden  niet  motiele  en  abnormale  spermacellen  “verwijderd”  door  een  selectiemechanisme.(geen  bewijs  voor)  Eveneens  is  er  een  theorie  dat  spermacellen  in  crypten  terecht  komen  en  zo  naar  binnen  geleid  worden  (ook  geen  bewijs  voor).  Sulfomucines en sialomucines lijken van belang bij dit geselecteerde spermatransport.   3. In de uterus, of liever in de utero‐tubaal junctie worden ze geselecteerd voor bevruchting en  vindt fagocytose van de rest plaats. Even in de wachtstand voor het bereiken van het oviduct  en mogelijk de initiatie tot capacitatie.   4. In het oviductvindt pas de echte capacitatieplaats (activatie spermacellen). Hierbij binden de  spermacellen  even  aan  het  epitheel  van  de  UTC  en  komen  hier  gecapaciteerd  vandaan.  Hierbij wordt eigenlijk gedacht dat zolang de spermacellen bedekt zijn met een coating door  seminaal  plasma  geen  activiteit  hebben.  Door  de  warmte  van  het  vrouwelijke  geslachtsapparaat verdwijnt deze coating, de staart wordt hypermotiel en de kop krijgt het  vermogen tot zona binding aan de zona pellucida en de mogelijkheid voor acrosoombinding=  capacitatie.  Deze  hypermotiliteit  is  nodig  om  door  de  zona  pellucida  van  de  eicel  heen  te  komen.  De  binidngseiwitten  zijn  in  de  kop  geconcentreerd  en  zorgen  voor  zona  binding  precies  daar.  Nadat  ze  binden  aan  de  zona  pellucida  wordt  de  acrosoom  reactie  geïnduceerd. Hierbij komen allerlei enzymen vrij die ervoor zorgen dat de spermacel de eicel  binnen  kan  dringen,  in  combinatie  met  de  motiliteit.  Na  bevruchting  vindt  een  verharding  van  de  zona  pellucida  plaats  waardoor  er  geen  tweede  bevruchting  kan  plaatsvinden.  De  spermacel  wordt  gefagocyteerd,  de  nucleus  van  de  spermacel  condenseert  en  fuseert  met  een  eicel    zygote.  Het  proces  van  fusie  noemen  we  syngamy.  Wanneer  de  blastocyst  gevormd wordt treedt deze uit de zona pellucida en gaat zich hechten aan het endometrium.   Bij een in vitro fertilisatie kunnen we de capacitatie nabootsen door de coating weg te laten,  hiervoor in een oplossing van albumine, bicarbonaat en calcium nodig.   Dit proces is afhankelijk van diersoortverschillen in waar het sperma precies gedeponeerd wordt.     50   

De ontwikkeling bij de meeste dieren van de extra‐embryonale vliezen is in de week (weken) voor de  innesteling. Dit is dus anders dan bij de primaten. Er moet maternale drachtherkenning plaatsvinden  om de conceptus in stand te houden.   ‐ Bij het paard en rund voorkomt de productie van IFN‐tau door de blastocyst de luteolyse. Dit  komt  omdat  er  geen  oxytocine  receptoren  gemaakt  worden,  waardoor  ondanks  de  aanwezigheid van oxytocine er in reactie hierop geen PGF‐2‐alpha wordt geproduceerd.   ‐ Het  varken  conceptus  produceert  oestradiol,  dat  voor  een  re‐routing  van  het  PGF‐2‐alpha  zorgt en zo in het uteruslumen komt en wordt afgebroken.   ‐ Primaten: de blastocyst nestelt zich al vrij vroeg in en gelijktijdig is dan de drachtherkenning.    

Thema 5 Dracht  Hoorcollege 10a: normale en abnormale dracht LH en paard  Nadat een embryo in de uterus aan komt gaat het heel snel hatchen (uit het kapsel komen). Bij het  paard  begint  dit  als  een  sferisch  bolletje,  en  duurt  het  langer  voordat  deze  langwerpig  wordt.  De  groei  op  dat  moment  is  voornamelijk  de  groei  van  membranen,  niet  zozeer  het  embryo.  De  echte  implantatie  vindt  bij  LH  laat  plaats,  itt  de  primaten.  Tevens  is  het  nodig  dat  er  maternale  drachtherkenning is. Het is immers nodig dat het progesteron op peil blijft,  en dat prostaglandines  vooral niet afgegeven worden. Dit gebeurt door remming van oxytocines. Interferon achtige stoffen  grijpen  aan  op  oxytocine  receptoren  en  blokkeren  o.a.  het  counter  current  systeem.  Bij  de  zeug  speelt oestradiol juist een belangrijke rol, welke aangrijpt op de routing van de PGF, waardoor ze ook  niet  hun  luteolytische  werking  kunnen  uitoefenen.  De  meerdere  vruchten  gaan  om  een  optimale  drachtherkenning  te  bewerkstelligen  zich  verspreiden  over  de  uterus,  en  zo  signaal  op  meerdere  plekken af te geven. Van de merrie weten we eigenlijk niet precies hoe het zit, maar ook bij de merrie  gaat het via het PGF systeem. Om een sterk signaal naar de moeder te geven is het embryo eerst in  een mobiliteitsfase waarbij deze langs de hele uterus gaat. Bij alle dieren vindt dit ongeveer tussen  dag 10 en 15 plaats.     Voor het in stand houden van de dracht is progesteron noodzakelijk. Bronnen van progesteron zijn  de placenta en het CL, maar er zijn grote diersoortverschillen.   ‐ Paard:  Het  CL  kan  bij  het  paard  tot  35 dagen  de  progesteron  productie  handhaven.  Hierna  worden  endometriumcups  gevormd,  foetale  cellen  die  naar  het  endometrium  migreren  en  autonoom  eCG  gaan  vormen.  Dit  stimuleert  het  primaire  CL  tot  afgifte  van  meer  progesteron,  en  de  vorming  van  secundaire  CL.  De  groeiende  follikels  zullen  hiervoor  luteïniseren. Tot 100‐120 kan de progesteron op peil gehouden worden. Vanaf dag 90 begint  ook de placenta progestagenen te produceren en deze neemt het vanaf d100 volledig over.  Tot 70 dagen is de merrie CL afhankelijk, daarna niet meer.  ‐ Bij  andere  dieren  is  het    CL  afhankelijk  voor  de  instandhouding  van  de  dracht   (hond, geit en zeug) en maken dus niet gebruik van de placenta = volledige CL afhankelijk.   ‐ Bij  hetrund  zien  we  een  tussenfase,  waarbij  deze  CL  afhankelijk  is  maar  ook  de  placenta  progestagenen gaat produceren. De eerste 8 maanden (dus 240 van de 280 dagen)   zijn CL afhankelijk.   ‐ De ooiis bijvoorbeeld helemaal niet CL afhankelijk. Voor het afbreken van de dracht is dit ook  relevant, dit kan soms niet volledig gebeuren met PGF.   Dit betekent ook dat wanneer we partus inductie willen doen, kunnen we niet altijd gebruik maken  van PGF.     Er zijn meerdere typen placenta:  ‐ Epitheliochoriaal:  relatief  veel  lagen  tussen  embryo  en  bloed.  Voorbeelden  zijn  de  herkauwers, het paard en de zeug.   o Diffuus: paard en zeug, de placentaplaatsen vinden we diffuss over het hele oppervlak.  

51   

o

Syndesmochoriaal / cotyledonen: Bij de ooi en andere herkauwers is het syndesmochoriaal, met  bij de ooi een duidelijke donutstructuur. Er zijn dus specifieke plaatsen van aanhechting aan het  endometrium.   ‐ Endotheliochoriaal: vinden we bij hond en kat, zie later.  

  Voor  drachtigheidsonderzoek  hebben  we  verschillende  uitslagen  als  mogelijkheid.  Je  kunt  namelijk  correct of niet‐correct drachtig of niet‐drachtig als uitslag krijgen, dus 4 mogelijkheden.    Het  meeste  drachtigheidsonderzoek  is  met  behulp  van  echo,  en  bij  het  rund  kun  je  ook  manueel  palperen. Bij het paard kun je vroeg beginnen (14 dagen) terwijl bij het rund dit pas na 35 dagen is,  wegens  veel  vals  positieven.  Ook  bij  de  kleine  herkauwer  kan  het  eerder  maar  liever  vanaf  dag  40  omdat je dan ook het aantal vruchten kunt inschatten. Varken ligt hier tussen in met 22 dagen.    Technieken voor drachtigheidsonderzoek:  ‐ Manueel: buikpalpatie bij hond en kat, rectaal bij paard en rund. Bij rectaal onderzoek letten  we op (rund):   CL groter dan 2,5‐3 cm.   Asymmetrie alleen is geen bewijs.   Fluctuatie  uterus:  veerkrachtigheid,  onderzoek  geeft  weinig  trauma  aan  conceptus,  98%  zeker,  kan  ook  bij  pyometra.   Membraanslip:  uterus  vastpakken  en  voelen  of  je  wegslipt.  Zo  ja,  drachtige  uterus.  Palpatie  foetus:  is  te  balloteren,  foetus  ketst  tegen  hand  terug.  Mogelijk  vanaf  dag  65‐70.   Placentomen:  vanaf  dag  70  te  palperen.  Belanrgijkste hulpmiddel in gevorderde dracht. Memraanslip en balloteren neemt af.   Gefässchwirren:  zinderen  van  de  arteria  uterine  media.  Vanaf  3,5  maand  aan  drachtige  zijde,  niet  drachtig 5 maanden.   Belangrijk  onderscheid  tussen  pyometra  en  dracht  is:  membraanslip,  amnionblaas,  vrucht  of  vruchtdelen, placentomen en stoten van kalf. NIET bruikbaar voor dit onderscheid is: CL, fluctuatie en  asymmetrie, gefässchwirren.   Belangrijke  DDx  bij  interpretatie;  gevulde  blaas,  gevulde  pens,  nier,  pneumovagina,  pyometra,  hydrometra, mucometra, abcessen en tumoren. In al deze gevallen is geen membraanslip aanwezig.     Ultrageluid: bij alle diersoorten mogelijk, soms transabdominaal of rectaal, bijvoorbeeld een doppler  echo. Hierbij moet je bij 2D echo letten op de doorsneden die je maakt, dus de kennis van anatomie  is van groot belang. Bovendien verschilt het type transducer en MHz (hoe lager de frequentie, hoe  dieper  in  het  weefsel)  is  cruciaal  en  verschilt  per  diersoort.  Als  criterium  is  de  herkenning  van  vloeistof  in  de  uterushoorn,  soms  met  het  embryo.  Kan  vanaf  dag  25‐30.  Vanaf  dag  55‐70  is  geslachtsherkenning  mogelijk.  Bij  het  schaap  realiseren  dat  onderscheid  met  veelvoorkomend  hydrometra  (=schijndracht)  niet  mogelijk  is,  wanneer  je  het  vroeg  doet.  Daarom  pas  later  als  vruchtvliezen  herkend  worden,  vanaf  dag  30‐35,  aantal  vanaf  dag  40  te  bepalen  (belangrijk  voor  acetonemie).   Bij het varken blijkt de worpgrootte onnauwkeurig te voorspellen.   Bij het paard doe je het graag vroeg, dag 14‐15, om tweelingdracht vast te stellen. Tweede controle  op dag 25 en 30 voor de hartactie.     Uitwendig onderzoek: stoten van het kalf vanaf 6e‐7e maand. Alleen betrouwbaar indien aanwezig,  afwezig zegt niets.   52   

  Biochemisch: bepalingen in melk, plasma en feces, de precieze bepalingen verschillen bij diersoort.   o Bij  het  varken  worden  bijvoorbeeld  oestrogenen  gebruikt,  afkomstig  van  de  trofoblastcellen  in  het chorionvlies. welke lager dan progesteron blijven tijdens de dracht.   o Rund: Progesteron is ook in de melk en bloed te bepalen, het nadeel hiervan is dat de specificiteit  erg laag is, omdat het alleen iets zegt over een aanwezig CL. Vergeleken met de echo heeft het  bijna geen zin. Het is dus niet echt een goed hormoon om de dracht mee vast te stellen. Bij het  rund  kun  je  wel  gebruik  maken  van  glycoproteïnen,  de  Pregnancy  Associated  Glycoproteïns,  welke  tijdens  de  dracht  zullen  stijgen  omdat  deze  door  de  tweekernige  reuzencellen  geproduceerd worden na migratie van foetale zijde naar maternale zijde. Het kan vanaf dag 28  gemeten  worden.  Nadeel  is  wel  dat  de  T1/2  lang  is,  dus  bij  afgebroken  dracht  toch  nog  een  dracht vaststellen en na de partus is nog vrij hoog.  o Paard:  weinig  toegepast,  maar  bij  het  paard  kun  je  eCG  na  dag  35  meten  met  een  piek  op  60  dagen  en  tot  130  dagen.  Alleen  bij  kleine  ponyrassen  indien  rectaal  echo  niet  mogelijk.  Vals‐ positief na embryo sterfte na vorming endometrium cups (dus na dag 35). Progesteron bepaling  niet goed, alleen mogelijk voor vaststellen hengstigheid.   o Kleine  herkauwer:  progesteronbepaling  kan  maar  geeft  geen  onderscheid  met  dracht,  schijndracht en luteale fase. PAG is goed bruikbaar vanaf dag 20‐30.     Pseudograviditeit: is klinisch relevant bij de teef, geit en merrie. Wel zijn er diersoortverschillen.   o Geit:een  anoestrische  conditie  waarbij  het  corpus  luteum  vangedekte  of  niet  gedekte  dieren  persisteert in afwezigheid vaneen (levende) conceptus in de baarmoeder. Bij de geit vrijwel altijd  door ophoping van vloeistof in uterus, hydrometra. komt veel voor. Diagnose echo. Therapie is  PGF‐2alpha.   o Merrie:  geen  eenduidige  definitie  maar  het  is  een  verlengde  luteale  fase.  Kan  zijn  door  sterfte  embryo  na  endometriumcups,  door  sterfte  na  drachtherkenning  of  door  spontane  verlenging  luteale fase.     Inversio  en  prolaps  vagina;  het  craniale  deel  van  de  vagina  is  minder  strak  bevestigd  en  bij  verslapping  in  het  tweede  deel  van  de  dracht  kan  deze  instulpen.  Wanneer  dit  buiten  zichtbaar  is  spreken  we  van  een  prolaps.  De  prolaps  kan  gedeeltelijk  (vaak  dorsaal)  of  geheel  zijn  (uterus  vaak  naar  caudaal).  Stoffen  met  oestragene  werking  spelen  een  rol  (rode  klaversoort,  mestkuur,  nymfomanie).   ‐ Schaap:  kan  zowel  compleet  of  incompleet,  dier  gaat  veel  persen.  Kans  op  complicaties  groot, snel behandelen. Dier kan na repositie blijven persen, overgaan op sectio. Wanneer de  repositie  bemoeilijkt  wordt  door  persen:  achterstel  omhoog  houden,  epiduraal  anesthesie.  Retentie is niet altijd nodig, maar zou kunnen met de daltonlepel, tijdens de partus kan het  lam  langs  de  lepel,  of  de  chirurgische  methode  van  Brünner,  waarbij  we  tijdens  de  partus  een  strik  losmaken  maar  de  hechting  er  niet  uithalen.  Partus  controle  is  nodig  omdat  de  ontsluiting vaak onvoldoende is. Hierna uitsluiten van fokkerij.  ‐ Rund:  zien  we  zelden  meer,  ontsluiting  is  meestal  wel  normaal.  Kan  onbehandeld  blijven  maar  kans  op  recidief  groot.  Ligplaats  zodanig  dat  achterstel  omhoog  is  ter  preventie,  behandeling is de methode van Brunner. Prognose varieert.   ‐ Varken: af en toe aan het einde van de dracht. Indicatie tot sectio.     Hernia graviditatis: bij alle huisdieren kan een breuk van de buikmusculatuur optreden, uterus komt  in  de  buikwand.  Komt  vaak  bij  schaap  voor,  minder  bij  rund  en  paard.  Combinatie  van  te  zwakke  spieren  en  te  zware  inhoud  de  oorzaak.  Meestal  breekt  de  m.  rectus  abdominus,  waarbij  oedeemvorming  en  verandering  in  de  positie  van  de  uier  een  rol  speelt.  Operatie  heeft  geen  zin,  herstelt vaak niet. Soms een buikband om de dracht uit te kunnen zitten. Infaust voor moederdier.  Partushulp is noodzakelijk.     53   

Hydroallantoïs  en  hydroamnion:  benaming  afhankelijk  van  de  lokatie,  abnormale  hoeveelheid  vruchtwater.  Komt  zelden  voor,  meeste  bij  rund  en  dan  vaker  hydroallantoïs.  Oorzaak  onbekend.  Vrucht  vertoont  veel  afwijkingen.  Buikomvang  neemt  sterk  toe  in  6‐7e  maand.  Vaker  bij  oudere  runderen.  Abortus,  sterfte  door  uitputting  of  in  een  laat  stadium  normale  partus  zijn  de  mogelijkheden.  Partusverloop  is  wel  verstoord  dus  verloskunde  nodig.  Diagnose  door  rectale  palpatie. Prognose is matig door verstoord puerperium (ret sec)    Een torsie in de navelstreng is niet normaal maar windingen van de navelstreng bij het paard wel.     Hoorcollege 10b: graviditeit en partus teef en poes  Bij  dehondkun  je  26‐30  dagen  na  de  dekking  de  diagnostiek  uitvoeren  met  palpatie  en  echo.  Eventueel  kun  je  gebruik  maken  van  relaxine,  een  hormoon  uit  de  uterusvanaf  3‐4  weken.  Dit  is  echter  een  dure  bepaling  en  maakt  geen  onderscheid  tussen  normale  en  abnormale  dracht.  Endocrinologisch in de eerste weken geen verschil. Verder soms uitvloeiing vanaf 4 weken. Vanaf 49  dagen kun je ook gebruik maken van een röntgenfoto, niet eerder omdat deze niet betrouwbaar is  hiervoor. In de tweede helft van de dracht is het de betrouwbaarste manier om het aantal vruchten  vast te stellen, maar dat is bepaald niet makkelijk te tellen.   In  de  eerste  palpatie  van  24‐32  dagen  voel  je  ampullen,  later  wordt  de  uterus  meer  homogeen  verdeeld en moeilijker te voelen wegens fluctuaties. Vanaf dag 45 zijn de vruchten pas zelf weer te  voelen  9dus  een  dip  tussen  32  en  45  dagen)  Tijdens  de  palpatie  voel  je  vruchtkamers,  met  daarbinnen de vruchtvliezen, vruchtwater en vruchten. Wanneer je maar één voelt is dit aanleiding  tot  aanvullend  onderzoek.  Soms  vind  je  ook  vruchtkamers  zonder  vruchtjes  erbinnen.  Dit  is  te  onderscheiden met een echo en geeft aanleiding om de dracht wat nauwkeuriger te volgen. De kans  dat er meerdere vruchtjes geabsorbeerd worden is aanwezig.   Bij de kat zwellen de tepels en worden roder al vanaf 3 weken!    De  dracht  duurt  bij  de  hond  59‐65  (M  =  61  dagen)  dagen,  waarbij  het  dektijdstip  bepaald  wordt  a.d.h.v. een pre‐ovulatoire LH piek. Er is wel een invloed op de drachtlengte afhankelijk van het ras  en  het  aantal  pups  (kortere  lengte  bij  meer  pups,  maar  voornamelijk  afhankelijk  van  ras,  1‐2  pups  geeft een lange dracht). De drachtlengte verschilt niet heel erg, tenzij het dekmoment niet optimaal  bepaald is. De spreiding is ook rasafhankelijk.   Tijdens de dracht kunnen we slijmerige uitvloeiing vinden uit de vagina. Dit is fysiologisch bij de teef,  rond de 3,5‐4 weken. Wanneer het een andere kleur heeft dan helder, is het natuurlijk niet normaal.     Endocrinologie is vrij weinig over bekend bij hond en kat. De progesteron concentratie komt door Cl  en niet placenta. 10 dagen na oestrus begint deze te stijgen en is maximaal op dag 30 waarna een  langzame daling is. 24 uur voor de geboorte treedt een plotselinge daling op. Bij niet drachtige dieren  hetzelfde  alleen  deze  laatste  daling  is  veel  geleidelijker.  De  plotselinge  daling  zou  komen  door  prostaglandinen uit de placenta. Cortisol is hoog in de laatste week, maar de betrokkenheid van pup  onbekend.     Tijdens de dracht kun jebij de hond verschillende problemen tegenkomen.   ‐ Resorbatie: bij sterfte worden de vruchten in het eerste deel geresorbeerd.   ‐ Abortus: komt niet vaak voor, maar indien dan is aanvullend onderzoek nodig. Als de abortus  traag verloopt, kun je oxytocine geven (1‐3 IU)als het dier ziek is geef je AB, OVHX is zelden  nodig.   ‐ Intra‐uteriene vruchtdood:  ‐Mummificatie/steenvrucht: komt zelden voor, vaak één of enkele jongen. Soms worden ze  nooit uitgedreven, maar geen gevaar. Indien diagnose dan sectio of OVHX overwegen. Bij  poes echt zelden.   ‐Maceratie:vervloeien  van  het  niet‐benige  weefsel.  Komt  zelden  voor,  vaak  na  hernia  inguinalis. Prognose is goed, wel uitvloeiing aanwezig.   54   

‐

‐

‐

‐

‐Emfysemateuze  vruchten:  er  is  een  vieze  uitvloeiing  aanwezig,  soms  is  één  pup  emfysemateus. Langs vaginaal of abdominale weg verwijderen. Moederdier zal bij niet tijdige  behandeling  snel  sterven  aan  sepsis  of  toxinemie.  Er  vindt  rotting  en  gasophoping  in  de  uterus  plaats.  Prognose  dubieus,  andere  pups  overleven  sowieso  niet.   ‐Torsio navelstreng: afwijkend. Bij paard zijn de windingen in de navelstreng van het veulen  fysiologisch. Vrucht sterft door te weinig bloedtoevoer.  Abnormale  uitvloeiing:  vanaf  4  weken  een  fysiologische  dradentrekkende  uitvloeiing  bij  hond  en  rund.  Purulent  of  bloederig  reden  tot  onderzoek.  Bloederig  of  groen  in  2e  helft  dracht betekent bij teef vaak abortus.   Te  lange  dracht:  vaak  bij  drachten  van  1‐2  pups  en  duurt  langer  dan  65  dagen  (fertiliteitsbegeleiding en een enkele dekking nodig om dit nauwkeurig te bepalen). Gevolgen  hiervan  kunnen  gevaarlijk  zijn,  omdat  de  pups  kunnen  sterven  door  placenta  insufficiëntie  voor  groter  geworden  pups  (>66‐69  dagen,  afhankelijk  van  ras)  en  de  veroorzaking  van  dystocia.  Bij  minder  dan  3  jongen  ingrijpen  op  dag  66‐67,  meer  dan  3  op  dag  69‐70.  Oplossingen zijn dan eerste keus een keizersnede, of een partus inductie, maar is bij de hond  echter heel lastig. Experimenteel zou je aan agleprostone kunnen denken. PGF‐2‐alpha is niet  bruikbaar.   Torsio  uteri:  komt  niet  vaak  voor.  Soms  tijdens  de  dracht,  vaker  tijdens  de  partus  de  diagnose.  Altijd  een  partiële  torsie.  De  teef  kan  ernstig  ziek  worden,  veel  pijn,  stagnatie  partus  met  persweeën,  stuwing  geeft  ascites,  sterfte  binnen  enkele  dagen,  soms  ruptuur.  OVHX uitvoeren is behandeling.   Teratogenen: zaken die van invloed zijn op de gezondheid van het embryo.  

  In de laatste 2 weken van de dracht kunnen pups nog van stuit naar kopligging draaien, maar beiden  zijn fysiologisch. Andersom draaien doen ze nooit. Tijdens de geboorte gaan de pups in 80% om en  om uit de beide hoornen, en komen dus om de beurt per hoorn.     Bij de katkun je al eerder de diagnostiek doen, na 21‐26 dagen. Een echo is dan mogelijk, maar ook  röntgenologisch kan pas vanaf 40 dagen. De vruchtkamers gaan na die 26 dagen in elkaar overlopen,  en worden één grote streng waardoor het aantal niet meer vast te stellen is. (dit is bij de hond ook,  alleen  dan  5  dagen  later).  De  schade  die  röntgen  aanricht  is  heel  beperkt  als  je  het  doet  op  de  momenten zoals aangegeven in dit college.   De drachtlengte van de poes is 64 dagen, maar een te lange dracht is geen probleem. De bepaling  van de dekking is lastig door meerdere dekkingen en de geïnduceerde ovulatie.   ‐ Abortus: komt anders dan bij de hond wel regelmatig voor, partiëel of geheel. Wordt vaak  voorafgegaan  door  paar  dagen  bloederige  uitvloeiing.  Alleen  behandelen  indien  zeker  alle  foetussen of poes ziek. Dan oxytocine (0,3‐0,5 IE enkele malen), en AB gegeven worden.     Pseudograviditeit: veel van de symptomen worden bij de teef veroorzaakt door een verhoging van  prolactine,  mogelijk  door  een  grotere  gevoeligheid  van  de  progesterondaling  na  luteolyse.  Behandeling  alleen  nodig  indien  eigenaar  dit  wenst,  dan  dopamine  agonist,  seretonine  antagonist.  Let wel op bijwerkingen. Van seretonine agressiviteit, van bromocriptine braken.     Wanneer een eigenaar belt dat de hond/ kat ongewenst drachtig is, is de eerste vraag of de dekking  gezien was. Verdere vraag van belang is of de eigenaar nog fokplannen heeft en in welk stadium van  de  cyclus  de  teef  is.  Voor  dit  laatste  kun  je  gebruik  maken  van  vaginoscopie,  plasma  progesteron  concentratie  en  vaginacytologie.  Verder  is  het  van  belang  hoe  lang  de  teef  al  loops  is  (optimaal  dekmoment op 11‐13 dagen na eerste dag loops).   Wanneer de teef wel ongewenst drachtig is, behandelen we pas na zekerheid. Het is onwaarschijnlijk  dat de teef drachtig is, blijkt uit onderzoek, na enkele uren weg zijn van de teef. Je kunt een OV(H)X  doen dat een abortus bij hond en kat induceert (door wegvallen CL) of medicamenteus ingrijpen. De  enige behandeling die medicamenteus geregistreerd is voor de hond (bij de kat off‐label):  55   

‐

‐

Progesteron‐receptorblokkers, Aglepristone. Deze bindt aan de progesteron receptor (maar  ook glucocorticoïd receptor!) en blokkeert zo de functie van progesteron. Deze bindt echter  ook  aan  de  glucocorticoïdreceptor    mindere  stress  bestendigheid.  Je  dient  de  teef  één  maal met een dubbele dosis behandelen. Tussen dag 23 en dag 45 is er 95% kans op succes.  Er is nacontrole nodig met echografie. Bij de poes is meer dan 20 mg eenmalig nodig en kun  je  rustig  naar  30mg  gaan.  Bovendien  is  bij  de  poes  de  succeskans  86%.  Katten  kunnen  ook  partiëel aborteren en zodoende mogelijk een endometritis vormen.   Over het algemeen is er voor 23 dagen dracht embryonale resorptie na sterfte van de vrucht  en na 23 dagen een uitdrijving. Dit is te zien als vaginale uitvloeiing. Vanaf 40 dagen zien we  pas een echte partus met weeën. Andere bijwerkingen zijn een verkorte luteale fase en soms  schijndracht verschijnselen door een prolactine piek. Er kan irritatie zijn op de injectieplaats,  bijwerkingen zijn over het algemeen vrij weinig. Ook is de anoestrus verkort (mogelijk door  PGF afgifte) dus de teef wordt eerder weer loops.   Oestradiol benzolaat; is uit de handel en bovendien gevaarlijk bij overdosering. Gevolgen zijn  bijvoorbeeld beenmergdepressie, endometritis en verlengde loopsheid. 

  Bij de kat is minder onderzoek gedaan naar CL functie. Om de dracht af te breken kun je denken aan:  progesteronreceptorblokker (hogere dosis dan hond en niet in eerste helft wegens verhoogde kans  endometritis), PGF‐2alpha maar niet mogelijk voor dag 40, cabergoline.     Bij  een  gewenste  dracht  kun  je  ook  wel  bedenken  dat  je  bepaalde  middelen  niet  moet  gebruiken:  oestradiolbenzoaat, PGF, ergoline derivaten (dopamine agonisten), progesteron synthese remmers.     Om de partus te starten moet het progesteron dalen. Als dit gebeurt gaat het prolactine nog verder  omhoog  (mamma  ontwikkeling)  in  piekvorm,  en  blijft  tijdens  het  zogen  van  de  pups  hoog.  Een  cortisolpiek kan op dit moment ook waargenomen worden, door de stress van de partus. Tijdens de  start van de partus kunnen we graven, onrust, temperatuursdaling (37,6  12‐24 uur voor de partus  onder de 37 graden  na geboorte eerste pup 39,5  na 8‐10 dagen weer normaal op 38,5)), hijgen  en soms braken.     Wanneer  je  een  abnormaal  verlopende  partus  (=dystocia)  hebt  is  het  signalement  belangrijk,  zoals  het  ras  en  de  leeftijd.  Maar  ook  de  anamnese,  algemene  indruk,  algemeen  onderzoek,  onderzoek  genitaalapparaat  (ontsluiting  met  scopie)  en  aanvullend  onderzoek  spelen  een  belangrijke  rol  en  kunnen informatie geven.   De diagnose dystocia is als voldaan wordt aan één van deze criteria:   Diagnose dystocia  • Duidelijk vastgestelde oorzaak, b.v. verkeerde ligging  • Krachtig en frequent persen zonder vordering ged. 30 min. (45 min. eerste pup)  • 1 à 2 uur zo nu en dan zwak persen zonder vordering  • 2 à 3 uur niet meer persen (nog pups aanwezig)  • Teef vertoont ziekteverschijnselen  • Aanwezigheid abnormale uitvloeiing    Indeling  in  dystocia  materna  en  dystocia  foetalis  is  niet  heel  mooi  en  erg  zwart/wit,  maar  we  gebruiken het wel.   Onder materna valt:   o Stoornissen  in  de  uitdrijvende  kracht,  met  name  weeënzwakte:  Bij  weeënzwakte  kunnen  we  een  aantal  dingen  doen:  oxytocine  geven  (0,1  –  max  3  I.U.  /  kg),  calcium  geven of chirurgisch ingrijpen.   • Torsio uteri  o Afwijkingen aan cervix, vagina (b.v. septum opovergang vagina/vestibulum) en vulva  • Afwijkingen van het bekken  56   

Foetalis:  • Habitus abnormalis  – Hoofdligging: b.v. teruggeslagen kop, kruinligging  – Stuitligging: éénzijdige of beiderz. heupligging  • Te grote vrucht  • Hydrops van de vrucht  • Situs abnormalis  • Positio abnormalis  • Monstrum    Werkcollege 7: de vroege dracht, drachtdiagnostiek en afwijkingen LH en paard  Diersoort  Cyclus  Dracht  Paard  21 dagen  340‐350 dagen  Rund  21 dagen  280 dagen  Schaap  17 dagen  150 dagen  Varken  21 dagen  115 dagen  De  cyclus  van  een  paard  duurt  21  dagen.  Rond  dag  14/15  gaat  het  corpus  luteum  in  regressie  en  verwacht  je  dat  het  progesteron  lager  wordt.  Wanneer  je  op  dag  16  meet  is  het  dus  niet  heel  betrouwbaar,  want  het  is  wat  krap.  Progesteron  zou  dan  nog  hoog  kunnen  zijn.  De  cyclus  van  een  rund  duurt  17  dagen.  Bij  het  rund  daalt  het  progesteron  vrij  laat,  ook  rond  dag  14/15. Ook bij het rund is het dus te vroeg om op de 16e dag na dekking en progesteronbepaling te  doen.  Het  beste  is  op  dag  21.  De  cyclus  van  een  schaap  is  vergelijkbaar  met  het  rund.  Bovendien  wordt een progesteronbepaling bij het schaap in de praktijk vrijwel niet toegepast.  De cyclus van het varken duurt 21 dagen. Het progesteron daalt heel snel vanaf dag 14 wanneer het  dier  niet  drachtig  zou  zijn.  Toch  geeft  het  niet  100%  zekerheid  om  op  dag  16  te  mete.  Bij de hond is er sprake van een persisterend corpus luteum gedurende de hele dracht, dus daarbij is  het progesteron de gehele dracht hoog.    Wanneer je op de 60ste dag een hormonaal test kiest om de drachtigheid te testen gebruik je normaal  gesproken  progesteron.  Echter  kan  deze  ook  hoog  zijn  zonder  dracht  afhankelijk  van  de  cyclus.  Aangezien de luteale fase lang duurt, is hier de kans groot op.   ‐ Bij het paard is een goed drachtigheidshormoon EcG. Dit wordt door de endometriumcups  geproduceerd (foetale cellen in de placenta) vanaf dag 35. Deze blijven tot ongeveer 120‐150  dagen  werkzaam.  EcG  heeft  een  LH  en  FSH  werking  waardoor  het  corpus  luteum  in  stand  blijft en er follikels ontwikkelen die als secundaire CL kunnen functioneren (heel paard   specifiek, normaal wil je juist natuurlijk geen LH en FSH om de cyclus mee verder te gaan).   Een  nadeel  van  het  gebruikt  van  EcG  is  dat  er  op  dag  35  de  endometriumcups  gevormd  worden.  Indien  het  embryo  sterft  na  dag  35  blijven  deze  aanwezig  en  deze  blijven  dus  progesteron  produceren.Tot  slot  zou  je  ook  oestrogenen  (oestronsulfaat)  kunnen  meten,  geproduceerd  door  de  placenta  en  de  foetus  (foetoplacentale  units).  Dit  laatste  geeft  wel  goed  weer  of  een  vrucht  nog  leeft.  Deze  spiegels  zijn  veel  hoger  dan  tijdens  een  normale  cyclus. Bij het paard ben je wel wat vroeg met 60 dagen.   ‐ Ook bij het varken meet je het oestronsulfaat dat na 30 dagen dracht hoog is.   ‐ Schaap  idem  dito,  wordt  hoog  vanaf  40‐50  dagen.  Verder  kun  je  PAG’s  bepalen.  Ovine  placentaal lactogeen zou  eventueel ook nog gemeten kunnen worden. Dit kun je pas de 2e  helft van de dracht meten.  ‐ Bij het rund kun je PAG’s (pregnant associated glycoproteïns) bepalen, is vanaf ongeveer 28  dagen hoog. Bij het rund ga je op dag 60 niet voor oestronsulfaat, deze zijn pas vanaf dag 75  hoog.    

57   

In de praktijk doen we dit ook niet, en gebruiken we echografie. Bij de merrie kan dit vanaf 14‐16.  Voor het rund denken we meer in de richting van 28‐35 dagen. Bij de zeug 22 dagen. Bij de ooi ook  22  dagen,  maar  een  voorkeur  voor  dag  45  omdat  je  dan  aantallen  kunt  tellen.  Dit  scannen  doe  je  transrectaal  bij  paard  en  rund,  transabdominaal  bij  de  zeug  en  ooi.  Bij  het  paard  kan  de  drachtdiagnostiek dus eerder uitgevoerd worden omdat deze vruchten sferisch zijn en niet zoals bij  LH langwerpig. De sferische bollen zijn veel makkelijker waar te nemen dan de uitgerekte vliezen.     Bij  schapen  wil  men  vaak  graag  dat  er  meerlingendracht  ontstaat.  Er  zijn  technieken  die  gebruikt  worden om de kans hierop te optimaliseren. Eén daarvan is het toedienen van EcG (alleen een FSH  werking  bij  niet‐paardachtigen)  om  een  superovulatie  te  induceren.  Dit  doe  je  vaak  bij  een  groep  dieren, alvorens ze te synchroniseren met een sponsje progesteron in de vagina. Ook is het mogelijk  gebruik te maken van “flushing”, waarbij je de voergift omhoog doet. Dit verhoogt de kans op meer  ovulaties, er is alleen nog niet precies duidelijk hoe.    Bij  de  merrie  is  een  meerlingdracht  juist  ongewenst.  Heel  vaak  gaan  beide  vruchten  dood  door  placenta‐insufficiëntie.  Bij  het  schaap  kan  dit  wel,  deze  heeft  namelijk  in  plaats  van  een  diffuse  placenta  een  cotilodonaire  placenta  (donut  vorm).  Andere  reden  voor  geen  tweelingdracht  is  het  krijgen van kleinere  en vaak ongezonde (disnature) veulens. Door het  gewicht heeft de  merrie ook  een hogere kans op een hernia ventralis (uitscheuren van de buikspieren / ophangbanden) en meer  kans op partus problemen. Bij voorkeur wordt een tweelingdracht opgelost door één vrucht rectaal  te crushen.  Hier is een vroege diagnose en directe actie nodig.  Ze moeten  namelijk kapot gemaakt  worden  voordat  ze  gefixeerd  (aan  elkaar  vast)  zijn  op  het  endometrium.  Scannen  dag  15  en  direct  crushen.  Vaak  zijn  de  merries  wel  in  fertiliteitsbegeleiding  en  is  de  kans  op  tweelingdracht  door  dubbele ovulatie wel bekend. In 95% van de gevallen gaat dit goed.     Zowel  bij  het  paard  als  de  geit  komt  schijndracht  voor.  Bij  het  paard  gebeurt  dit  als  de  dracht  is  afgebroken na de maternale herkenning. Zowel door het blijven van de endometrium cups of door  het voorkomen van de afbraak van CL. Een spontane verlenging van de luteale fase kan ook.   Bij  de  geit  zien  we  vaak  een  hydrometra,  een  met  vocht  gevulde  uterus,  die  kan  leiden  tot  schijndracht.  Deze  kan  ontstaan  door  vroege  sterfte  van  de  vrucht  of  zonder  bekende  reden  (zelfs  zonder dekking). Dit komt best veel voor.   De diagnose  kun je stellen door: bij het geit is het op het oog vast te stellen, of een echo gebruik.  Paard kun je ook echoën. Bij de merrie wordt ook nog wel eens hysteroscopie. De therapie bestaat  uit een prostaglandine injectie, hoewel dit bij de vorming van endometriumcups niet meer zinvol is.  Dan is het een kwestie van uitzitten.    Wanneer  een  merrie  ongewenst  drachtig  is  kun  je  een  IM  injectie  van  prostaglandinen  kunnen  geven.  Eventueel kun je hiervoor eerst de dracht vast stellen door te echoën op 15 dagen. Risico’s  aan PGF zijn er echter niet echt.   De behandeling verschilt natuurlijk wel wanneer de dekking alweer 2 maanden geleden is, dan zijn de  endometriumcups  al  gevormd  en  is  meermalige  injectie  nodig.  Dit  is  meer  gericht  op  inductie  van  contracties van de baarmoeder via een oxytocine achtige werking van PGF bij het paard.   En  op  4  maanden  ga  je  al  echt  rivhting  abortus  induceren.  Met  PGF  kun  je  dan  niet  meer  zoveel  omdat de placenta de functie van progesteron productie heeft overgenomen. Bij meermalen geven  zou je via contractiliteit van de baarmoeder toch een abortus kunnen krijgen. De abortus moet wel  begeleid  worden  (de  cervix  moet  ontsluiten,  dit  doe  je  door  middel  van  PG‐gel  erop  smeren,  waardoor de cervix dilateert). De endometriumcups zijn tegen deze tijd al weer aan het afnemen.     Bij  een  schaap  zou  je  ook  een  prostaglandine  injectie  gebruiken  na  1  week  en  2  maanden.  Na  4  maanden loopt de dracht al op zijn eind, dus zou je eerder die maand maar afwachten (schaap is 5  maanden  drachtig).  Je  zou  wel  cortico’s  kunnen  toedienen,  dat  luteale  regressie  teweegbrengt.  Bij  het schaap is bovendien de tweede helft van de dracht placenta afhankelijk (PG geproduceerd door  58   

placenta vanaf dag 60‐70)en werkt prostaglandine niet op de musculatuur van de uterus. Wel zou je  dan de progesteron kunnen blokkeren, maar voor schaap niet geregistreerd.     Als gevolg van maternale drachtherkenning is het belangrijkste effect dat het CL blijft bestaan en dus  de progesteronproductie. Het embryo (blastocyst) produceert hormonen om dit te bewerkstelligen.  Bij  het  rund  is  dit  interferon‐tau,  wat  de  vorming  van  oxytocine  (uit  het  CL)  receptoren  op  het  endometrium remt en daarmee het signaal voor de prostaglandine productie blokkeert (oxytocine   receptor endometrium  PGF). Om te zorgen dat dit plannetje slaagt is de conceptus van het rund  heel langwerpig, zo zorgt deze ervoor dat het hele endometrium met het interferon bereikt wordt. Er  moet  contact  met  het  endometrium  gemaakt  worden.  Door  het  countercurrent  (v.  uterine  /  a.  ovarica)  systeem  hoeft  het  rund  maar  aan  één  kant  te  blijven  en  niet  in  beide  hoornen  contact  te  maken.   De conceptus bij het varken produceert oestradiol dat zorgt dat het geproduceerde prostaglandine  ge‐reroute wordt naar het lumen van de uterus en daar wordt afgebroken.   Bij het paard is er net zo goed een suppressie van prostaglandine productie maar hoe precies is niet  bekend. Hiervoor kruipt de sferische conceptus langs het endometrium om overal zijn signalen af te  geven. Het paard heeft geen counter‐currentsysteem, dus dit moet via de grote circulatie.    Een schaap is hoogdrachtig, eet niet en komt niet meer overeind.  DDx:  ‐ Partus: verwacht je vruchtwateruitvloeiing.  ‐ Weeënzwakte: NEB/ acetonemie evt. door meerlingdracht  ‐ Hernia ventralis: verplaatsing uier, slappe dunne pijnlijke buik met oedeem (infaust voor schaap)  ‐ Hydro‐allantoïs/ hydro‐amnion  ‐ Mastitis    Een  koe  met  een  dikke  buik,  niet  eten  aan  het  einde  van  de  dracht  en  komt  moeilijk  overeind.  De  DDx:  ‐ Torsio uteri  ‐ Hydroamnion:  ‐ Hydroallantois:   ‐ Melkziekte (calcium‐tekort): gaat wel gepaard met liggen maar niet de dikke buik.   ‐ Tweelingdracht   ‐ Mastitis: gaat niet gepaard met dikke buik.   ‐ Tympanie   ‐ Voorste of achterste stenose bijvoorbeeld als gevolg van LD.   ‐ Ascites door circulatoire problemen of hypoalbuminemie:   Onderscheid maak je door buikvorm en de combinatie van symptomen.     We komen erachter dat het probleem in de uterus ligt en we blijven over met:   ‐ Torsio uteri  ‐ Hydroamnion  ‐ Hydroallantoïs: hierbij vindt je over het algemeen meer vocht dan bij hydroamnion. Je voelt  geen  vruchtdelen,  anders  dan  bij  tweelingdracht.  Onderscheid  met  hydroamnion  is  echter  heel lastig te maken.   ‐ Tweelingdracht: niets aan doen.   Wanneer je de diagnose hydroallantoïs / amnion stelt zou je vocht af kunnen laten door een punctie.  Deze volgt echter snel aan en kan makkelijker scheuren of lekken  peritonitis. Partus induceren als  je al aan de tijd zit, en als je nog wat vroeg bent induceren met prostaglandinen en cortico’s om de  foetus rijping voorspoedigen. De kans dat een kalf niet leeft is echter best aanwezig. Nog een optie is  het noodslachten van de koe en het kalf eruit halen. Als het niet heel progressief is dan kun je ook  nog even afwachten.   59   

  Een  8‐jaar‐8  maanden  drachtige  merrie  met  6  uur  lichte  maar  persisterende  koliekverschijnselen.  DDx:  ‐ Torsio uteri  ‐ Beklemd darmdeel (valse weeën)  ‐ Uterus perforatie met peritonitis  ‐ Hernia ventralis  ‐ Abortus   ‐ Bloedingen in ligamentum latum  Om  tot  een  diagnose  te  komen  zou  je  rectaal  kunnen  palperen  of  echografisch  onderzoek  doen.  Allereerst doe je natuurlijk algemeen onderzoek. Uier en ventrale buikwand bekijken.   Tijdens het rectale onderzoek voel je een strakke band dorsaal in de buikholte van linksboven naar  rechts. Dit is een torsio uteri rechtsom (van waarde voor het terugdraaien!). Hier kun je vinden dat je  de  linker  ophangband  vindt,  het  rectum  is  een  beetje  ruim,  vaginaal  zijn  de  slijmvliesplooien  een  beetje gedraaid. Bij het paard vinden we dit met name tijdens de graviditeit, anders dan de andere  dieren  tijdens  de  dracht,  meestal  tussen  maand  8‐9.  Linksom  en  rechtsom  is  even  vaak.  Verschijnselen  zijn  die  van  koliek,  krabben  voorbenen,  stampen  achterbenen,  zweten,  geringe  buikpers en rollen, hart en ademhaling meestal mild verhoogd. De diagnose is op basis van rectaal  onderzoek.   De behandeling bij het paard is afhankelijk van het moment:  ‐ Tijdens partus: repositie per vaginam. Kans op rupturen en bloedingen groot. Bij ontsluiting  meteen verlossen.Prognose dubieus tot slecht, vooral voor veulen.   ‐ A termé: cervix manueel oprekken en reponeren.   ‐ Tijdens  graviditeit:  bij  staande  merrie  laparotomie  onder  lokale  verdoving.  Vaak  de  dracht  gewoon  verder.  Geen  keizersnede  doen,  kans  op  complicaties  groot!  Prognose  goed  voor  merrie en veulen.     Een torsio komt wegens anatomische verschillen bij het rund het vaakst voor, met name tijdens de  partus.  We  onderscheiden  met  de  cervix  en  vagina  meegedraaid,  tijdens  de  partus,  en  zonder  meedraaiing  hiervan,  tijdens  de  graviditeit.  Problemen  zijn  grotere  kracht  op  ligamenta  lata  en  rupturen,  evenals  circulatiestoornissen.  Vaak  zien  we  een  draaiing  linksom,  180‐270  dagen,  bij  pluripare  dieren,  met  de  vagina  meegedraaid.  Verschijnselen  zijn  vaak  een  niet‐vorderende  partus  met  soms  koliek.  Op  het  einde  van  de  dracht  vaak  meer  koliek  en  buikpers.  De  diagnose  is  door  vaginaal  en  rectaal  onderzoek.  De  behandeling  is  de  hele  vrucht  terugdraaien  met  uterus,  per  vaginam bij het staande dier. Soms is de uterus door de draaiing niet bereikbaar. Ondersteuning kan  van  buitenaf  met  vuisten  (methode  van  Auer  en  Schneider)  of  met  een  plank  (methode  van  Snöborgh). De uterus kan ook per laparotomie worden gedraaid, eventueel in combinatie met een  laparotomie.  Een  andere  optie  is  de  koe  zelf  draaien  in  de  richting  van  de  torsio.  Prognose  voor  moeder gunstig, kalf dubieus, maar wordt minder indien al tijdens de graviditeit is. Hangt af van de  graad en duur torsie, en toestand foetus. Tot 180 graden is het bij het rund fysiologisch.   Bij een torsio tijdens de partus na de behandeling het volgende stappenplan volgen;  • Cervix voldoende ontsloten  extractie  • Cervix onvoldoende ontsloten:twee uur wachten:  – Voldoende ontsluiting extractie  – Onvoldoende ontsluiting  • Kalf levend  sectio  • Kalf dood   langer wachten   foetotomie   sectio 

60   

Bij het varken komt het echt zelden voor. Soms is de hele uterus gedraaid, soms partieel. We zien  een  niet  vorderende  partus.  De  behandeling  is  repositie  per  laparatomie  en  een  sectio,  als  de  toestand van het moederdier dat toelaat.     Oorzaken van ventraal oedeem bij een hoogdrachtige merrie zijn:  ‐ Circulatie problemen  ‐ Eiwit tekort  ‐ Hernia ventralis: we zien een puntbuik, oedeem, pijn, koliekverschijnselen, afwijkende stand,  ier naar craniaal verplaatst, niet perse symmetrisch, liggen, moeilijk lopen. Komt vaker voor  bij pluripare merries door een slappere buikwand.   Indien een hernia ventralis is een behandeling niet echt mogelijk. De prognose is voor de merrie niet  goed, voor het veulen afhankelijk van het stadium van de dracht. Wanneer de merrie prioriteit krijgt  zou je abortus induceren om te voorkomen dat de boel verscheurt. In dat geval is het veulen op 9‐10  maanden nog niet levensvatbaar. Het beste voor het veulen is het maken van een buikband om de  dracht af te maken, weinig ruwvoer om de buikvulling wat lichter te maken, boxrust.    Werkcollege 8: dracht hond en kat  Prolactine is zowel bij de cyclische teef als de gravide teef aanwezig. Tijdens de dracht/ luteale fase  heeft prolactine invloed op de melkklieren. Bovendien is het een luteotrofe factor tijdens de tweede  helft van de luteale fase, wanneer het CL zijn eigen leven niet meer goed in stand kan houden. Zodra  het  CL  stuk  is  dan  zal  de  hond  en  kat  in  partus  gaan.  Een  dopamine  antagonist  (metoclopramide)  heeft als gevolg dat de prolactine in stand blijft. Hiermee kun je melkproductie kunnen stimuleren,  bijvoorbeeld bij een hond met te weinig melk. Door de bijwerkingen gebruiken we dit middel echter  niet.   Wanneer  een  hond  niet  drachtig  is  zal  de  luteale  fase  75  dagen  duren.  In  de  eerste  helft  gaat  progesteron  omhoog  tot  een  plateau.  Hierna  zal  dit  weer  dalen  en  weg  zijn  op  dag  75.  Prolactine  komt juist rond de tweede helft op, en daalt ook weer na dag 75. Hiervoor doet deze nog even een  noodsprong om het CL te redden, maar daarna is dit ook op.   Bij  een  gravide  hondstort  progesteron  in  een  keer  in  elkaar  door  prostaglandine  (onbekend  waar  vandaan).  Prolactine  zien  we  ook  hier  stijgen,  maar  iets  heftiger  dan  tijdens  de  normale  cyclus.  De  eerste dag of 2 na de partus zal ook prolactine dalen, maar door stimuleren van het melkklierpakket  (door zuigen) blijft prolactine hoog (samen met oxytocine).     Een  siamees  is  een  week  geleden  gedekt  en  de  eigenaar  wil  weten  welke  manieren  voor  drachtdiagnostiek zijn en hoeveel pups er zijn. Palpabel zijn de pups vanaf 24‐32 dagen ongeveer, en  dat  is  5  dagen  eerder  dan  de  hond.  Echo  is  ook  mogelijk,  ongeveer  vanaf  dag  24,  misschien  iets  eerder.  De  schedeltjes  en  wervelkolommen  tellen  met  röntgenfoto  kan  vanaf  45  dagen,  nauwkeuriger is nog iets langer wachten. Bij de hond op dag 49. Bij de kat kun je ook nog zien dat de  tepels gaan zwellen en roder worden, maar ook pas na 3‐4 weken. Als je het aantal kittens wil weten  is  palpatie  een  goede  methode  die  vrij  goedkoop  is.  Hiermee  kun  je  wel  kittens  missen  maar  een  minimum is sowieso wel te geven.     Een  teef  van  7  jaar  3  maal  gedekt,  25‐27  en  28  dagen  geleden.  Bij  buikpalpatie  worden  ampullen  waargenomen die wat aan de kleine kant zijn. We hebben bij deze hond dus geen idee wanneer de  bevruchting  precies  heeft  plaats  gevonden,  omdat  het  ovulatiemoment  niet  precies  bekend  is.  Dit  kan  (met  de  overleving  van  sperma)  zelfs  tot  23  dagen  geleden  pas  zijn,  en  dan  is  het  nog  wat  te  vroeg  om  te  voelen.  Andere  opties  in  de  DDx  izijn  vroegembryonale  sterfte  en  ampulvormige  endometritis. Dan verwacht je wel een zieke hond.  Een  tumor  is  onwaarschijnlijk  doordat  er  op  meer  plekken  groei  is.  Diagnostisch  kun  je  een  echo  gebruiken, bloedonderzoek naar leukocyten, anemie door beenmerg depressie. In het kader van een  endometritis  zou  je  misschien  met  een  vaginoscoop  uitvloeiing  kunnen  zien.  Indien  er  uitvloeiing  aanwezig is ga je een swab nemen, daarvan een BO maken en een antibiogram.   61   

Afhankelijk  van  de  bevindingen  gaan  we  behandelen.  Vroeg  drachtig  is  niets  doen.  Bij  vroeg  embryonale sterfte maak je opnieuw een echo om leven te onderzoeken. Bij een endometritis geef je  een  antibioticum  in  combinatie  met  een  OVHX.  Wanneer  de  eigenaar  nog  wil  fokken  geef  je  antibioticum,  een  progesteron  receptor  blokker  om  de  cervix  te  openen,  en  een  meermalige  behandeling met prostaglandinen. Het beste is om de dieren hier door de bijwerkingen van PGF op te  nemen (uterus ruptuur is mogelijk door contracties van uterus). De kans echter dat de hond drachtig  kan worden is niet zo groot. Bovendien als de hond heel erg ziek is doe je dit niet omdat het te lang  duurt.     Een Duitse staande heeft 10 dagen na het einde van de loopsheid een OVX ondergaan. Echter enkele  dagen  later  komt  de  eigenaar  met  een  schijndrachtige  hond.  Schijndracht  ontstaat  door  een  verhoging  van  prolactine,  in  de  tweede  fase  van  de  luteale  fase,  als  het  progesteron  omlaag  zakt.  Door een OVX haal je echter het CL weg  progesteron weg  prolactine aanmaak  schijndracht.  Het beste moment om een OVX te doen is dus eigenlijk ook tijdens de anoestrus. Bij deze hond zal  het na deze ene keer over zijn, er wordt immers niets meer geproduceerd. Toch zou je een therapie  kunnen toepassen. Bijvoorbeeld dopamine agonist (dopamine remt prolactine, bromocriptine). Ook  mogelijk is een serotonine‐antagonist.    Een mastiff is 63 dagen geleden gedekt en de partus is niet op gang gekomen, hond is ook niet echt  dikker. De vorige dracht duurde erg lang, en leidde zodoende uiteindelijk tot vruchtdood.   De Tibetaanse mastiff en andere rassen zoals de Basenji worden echt maar één keer loops en zijn een  beetje vergelijkbaar met seasonal breeders. Herfst wordt de hond loops en wordt eind novermber /  december gedekt, puppies verwacht je in februari.   Voor deze casus is een echo maken logisch om te zien of er een hartje klopt met >200. Palpatie voor  dracht is natuurlijk ook mogelijk.   Afhankelijk van het probleem behandel je. Een schijndracht laat je gaan of behandel je. Indien dracht  ga  je  induceren  met  behulp  van  progesteron  receptor  blokker  om  de  cervix  te  openen  en  daarna  oxytocine te geven. Een te lange dracht, zeker bij 1‐2 pups geeft risico’s omdat ze te groot worden.  Vanaf  dag  65‐66  plan  je  een  sectio  (enige  geplande  sectio  bij  de  hond).  Probleem  bij  deze  strakke  indeling is dat we vaak niet precies weten wanneer de ovulatie en dus bevruchting was. Oplossing: bij  de hond als enige gaat het progesteron al omhoog terwijl er nog geen CL is door partiële luteïnisatie  van granulosa cellen. Na deze stijging 2 dagen tot de bevruchting. Bij 3 pups of meer wachten we wel  tot 68‐69 dagen omdat de pups dan niet zo groot worden. Over het algemeen werpen ze uiteindelijk  toch vanzelf.     4  jaar  oude  primipare  mechelse  herder,  53  dagen  geleden  gedekt,  op  28  dagen  vastgesteld  dat  er  tenminste 3 vruchten in zitten. Nu heeft ze vaginale uitvloeiing, onrustig gedrag en niet meer eten.   De DDx hierbij is:  ‐ Abortus  ‐ CEH endometritis na resorptie vruchten.   Aanvullende informatie van belang is of de hond ziek is, bijvoorbeeld braken. Is de dekking gezien? In  welk stadium van de cyclus was de teef tijdens de dekking? Hebben ze vastgezeten? Zijn er weeën  gezien? Was er medicijngebruik tijdens de dracht? Is er persen gezien? Zijn er al eerder nestjes van  de reu gekomen?    Het diagnostische plan is bloedonderzoek voor leuko’s diff, hoewel dit geen mooi onderscheid tussen  één  of  ander  (ook  abortus  als  gevolg  van  infectie).  Vaginoscopie  geeft  een  mooi  onderscheid,  bijvoorbeeld  als  je  vruchtdelen  kunt  zien.  Echo  zou  ook  (levende)  vruchten  zien.  Verder  natuurlijk  algeheel onderzoek, gyneacologisch onderzoek, buikpalpatie etc.   Indien  abortus  wil  je  de  uitpers  ondersteunen  met  extra  oxytocine.  Bij  heel  dramatisch  een  OVHX.  Antibioticum  geven  als  ze  ziek  is.  Tot  slot  is  het  van  belang  om  sectie  te  doen  op  de  pups,  vruchtvliezen en placenta (snel!). Een mogelijke oorzaak voor abortus bij de hond. Serologie doe je  62   

op  bruscella  canis,  hoewel  dat  in  NL  niet  voorkomt.  Verder  toxoplasma,  herpes  (pupsterfte),  neospora. Verder kun je ook onderzoek doen naar Cushing, wat ook abortus kan geven.     4  jaar  oude  Jack  Russel  met  ongewenste  dekking.  Eerst  vragen  hoe  lang  deze  al  loops  is,  of  er  koppeling geweest, of het überhaupt gezien is, of de eigenaar fokplannen heeft. De diagnostiek die je  doet  is  cytologie  voor  het  stadium  van  de  cyclus  en  spermacellen  aanwezig,  ,kijken  met  de  vaginoscoop naar het slijmvlies, progesteron meten, kijken naar de staartreflex. Als behandeling kun  je  een  OVX  uitvoeren  maar  is  wel  heel  direct.  Medicamenteus  is  beter,  bijvoorbeeld  progesteron  receptorblokkers (allizine), oestradiolbenzoaat maar mag niet meer door bijwerkingen. Allizine geef  je  meteen  maar  dat  doen  we  niet  omdat  je  eerst  wilt  weten  of  er  wel  foetussen  zijn.  Je  moet  dus  eerst de dracht vast stellen op dag 20‐24, waarna je het geeft en er resorptie optreedt. Schijndracht  kan wel verwacht worden, door het omhoog schieten van prolactine. Met een echo controleer je wel  of de vruchtjes wel weg zijn, het werkt niet altijd in één keer. Bij de poes werkt dit ook maar geef je  het liever in  de tweede helft van de dracht. Omdat het risico op endometritis volgens de fabrikant  groter  is  in  de  eerste  helft.  Een  andere  mogelijkheid  is  PGF  in  combinatie  met  een  inhibitie  van  prolactine door dopamine‐antagonist.     Somali  (kat),  1.5  jaar  oud,  8  weken  geleden  voor  het  eerst  gedekt,  heeft  bloederige  vaginale  uitvloeiing. Hierbij wil je dezelfde dingen als bij de hond vragen. Dus hoe de dracht is verlopen, of je  zeker weet of er dracht is, of de kat ziek is. De DDx is ook hier weer abortus (geheel of partiëel) en  endometritis.  Een  kat  kan  namelijk  de  cervix  een  beetje  open  zetten  en  een  deel  van  de  vruchten  afstoten.  De  belangrijkste  DDx  is  de  partiële  abortus.  Je  gaat  kijken  hoe  het  met  de  rest  gaat  en  verder gewoon even afwachten.     Werkcollege 9; infectieuze oorzaken van abortus  ‐ Abortus:  uitdrijving  van  de  uterus  inhoud  tijdens  de  foetale  periode,  voordat  het  dier  levensvatbaar is. Wanneer deze periode is, verschilt per dier.   ‐ Doodgeboorte: doodgeboren worden van een voldragen vrucht.   ‐ Vroeg  embryonale  sterfte:  sterfte  in  de  embryonale  periode  (voorafgaand  aan  voltooiing  organogenese)  en  wordt  meestal  geresorbeerd.  Resorptie  kan  na  botvorming  niet  meer  optreden.     Een micro‐organsime in het moederdier kan abortus op 3 verschillende manieren veroorzaken.   ‐ Directe aangrijping op de vrucht  ‐ Directe aangrijping op de vruchtvliezen of placenta  ‐ Ziekte  van  moederdier  met  koorts:  prostaglandine  werking  tijdens  ontsteking  leidt  tot  abortus door bijvoorbeeld een septicemie.     Na  infectie  van  de  moeder  kunnen  er  een  aantal  verschillende  dingen  met  de  vrucht  gebeuren.  Hieronder  vallen  o.a.  blijven  leven,  kalf  met  aangeboren  afwijkingen,  doodgeboorte  of  abortus,  maceratie  (desintergratie  /  rotting  van  het  materiaal),  mummificatie  (resorptie  vocht  en  indroging)  en  doodgeboorte.  Bij  een  blijvende  mummificatie  en  een  dier  dat  aan  de  tijd  is  kun  je  de  partus  opwekken met oxytocine of prostaglandine. Bij maceratie (feitelijk een chronische endometritis) is de  koe  zieker,  kan  er  gasvorming  zijn  en  de  melkgift  dalen.  Het  is  lastiger  de  vrucht  af  te  krijgen  met  prostaglandinen. Indien dit niet lukt, dan is de prognose niet heel goed.   Een andere mogelijkheid is ook dat de kalveren wel geboren worden maar geïnfecteerd zijn voordat  het immuunsysteem is ontwikkeld.  Mogelijkheden hierbij zijn neospora caninum, BVD, varkenspest  (pestivirus). In de eerste periode van het leven vertonen deze dieren geen ziekteverschijnselen, maar  zijn wel infectieus voor anderen.   Welke  van  deze  opties  gebeurt  heeft  te  maken  met  het  stadium  van  de  dracht,  de  eigenschappen  van de kiem, de hoeveelheid kiemen en de afweerstatus van de moeder.     63   

Om  achter  de  oorzaak  van  de  abortus  te  kunnen  komen  kunnen  zowel  de  feut  EN  vruchtvliezen  sectie  ondergaan.  Hierbij  wordt  eerst  naar  macroscopische  afwijkingen  gezocht,  en  daarna  microscopisch meer gericht gezocht op basis van histologie en  een BO.  Een  goede afspiegeling van  wat  er  in  het  vruchtwater  gebeurde  is  de  lebmaag  inhoud.  Ook  de  inwendige  organen  zijn  vaak  contaminatievrij dus goed te gebruiken. Verdere mogelijkheden zijn aantonen van de pathogeen in  het  bloed  of  de  melk.  Ook  kunnen  juist  de  antilichamen  met  een  ELISA  worden  aangetoond  in  de  moeder,  of  bij  het  kalf  voordat  deze  colostrum  heeft  gedronken.  Onderzoek  op  vaginale/uterus  uitvloeiing  behoort  ook  tot  de  mogelijkheden,  evenals  serologie.  Virussen  kunnen  het  beste  met  ELISA of PCR worden aangetoond, op basis van het antigeen. Wanneer het dier andere verschijnselen  vertoont naast de abortus, zoals diarree bij Salmonella en BVD kun je ook een feces monster nemen.   Bij bloedonderzoek is gepaarde sera nodig om een oorzakelijke uitspraak te doen. Dit is echter niet  praktisch haalbaar, vaak aborteert het dier hiervoor.     De  slagingskans  van  aanvullende  diagnostiek  is  overigens  vrij  laag  (tussen  30‐65%).  Mogelijke  oorzaken hiervoor zijn: soms is het oorzakelijk verband niet te trekken als ook de gezonde dieren de  pathogeen  bij  zich  dragen  (hoewel  minder  moeilijk  in  feut),  hetzelfde  gaat  op  voor  antistoffen,  sectiebeeld wordt gecompliceerd door secundaire infecties, moeilijk aan te tonen / kweken kiem, je  kunt niet alles testen  dus  soms de verkeerde vragen stellen, er  kunnen altijd  nieuwe oorzaken van  abortus  zijn  die  niet  getest  worden,  autolyse  is  opgetreden  en  interfereert  met  het  beeld,  probleemdefinitie  en  vraagstelling  aan  het  lab,  verkeerde  monsters  kiezen,  abortus  heel  lang  na  infectie en antigeen is weg.    Toch  is  aanvullende  diagnostiek  bij  abortus  niet  per  definitie  weggegooid  geld.  Bijvoorbeeld  als  je  een vrij bedrijf bent heb je baat bij de uitsluiting van die pathogeen. Een andere reden om het wel te  doen  is  als  het  vaak  voor  komt,  of  juist  als  het  nooit  voorkomt  en  er  ineens  is  (zoals  Bruscella).  Je  moet  weten  of  je  moet  behandelen,  je  management  aanpassen,  een  beeld  krijgen  van  de  besmettingsgraad, strategie bepalen, contactstructuren onderzoeken. In het kader van preventie en  behandeling  is  het  zinvol  om  te  weten.  Soms  is  het  zelfs  wettelijk  verplicht  zoals  bij  Q‐koorts  (bij  kleine  herkauwers  in  een  abortus  storm,  wat  dit  is  hebben  we  regels  voor)  en  Bruscella  Abortus  (alleen bij het rund bij verwerping tussen 100‐265 dagen), kosten vergoed. Bruscella is zoönose.     Q‐koorts wordt veroorzaakt door Coxiella Burnetti, en is een zoönose. Besmetting van mensen vindt  plaats door inademing van stofdeeltjes, waarbij direct contact niet nodig is. De bacterie vermeerdert  zich  in  de  longen  en  verspreidt  zich  vanuit  daar  door  het  lichaam.  De  infectie  verloopt  meestal  symptoomloos, maar griepachtige verschijnselen indien aanwezig. Bovendien is er ook bij de vrouw  kans op een miskraam.     Hoewel  de  infectie  in  principe  via  het  vruchtwater  wordt  overgdragen  blijft  het  aantal  besmette  mensen ook na het lammerseizoen stijgen. Dit komt omdat de bacterie lang infectieus blijft en goed  tegen  uitwendige  invloeden  bestand  is  (bestand  tegen  UV‐licht  en  droogte).  Bovendien  kan  de  bacterie ook uitgescheiden worden in feces en urine, iets dat niets met het lammerseizoen te maken  heeft. Een mogelijkheid is ook dat de incubatietijd kan uitlopen  tot 6 weken, waardoor de mensen  pas later verschijnselen vertonen. Verder zijn er natuurlijk ook andere landbouwhuisdieren en vogels  die het virus kunnen uitscheiden. Het is echter wel zo dat de hoeveelheid pathogeen in vruchtwater  het hoogste is en zo de beste infectiebron vormt.     De  infectie  van  dieren  is  meestal  symptoomloos.  Wel  kan  er  sprake  zijn  van  massaal  verwerpen,  doodgeboorte of zieke lammeren (=abortusstorm).     Eén van de maatregelen die genomen wordt ter bestrijding is het maanden laten wachten met het  uitrijden van de mest. Dit duurt zo lang omdat de bacterie dus zo lang pathogeen blijft. Dit is echter  praktisch  niet  haalbaar  omdat  zelfs  naast  het  maanden  vasthouden  er  zoveel  regels  zijn  voor  de  64   

opslagmethode  dat  het  heel  ingewikkeld  wordt.  Wanneer  een  bedrijf  getroffen  wordt  kost  die  bovendien  al  heel  erg  veel  geld  (tienduizenden):  extra  maatregelen,  generatie  geiten  kwijt  door  abortus, eventueel ruiming.     De diagnose wordt bij geiten gesteld door het insturen van de verworpen vrucht met nageboorte. In  de  vrucht  zien  we  meestal  geen  afwijkingen,  maar  in  de  placenta  wel.  Je  kunt  ook  serologisch  onderzoek doen met gepaarde sera, waarbij je aantoont of een dier besmet is. Een aantoning van het  agens geeft echter geen oorzakelijk verband omdat we deze ook bij gezonde dieren vinden. Om de  infectiestatus van een bedrijf te monitoren moet de melktank worden onderzocht.     Wanneer je alle geiten direct met antibioticum behandeld heeft dit niet voor alle dieren effect. Als de  placenta  of  de  vrucht  al  aangetast  is  kan  de  vrucht  enkele  dagen  later  alsnog  worden  afgeworpen.  Bovendien  weten  we  helemaal  niet  zeker  of  dit  gebruikte  antibioticum  wel  zo  goed  werkt  (oxytetracycline). Er is dus geen goed behandelingsprotocol.     Ter  preventie  van  de  mens  zijn  er  regels  met  betrekking  tot;  hygiëne,  mestopslag,  geen  nieuwe  vestigingen  van  schaap  en  geiten  bedrijven,  vaccinatieplicht,  massale  ruiming,  aan‐afvoer  en  fokverbod tijdelijk in 2010.    

Thema 6 Partus en Dystocia  Hoorcollege 12: normale partus  Progesteron  is  noodzakelijk  voor  dracht,  welke  uit  verschillende  bronnen  kan  komen.  Voor  een  normale partus inductie is de daling ook essentieel.     De  placenta  produceert  een  aantal  hormonen:  progesteron,  lactogeen,  relaxine  en  oestrogeen,  welke  zorgen  voor  de  ontwikkeling  van  de  mammae,  de  voorbereiding  van  de  geboorteweg  en  de  voorbereiding van de partus. Tijdens de partus zijn een aantal factoren van belang:  ‐ Foetus: produceert corticosteroïden en zijn een teken van klaar voor de geboorte.   ‐ Placenta: oestrogeen↑                    progestagenen↓   Zorgen beide voor prikkeling van oxytocine receptoren                    relaxine: zorgt voor cervix dilatatie                    PGF2‐α: zorgt voor cervix dilatatie en uterus contracties  ‐ Moederdier: prostaglandinen: voor cervix dilatatie en uterus contracties                          oxytocine: uitdrijving foetus door uterus contracties    Voor  de  initiatie  van  de  partus  vindt  er  dus  een  hele  cascade  plaats.  Eerst  wordt  door  de  foetus  cortisol  afgegeven.  Dit  leidt  ertoe  dat  het  placentaire  progesteron  wordt  omgezet  in  oestrogeen.  Hierdoor  vinden  er  al  myometriumcontracties  plaats  en  wordt  de  mucussecretie  van  de  genitaaltractus verhoogd.   Het  cortisol  zorgt  eveneens  voor  een  toename  van  de  oxytocine  receptoren  en  zo  een  verhoogde  afgifte van PGF‐2‐alpha. Hierdoor nemen de myometriumcontracties verder toe, en er vindt luteolyse  plaats. PGF‐2‐alpha zorgt eveneens voor een afgifte van relaxine, waardoor de cervix en de rest van  de geboorteweg dilateert.   Door gedeeltelijke uitdrijving wordt de cervix gestimuleerd, welke via de hypothalamus de afgifte van  oxytocine verder verhoogd = Ferguson reflex.     De partus is in te delen in:  ‐ Voorbereidingsfase:Prodromi  o Paard:let  op:  vrucht  matureert  pas  heel  kort  voor  de  partus  af.  Opuieren,  kegelen,  infiltratie  weefsel  bekken  (platen  zakken  in),  verandering  in  melk  (electrolyten:  Calcium  stijgt  langzaam  >40mg/dl, Natrium daalt en kalium stijgt, alles 1 á 2 dagen voor partus  65   

o o

o

o

o

o

o

o

o

Varken;  opuieren,  spontaan  melkverlies,  vulvazwelling.  12‐24  uur  wordt  uier  roder  en  warmer,  klein druppeltje kan getrokken. Nestgedrag.   GD: zwelling vulva, nestbouwgedrag en temperatuursveranderingen. De temperatuur is sowieso  al lager en daalt in de laatste 12‐24 uur nog eens 0,5‐1 graad, rillen. Tijdens de partus stijgt de  temperatuur weer en kan zelfs iets verhoogd zijn. Uterusactiviteit neemt bij luteolyse direct toe,  24‐48u  voor  de  partus.  Melkklieren  minder  betrouwbaar,  kan  al  dagen  voor  de  geboorte  of  schijndracht. Mindere eetlust, frequent urineren, defeceren.   Als de uitvloeiing groen of bloederig wordt is de ontsluiting begonnen. Voor de poes  is temperatuur minder betrouwbaar, wel hyperventilatie en palpatie van weeën.   Rund: buikomvang, opuieren (koe wordt 8 weken voor de partus drooggezet, ongeveer 1 maand  weer  opuieren,  volschieten  0‐12  uur  voor  de  partus)  ,  zakken  van  banden  (6‐18  uur  voor  de  partus o.i.v. oestrogeen en relaxine), oedeem in buik en uier, zwelling vulva, temperatuurdaling  (tijdens  de  dracht  juist  hoog,  veel  schommelingen),  verweking  cervix  en  slijmprop.  Het  uiersecretum  wordt  van  honingtaai  (klamvaars)    vloeibaar  en  in  de  dagen  voor  partus  gelige  biestmelk. Vaars uiert al vanaf 4 maanden op. Door verslapping iliosacraal gewicht draaiing van  sacrum    wankele  gang,  doorzakken  lendenen.  Oedeemvorming  is  bij  de  vaarzen  duidelijker.  Met de vaginoscoop zien we een slijmlaag in de portio vaginalis en de fornix, vlak voor de partus  gaat  dit  als  helder  slijm  vervloeien.  Tijdens  de  dracht  iedere  paar  uur  tonusverhoging,  10  uur  voor  de  partus  weer  verslapping,  daarna  tijdens  de  ontsluitingsfase  weer  verhoging.  Veel  verschijnselen zijn niet 100% betrouwbaar. Pas bij zichtbare vruchtdelen  rund in partu.   Schaap:  volschieten,  verandering  secretum  van  taai  naar  dik  geel  colostrum.  Krabben  van  de  voorpoten veel voorspellende waarde. Interesse in amnionvloeistof.     ‐ Ontsluitingsfase:  Rund: begint met uterus contracties, met name in rust (herkauwen). Veroorzaakt pijn. De cervix  is al verslapt en vormt de weg van de minste weerstand, door toenemende druk wordt deze nu  passief opgerekt. Deze fase duurt 6‐12 uur (vaarzen 4‐12 uur). Na intreden van de allantiosblaas  ontsluit  de  cervix  volledig  (chorion  is  vaak  al  passief  gebroken).  Zichtbaar  als  een  blauwachtige  blaas. Als de allantois breekt dan neemt de druk af.   Paard: zweten, onrust, hoge A en T, overmatig eten en temperatuurdaling.     ‐ Uitdrijvingsfase:  Rund:  door  intreden  van  het  kalf  versterken  de  uteruscontracties  (Ferguson  reflex).  Koe  ligt  bij  kopligging vaak op rechterzijde, het kalf wordt iets omhoog geduwd en de uterus draait iets. De  eerste  en  laatste  perswee  van  een  serie  zijn  vaak  zwakker.  De  amnionblaas  breekt  meestal  uitwendig, soms treden ook persweeën op zonder uteruscontracties door de druk in het bekken.  De navelstreng van het kalf is kort, trekt samen en breekt op de juiste plek zodra het achterstel  van het kalf uit de vulva komt. De normale uitdrijving duurt 1‐4 uur (vaarzen 2‐6 uur). Vaarzen  langer omdat: nauwere geboorteweg, meer stress, kalf relatief groter. Een stuitligging duurt over  het  algemeen  langer,  rotatie  gaat  wegens  zwaartekracht  lastiger,  zwaartepunt  ligt  in  de  uterushoorn, strekking van de achterpoten is lastiger dan voorpoten, pijn en onrust door de druk  van  de  achterklauwtjes  in  uterus  en  vagina,  passieve  ontsluiting  verloopt  trager,  intrede  bekkeningang  moeilijker,  navelstreng  kan  te  snel  strak  komen  te  staan  of  om  de  achterpoot  liggen,  bij  intrede  van  de  stuit  is  involutie  van  de  uterus  sneller  gevorderd  en  dus  een  verminderde bloedcirculatie.   Schaap:schouderelleboog ligging normaal, zelden een stuitligging. Ooi maakt weinig geluiden, ligt  voornamelijk.  Navelstreng  breekt  vaak  al  in  de  laatste  fase  van  uitdrijving.  Navel  dient  gedesinfecteerd te worden. Amnionvloeistof blijft aantrekkelijk voor ooi in de eerste 5 uur, dus  accepteert  ook  andere  lammeren.  Tweede  lam  komt  vaak  binnen  een  half  uur,  na  1  uur  dient  minimaal buikpers te zijn.   Varken;  gemiddelde  tussenbigtijd  15  min,  mag  niet  langer  dan  1,5‐2  uur  zijn.  Biggen  in  allerlei  liggingen  geboren.  Totale  uitdrijvingsduur:  3  uur.  Duurt  langer  bij  hoog  geboortegewicht,  66 

 

stuitligging  en  doodgeboorte.  Navelstreng  is  lang  en  vaak  nog  in  tact.  Er  kunnen  tussendoor  placenta’s afkomen maar meestal als geheel na 30‐120 minuten.   o Paard:altijd  kopligging,  stuitligging  =  dystocia.  Andere  belangrijke  factor  voor  dystocia  is  het  terugslaan van de relatief lange ledematen. Gaat erg snel, niet langer dan 20min, placenta gaat  dus ook zo snel los! Navelstreng verscheurt pas na de partus vanzelf na 30 min. Indien het direct  verscheurt  dan  controleren  op  bloeding,  schoonmaken  en  evt.  hechten.  Controleren  op  geen  verstikking door vruchtvliezen belangrijk.   o GD: het bekken zelf is gunstig gebouwd en vormt geen obstructie, indien dystocia vaak verkeerde  ligging of afmetingen. Uitdrijving kan in allerlei houdingen. Vruchten worden in amnion of  gebroken vruchtvliezen geboren. Placenta’s kunnen tussendoor of achteraf, maar worden vaak  opgegeten. Vaak wordt er alternerend tussen 2 hoornen geledigd.     ‐ Nageboortefase:   o Paard: placenta is meestal met een uur af, maar kan 3 uur duren. De merrie perst niet maar is  nog wel onrustig. Placenta dient binnen 6 uur af te zijn en dan op volledigheid gecontroleerd.     Om de partusduur te berekenen nemen we alleen de ontsluitingsfase en de uitdrijvingsfase.    

  Een belangrijk passagepunt tijdens de partus is het bekken.   A. Diametertransversasuperior  B. Diametertransversa inferior  C. Conjugata  D. Pecten vertical    Het bekken van het paard is tonvormig, en de conjugata en  pecten zijn min of meer gelijk. Het bekken van het rund is  staand ovaal. Het voorstel van het kalf is ook staand ovaal,  maar het achterstel is juist breder dan hoog. Het juveniele  bekken van een vaars is bovendien onderin smaller.   Onderzoek wordt op 3 vormen onderscheiden:  ‐ Obstetrisch onderzoek: tijdens de partus.   ‐ Verloskundig  onderzoek:  dracht,  partus en puerperium  Boven: bekken rund, Onder: bekken paard  o Ziektegeschiedenis  Bron: HC12 Voortplanting 2011‐2012, UU  67   

o o

Verloskundig onderzoek in en uitwendig  Aanvullend onderzoek  ‐ Gyneacologisch onderzoek: gericht op fertiliteit.  

  Dystocia:Abnormaal verlopende partus  ‐ Dystocia materna  Afwijkende ligging vrucht  Te grote vrucht  Ankylotische vrucht  Hydrops vrucht  ‐ Dystocia foetalis  Primaire weeënzwakte  Afwijkende ligging uterus (denk aan torsio uteri)  Afwijkingen weke geboorteweg  Afwijkingen aan het bekken    Primaire  weeënzwakte  is  een  tekortkoming  van  de  uterus  door  afwijkingen  in  het  myometrium,  verstoorde  hormonale  balans  of  een  abnormaal  tijdstip  van  het  op  gang  komen  van  de  uitdrijving.  Een  secundaire  weeënzwakte  is  het  gevolg  en  niet  de  oorzaak  van  verminderde  contracties,  bijvoorbeeld  door  mechanische  obstructie.  Het  wordt  meestal  per  exclusionem  gesteld  omdat  het  meten van de contracties moeilijk uitvoerbaar is. Calcium is voor de contracties nodig, en komt door  prostaglandinen uit de interne opslagplaatsen en wordt door oxytocine de cel in gehaald. Zowel een  laag plasma‐calciumgehalte als onvoldoende ion‐kanalen kunnen de oorzaak zijn. Voor dit laatste is  mogelijk een stijging van de progesteronconcentratie van invloed.   Stress tijdens de partus leidt ook tot weeënzwakte  door een verminderde oxytocine afgifte, door de  afgifte van opioïden (zoals morfine) op 2 manieren:  1. Rechtsstreekse inhibitie van afgifte door binding aan kappa‐receptoren.   2. Indirect  via  de  remming  van  de  noradrenerge  prikkel  die  normaal  oxytocine‐producerende  cellichamen innerveert. Dit is in de hypothalamus. .   Perifere  opioiden  hebben  mogelijk  een  rechtstreeks  remmende  werking  op  het  myometrium.  Bekend is verder dat progesteron de ocytocine indirect remt door de stimulatie van opioídsynthese.  Oestrogenen verhogen de oxytocine receptoren juist in de uteruswand.   Perifere  catecholamines  hebben  rechtstreekse  remming  myometrium,  door  bezet  bèta‐receptoren  en  verhoging  cAMP.  Patiënten  waarbij  de  partus  uitgesteld  moet  worden,  worden  vaak  met  deze  middelen behandeld.   Therapeutische mogelijkheden bij weeënzwakte zijn oxytocine en calcium. Een sectio is ook mogelijk.     Een torsio uteri is een pathologische rotatie van de drachtige uterus. De uterus draait meestal tussen  de 180 en 360 graden. Bij het rund komt het vaak voor vlak voor of tijdens de partus. Bij het paard  meer tijdens de graviditeit.    Hoorcollege 13: abnormale partus  Je  begint  altijd  met  een  gedegen  onderzoek.  Bi  rund  is  een  vroeggeboorte  met  levensvatbaarheid  vanaf  de  210‐267  dag,  hiervoor  is  het  een  abortus.  Een  tweelingdracht  duurt  gemiddeld  7  dagen  korter.  Manueel  inwendig  onderzoek  tijdens  de  dracht  geeft  kans  op  een  purulente  vaginitis,  dus  alleen tijdens de partus doen. De belangrijkste punten die een kalf moet passeren tijdens de partus:  cervix, apertura pelvis cranialis, diafragma, vulva.   Er wordt bij vaginaal onderzoek aandacht geschonken aan:   1. Controle vooraf op eventuele laesies en bloedingen van het geslachtsapparaat enafwijkingen  binnen de bekkenholte. Harde feces van te voren verwijderen ivm rectum ruptuur. 

68   

2. De ontsluiting van de cervix. Zowel de eerste actieve als de tweede passieve. Hierbij let je op  slecht ontsloten (SOC) als gevolg van slechte actieve ontsluiting, of een NOOC als gevolg van  een nog niet onsttane passieve ontsluiting.   3. De vruchtvliezen en de aard van het vruchtwater.  4. De ligging van de uterus en de ligging van het kalf.  5. De contractietoestand van de uterus. sterke contractie is teken dat de partus al enige tijd aan  de gang is.   6. De levenstekenen van het kalf.Tussenklauwreflex, slikreflex, oogbolreflex, navelstreng, ictus  cordis.  Bij  een  overdreven  reactie  vaak  hypoxie.  Geen  reactie  is  nog  niet  een  dood  kalf.  In  stuitligging kan ook de anusreflex gedaan worden, maar subjectief. De tussenklauwreflex van  de achterpoten verdwijnt eerder dan de voorpoten.   7. De  ligging  van  de  navelstreng  bij  normale  stuitligging  en  afwijkende  liggingen.Bij  om  de  achterpoot geslagen en als het kalf leeft kun je; reponeren, sectio of snelle extractie doen. Bij  om  de  romp  moet  je  het  kalf  bij  draaien  in  de  goede  richting  doen,  dan  vlotte  extractie  of  keizersnede.   8. Het type van het kalf (eventueel dikbilkalf). Snel breuken bij melkkalf, vleestypisch makkelijk,  dikbil vaak problemen. Soms sowieso sectio.   9. De relatieve grootte van het kalf.  10. De relaxatie en ontsluiting van de weke geboorteweg.  Voor een rectaal onderzoek is geen indicatie, behalve: torsio uteri, onderscheid tussen wel of niet in  partus zijn, melkziekte (atonische uterus met niet te voelen cervix), abortus (door dagen partus een  strakke  ballon  als  uterus),  valse  weeën  (uterus  atonisch),  weten  of  kalf  leeft  (gefässchwirren)  als  vaginaal onbereikbaar, niet heel betrouwbare meting. Verder bij rectumbeschadigigen, hematomen,  uterusruptuur, peritonitis.     Afwijkende liggingen: bij een afwijkende ligging onderscheiden we afwijkende lengteas (situs), een  afwijkende hoogteas (positio), of afwijkingen van de extremiteiten (habitus). De achterbenen liggen  vaker verkeerd omdat er voor strekking meer ruimte nodig is, de strekking onnatuurlijk is. Zeker bij  plaatsgebrek bij tweelingdracht. Het moment van ontstaan kan zowel tijdens de graviditeit als tijdens  de partus zijn. Het paard heeft een groot corpus uteri dus veel ruimte voor draaiing van het veulen,  een  rund  heeft  een  klein  corpus.  Zonder  breking  van  het  allanto‐chorion  kun  je  de  ligging  niet  bepalen.  Onderzoek  van  ligging  bij  het  staande  dier.  Bij  het  rund  geen  epiduraal  (minder  complicaties, makkelijk en pers naderhand nodig), bij paard wel (moeilijker, uterus is kwetsbaarder,  buikpers geeft complicaties, naderhand buikpers minder belangrijk). Verder duw je de foetus terug in  de  bekkenholte,  uterusspasmolyticum  kan  nodig  zijn,  verlostouwtjes  om  normaal  liggend  deel.  Bij  een afwijkende ligging is de volgorde van voorkeur algemeen: repositie, extractie, foetotomie, sectio,  slachten.   Bij  kleine  herkauwers  is  vaak  makkelijk,  maar  wel  met  één  hand  doen.  Bij  dwerggeiten  is  een  afwijkende ligging moeilijk te diagnosticeren, vaak sectio.   –Kopligging :   Teruggeslagen kop: vaak bij te vroeg trekken tijdens een extractie of bij een nauw bekken.  De  snuit  moet  goed  gelegd  worden  maar  schiet  soms  weer  terug  bij  een  grote  vrucht.  2  personen zijn nodig. Komt nooit ingetreden voor, nooit doortrekken, altijd terugduwen, veel  voorkomende oorzaak uterusruptuur.   Schouderligging: voorbeen ligt teruggeslagen langs de romp. Komt bij paard af en toe voor,  rund  zelden.  Van  schouderligging  naar  carpaalligging  en  dan  reponeren.  Vaak  dood  kalf.  Sommige lammeren worden in de deze ligging spontaan geboren, vaak reponeren beter.   Carpaalligging: voorpoten blijven gebogen. Bij rund meest voorkomende afwijking. Repositie  makkelijk. Bij lam ook, eigenaar doet dit vaak zelf.   Johne:  wordt  ook  wel  schouder‐elleboogligging  genoemd,.  Poot  in  boeg  en  elleboog  gebogen.  Hoefjes  liggen  ter  hoogte  van  de  kop.  Bij  schapen  is  dit  normaal.  Repositie  makkelijk, ontstaat alleen als kalf niet te groot is.   69   

Pseudo Johne: zelfde verhaal als Johne. Minder ver ingetreden en prognose dubieuzer, vaak  te groot kalf.   – Stuitligging: bij het paard komt dit zelden voor, rund wel. Indien afwijkend meestal bij het rund    beiderzijds.   Tarsaal:  achterbeen  niet  gestrekt  maar  gebogen.  Prognose  bij  rund  goed,  merrie  dubieus.    Repositie moeilijk,   vaak  ruptuur.  Bij  een  levende  foetus  vaak  sectio.  Bij  lam  gaat  de    repositie wel.   Heupligging:  achterbeen  naar  craniaal  gestrekt  langs  de  romp.  Allermoeilijkste  repositie,  moet via heup naar tarsaal. Foetotomie wel makkelijk. Moeilijk te reponeren  bij lam, beter  foetotomie bij dood lam.  ‐ Dwarsligging: komt bij schapen voornamelijk bij meerlingdracht voor. Repositie kan, maar vaak te    laat opgemerkt.     Afwijkende  liggingen  kunnen  eenzijdig  of  beiderzijds  zijn,  en  kunnen  bovendien  gecombineerd  voorkomen. Het onderzoek bij een staande dier, evenals de repositie. De foetus wordt (soms onder  epiduraal  anesthesie  om  persen  te  voorkomen)  teruggeduwd  uit  de  bekkenholte.  Soms  is  ook  een  uterusspasmolyticum  nodig.  Om  de  normaal  liggende  vruchtdelen  kunnen  verlostouwtjes  worden  gebruikt.   •Te grote vrucht  • Hydrops van de vrucht  • Monstrum    Soms is een repositie en extractie niet mogelijk en moet je een foetotomie uitvoeren. Hierbij werk je  met  de  ring  van  Marlot  en  verwijder  je  in  principe  het  afwijkend  liggende  deel,  soms  is  eerst  verwijdering van een ander deel wegens bereikbaarheid nodig. Bij het rund gebeurt dit vaker. Bij het  paard kan het ook, maar is moeilijker door een kwetsbaardere uterus en heftigere perskrachten. Bij  kleine herkauwers wordt het in verband met de gevolgen voor het moederdier nauwelijks toegepast.  Een  voorbeeld  van  een  situatie  bij  het  rund  is  kruis  op    kruis    verwijderen  voorstel  en  halveren  achterstel.     Een  sectio  doe  je  het  meeste  bij  een  te  grote  vrucht  maar  kan  ook  bij  een  afwijkende  ligging  of  afwijkende foetus. Bij het rund is het meestal een staande operatie, bij andere dieren een liggende.  Hierbij  moet  je  opletten  dat  je  de  placenta  zoveel  mogelijk  probeert  te  vermijden.  Je  snijdt  in  de  curvatura  major,  bij  hond,  kat  en  varken  dicht  bij  het  corpus  uteri.  Bij  het  rund  is  een  lokale  anesthesie  dan  ook  mogelijk,  de  andere  dieren  algeheel.  De  hechting  van  de  uterus  is  volgens  de  Cushing methode, als een doorlopende hechting met resorbeerbaar materiaal.   Je hecht één laag, maar bij het paard twee lagen. Na de sectio moet je ook rekening houden met de  nageboorte en de navelstreng.    Rund: de indicaties bij het rund zijn een te grote vrucht, onvoldoende ontsluiting van de cervix,  een niet te reponeren torsio.het gebeurt bij het staande dier met een snede in de linkerflank. De  top  van  de  bevruchte  hoorn  wordt  extra‐abdominaal  gebracht.  Eventueel  moet  je  de  uterus  hiervoor met de klok mee draaien. De amnionschede breekt soms te kort af, de navelstreng is  niet  zo’n  probleem.  Hechten  volgens  Utrechtse  methode,  intra‐uterien  tetracycline.  Na  de  operatie  ook  50  IE  oxytocine  en  ampicilline.  Prognose  voor  moeder  goed,  vrucht  afhankelijk.  Complicaties  die  je  tegen  kunt  komen:  gaan  liggen  van  de  koe,  pesen  en  uitpuilen  pens  en  darmen,  rupturen  van  uterus  en  ligamenten.  Na  de  operatie  hebben  we  als  complicaties;  uterusbloedingen,  peritonitis,  en  door  de  buikwond:  emfyseem,  oedeem,  hernia,  hematoom,  infectie.    Kleine  herkauwers:  voornaamste  indicatie  te  grote  vruchten,  dood  of  levend.  Foetotomie  kan  de geboorteweg bij langdurig schaden en mogelijk is er nog een lam aanwezig. Je doet het niet  bij slechte toestand van het moeder dier. We maken een snede in de linkerflank onder zijligging,  70   

 



lokale anesthesie en een uterusrelaxans. De uterus buiten de buik brengen. Navelstreng vormt  geen extra aandachtspunt. Beide lammeren uit één wond, letten op septum! Intra‐uterien AB,  na  de  operatie  oxytocine  en  AB.  Prognose  gunstig  bij  levende  of  fris  dode  lammeren.  Uitgebreide  verwondingen,  niet  frisse  vruchten,  necrose  etc.  geven  aanleiding  tot  een  hysterectomie. De hoornen moeten per stuk geligeerd worden.  Varken;  slechts  zelden  toegepast,  succes  afhankelijk  van  moederdier.  Net  als  bij  kleine  herkauwer  soms  aanleidingen  tot  een  hysterectomie,  de  beide  hoornen  kunnen  in  één  keer  geligeerd worden. Indicatie bijvoorbeeld prolaps uteri.   Paard:  zelden  toegepast,  levenskansen  nemen  snel  af,  cervix  is  nooit  een  probleem  en  vaardigheden hoog. Bij de shetlander nog wel eens. Bij het liggende dier een schuine flanksnede,  in een bloedvatarm gebied van de curvaturo major. Placenta rondom incisie weghalen en sluiten  met 2 lagen. Risico op peritonitis.  Hond: locale anesthesie, om moeder‐kind binding te vergroten. Geen wondspray op tepels! De  snede  in  flank  of  op  de  linea  alba,  met  voorkeur  voor  linea  alba  (geen  spieren,  sneller,  betere  toegang, betere plaats voor OVHX, niet zichtbaar). Let op lacterend uierweefsel. Bloedingen na  verwijdering  af  laten  nemen  met  oxytocine.  Placenta  verwijderen,  navelstreng  doorknippen.  Nabehandelen met AB en oxytocine. Lochiën zijn normaal.  

    Wanneer je aan een extractie begint moet je op de volgende zaken letten. De grootte van het kalf  t.o.v. de bekkeningang.   Bij een kopligging worden achtereenvolgens 4 punten onderzocht:  1. Of een ingetreden kopligging bestaat of kan ontstaan.  2. Of bij aangetrokken kalf de beide boegen bereikbaar zijn.  3. “Maatnemen”: voelen hoever de afstand is tussen bekkeningang tot boeg foetus.Bij het staande  rund niet verder dan 10cm, liggend niet verder dan 5cm.   4. Of de vlakke hand dan nog tussen schedel en sacrum kan.    Voor de stuitligging geldt:   Wanneer bij:  1. het liggende rund en  2. het 60° gekantelde achterstel van het kalf met  3. normale trekkracht (max.5Kg/Kglich.gew.=soms 2 pers.)  4. in de "richting van de staart"  5. terwijl het rund perst,  de beide tarsi niet in de vulva zichtbaar gemaakt kunnen worden dan is verdere trekkrachtgevaarlijk  en dus zinloos. Een vuistbreedte uit de vulva is pas zekerheid, tot die tijd ook een risico. Opletten dat  het niet onbedoeld een extractiepoging wordt, dan ruptuur vagina.     71   

Bij  dikbilkalveren  treedt  nog  vaker  kruis  op  kruis  op.  Daarom  is  daar  het  criterium  dat  bij  milde  trekkracht de boegen direct moeten intreden om verantwoord te extraheren.     Je kunt de cervix met één hand manueel oprekken. Wel opletten dat dit niet te lang duurt wegens  uteruscontracties. Voorafgaand aan een foetotomie wordt de cervix niet opgerekt! De geboorteweg  zelf  kan  met  2  handen  opgerekt  worden.  Oppassen  voor  hypoxie  vrucht,  door  oprekken  cervix  kunnen uteruscontracties ontstaan.    Voor extractie het beste in zijligging in verband met de zwaartekracht, beter voor de bekkeningang,  bekken  makkelijker  bewegen  door  minder  belasting  van  iliosacraalgewricht,  niet  uitglijden,  makkelijker  voor  accoucheur  en  helpers,  hygiënischer  en  natuurlijker.  De  zijde  waarop  de  koe  ligt  maakt niet uit, maar bij kopligging bij voorkeur aan de kant van schoft, en bij stuitligging aan kant van  sacrum. Bij grote pensvulling beter op rechterzijde.     Bij een kopligging is de trekkracht eerst richting de uier, daarna 60 graden draaien achterstel en recht  naar  achteren.  Bij  kruis‐op‐kruis  moet  de  trekkracht  weer  caudo‐dorsaal  zijn,  tijdens  de  buikpers.  Indien dit niet lukt kan je extraction forcée proberen, omrollen van de koe kan helpen. Bij een dood  kalf is een foetotomie beter.   Bij  een  stuitligging  begint  met  draaiing  van  60  graden,  dan  caudo‐dorsaal  trekken  tot  achterstelintreding,  dan  recht  naar  achter  of  caudo‐ventraal.  Deze  laatste  uitsluitend  tijdens  de  buikpers.     Na de extractie moet je de volgende zaken controleren:   • Of er geen prolapsus uteri dreigt op te treden. Het meteen vaststellen hiervan kan veel moeite  en complicaties voorkomen (zie verder onder prolapsus uteri). Het rund overeind jagen, het  toedienen oxytocine en mogelijk een epiduraalanesthesie om eventueel de buikpers tegen te  gaan, is de standaardbehandeling bij een dreigende prolapsus uteri.  • Of  het  rund  niet  blijft  napersen,  want  ook  dan  wordt  het  rund  bij  voorkeur  overeind  gejaagden krijgt epiduraalanesthesie.  • Of  er  geen  kalf  meer  in  de  uterus  aanwezig  is.  Een  achtergebleven  kalf  waarbij  rottingoptreedt, kan zeer ernstige gevolgen hebben.  • Of  er  geen  rupturen  of  bloedingen  in  het  geslachtsapparaat  zijn  opgetreden  omdat  deze  acuutlevensbedreigend kunnen zijn. Is het trauma niet acuut levensbedreigend dan wordt  naoverleg  met  de  veehouder  bij  voorkeur  een  antibioticumkuur  ingesteld  om  ernstige  ontstekingte voorkomen.  • Of  het  rund  geen  ernstige  mastitis  heeft  i.v.m.  de  onmiddellijke  consequenties  voor  debehandeling van het rund.    Schaap:  Uit angst voor lammersterfte toch niet te vroeg ingrijpen. Algemene richtlijnen voor de duur van de  partus zijn er niet.   • Wanneer de ontsluitingsfase, dus tot het moment waarop de allantois wordt uitgedreven ofbreekt,  langer gaat duren dan 3 uur dan moet men de ooi vaginaal onderzoeken om te wetente komen wat  er aan de hand is.  • Treedt binnen een uur nadat de allantois is uitgedreven geen of onvoldoende buikpers op ofkomen  er ondanks normale buikpers geen vruchtdelen buiten de vulva, dan moeten we ookeen onderzoek  instellen.  • Wanneer de uitdrijving van het eerste lam in een kennelijk normale geboortehouding, dus mettwee  klauwtjes en het snoetje daarop, langer dan 1½ uur duurt, terwijl de ooi toch nu en danvoldoende  perst, dan bieden we hulp. (90% van de lammeren worden in kopligging geboren). 

72   

• Wanneer het lam een afwijkende geboortehouding inneemt, bijvoorbeeld wanneer de kop enéén  klauwtje of de kop alleen in de vulva zichtbaar wordt, dan moet dat lam binnen een halfuur worden  uitgedreven anders moeten we helpen.  • Komt uitsluitend de kop buiten de vulva dan mag dat hoogstens een kwartier duren andersgrijpen  we in. Bedenk dat veel lammeren in een afwijkende geboortehouding toch wordenuitgedreven.  •  Wanneer  we  merken  dat  een  lam  in  stuitligging  wordt  geboren  dan  moet  de  uitdrijving  zeervlot  voltooid zijn anders helpen we. Lammeren kunnen, evenals kalveren, bij de uitdrijving instuitligging  vrij  snel  sterven  door  afklemming  van  de  navelstreng,  zeker  wanneer  denavelstreng  tussen  de  achterpootjes door ligt.  • Wanneer we vermoeden dat een lam in stuitligging een afwijkende houding inneemtbijvoorbeeld  omdat  we  slechts  één  achterpootje  of  het  staartje  zien  verschijnen,  dan  moet  ditmeteen  worden  verholpen omdat een lam in zo'n ligging zelden spontaan wordt geboren.  •  Komen  alleen  de  voorpootjes  buiten  de  vulva,  waarbij  dan  meestal  een  afwijkende  ligging  vande  kop  bestaat,  dan  moet  dit  worden  gereponeerd  omdat  een  lam  in  zo'n  ligging  ook  nietspontaan  wordt  geboren.  Vergissing  met  een  normale  stuitligging  is  mogelijk  en  wanneer  deeigenaar  in  die  veronderstelling  verkeert  en  stevig  aan  de  pootjes  gaat  trekken  dan  is  hetoptreden  van  een  uterusruptuur niet ondenkbaar.    Dierenarts wordt in de regel pas geroepen als de eigenaar het zelf heeft geprobeerd. We verlossen in  zijligging, of staand, afhankelijk van dierenarts.   Een extractie is bij het schaap meestal vrij makkelijk. Maatnemen is bij een groot lam noodzakelijk.  Het achterstel vormt nooit een probleem. Een stuitligging is hierdoor wel moeilijker te maatnemen.  Een sectio is dan te overwegen. De vulva is soms wat nauw maar kan manueel opgerekt.     Varken:   Afwijkende liggingen vormen zelden een probleem, heel soms een te grote big bij gelten. De oorzaak  is vaak weeënzwakte en extractie kan dan getracht worden. Wel is de geboortweg van het varken erg  gevoelig. Beter is het de zeug oxytocine te geven, eventueel met calcium aanvulling.     Paard:  Komt  minder  vaak  voor  dan  rund,  en  dan  niet  door  grootte  van  het  veulen  maar  afwijkende  liggingen.  Haast  is  geboden  door  heftig  persen,  maar  ervaring  opdoen  op  dit  gebied  is  moeilijk.  Bij  het paard kan het allantoamnion nog intact zijn bij de geboorte. Bij het veulen is het moeilijker vast  te  stellen  of  deze  nog  leeft,  terugtrekreflex  is  moeilijker  en  navelstreng  vaak  onbereikbaar.  De  ontsluiting  vormt  a  termé  nooit  een  probleem,  evenals  de  bekkenomvang.  De  te  volgen  tactiek  bij  verloskunde is hetzelfde als het rund, maar er zijn wel verschillend in voorkomen. Reposities komen  veel voor, extracties gaan makkelijker, kruis‐op‐kruis komt niet voor, partiële foetotomie komt vaker  voor, sectio veel minder door kleinere overlevingskans en veel ervaring vereist. Bij een shetland pony  vaker  wel  door  de  moeilijkheid  van  een  foetotomie  en  de  blijvende  steriliteit  na  beschadigingen  tijdens extractie.   Abnormale partus hond:  Vaak  bij  brachycephale  en  kleine  rassen.  Poes  vaker  bij  Pers  en  ouder  dan  5  jaar  eersteworps.  Bij  sectio opletten dat de teef daarna alsnog goed met de pups omgaat. Bij twijfel of er nog foetussen  aanwezig  zijn  kan  palpatie,  beter  echo  of  röntgen.  Mammae  controleren  op  melkgift  en  mastitis.  Vaginoscopie  om  naar  ontsluiting  te  kijken,  poes  lastiger  te  fixeren.  Cervix  bij  teef  te  craniaal  voor  touché,  wel  geschikt  voor  Ferguson  reflex.  Toucheren  geeft  indruk  van  vorm  van  het  bekken.  Afwijkende liggingen die problemen geven zijn veel minder talrijk dan LH.   ‐ Zijligging: geeft zelden problemen, repositie via buik mogelijk, eventueel extractie.   ‐ Rugligging: komt niet vaak voor, indien dan niet vanzelf over en is repositie mogelijk.   ‐ Teruggeslagen kop: treedt herhaaldelijk op, repositie onmogelijk, sectio noodzakelijk. Bij een  kruinligging is repositie soms wel mogelijk.   73   

‐

Eenzijdige  of  beiderzijdse  tarsaalligging:  achterbenen  kunnen  met  de  vinger  gewoon  gestrekt, niet van betekenis.   ‐ Heupligging:  komt  vaak  voor,  vrucht  kan  meestal  niet  geboren  worden,  meestal  kan  repositie, anders extractie en anders sectio.   Bij honden komen te grote vruchten wel regelmatig voor. Bij een intreding in kopligging is extractie  mogelijk, eventueel met draaiing van de pup. Bij niet intreden is het zaak om  de intreding  eerst te  bewerkstelligen (buikwand tegen bekkeningang duwen, teef voorstel omhoog, opwekken persreflex.  Als  dit  niet  lukt  een  sectio.  Bij  een  stuitligging  is  extractie  mogelijk,  maar  als  er  meer  verwacht  worden dan beter een sectio.     Andere afwijkingen vrucht  Hydrocephalus komt zelden voor, kan stagnatie veroorzaken. Extractie of sectio.   Anasarca:  extreem  oedemateuze  vrucht.  Komt  zelden  voor,  vrucht  gevuld  met  vocht  breekt  makkelijk. Als extractie niet kan sectio, foetotomie vaak geen oplossing.   Hydrops  ascites:  extractie  mogelijk,  eventueel  met  een  tangetje  buikwand  stuktrekken,  anders  sectio.   Monstrum: misvormingen. Soms is sectio mogelijk, meestal alleen foetotomie.   Torsio  uteri:  dieren  plotseling  ziek,  defense  musculaire,  pijnlijke  gang,  partus  stagneert  maar  wel  persweeën, stuwing van buik en ascites kan optreden. OVHX uitvoeren.     Instrumenten  die  gebruikt  worden  zijn  de  verlostang  zonder  scherpe  randen,  forceps.  Andere  instrumenten  hebben  wel  scherpe  tandjes  en  mogelijk  alleen  onder  manuele  begeleiding  gebruikt  worden. Kan wel voor foetotomie gebruikt worden.     Werkcollege 10: partus  Er zijn redenen om een partus een dag uit te stellen, bijvoorbeeld als de eigenaar erbij wil zijn ivm  verloskundige hulp, ruimtegebrek (bijvoorbeeld stal), werkplanning (synchronisatie koppel).   Om dit aan te pakken kun je exogeen progesteron toedienen. Bovendien kun je indirect progesteron  stimuleren met prolactine, maar des te meer stappen er tussen, des te groter de kans dat het niet  optimaal  verloopt.  Om  dit  een  dracht  in  stand  te  houden  is  misschien  niet  voldoende.  Wanneer  je  stress  veroorzaakt  rem  je  indirect  de  oxytocine  release    Morfine‐achtige  stoffen(endogene  opioïden). Cortisol zal juist weer de partus op gang brengen, want dit produceert de foetus juist om  eruit te komen. De persweeën kun je ook remmen door middel van een calcium antagonist. Hierdoor  krijg je wel algemene spierzwakte (melkziekte achtige verschijnselen). Een laatste is clenbuterol als  een  spasmolyticum,  welke  ook  specifieke  spierverslapping  geeft  maar  alleen  van  de  uterus.  Dit  middel  is  echter  wel  verboden.  Vanuit  praktisch  oogpunt  zou  je  alleen  eigenlijk  progesteron  gebruiken.   Nadelen  zijn  natuurlijk  wel  dat  de  vrucht  groter  wordt  en  de  partus  dus  zwaarder  wordt.  Hierdoor  kan de vrucht ook hypoxisch worden. Doordat de placenta na de normale draagtijd minder goed gaat  werken is er ook een risico op hypoxie.     Aan het einde van de dracht gaat het progesteron omlaag door de werking van cortisol van de vrucht  bij het rund. Cortisol zorgt voor de productie van PGF‐2alpha welke a) zorgt voor de luteolyse en b)  voor  relaxine  afgifte.  Cortisol  zorgt  er  bovendien  voor  dat  de  longen  van  de  vrucht  gaan  rijpen  en  belangrijk is dat cortisol ervoor zorgt dat er enzymen worden gevormd die progesteron omzetten in  oestradiol. Daardoor werkt ook het progesteron uit de placenta (vanaf 8ste maand) niet meer.     Bij de teef werkt dit iets anders, de placenta neemt nooit de progesteron productie over en dit blijft  de functie van het CL. Het oestradiol bij de teef begint eigenlijk al te stijgen zodra de LH piek voorbij  is, en de dracht lijkt daarmee heel erg op de luteale fase. Het oestradiol gaat tijdens de dracht snel  omhoog  en  is  maximaal  vanaf  dag  30  tot  24  uur  na  de  partus  en  daalt  dan  sterk,  dus  tegenovergestelde  van  het  rund!  Ook  het  progesteron  gaat  omlaag  aan  het  einde  van  de  dracht.  74   

Toch is er wel een verschil tussen dracht en de luteale fase, omdat het progesteron aan het einde van  de  dracht  sterk  daalt  en  na  de  luteale  fase  juist  gestaag  daalt.  Dit  komt  door  de  aanwezigheid  van  PGF‐2alpha  bij  de  dracht,  terwijl  dit  aan  het  eind  van  de  luteale  fase  geen  rol  speelt  en  het  CL  gewoon langzaamaan dood gaat.     Een teef heeft al 2 pups geworpen maar vertoont nu al enkele uren geen activiteit meer en de teef  ligt gewoon te slapen. Wat je van de eigenaar wilt weten is of bekend is hoeveel pups erin zitten, of  de teef aan het persen is of niet, of de teef zoogt (door prolactine release en mechanische stimulatie  tepels    oxytocine  release    extra  contracties  /  weeën),  zijn  er  al  nageboortes  afgekomen  en  hoeveel,  wat  voor  ras  is  de  hond  (zegt  iets  over  het  aantal  pups,  hele  grove  indicatie),  zijn  er  nog  bewegingen  in  de  buik  te  zien.  Echt  zorgen  hoef  je  je  niet  te  maken.  De  partus  staat  onder  parasympathische invloed en dus het tussendoor slapen komt redelijk veel voor. Dit mag ongeveer 2‐ 3 uur duren, dus de teef moet onderhand wel weer beginnen. Hoe snel ze in het proces (normaal) in  slaap zal vallen hangt af van de duur van de partus tot dusver. Toch moet je wel langs deze mensen  gaan.   Eenmaal aangekomen ga je vaginaal voelen of je vruchtdelen voelt, de teef zou dan wel persen, tenzij  er secundaire weeënzwakte is opgetreden.Ook een buikpalpatie is nuttig in dit geval. Indien je een  mobiele echo hebt is dit ook heel erg handig. Verder kijk je natuurlijk ook naar de pups die er al zijn,  de placenta bekijken, pups aanleggen. Je dient oxytocine toe als er wat in zit en je verwacht dat het  eruit kan. Bij de hond wordt geen calcium toegediend in geval van weeënzwakte!    Als  je  wilt  weten  of  er  weeënactiviteit  is  bij  een  dier  kun  je  de  contractiekrachten  meten  met  een  registratie  middel.  Deze  heb  je  meestal  niet  in  de  praktijk.  Om  het  dan  toch  vast  te  stellen  kun  je  vragen  naar  buikpers  (indicatie  calciumtekort,  maar  zegt  niet  over  de  contractiliteit  van  het  myometrium). Verder vraag je of er vruchtwater is afgekomen en er ontsluiting is. Bij een koe heb je  als extra voordeel boven de hond dat je direct via rectaal op de baarmoeder kan voelen en een tonus  voelt (door een hoge tonus kun je niet meer bij de vruchtdelen komen).   In  de  praktijk  doen  we  wegens  tijdgebrek  nooit  bloedonderzoek,  maar  in  theorie  zou  je  hier  wel  gebruik  van  kunnen  maken.  Nuttig  om  te  weten  is:  calcium  (toch  wel  in  de  praktijk  gedaan)  voor  spierzwakte,  oxytocine (wel een pulsatiele afgifte dus herhaald meten), progesteron (om de partus  op zich vast te stellen), adrenaline / noradrenaline en opioïden om vast te stellen of de dracht niet  vordert door stress (bij de laatste twee).     Wanneer een eigenaar wil weten hoe hij de partus moet voorbereiden dan is het belangrijk om de  hond/kat  te  temperaturen.  Deze  zal  eerst  stijgen  en  daarna  dalen.  Na  de  daling  zal  de  hond/kat  binnen  24  uur  bevallen.  Verder  moet  je  een  goede  omgeving  maken,  warmtelamp,  kunstmelk,  zuigpipet voor het slijm uit de keel en neus, krat om in te bevallen.   Er zijn criteria die je moet gebruiken of de partus normaal verloopt, abnormaal is: persen van 45 min  eerste pup en 30 minuten voor de rest van de pup zonder dat er iets uitkomt, meer dan 3 uur tussen  pups  zonder  persen,  1‐2  uur  met  af  en  toe  persen,  letten  op  ziekteverschijnselen,  abnormale  uitvloeiing (let op: groen is normaal! Bruin, en stank is abnormaal).   Pups en kittens kunnen in kop of stuitligging worden uitgedreven. In stuitligging mag gestrekt of een  heupligging  aan  beide  kanten  mag.  In  kopligging  mag  naast  een  normale  ook  een  beiderzijdse  schouderligging. Een enkelzijdige heup of schouderligging is wel weer afwijking. Bij het varken zijn er  meer mogelijkheden, zo mag een carpaal en een tarsaal ligging ook, naast de andere mogelijkheden  bij de hond en kat, terwijl dit bij de hond niet zo is.   Voor het eerste jong is het het beste als deze mooi ligt omdat deze als eerste het geboortekanaal nog  moet oprekken. Een verkeerde ligging gaat dan wel eerder mis.     Een zeug heeft al vlot 6 biggen gehad maar de laatste 45 min niets meer.   Bij het varken mag er tussen de biggen 1,5‐2 uur liggen, dus er is nog niet zo veel aan de hand. Wil je  er  achter  komen,  ga  je  voelen,  big?    verlossen  eventueel  met  afwijkende  ligging  oplossen.  Als  je  75   

niets voelt denk je aan weeënzwakte en geef je oxytocine om te helpen. Maar dit doe je dus pas na 2  uur. Bij elke afwijkende partus bij elk dier is NIETS DOEN NOOIT EEN OPTIE.     Bij de kleine herkauwers is een schouderelleboogligging niet afwijkend. De lammeren zijn namelijk op  deze wijze het kleinst dus kan zo het makkelijkste intreden.     Bij een merrie in partus is net één snuitje en één hoef te zien in de vagina. De merrie is wel aan het  persen. Omdat een veulen tijdens de partus moet draaien vanuit de uterus kan het in dit geval zijn  dat het veulen nog niet helemaal gedraaid is. Wat je dus de eigenaar vertelt is dat hij even zelf moet  voelen. Het is best mogelijk dat je iets verderop toch een tweede hoefje voelt die door een nog niet  100% draai nog een beetje achter ligt. Eventueel kun je met een touwtje het pootje er gewoon bij  trekken. Je hoeft dus niet per se naar deze merrie toe te komen.     Tijdens  de  partus  is  het  zoals  eerder  gezien  van  belang  om  de  rust  erin  te  houden.  Stress  kan  de  partus  namelijk  nadelig  beïnvloeden.  Tijdens  de  partus  is  er  druk  in  de  cervix  en  vagina  door  de  vrucht  welk  signaal  naar  de  hypothalamus  /  hypofyse  gaat  en  daar  voor  oxytocine  afgifte  zorgt.  Hierdoor zal het myometrium contraheren.   Vanuit  de  hersenstam  kan  er  stimulatie  zijn  van  noradrenaline  vanuit  de  hersenstam,  dat  ook  oxytocine afgifte stimuleert. De opioïden die bij stress worden vrijgegeven in het moederdier kunnen  deze  op  een  aantal  stappen  in  dit  proces  aangrijpen.  Ze  kunnen  bijvoorbeeld  de  noradrenaline  remmen  en  dus  de  hypothalamus  inhiberen.  Er  kan  ook  een  direct  effect  op  de  hypofyse  plaatsvinden,  waardoor  de  oxytocine  release  minder  goed  is.  Ook  op  de  hypothalamus  kunnen  ze  aangrijpen en via de neurale verbinding van hypothalamus en hypofyse kunnen ze diffunderen naar  de hypofyse.     Werkcollege 11: dystocia LH  Ondanks  de  haast  is  er  bij  een  partus  problematiek  toch  noodzakelijk  tot  een  gedegen  klinisch  onderzoek. Tijdens de afname van een volledige anamnese wordt er onder andere gevraagd naar de  leeftijd van de moeder en de dekdatum. Dit eerste is van belang omdat het bekken bij het rund in de  eerste 2 jaar nog niet volledig volgroeid is (primipaar dier), dus als ze relatief jong zijn is de vrucht  snel  te  groot.  Bij  oudere  dieren  zien  we  ook  problemen  zoals  een  vergroeid  bekken  door  een  voorgaande  zware  partus  (multipaar).  De  verbinding  van  de  ligamenten  calcificeren,  groeien  naar  binnen en daardoor wordt de ingang verkleind. Ook melkziekte komt meer voor bij oudere dieren en  zorgt  voor  verminderde  contracties  van  de  uterus.  Door  uitrekking  van  de  ophangbanden  kan  een  torsio uteri makkelijker.   De draagtijd is van belang omdat bij een te lange draagtijd de vrucht te groot wordt. Dit geldt in het  bijzonder voor honden, koeien en varkens. De placenta raakt hierbij ook insufficiënt, wat een risico  op  afsterven  geeft.  Bij  een  paard  is  een  langere  draagtijd  een  teken  dat  het  veulen  nog  niet  voldoende gematureerd is dus daar moet je juist blijven wachten.     Bij  uitwendige  inspectie  kun  je  uit  de  prodromi  wel  wat  informatie  halen.  Wanneer  deze  prodromi  niet aanwezig zijn kan het zijn dat het dier aan het aborteren is. Dit kan ook als de moeder erg ziek is  en daarom de vrucht afstoot. Ook kunnen we valse weeën zien zonder prodromi (wel buikpers maar  geen contractie uterus), dit zien we als het jonge dier door draaiing in de bekkenholte komt, en zo  die  buikpers  opwekt.  Er  is  echter  geen  partus,  want  het  dier  zit  nog  in  de  uterus  en  is  dus  niet  ingetreden. De uterus is dan slap bij rectaal onderzoek en de cervix gesloten. Bij een vroeggeboorte  zien we vrijwel geen prodromi.    Nu  komen  we  bij  een  schaap  en  willen  we  een  repositie  uitvoeren.  Dit  doe  je  bij  het  staande  dier  omdat er dan meer ruimte in de uterus is en de zwaartekracht meehelpt om de vrucht voor repositie  even terug te duwen. Het enige voordeel is dat in zijligging het schaap beter te fixeren is, maar over  het algemeen nemen we aan om de staande positie te doen omdat dit makkelijker is (anders dan in  76   

de syllabus). Paarden en koeien moeten sowieso staan en mogen pas tijdens de werkelijke extractie  gaan liggen. Nadeel van een staande positie is dat het kopje snel wegzakt door de extra ruimte. Een  touwtje om de kop is dan een optie.   Bij  de  extractie  willen  we  ze  juist  liggend  hebben.  Ze  persen  dan  zelf  mee,  hoeft  niet  tegen  de  zwaartekracht in en heel belangrijk is dat de bekkenkanteling dan makkelijker gaat.     Wanneer je na het verlossen van het eerste lam meteen het tweede lam gaat halen is er een risico bij  betrokken. Het kan zijn dat het tweede lam hier nog niet in de goede positie ligt, waardoor de kop  kan  achterblijven.  Een  ander  probleem  is  dan  dat  de  uterus  geen  contractiepauze  heeft.  De  uterus  contraheert altijd tussen 2 bevallingen. Wanneer dit niet gebeurt is de kans dat een inversio uteri of  een prolaps uteri kan optreden. Dit komt omdat de uterus niet kleiner is geworden na het eerste lam  eruit door geen contractiepauze, deze blijft dan te groot en wijd en kan zo makkelijker instulpen of  naar  buiten  komen.  Ook  kan  het  voorkomen  dat  het  lammetje  een  afwijkende  ligging  aanneemt,  door meer ruimte in de uterus. Enkele minuten wachten is wel voldoende.     Een oudere ooi met niet vorderende partus heeft het voorliggende lam in dwarsligging. Je weet dat  deze ooi in partus is: je hebt een waterblaas gezien, een buikpers gezien maar geen vruchtdelen zien  volgen.  Ook  de  prodromi  zijn  gewoon  aanwezig  geweest  (onrustig,  afzonderen  van  de  koppel,  veel  staan  en  liggen).  De  eigenaar  komt  bij  het  opvoelen  de  rug  tegen.  De  dwarsligging  zien  we  vooral  optreden bij meerlingdrachten.  Het dwarsliggen wordt ook nog wel eens verward met een teruggeslagen hoofd, maar dan voel je de  hals en niet de rug. Om een dwarsligging op te lossen ga je het lam eerst terugduwen waarbij het niet  uitmaakt of je er een kop of stuitligging van maakt, en deze verder reponeren en extraheren. Als je  zeker weet dat het lam dood is kun je een foetotomie doen.     Op het moment dat je bij een geboorte wordt geroepen controleer je altijd het moederdier. Hierbij  ga je de geboorteweg controleren op een aantal punten, voordat je gaat handelen. Hierbij let je op:  beschadigingen, mate van ontsluiting, bloedingen en zwellingen. Zou je dit niet van te voren melden  dan  kun  je  achteraf  daarvoor  aansprakelijk  worden  gesteld.  Ook  kan  dit  voor  andere  beslissingen  zorgen.   Op grond van een ring ter hoogte van de cervix kun je een diagnose onvoldoende ontsluiting van de  cervix  (N.O.O.C.)  stellen.  Hierbij  moet  je  wel  goed  onderscheid  maken  tussen  de  cervix  en  het  diafragma. Als de cervix voldoende ontsloten is dan is er niets meer te voelen op de overgang tussen  vagina en uterus. We kunnen een N.O.O.C. tegen komen als: de partus nog niet voldoende op gang  is,  bij  een  abortus  (door  hormonaal  onvoldoende  voorbereiding)  en  op  het  moment  dat  je  een  abnormale ligging hebt.   ‐ Actieve  ontsluiting  van  de  cervix:  hierbij  verslapt  de  cervix  door  tonusvermindering  van  de  spiervezels door afnemende invloed van progesteron en veranderingen aan het bindweefsel  door toenemende invloed van prostaglandinen, relaxine en oestrogenen.  ‐ Passieve  ontsluiting  van  de  cervix:  tijdens  de  ontsluitingsfase  door  de  vruchtdelen  die  de  cervix  intreden  en  deze  een  beetje  openduwen.  Hiervoor  is  natuurlijk  een  juiste  liggen  wel  van belang.     De  geboorteweg  kun  je  wel  oprekken,  waarvan  voordelen  zijn:  makkelijkere  bevalling,  voorkomen  beschadigingen, door stimulatie   oxytocine   betere  contracties. Er  zijn echter ook  nadelen aan  het  oprekken  van  de  geboorteweg:  juist  door  het  opwekken  van  de  contracties  via  oxytocine    afbinding  placenta  verminderde  doorbloeding  hypoxie/acidose  kalf.  Als  je  dus  heel  lang  moet  manipuleren heb je kans op een dood kalf / veulen. Er is dus een voor en nadeel aan de oxytocine  release. Je begint met opwekken als de waterblaas eraf is, zodat je zeker weet dat er een partus is.     Tijdens de sectio bij kleine herkauwers hebben we vaak te maken met dat de lammeren elk in een  andere  hoorn  liggen.  Wel  wil  je  de  lammerenn  uit  dezelfde  wond  hebben.  Hierdoor  moet  je  goed  77   

letten op het septum (lijkt op vruchtvliezen, dun en makkelijk te verscheuren!) dat er tussen zit die je  niet wilt verscheuren. Ook kun je het ligamentum latum/uterus verscheuren doordat je aan de verste  uterushoorn loopt te trekken. De snede maak je aan de basis van de hoorn, dichtbij het corpus.    Bij  een  varken  hebben  we  weeënzwakte  als  veelvoorkomende  oorzaak  van  een  niet  vorderende  partus  bij  een  oudere  zeug.  Om  dit  te  diagnosticeren  moet  je  al  het  andere  uitsluiten.  Je  vraagt  hiervoor: heeft ze al geperst (meestal zijn er al biggen uit), hoeveel tijd was er sinds de laatste big (>2  uur),  grote  uterus,  geen  reactie  op  vaginale  onderzoek  (je  zou  contractie  door  oxytocine  verwachten),  geen  big  die  verkeerd  voor  de  uitgang  ligt.  Bij  een  zeug  is  het  ongunstig  veel  biggen  manueel  te  verlossen  omdat  je  veel  beschadigingen  en  zwellingen  van  de  geboorteweg  kan  geven  (zelfde als bij schaap en shetlander) omdat het relatief klein is  druknecrose.   Om weeënzwakte op te lossen geef je oxytocine, eventueel aangevuld met calcium. Bij een te hoge  dosis kun je juist voor een krampsituatie zorgen die de vruchten afklemt en niet meer naar de cervix  kunnen bewegen. Houden aan de dosis dus en bij herhaling van de dosis eerst een volledige controle  weer doen (zoals het dan scheefliggen van een big).     Een  hoogdrachtige  melkkoe  is  mogelijk  aan  het  kalven,  maar  er  gebeurt  helemaal  niets.  De  veehouder heeft waarschijnlijk besloten dat de koe in partus is op basis van de prodromi: opuieren,  banden verslappen, onrustig gedrag, gezwollen vulva, melkverlies. Uitendelijk stel je een torsio uteri  sinistra vast (bij rund vaker naar links, mogelijk door pensaanwezigheid. Rechts echter ook mogelijk)  waarbij de rechter ophangband boven de linkerophangband komt, wat rectaal te voelen is. Vaginaal  voel je een soort wrong van de slijmvliezen optreden door het meedraaien.   Een  torsio  kun  je  wel  reponeren  wanneer  deze  vaginaal  toegankelijk  is  (open  cervix).  Je  probeert  hierbij  in  de  vagina  de  uterus  te  schommelen  en  zo  terug  te  draaien.  Vanaf  de  buitenkant  kunnen  mensen ook met een plank helpen de uterus door te draaien. Bij een gesloten cervix moet je de koe  neerleggen en omrollen. “Koe moet kalf inhalen”, dus dezelfe kant op rollen als de torsie.    Werkcollege 12: abnormale dracht en partus GD  Een teef heeft 14 dagen na dekking een gelige witte slijmerige uitvloeiing. Er zijn hiervoor zaken die  van je de eigenaar wilt weten; is ze eerder gedekt en waren daar problemen bij, is de teef verder nog  ziek, geur/kleur, consistentie.   DDx:  vaginitis,  endometritis,  tumor  bij  een  oudere  teef  (meer  bloederige  uitvloeiing).  Fysiologische  uitvloeiing is pas na 3,5‐4 weken =helder opalescerend). Het komt erg vaak voor dat de oorzaak niet  achterhaald kan worden, de pups er normaal uit komen en er eigenlijk niets aan de hand is.   Om  verder  onderzoek  de  doen  maken  we  gebruik  van  een  vaginoscopie  om  een  vaginitis  vast  te  kunnen stellen. Een endometritis en pyometra is hiermee ook vast te stellen. Algemeen onderzoek  ook om de gehele toestand vast te stellen. Bij een endometritis zou je ook leukocyten kunnen tellen  en  Ht  voor  anemie  na  een  langdurige  ontsteking.  Echo  en  buikpalpatie  kun  je  ook  gebruiken.  Afhankelijk van je vermoedens ga je steeds een klein stapje verder.   Het behandelplan is hier weer afhankelijk van.     Bij een teef 28 dagen na dekking worden normale ampullen gevonden en een aantal diktes gevoeld  die  kleiner  zijn  en  zachter  aanvoelen.  Mogelijke  DDx:  dracht  met  gedeeltelijke  resoprtie,  ampulvormige  endometritis.  Dingen  die  je  aan  de  eigenaar  wilt  vragen:  algemene  ziekte  (koorts,  sloom, anorexie, braken, PU/PD, uitvloeiing), eerdere problemen na een dekking en dracht.   Om  het  onderscheid  te  maken  eerst  maar  algemeen  onderzoek,  gynaecologisch  onderzoek,  buikpalpatie, vaginoscopie, eventueel SWAB nemen (BO met antibiogram), bloedonderzoek, echo.     Wanneer er sprake is van een resorptie kun je gewoon afwachten en de teef in de gaten houden en  het aantal pups in de gaten houden. Als er namelijk maar 1‐2 over zijn lukt het ze mogelijk niet om de  partus  in  gang  te  zetten  en  blijven  ze  te  lang  zitten  en  krijgen  uiteindelijk  bemoeilijkte  partus  en  placenta insufficiëntie.   78   

Wanneer er sprake is van een endometritis zou je een OVHX doen. Indien de eigenaar dit niet wilt:  agleprostone,  prostaglandinen  en  AB,  maar  niet  eerste  keus.  Bij  dit  laatste  de  eigenaar  vertellen:  duurt lang, kans op recidief groot en fertiliteit terug in 20% van de gevallen indien CEH.     Een  bordeaux  dog  60‐61  dagen  geleden  gedekt,  vorige  avond  al  lage  lichaamstemperatuur,  uren  onrustig,  maar  nog  geen  pups  geboren.  De  temperatuurdip  is  normaal  in  12‐24  uur  van  te  voren,  bovendien is de temperatuur van een drachtige hond ook al lager, kan met een graad van normale  referentie (38‐39) verschillen. Om een dip vast te stellen moet je vaker temperaturen, week van te  voren beginnen en 3x daags.   De beslissing of de eigenaar moet komen is op basis van: perst de hond al, is er uitvloeiing, eerste  nestje?, vorige nestjes hoe verlopen, bekend hoeveel pups erin zitten, stress geweest of aanwezig?  Als je de teef wilt zien wil je het liever thuis in verband met de stress maar aan de andere kant wil je  ook liever alle apparatuur bij de hand hebben. Hangt van allerlei factoren af.   Stel  je  laat  de  mensen  komen  wil  je:  algemeen  onderzoek,  buikpalpatie,  ontsluiting  (vaginoscopie),  temperatuur,  echo  om  gezondheid  van  de  pups  vast  te  stellen,  controle  melkklierpakketten  op  zwelling,  productie  en  mastitis  (ook  bij  pseudograviditeit).  Hierbij  is  vaginoscopie  het  belangrijkste,  hiermee kun je een dwarsliggende vrucht zien. Verder kun je in het kader van de weeënzwakte de  Ferguson reflex testen met een vaginoscoop of manueel.  Als we geen bijzonderheden vinden hoef je niets te doen en afwachten. Wanneer er wel ontsluiting is  kun je oxytocine geven (alleen als de puppies goed liggen), bij een echt verkeerde ligging sectio.   Oxytocine mag je elke 45 min herhalen, MAAR NIET ALS ER WEEËN ZIJN! CONTRA‐INDICATIE.     4  jarige  Stabyhound  is  64  dagen  geleden  gedekt  voor  de  2e  dracht.  Heeft  groene  uitvloeiing  en  eigenaar vraagt om onderzoek en behandeling.  Van de eigenaar wil je weten: geur/kleur/consistentie etc.   Groene  kleur  kan  van  de  placenta  komen  en  dus  betekenen  dat  de  partus  al  gestart  is  (heldere  groene uitvloeiing = fysiologisch), bovendien kan ook de slijmprop voor de cervix deze kleur geven.  Als de uitvloeiing stinkt, lijkt het logischer dat het op een abortus duidt.   Om het onderzoek: algemeen onderzoek, goed naar de uitvloeiing kijken, vaginoscopie (ontsluiitng,  vruchtdelen), echo om aantal levende pups vast te stellen in geval van abortus.   Als de uitvloeiing goed is dan is afwachten eventueel in combinatie met oxytocine. In het geval van  abortus wel ook oxytocine geven omdat de dode puppies niet meewerken. Zonder ontsluiting nooit  oxytocine!  Bovendien  wil  je  de  dode  puppies  er  snel  uithebben  (broedplaats  voor  bacteriën).  Wanneer  de  dode  pup  de  uitgang  blokkeert,  sectio.  Als  ze  allemaal  dood  zijn  kun  je  het  beste  een  OVHX  doen  omdat  dan  de  uterus  gesloten  kan  blijven  en  er  geen  kans  is  op  besmetting  van  de  buikholte. Een risico van een anesthesie is altijd dat de pups hiervan “inslapen”.     Bouvier van 7 jaar, 4e keer drachtig en is aan het werpen. Begonnen met sterke persweeën, sinds een  half uur. Belt om 5 uur ’s ochtends. In principe mag de eerste pup 45 minuten persen kosten. Maar  omdat dit de 4e worp is dan is het toch niet helemaal ok. Deze hond geef je GEEN oxytocine, hond  heeft persweeën. Je gaat met de vaginoscoop kijken wat er mis kan zijn. De 1e,2e en 3e pups zijn er  inmiddels uitgekomen, maar sindsdien is het 2 uur later. Het mag echter best 2‐3 uur duren tussen  de pups. Vragen aan de eigenaar: hoeveel pups zijn er aanwezig, perst ze nog, drinken de pups? Je  zou moeten kijken of er pups inzitten (palpatie / röntgen) en zo ja, gewoon nog even wachten.     Poes van 9 jaar heeft 3 kittens geworpen, 5e partus, na de geboorte gisteren nu ziek geworden. Een  mogelijkheid  is  een  achterbleven  kitten  die  is  gaan  rotten  (bacteriën  binnen  door  open  cervix),  retentio secundinarum(leidt tot endometritis post partum), mastitis.   Diagnostisch:  algemeen  onderzoek,  buikpalpatie  (voelen  naar  kitten,  mammapakketen),  echo  en  eventueel röntgen.   Afhankelijk van wat we vinden behandelen. Met dode kitten en endometritis: OVHX zo snel mogelijk.  Wanneer de uterus behouden moet worden: AB en oxytocine, progesteron is er niet meer dus hier  79   

niet op aan grijpen, cervix is toch open! Voor een mastitis moet je ook een antibioticum gebruiken  dat  wel  in  de  melk  moet  komen  wegens  de  locatie  maar  niet  schadelijk  is  voor  de  kittens;  amoxicillineclavulaanzuur. Dit zijn pillen en geef je dus oraal. (bij een hond met mastitis zet je hem  in  warm  water)  bij  een  kat  een  warme  compressor  gebruiken  omdat  de  abcessen  rijpen  en  sneller  weggaan (niet altijd abcessen). De kittens laat je in de tussentijd bij de moeder zogen, leegzuigen, in  combinatie met pijnstillers!    Andere  kat  is  5  jaar  oud,  8  weken  geleden  gedekt,  nu  bloederige  uitvloeiing.  Vragen  aan  eigenaar;  geur / kleur / consistentie, koorts, algemene ziekte, persen, partustekenen, drachtigheid vast gesteld.   DDx hierbij: abortus of endometritis (tumor). In het geval van een abortus ga je bij de poes ALLEEN  iets doen als de poes ziek is en er zeker weten sprake is van een abortus. Een kat kan namelijk ook  partiëel aborteren!(Wel alleen eerste/dichtstbijzijnde kitten)  Wanneer  de  poes  wel  heel  ziek  is  en  er  is  zeker  weten  sprake  van  een  abortus:  OVHX  of  AB  met  oxytocine.     4  jaar  oud,  primipaar,  Mechelse  herder,  53  dagen  geleden  gedekt,  nu  drachtig  van  3  pups  heeft  vaginale uitvloeiing en onrustig gedrag. Het meest waarschijnlijk als de uitvloeiing bloederig is, is een  abortus.  Alle  pups,  ook  de  levende  hebben  geen  kans  meer,  zijn  levensvatbaar  op  dag  58  van  de  dracht. Je moet dus oxytocine geven wanneer het niet goed genoeg gaat en de cervix zou je met PGf  kunnen verweken. Het zou natuurlijk ook nog een endometritis kunnen zijn, waarbij je een OVHX.   De vruchten en de placenta moeten naar patho.    

Thema 7 Puerperium  Hoorcollege 14: puerperium  Periode tussen geboorte en volledige involutie van de uterus.  

  Tijdens  het  puerperium  zal  de  uterus  weer  involueren  onder  invloed  van  oxytocine  en  prostaglandinen. Door samentrekkingen vermindert de omvang.     Hond:   De  placenta  is  endotheliochoreaal,  en  door  dit  intieme  contact  is  er  meer  kans  op  persisterende  bloedingen.  De  placenta  plaatsen  kunnen  gaan  ontsteken.  Het  puerperium  verloopt  langzamer,  en  kenmerkend zijn de groenen afscheiding van de hemophagus zones. De afvloeiing bij de hond kan 3  weken duren, van groen, bloederig tot helder. De involutie duurt 12 weken. Poes gaat veel sneller en  kan binnen een week in oestrus zijn. Teef kan diarree hebben van de nageboortes opeten. Een uterus  atonie  komt  vaak  voor,  reden  onbekend.  3x  per  dag  oxytocine  geven  is  een  optie,  eventueel  calciumborogluconaat. Op zich geen ziekteverschijnselen maar predispositie voor complicaties.     Paard: bij het paard is de veulen hengstigheid al 9 dagen post partum opmerkelijk. De afvloeiing van  de lochiën duurt minder dan 9 dagen en ook de involutie is enkele dagen tot maximaal 12‐15 dagen.  De pre‐gravide status is echter pas na 32 dagen. Doordat het endometrium na placenta verwijdering  vaak  intact  is  weinig  lochieën.  Onderzoek  kan  met  een  vaginoscoop,  we  zien  van  bruin  naar  barnsteen  naar  niets  op  dag  7.  De  cervix  sluit  pas  na  veulenhengstigheid  door  progesteron.  De  80   

veulenhengstigheid  treedt  10  dagen  p.p.  op,  ongeacht  het  seizoen.  Beste  is  om  te  wachten  met  insemineren tot tweede oestrus na veulenen.    Varken:  er  is  sprake  van  een  lactatie  anoestrus  en  als  gevolg  van  spenen  komt  de  cyclus  weer  op  gang. Slechts enkele dagen uitvloeiing.     Rund: vooral bij hoog producerende koeien is de involutie vaak vertraagd, evenals de eerste oestrus  post partum. Na 3 weken is de baarmoeder normale grootte, herstel van endometrium 6 weken. De  lochiën  duurt  21  dagen,  van  bruin  bloederig  naar  helder.  Bij  melkkoeien  kans  op  negatieve  energiebalans.    Kleine herkauwers: uitvloeiing schaap slechts 5‐6 dagen, geit tot 19 dagen.     Door de open cervix kan na de partus de nageboorte worden afgedreven. Dit kan onder invloed van  uterus  contracties  (oxytocine  en  PGF).  De  open  cervix  is  een  belangrijke  port  d’entree  voor  bacterieën.  Er  zijn  heel  wat  complicaties  die  post‐partum  kunnen  optreden,  zowel  acuut  als  chronisch.  Complicaties  kunnen  snel  levensbedreigend  worden  en  liggen  niet  altijd  in  de  geboorteweg. Denk hierbij aan zenuwbeknellingen en darmbeschadigingen.     ‐ Retentio secundinarum:bij een ware retentio is er nog verbinding tussen moeder en placenta, bij  een schijnbare ligt deze los maar wordt niet afgedreven. Het veroorzaakt altijd een endometritis  als broedplaats voor bacteriën, en zelfs vaak een bacteriëmie of septikemie.  

Normale tijdsduur afkomen nageboorte  Bron: HC14 Voortplanting 2011‐2012 UU 

o

o

o

  Rund:  multifactoriële  aandoening.  Er  hangt  altijd  een  stuk  buiten  de  vulva,  de  rest  zit  gedeeltelijk  vast.  Na  2  dagen  treedt  maceratie  op,  ruikt  vies.  Meestal  komen  de  secundinae  spontaan  binnen  14  dagen  af,  dier  heeft  er  weinig  last  van,  behalve  bij  complicaties. Rectaal geeft vergrote uterus, secundinae zichtbaar, zo niet diagnose met  vaginaal  onderzoek.  Een  verwijdering  alleen  bij  schijnbare  retentio,  bij  een  ware  de  behandeling  met  AB  als  bolus  tussen  endometrium  en  chorion.  Bij  zieke  dieren  ook  parenteraal.  Bewust  zijn  van  een  chronische  endometritis,  langere  tussenkalftijd  en  verminderde fertiliteit.   Schaap en geit: vaak dieren in slechte conditie of na sectio. Moeilijk te controleren door  opeten placenta. Verschijnselen als bij rund, maar vaak ziekere dieren met anorexie en  koorts.  De  kans  op  tetanus  en  acute  endometritis  groter  dan  bij  rund.  Behandeling  is  oxytocine en AB. Prognose iets minder gunstig dan rund.   Paard:  wordt  altijd  ernstig  ziek,  vaak  binnen  3  uur  al  beginnen  met  oxytocine.  Door  gewicht  van  de  placenta  kan  in  de  toppen  van  de  uterus  een  inversio  ontstaan,  dan  koliek.  Merries  vertonen  binnen  12  uur  ernstige  ziekteverschijnselen  zoals  koorts,  anorexie, geen aandacht voor veulen, suf. Sepsis is snel na 12 uur evenals een hoge kans  op  hoefbevangenheid.  Intra‐uterien  onderzoek  nodig  om  te  zien  hoeveel  nog  vast  zit.  Behandeling  liever  eerst  met  oxytocine,  maar  manueel  kan  ook.  Uterus  na  afkomen  spoelen  en  AB.  Enkele  dagen  doorspoelen  tot  kleur  van  lochiën  normaal  is.  tijdig  ingrijpen is goede prognose.   81 

 

o

Hond en kat: pas ziekteverschijnselen bij een endometritis. Buikpalpatie en echo geven  niet altijd duidelijkheid, moederdier eet placenta’s op. Bij zekerheid is oxytocine therapie  (5‐10 IE), dus duidelijk hogere dosis toegestaan. Prognose afhankelijk.  

  Endometritis post‐partum:  ‐ Rund: de lochiën moeten na 20 dagen verdwijnen. De verschijnselen treden eerste 14 dagen op  bij acuut. Bij een milde acute endometritis alleen lokale afwijkingen zoals uitvloeiing en soms is  de koe ernstig ziek. Anamnese en verschijnselen vaak duidelijk, rectaal noodzakelijk, dan voel je  ee  niet  gecontraheerde  uterus.  Inhoud  kan  buiten  de  vulva  worden  gemasseerd.  Met  vaginoscopie  vinden  we  stinkende  bruine  lochiën  op  de  bodem  van  de  vagina.  Is  het  dier  in  geringe  mate  ziek,  dan  parenteraal  AB  met  ceftiofur.  Intra‐uteriene  middelen  zijn  niet  geregistreerd en alleen bij ernstig  zieke koe. Uterusspoelen doen  we bij het rund niet.  Gebruik  van  hormonen  afgeraden,  effect  niet  duidelijk.  Prognose  bij  adequate  therapie  gunstig.  Voor  fertiliteit  minder  gunstig  door  ontwikkeling  chronische  endometritis.  Deze  is  14  dagen  na  de  partus  nog  aanwezig  en  betreft  mucopurulente  uitvloeiing,  witvuilen.  De  koe  is  niet  ziek,  maar  heeft  besmeurde  staart  en  achterhand.  Genezing  wordt  bevordert  door  oestri,  die  regelmatig  iedere  21  dagen  optreden.  Aanwijzingen  voor  chronische  endometrits  een  deegachtig  aanvoelende  grote  uterus,  assymetrische  hoornen,  maar  diagnose  bevestigd  met  vaginoscopie.  Behandeling  is  oestrus  opwekken  met  PGF,  eventueel  lugol  met  etstende  werking.  Dit  laatste  niet eerder dan 3 weken p.p. prognose redelijk gunstig.   ‐ Schaap:komt  een  enkele  maal  voor,  in  aansluiting  op  emfysemateuze  vrucht  of  vaginale  afwijkingen. Er ontstaat snel necrose van endometrium en dieren zijn ernstig ziek. Behandeling is  parenteraal en intra‐uterien AB en ocytocine. Prognose dan ok.   ‐ Paard: komt zelden voor, dan vaak na ret sec of abnormale partus. Uterus bevat veel lochiën en  is  onvoldoende  gecontraheerd.  Uterus  ligt  diep  in  de  buikholte,  bevordert  afvloeiien  niet.  Organismen:  streptococcus  equi  en  e.  coli.  Binnen  12‐24  uur  p.p.  ernstig  ziek,  kans  op  hoefbevangenheid.  Rectaal  is  uterus  te  slap  en  te  groot.  In  de  vagina  bruin  secretum  met  onaangename geur. Cervix is te veel open. Behandeling is spoelen, eventueel met oxytocine, AB  en  NSAID’s  en  eventueel  preventief  tegen  hoefbevangenheid.  Zonder  tijdige  behandeling  snel  een sepsis beeld.   ‐ Hond: kan na moeilijke partus maar ook na normaal. Bacteriën spelen de hoofdrol. De uitvloeiing  is hemopurulent, uterus slecht gecontraheerd en verdikte wand. Toestand varieert maar dier kan  erg ziek zijn. Bo onderzoek inzetten voor AB behandeling, verder palpatie, echo en vaginoscopie.  Kort  na  de  partus  kan  er  een  jong  aanwezig  zijn  gebleven.  Oxytocine  toedinen,  1‐3  dagen,  2‐4  keer per dag (5‐10IE). AB geven maar rekening met uitscheiding in melk. Bij onvoldoende effect  een OVHX. Verbetering snel verwacht, dan prognose gunstig.   Een  andere  aandoening  is  de  perforerende  uteruszweer,  vaak  bij  kleine  rassen  en  ernstige  aandoening.  Na  endometritis,  necrose  en  perforerende  uteruszweer,  sepsis  en  peritonitis.  Ziekteverloop  peracuut  tot  acuut.  De  dieren  zijn  heel  erg  ziek:  koorts,  suf,  braken,  zwakke  pols,  stinkende  bruine  uitvloeiing,  pijnlijke  buik.  Echo  is  voor  diagnose  nodig.  Een  laparatomie met OVHX is nodig, AB en infusen na de operatie. Prognose blijft ongunstig.     Inversio en prolaps uteri:  Door  onvoldoende  involutie  kan  de  slappe  uteruswand  instulpen,  bij  het  rund  vaak  één  hoorn,  bij  vleeseters  en  varken  beide  hoornen.  Komt  het  meeste  bij  het  rund  voor.  De  buikpers  maakt  het  erger, die kort na de partus nog aanwezig is.   ‐ Rund:  hoe  langer  na  de  partus,  hoe  kleiner  de  massa.  De  uterus  is  vaak  bedekt  door  de  secundinae,  soms  zijn  de  karunkels  zichtbaar.  De  koe  is  eerst  niet  ziek,  maar  genezing  treedt  nooit  op.  Zonder  behandeling  sterft  het  dier  aan  stuwing  en  toxinemie  of  peritonitis.  Uterus  moet  in  een  vochtig  schoonlaken  gedaan  en  opgetild  door  de  eigenaar.  Behandeling  is  verwijdering  secundinae,  schoonspoelen  met  warm  water,  repositie  bij  staande  dier  onder  epiduraal, daarna nogmaals schoonspoelen en oxytocine geven. Kans op recidief is klein. Er zijn  82   

‐ ‐

‐ ‐

wel wat complicaties zoals: shock, bloedingen, ingewanden in de inversio, verwondingen uterus,  recidief, melkziekte meer als oorzaak van prolaps, blijven persen na repositie. Prognose gunstig.   Kleine herkauwers: komt weinig voor, vulva wordt gesloten met bBúhner hechting.   Varken:  komt  zelden  voor  maar  consequentie  ernstiger,  relatief  snelle  stuwing,  trauma,  shock.  Kans  op  herstel  wordt  binnen  1,5‐2  uur  snel  kleiner.  Meestal  moet  de  uterus  geamputeerd,  repositie alleen zonder stuwing. Prognose matig tot ongunstig.   Paard: slechts zelden, prognose redelijk gunstig bij tijdige behandeling.   Hond  en  kat;  zeldzaam.  Placenta  altijd  afgekomen.  Soms  gaat  de  moeder  in  de  stomp  bijten.  Repositie  manueel  doen  (eventueel  met  trommelstok),  of  laparatomie.  Verder  desinfecterende  vloeistof in uterus,achterhand daarbij omhoog houden, oxytocine. Eventueel OVHX. Prognose vrij  gunstig.  Soms  kunnen  bloedingen  uit  de  uterus  optreden,  vanuit  de  placentaplaatsen.  Uterusatonie opheffen met oxytocine, vaak OVHX noodzakelijk.  

  Subinvolutie  placentaplaatsen  bij  de  hond.  Normaal  neemt  de  involutie  12  weken  in  beslag  maar  stoppen  de  lochiën  na  3  weken.  Bij  subinvolutie  blijft  een  bloederige  uitvloeiing.  Waarschijnlijke  oorzaak  is  de  blijvende  trofoblastcellen  naast  de  uteriene  arteriën  die  de  stolling  en  afsluiting  van  bloedvaten  verstoren.  We  zien  een  bloederige  uitvloeiing  langer  dan  4  weken  maar  de  dieren  zijn  niet  ziek.  Palpatie  geeft  niet  altijd  afwijkingen,  echo  bevestigd  het.  Vaginacytologie  kan  trofoblastcellen  geven.,  Behandeling  met  progestagenen  is  effectief,  niet  eerder  dan  6  weken  p.p.  wegens CEH. Oxytocine is niet effectief. OVHX kan overwogen. zonder behandeling houdt het aan tot  volgende loopsheid.   Agalactie en subagalactie: kunstmelk of oxytocine. Dit laatste beïnvloed wel de afgifte maar niet de  productie.   Ecclampsie  bij  hond:  is  een  puerperale  tetani  of  hypocalciëmie.  Vaak  bij  kleine  rassen  met  grote  nesten. Meest waargenomen 2‐4 weken na partus op top van  melkproductie maar kan ook tijdens  dracht  of  partus.  Trillen,  krampen,  verwijde  pupillen,  hoge  HF  en  hoge  temperatuur.  Calciumborogluconaat  geven  en  dieetvoorschrift.  Enkele  uren  niet  voeden  van  pups,  eventueel  bijvoeren.  Bij  herhaling  vroegtijdig  spenen  overwegen.  Levensbedreigende  situatie.  DDx  is  een  hysterie na de partus waarbij je juist geen calcium geeft, bij doodbijten pups weghalen.     Bloedingen en rupturen:  Herkauwers,  varken,  paard:  kunnen  spontaan  ontstaan  maar  ook  wegens  manipulaties  tijdens  verlossingen.   ‐ Rund:   o uterus  verwondingen  vaak  door  verlossingen  veroorzaakt.  Complicaties  kunnen  snel  optreden  door  peritonitis,  dus  snel  een  ziektebeeld.  Gekozen  voor  chirurgisch  sluiten,  AB, chemotherapeutica en oxytocine geven. Prognose varieert.   o Cervix verwondingen: kan overgaan in perforatie, vaak veel bloedingen, vrijwel altijd een  ontsteking.  Bindweefselvorming  kan  optreden  dat  volgende  partus  bemoeilijkt.  AB  geven, oxytocine, eventueel hechten. Slachten bij ernstige verwondingen.   o Vagina‐vestibulum  verwondingen:vooral  ter  hoogte  van  diafragma.  Bij  perforerende  verwondingen  vaginaal  vetweefsel  naar  binnen.  Kunnen  zonder  complicatie  genezen  indien  alleen  tot  vetweefsel,  soms  gehecht.  Wel  altijd  AB.  Bij  volledige  perforatie  chirurgie. Soms NSAID’s.  o Vulva‐perineum verwondingen:komen veel voor, zelden cloaca vorming. Ontsteking kan  optreden.  Wondjes  zelf  weinig  betekenis,  maar  wel  port  d’entrée.  Antiseptische  behandeling. Inscheuring is vaak dorsaal. Diepe wonden hechten.   o Bloedingen:vulvabloedingen  hoog  zelden.  Bij  verscheurd  bloedvat  afbinden,  eventueel  tang erin laten, AB. Hechten ook bij cervix soms nodig. Bloedingen in de uterus vaak een  karunkelsteelbloeding. Bloeding kan tot stilstand gebracht worden met hechten of tang.  Vaak  te  laat  gediagnosticeerd.  Eventueel  oxytocine  geven.  Na  15  minuten  na  behandeling opnieuw controleren. Infusen en anti‐shock therapie vaak nodig. Ligamenta  83   

o

o

o

‐

‐ ‐

‐

lata  bloeden  bijna  nooit,  maar  indien  vrijwel  altijd  fataal.  Alleen  chirurgisch  ingrijpen  is  een kans.   Trauma  lendenwervels:vaak  zichtbaar  als  locomotie  probleem.  Melkziekte  uitsluiten.  Droge  zachte  ligplaats,  licht  verteertbaarvoedsel,  touw  tussen  achterbenen  zodat  spreiding onmogelijk wordt verder dan 1m, doorliggen voorkomen, rustig afwachten.   Darmrupturen  en  rectum:na  zware  partus,  bloed  uit  de  anus.  Niet  perforerend  is  gunstig,  wel  is  peritonitis  gevaar.  Licht  laxerend  voedsele  n  AB.  Kneuzingen  van  darmdelen  ontstaan  bij  inklemming  in  bekkenholte  tijdens  de  partus.  De  prognose  is  slecht.   Vagina  en  perivaginale  ontsteking:kan  als  gevolg  van  verwondingen  maar  soms  ook  zonder. In de regel blijf je ervan af en doe je een lokale behandelen bij een vaginitis. Gaat  binnen 2 weken over. Perivaginaal zien we nog wel eens rond het diafragma 2‐4 dagen  na de geboorte. Kunnen in 4‐6 weken genezen, of anders AB bij een slechtere toestand.  Als al het perivaginaal weefsel ontstoken is spreken we van een perivaginaal flegmoon,  dat soms zelfs emfysemateus kan worden.  

Paard:   o Uterusverwondingen:  komen  zelden  voor,  alleen  complicatie  bij  torsio.  vaak  niet  spontane  verwondingen,  onstaan  makkelijker  dan  bij  rund.  Sneller  ziekteverschijnselen  en ernstiger. Soms kan onbehandeld blijven, maar wel oxytocine, chemo en AB. Tijdens  de dracht een laparotomie. Soms euthanasie.   o Cervix  verwondingen;  komt  zelden  voor,  altijd  voldoende  ontsluiting.  Alleen  shetland  pony na langdurige manipulatie.   o Vagina‐perineum verwondingen: worden weinig gevonden maar ingedeeld in 3 graden.    Eerste graads:oppervlakkig, genezen vanzelf.    Tweede  graads:ook  spieren  betrokken,  pneumovagina  kan  ontstaan.  Altijd  hechten  in  twee  lagen,  mucosa  niet  voor  afvloeiing,  AB  niet  noodzakelijk,  wel  tetanusprofylaxe.    Derde  graads:cloaca  kan  ontstaan.  Hechten  door  afstoting  weefsel  in  de  dagen  erna  niet  heel  zinvol.  Wel  belangrijk  wondbehandeling,  AB,  afspoelen,  tetanusprofylaxe  en  bloedstelpen.  Definitief  herstel  na  8‐12  weken,  na  het  spenen van veulen.   Naast partus kan dit soms ook door dekking of door dierenmishandeling komen.   o Bloedingen: komen zelden voor. Endometrium hematoom kan maar door snelle involutie  zelden problemen. Soms bloeden de varices craniaal van het diafragma, dichtbranden is  de oplossing. Ligamenta lata bloedingen komen soms voor meestal als hematoom. Vaak  blijven  ze  gering  van  omvang,  maar  kunnen  zorgen  voor  shock  symptomen.  Acuut  ingrijpen  bij  bloedingen,  bloedtransfusie  en  anti‐shock  bestrijding  is  algemeen.  Hematomen mogen even afgewacht worden.   o Rectum en darmrupturen:gevaarlijk wegens kans op rectumverlamming.   o Vaginale  en  perivaginale  ontstekingen:vaak  bij  kleinere  ponyrassen.  Er  ontstaat  een  heftige  reactie  van  slijmvlies  gevolgd  door  necrose,  vaak  met  vergroeiingen.  Hierdoor  hoopt uterusinhoud op, defeceren en urineren wordt bemoeilijkt. De vergroeiingen moet  losgemaakt en verder moet er AB en eventueel cortico’s gegeven worden.   Kleine  herkauwer:  vagina  verwondingen  komen  veel  voor,  en  zijn  vaak  ernstig.  Heftig  persen  verslechterd de prognose, euthanasie soms nodig. Bloedingen komen zelden voor.   Varken:vaka door ondeskundige hulp, slechte prognose. Er ontstaat wel eens een hematoom in  de  vulvalippen  die  na  scheuren  open  kan  gaan  en  blijven  bloeden.  Hematoom  aan  de  basis  afbinden.   Hond en kat: rupturen treden zelden op, vaak door onvoorzichtig handelen. Bij het vermoeden  wel  zo  snel  mogelijk  laparotomie,  soms  is  hechten  voldoende,  soms  is  OVHX  nodig.  AB  kan  gegeven  maar  let  op  uitscheiding  in  de  melk.  Bij  een  te  laat  ontdekte  ruptuur  is  een  kans  op  peritonitis. Ook verwondingen onstaan vrijwel alleen door onvoorzichtig handelen.   84 

 

  Werkcollege 13: puerperium  In  de  praktijk  wordt  met  name  bij  verloskundige  ingrepen  een  injectie  gegeven  met  oxytocine.  De  fysiologische  rol  van  oxytocine  tijdens  de  partus  zorgt  voor  de  uteruscontractie.  Tijdens  het  puerperium zorgt het voor de uitdrijving van de placenta en de involutie van de uterus. Ook beperkt  oxytocine  de intra‐uteriene placentaire bloedingen,  door samentrekking van bloedvaten  (helpt  niet  bij karunkelsteelbloeding, deze zijn te groot). Dus dit kan je gebruiken ter preventie. Dit is natuurlijk  met  name  van  belang  bij  dieren  waarbij  je  snel  een  bloeding  verwacht,  dus  endotheliochoriaal  /  hemochoriaal. Als het een karunkelsteelbloeding is heeft het dus geen zin, dit is te groot. Oxytocine  heeft bovendien receptoren nodig om te werken, welke na 36 uur weg zijn bij de koe.     Twee uur na een vrij zware verlossing bij een koe van een kalf in stuitligging wordt u geconsulteerd  door de veehouder. De koe verliest nog steeds bloed en wordt slomer, u vermoed een bloeding.   Bij  het  rund  vinden  we  met  name  rupturen  van  de  vagina.  Een  uterus  ruptuur  of  een  karunkel  bloeding  zou  in  de  uterus  blijven  en  niet  naar  buiten  vloeien.  Ook  een  cervixbloeding  is  een  stuk  minder  waarschijnlijk,  we  denken  dus  aan  een  vaginabloeding.  De  arteria  vaginalis  loopt  hier  natuurlijk  ook  en  kan  een  heftige  bloeding  geven.  Je  verwacht  dus  niet  dat  deze  gescheurd  is  (dan  zou de koe binnen een half uur doodgebloed zijn).Het is belangrijk de ernst van het bloedverlies is te  schatten. Om de ernst van de bloeding te bepalen kijk je naar de slijmvliezen (bleek), pols omhoog  (minder bloed), ademhaling verhoogd, afkoeling extremiteiten. Dus verschijnselen van een shock.     Soms  is  de  klinische  toestand  van  deze  koe  veel  slechter  dan  je  op  grond  van  bloedverlies  zou  verwachten.  Bijvoorbeeld  indien  een  peritonitis  is  opgetreden,  maar  dat  duurt  langer  dan  2  uur,  maar doet natuurlijk wel pijn. Veel belangrijker is dat je niet al het bloedverlies ziet, omdat een deel  terug loopt in de uterus (occult bloedverlies).   De  behandeling  is  afhankelijk  van  de  ernst  van  de  schade.  Om  dit  te  constateren  zou  je  een  vaginoscoop kunnen gebruiken of vaginaal voelen. Bij niet te grote verwondingen laat je het helen,  maar bij een extreme bloeding waarbij een groot vat is geraakt moet je het vat wel ligeren, kan met  een  tang.  Hierbij  geef  je  natuurlijk  altijd  antibioticum,  eventueel  met  pijnstilling  en  ontstekingsremmers. De meeste vaginarupturen zijn niet perforerend, indien wel moet je natuurlijk  opereren.     Bij de koe kennen we het ziektebeeld endometritis post‐partum (puerperalis) welke zich vooral na  een abnormale partus ontwikkeld. Hierbinnen worden twee vormen onderscheiden, de acute en de  chronische vorm. Indien  een ernstige  acute endometritis zien we dat  de koe ernstig  ziek is (sloom,  anorexie,  verhoogde  ademhaling,  pols  en  temperatuur,  minder  pensvulling,  minder  melkgift),  met  stinkende bruine uitvloeiing. De tonus van de uterus is te laag, deze is nog wat slap. Normaal hoort  deze  nog  stevig  te  zijn  (deeg  met  soms  contractieribbels).  Aan  de  achterkant  van  de  staart  kun  je  vaak  de  uitvloeiing  goed  waarnemen.  Bij  een  gezonde  koe  is  de  uitvloeiing  helder  met  enkele  purulente stukjes (weefselbrokjes van karunkelsteeltjes).   Je  zou  ook  een  onderscheid  kunnen  maken  met  de  chronische  vorm:  witte  purulente  uitvloeiing  (witvuilers)  en  de  koe  oogt  niet  ziek.  Bij  de  acute  versie  kun  je  de  E.  Coli  isoleren,  maar  bij  de  chronisch  vorm  isoleer  je  met  name  arcanobacterium  pyogenes.  Een  mengflora  is  altijd  aanwezig.  Het dier wordt bij de acute vorm ziek door endotoxinevorming.   Voor  de  acute  vorm  wil  je  het  liefst  gebruik  maken  van  een  parenteraal  antibioticum  (Ceftiofur)  omdat  een  intra‐uterien  AB  niet  geregistreerd  is  voor  de  indicatie  acute  endometritis  (anders  dan  chronisch!!!).  Als  je  dit  zou  gebruiken  dan  is  het  dus  off‐label  use  en  langere  wachttijden.  Baarmoeder  spoelen  is  niet  zo  handig  omdat  je  moeilijk  door  de  cervix  heen  komt  (anders  dan  bij  paard) waarbij je het rund moet neerleggen.   De prognose voor de acute vorm is wel gunstig als je op tijd behandeld (tot 2 dagen). In dat geval is  er  geen  gevolg  voor  de  fertiliteit.  Wacht  je  langer  dan  natuurlijk  wel,  omdat  er  een  chronische  endometritis kan ontstaan. Met name de eerste tocht hierna is dan niet zo fertiel.   85   

Bij een chronische endometritis is de grootste angst dat er na het sluiten van een pyometra ontstaat  met alle problemen van  dien  (toxinen, ruptuur, ziekte, peritonitis). We willen dus ook  deze variant  echt oplossen. Voor de chronische vorm is er wel een intra‐uterien AB geregistreerd, een pil die je in  de uterus kunt leggen. Deze heet metricure, cefapyrine. Lugol kun je ook gebruiken maar niet eerder  dan 3‐4 p.p. We kennen bovedien een subchronische endometritis, die vooral verminderde fertiliteit  of herhaald opbreken geeft.   Om  een  endometritis  in  het  algemeen  te  voorkomen  moet  je  natuurlijk  de  hygiëne  in  de  gaten  houden  en  een  goede  voeding  tijdens  de  doorgstand  regelen.  Je  houdt  dus  de  omstandigheden  rondom de partus zo optimaal mogelijk.     Een hond wordt aangeboden die 7 dagen na de geboorte van 6 pups opeens ernstig ziek is en een  temperatuur heeft van 40 graden. Van de eigenaar wil je sowieso vragen naar: de partus zelf, hoe de  dracht is geweest, hoe de teef het doet, hoe de pups het doen. Hierbij vraag je o.a.: hoe is de partus  verlopen, uitvloeiing (normale uitvloeiing begint groen  bruinig  helder en is zeker na 21 dagen  over),  zijn  de  placenta’s  eruit  (komen  tussen  de  pups  door  eruit,  hond  eet  ze  snel  op),  drinken  de  pups (mastitis), zijn ze ziek, groeien ze goed (vanaf dag 1 mogen ze niet meer afvallen), van de teef  (eten/drinken/poepen/plassen).   Voor  het  onderzoek  begin  je  met  het  algemeen  onderzoek,  gynaecologisch  onderzoek  uitwendig  (inspectie  van  buik,  vulva,  palpatie  buik  (verhoogde  tonus  bij  endometritis,  achterblijvende  pups),  gynaecologisch  onderzoek  inwendig  (vaginoscopie),  aanvullend  onderzoek  (echo,  melkklierpakketten, bloedonderzoek (leuo / Ht)).   De DDx is; endometritis post‐partum, mastitis en eventueel perforerende uteruszweer.   De behandeling is afhankelijk van de diagnose. Je gaat hier een antibioticum geven (intra‐uterien zal  je anatomisch niet lukken) in combinatie met oxytocine (omdat dit niet tijdens de partus is (hypoxie  bij  de  pup)  mag  je  veel  geven,  5‐10IE,  2‐4  maal  per  dag,  3  dagen  lang  minimaal.  Je  wilt  hierbij  natuurlijk  niet  dat  het  AB  bij  de  pups  kan  komen.  Je  begint  met  breed  spectrum  en  gaat  dan  het  liefste langzaamaan naar smal.   Wanneer  de  hond mastitis heeft geef je ook een antibioticum.  Wanneer  dit  in de melk  zou komen  moet  je  de  pups  sonde  voeding  geven  of  een  veilig  AB  voor  de  pups  gebruiken.  Uitmelken  is  een  handig idee evenals de uiers regelmatig in een warm badje te zetten, en pijnstilling geven. Het beste  is  wel  dat  de  pups  bij  de  moeder  te  laten  om  melkstuwing  te  voorkomen.  Pups  wel  op  gewicht  controleren.   Op  tijd  behandelen  van  een  PPE  geeft  een  gunstige  prognose  (i.t.t.  CEH‐endometritis),  tenzij  er  complicatie zijn. Ook de fertiliteit is goed. De prognose van een mastits is ook goed.     Na een normale partus heeft de hond 2‐3 weken nog uitvloeiing. Het is dus niet bijzonder om na een  week  het  e.e.a.  nog  waar  te  nemen.  Bij  kat  heeft  8‐10  dagen  uitvloeiing.  De  involutio  uteri  bij  de  hond  duurt  over  het  algemeen  12  weken  (84  dagen)  en  bij  de  kat  veel  korter  (1‐2  weken).  Na  de  partus kan de eerste oestrus bij de hond na ongeveer 6 maanden worden gezien (cyclus verloopt met  of zonder dracht hetzelfde). Bij de kat kan de oestrus na 1 week al oestrus worden maar kan tot 21  weken  op  zich  laten  wachten.  Je  kunt  zeggen  dat  er  bij  de  kat  geen  sprake  is  van  een  lactatie‐ anoestrus.  Wanneer een eigenaar over bloederige uitvloeiing belt na 7 weken willen we de normale anamnese  vragen stellen. Hierna hebben we een DDx: subinvolutie van placenta plaatsen, endometritis.   Bij  een  subinvolutie  van  de  placenta  plaatsen  gaan  de  trofoblasten  niet  weg  en  kunnen  de  vaten  beschadigen. Deze cellen kunnen dus door hun aanwezigheid een bloeding van deze plaatsen geven.  Om deze aandoening te behandelen geven we een lage dosis van progestagen (anders risico op CEH.  Je  doet  dit  oraal  omdat  je  dit  tussentijds  kunt  stoppen  terwijl  een  injectie  (proligeston)  heel  lang  werkzaam blijft. Als zich toch een CEH blijkt te ontwikkelen dan kun je stoppen.     Na de geboorte van het eerste veulen is de vagina een bloederige massa.  86   

De belangrijkste punten van het klinisch onderzoek is het onderzoeken van de placenta, namelijk of  deze volledig is afgekomen. (zie plaatje WC). Bij de chorionzijde kun je de bloedvaten vervolgen om  te zien of deze compleet. Daarna keer je hem binnenste buiten en kijk je naar de endometriumzijde  om  de  placentaplaatsen  te  onderzoeken  (indicatie  voor  placentitis  of  iets).  Aan  de  merrie  doe  je  natuurlijk ook een algemeen en gynaecologisch onderzoek.   Wanneer er sprake is van een perineum / vulva verwonding kunnen we 3 graden onderscheiden:  1. Oppervlakkige laesies: niets doen  2. Meer  dan  één  laag  betrokken,  eventueel  spieren  bij  betrokken.  De  merrie  gaat  dan  luchtzuigen.  We  zullen  deze  verwondingen  altijd  hechten  en  tetanus  profylaxen.  Als  de  spieren ook door zijn moet je binnen 6 uur hechten, maar zo niet moet je juist wachten tot  het weefsel tot rust is gekomen en kun je best 10‐14 dagen moeten wachten.   3. Cloaca vorming: vulva en rectum zijn één gat geworden.   Bij het paard moet bovendien de placenta binnen 6 uur afkomen, dus daar is hier geen sprake van.   Voor wat dit betreft hoef je hier dus ook niet over na te denken.     Wanneer  er  (bij  een  ander  paard)  wel  een  retentio  secundinarum  is  dan  is  dit  gevaarlijk  voor  het  paard wegens meerdere complicaties: endometris  toxinemie  sepsis. Bovendien is bij het paard  dan een hogere kans op hoefbevangenheid. De paarden kunnen er uitiendelijk aan sterven.   Wanneer een deel van de nageboorte uit de vulva hangt is dit het allantoamnion, dus het deel van  het veulen. Hetallantochorion zal waarschijnlijk nog aan het endometrium hangen.   De meest geschikte therapiekeuze is oxytocine geven om de uitdrijving te bespoedigen. Als dit niet  werkt moet je spoelen of manueel verwijderen, maar dit is niet de eerste keuze. Doordat het paard  vorige keer ook een ret. sec. had begin je waarschijnlijk op tijd met oxytocine.     Na  het  veulenen,  kennen  we  de  veulenoestrus.Je  zou  kunnen  dekken  en  de  merrie  kan  onder  optimale omstandigheden drachtig worden. Meestal echter zal de prognose voor een goed verloop  van de dracht minder zijn.   De merrie wordt een week p.p. oestrisch en de conceptus komt pas op 16‐17 dagen aan in de uterus  (6‐7 dagen na de ovulatie).   Of je als eigenaar besluit om een merrie te laten dekken denk je aan: hoe de partus is gegaan, of de  fokker  ieder  jaar  een  veulen  wilt,  rectaal  voelen  naar  de  status  van  de  uterus,  soort  sperma  dat  je  wilt gebruiken (diepvries heeft kleinere kans), hoeveel dagen het precies na de partus is. Het kan dus  wel gunstig zijn om ieder jaar een veulen te krijgen, de drachtlengte is gemiddeld 340 dagen (320‐ 365).  Het  feit  dat  een  paard  überhaupt  sneller  drachtig  kan  worden  is  ook  te  verklaren  uit  de  verschillende  placentae  tussen  paard  en  rund.  De  connectie  tussen  endometrium  en  chorion  is  diffuus en minder hecht verbonden. Het herstel van het endometrium is hierdoor dus ook sneller.     Bij een zeug kan de eerste bronst post partum na het spenen van de biggen pas plaatsvinden en dan  ongeveer 5 dagen hierna. Het spenen van de biggen is het liefst 5 weken, dus bronst is op 40 dagen  te verwachten. Dit komt uiteraard door de lactatie anoestrus.    

Thema 8 Neonatologie  Hoorcollege 15: perinatologie  Van de bloedstroom naar de uterus is in het laatste deel groot, waarvan 82% naar de palcenta gaat.  De  bloedstroom  wordt  bepaalt  door  de  perfusiedruk  /  weerstand  =  uteriene  bloedflow  (UBF).  Ondanks  dat  tijdens  de  partus  de  uterus  niet  meer  autonoom  geínnerveerd  wordt  kan  het  zijn  dat  onder  invloed  van  catecholamines  de  bloedstroom  naar  de  uterus  anders  bepaalt  wordt.  De  weerstand  van  de  uterus  neemt  bovendien  toe  onder  contracties  van  de  baarmoeder  (uitwendige  weerstand). Door het gebrek aan autonome innervatie is de bloedstroom eveneens direct minder bij  verminderde  arteriéle  druk,  medijcijnen  of  andere  stoffen  en  zelfs  de  houding  van  de  moeder.  Bovendien lopen de vaten door de spierwand dus ook zo hebben contracties invloed.   87   

  Tijdens de uteruscontracties is er altijd een verminderde bloedstroom in de placenta en verkeerd het  kalf  in  hypoxie.  Deze  hypoxie  is  met  name  respiratoir.  De  eerste  reactie  van  het  kalf  is  de  hartfrequentie  omlaag  te  doen,  na  een  perswee  keert  deze  normaal  weer  terug.  De  kans  op  verzuring neemt door de lage hartfrequentie wel toe. Wanneer de hypoxie verder toeneemt neemt  de afgifte van catecholamines ook toe, stress. In principe is dit positief door de resorptie van vocht  uit  de  longen,  stijging  van  HF  en  bloeddruk  en  de  verhoging  van  het  metabolsime  tbv  de  warmteproductie  na  de  geboorte.  De  kans  op  een  metabole  acidose  neemt  wel  toe  natuurlijk.  De  bloeddistributie wordt nu voornamelijk in de vitale organen ten voordele toegepast, waardoor in de  overigen  een  metabole  acidose  optreedt  zoals  spieren.  De  basale  hartfrequentie  is  nu  verhoogd,  maar  de  dalingen  tijdens  de  contracties  kosten  meer  tijd  om  te  herstellen.  De  acidose  breidt  zich  naast  respiratoir  ook  tot  metabool  uit.  Over  het  algemeen  ontstaat  bij  een  perinatale  acidose  dus  eerste de respiratoire variant dat geleidelijk overgaat in een metabole variant welke dan overheerst.   Vaak  treedt  een  hypoxie  alleen  in  het  laatste  deel  van  de  partus  op,  wanneer  het  moederdier  herhaaldelijk perst. Bij herkauwers moet je hier nog bij twee dingen rekening mee houden. Allereerst  worden de perskrachten nog heftiger door intrede in het bekkenholte en de vaten verder afgekneld  door oxytocine. Ten tweede is als een deel van de foetus er al uit is het craniale deel van de uterus in  involutie aan het gaan. Dit deel van de placentomen werken niet meer goed,dus de placenta wordt  kleiner.     Bij  het  verloskundig  handelen  moet  je  je  ook  bewust  zijn  van  deze  effecten.  Je  dient  kort  en  daadkrachtig  te  handelen.  Wanneer  van  korte  duur  heeft  het  opwekken  van  uteruscontracties  en  buikpers  weinig  effect  op  het  kalf.  Wanneer  het  langer  duurt  zoals  bij  een  extarctie,  moet  je  je  bewust zijn dat er weinig pauzes tussen de trekkrachten zitten, soms zelfs geen. De hartslag zal voor  een  verlengde  periode  dus  veel  te  laag  zijn.  Wanneer  het  kalf  bij  een  extractie  ook  nog  opgerekt  wordt is deze reactie nog heftiger, bovendien wordt er dan vaker geperst wat het niet beter maakt.     Direct post‐partum controleren we de vitaliteit van het kalf / veulen. Hiervoor kun je de apgarscore  gebruiken.   • Type  ademhaling.  Wanneer  de  ademhaling  niet  start  kun  je  deze  zonodig  stimuleren,  bijvoorbeeld met koud water. Ook zou je kunstmatig kunnen beademen. Hierbij ligt het kalf op  de rechterzijde en controleer je of de luchtweg vrij is van slijm. Daarna til je de ribwand achter  de  ribboog  en  de  humerus  op.  Hierdoor  geef  je  meer  ruimte  voor  de  inademing  en  verloopt  deze  door  oplichten  passief.  Uitademen  doe  je  dus  ook  door  met  vlakke  hand  de  borst  in  te  duwen. Verder hou je een rustig tempo een aantal minuten aan. Neus op mond heeft geen zin,  de lucht komt dan vaak in de lebmaag. Normaal is de ademhaling eerst onregelmatig maar na  een  paar  minuten  op  45‐60  per  minuut.  Soms  duurt  het  na  een  snelle  geboorte  iets  langer  door onvoldoende CO2 prikkeling, maar dit is niet erg.   • Reflex b.v. tussenklauw  • Bloedsomloop  • Activiteit  – Schud met kop  – Richt kop op  – Poging tot staan    De apgarscore is bij het kalf wel lastig uit te voeren. Dit komt vooral door de laatste drie die lastig te  beoordelen  zijn.  Beter  is  het  om  naar  de  tijd  tot  borst‐buikligging  (TBL)te  kijken,  welke  na  4‐5  minuten door het kalf zelf aangenomen moet zijn. Na 15 minuten is het abnormaal en moet je actie  ondernemen. De borst‐buikligging is nodig voor de goede circulatie en de longontplooiing.    

88   

Voor de beoordeling van een neonataal veulen begint het verhaal bij de beoordeling van de placenta.  Bovendien  controleer  je  de  biest  of  het  veulen  (???)  of  de  aanwezigheid  van  IgG.  Een  goed  veulen  moet een voldoende slik en zuigreflex hebben. Verder verwacht je    Pols: 70   Adem: 20‐40   Temp; 37,2 – 38,9   Staan <1 – 2 uur   Drinken <2 – 4 uur   Plassen <8 uur   Meconium 12 – 24 uur  Een veulen heeft weinig bruin vet en wordt sneller hypothermisch. Bij opwarmen niet meer dan 1‐2  graden  per  uur  laten  stijgen,  omdat  door  vasodilatatie  anders  een  verkoeling  van  de  centrale  circulatie uit de periferie geeft. Een metabole acidose kan door vasodilatatie uit metabolieten uit de  periferie eveneens ontstaan.     Wanneer  een  kalf  acidotisch  is  dan  kun  je  dat  aan  een  aantal  zaken  herkennen:  onregelmatig  of  slecht ademen, slap kalf, weinig of geen spiertonus, niet staan, late of geen borst‐buikligging, ogen  diep  en  dof  en  vaak  nog  een  verdere  verslechtering  na  de  geboorte  en  vooral  geen  verbetering.  Omdat  dit  duidt  op  een  verzuring  van  het  kalf  moet  je  een  infuus  geven  met  NaHCO3  en  intensief  verzorgen.     Normaal breekt de navelstreng bij het paard en rund op een gepreformeerde plaats. Normaal is er  wel  een  navelvlies  aanwezig  maar  geen  vaten  meer  en  bijna  geen  bloed.  Abnormaal  is  het  als  het  navelvlies wel aanwezig is. dit gebeurt vaker na een stuitligging of een sectio.  de aanwezigheid van  vaten  geeft  kans  op  verbloeden  of  infectie.  Je  moet  de  navel  dichthechten  en  aan  de  buitenzijde  desinfecteren  (niet  erin!).  Anitbioticum  gedurende  3  dagen  is  een  goed  idee.  Goed  de  navel  controleren dus.   Tot  slot  is  het  van  groot  belang  dat  de  dieren  BIEST  gaan  drinken!  De  noodzaak  van  een  antibiotciumprofylaxe  is  weinig  onderzocht.  Er  valt  wat  voor  te  zeggen  bij  meconiumaspiratie,  onvoldoende biestopname.     Bij een zwak geboren lam is het van belang deze binnen 5 uur te drogen en sondevoeding te geven.  Wanneer je pas na 5 uur aanwezig bent is het nodig om naast te drogen ook op te warmen, intra‐ poeritoneaal  glucose  te  geven  en  vocht  toe  te  dienen.  Intensieve  nazorg  is  noodzakelijk,  evenals  controle op biestopname.     Pupsterfte komt erg veel voor, met name in de eerste week na partus, maar in totaal sterft wel 17‐ 34%  in  de  eerste  6  weken.  In  de  eerste  dagen  na  partus  is  de  grootste  kans.  Dit  komt  omdat  de  partus  bij  de  hond  een  langdurig  proces  is.  Bovendien  is  de  navelstreng  vrij  kort  en  raakt  dus  voortijdig  snel  los,  en  is  de  geboorteweg  lang,  met  name  voor  de  latere  pups.  Hierdoor  ontstaat  asfyxie,  hypoxie  en  acidose.  Vervolgens  is  er  ook  een  groot  risico  op  een  hypoglycemie.  Een  respiratoire  acidose  door  verminderde  CO2  afgifte,  een  metabole  als  gevolg  van  hypoxie  en  dus  anaerobe glycolyse.     Een goede partus begeleiding is dus noodzakelijk. Een pup kan zwak zijn en sterven als gevolg van de  partus, maar ook hierna door andere redenen. Voorbeelden hiervan zijn; aangeboren afwijiingen,  infecties, trauma, laag geboortegewicht. Bij dit laatste is er een relatief kleine lever en dus een kleine  glycogeenvoorraad. Als gevolg van de hypothermie kan een hypoglycemie zich snel ontwikkelen.     Bij een asfyctische pup kan je als gevolg een hypoxie en acidose krijgen. Belangrijk hierbij is eerst de  luchtwegen  vrij  te  maken  van  slijm  en  de  ademhaling  stimuleren.  Normaal  gebeurt  dit  door  likken  89   

van de teef. Een temperatuursdaling na de geboorte in geval van een metabole acidose is positief, dit  verlaagd  immers  het  metabolisme.  Een  temperatuurdaling  is  binnen  10‐40  minuten  normaal.  Dit  verminderd de vorming van lactaat en kan bovendien deels een hypoglycemie later voorkomen.     Na de geboorte doe je het onderzoek van de jongen altijd in een warme omgeving (24‐27 graden).  Hierbij let je op de aangeboren afwijkingen, volledige bedekking met haar en het geboortegewicht,  dit laatste controleer je na 12 uur en daarna elke 24 ook, een pup mag nooit afvallen. Hygiéne is een  voorwaarde bij het onderzoek.     Pups en kittens komen relatief prematuur ter wereld;  Hoge  hartfrequentie,  lage  ademhaling  (10‐18,  daarna  16‐32),  hemoglobine  gehalte  is  laag,  daalt  verder en weer normaal na 2 maanden, hypothermie, trilreflex pas op 6e dag, pups zijn polikilotherm.     Wanneer de moeder niet voert moeten ze 8x per dag gevoerd worden met een zuigfles. Vanwege de  kans op een verslikpneumonie is een maagsonde echter aan te raden. Het geboortegewicht van de  pup  verdubbelt  in  8‐10  dagen,  van  kitten  7‐9  dagen.  Per  gram  groei  is  16KJ  nodig.  Na  de  voeding  moet de vulva en anus gemasseerd voor defecatie. Vanaf 3 weken vanaf een schotel eten.     Werkcollege 14:  Respiratoire acidose; kalveren raken overtollig CO2 niet kwijt.   Metabole acidose: er is een hoge lactaat productie, als gevolg van te weinig zuurstof.  Vaak  hebben  kalveren  last  van  beiden  of  gaan  in  elkaar  over.  Het  is  eigenlijk  nooit  één  mooi  onderscheid.     Bij een kalf met acute hypoxie en respiratoire acidose:  ‐ Hoge pols en langzaam weer lager  ‐ Stuwbare V. jugularis  ‐ Spiertonus en activiteit   ‐ Tussenklauwreflex aanwezig  ‐ Costa abdominaal ademtype, komt snel op gang. Bij langdurige hypoxie ademt het dier niet,  door gebrek aan O2 van het ademcentrum.   ‐ Kalveren gaan over het algemeen snel dood  ‐ Cyanose van slijmvliezen  ‐ Bij acute hypoxie tonisch clonische krampen  Het is relatief kortdurend en er is nog geelcelschade opgetreden.   Bij een metabole acidose:  ‐ Pols verlaagd  ‐ Trage abdominale ademhaling, onregelmatig  ‐ V. jugularis matig tot slecht te stuwen  ‐ Reflexen matig tot zelfs afwezig  ‐ Geen spiertonus, niet in borst‐buikligging gaan liggen.   ‐ Slijmvliezen grauw/bleek  ‐ Weinig activiteit  ‐ Kalveren sterven langzaam na een aantal minuten / uren / dagen.     Bij een Respiratoire Acidose probeer je de ademhaling te stimuleren door droog te wrijven. Ook kun  je het kalf op zijn zij te leggen en de ribwand en de voorpoot omhoog te tillen waardoor het borstkas  volume toeneemt.  Mond  op neus  beademing heeft geen zin, de lucht  komt vrijwel altijd  dan in  de  lebmaag  terecht  in  plaats  van  in  de  longen.  Normaal  ademen  is  meestal  voldoende  om  het  kalf  te  herstellen.   Een Metabole Acidose wordt behandeld met de toediening van bicarbonaat: 0,6 x lichaamsgewicht x  base excess = aantal ml NaHCO3 4,2%. Wanneer er geen berekening mogelijk is kun je afhankelijk van  90   

de ernst en het gewicht van de kalf een schatting doen waarbij je meestal tussen de 500 en 1000ml  uit zal komen.   Base‐excess is de maat voor verzuring, negatief is een zuur dier, positief is een basisch dier. Deze wil  je rond de 0 hebben, met een schommeling tussen ‐5 en +5. Bicarbonaat + zuur = CO2, dus het dier  moet altijd kunnen ademen!!!  Wanneer de CO2 in het lichaam blijft en dus niet uitgeademd wordt dit omgezet met behulp van H20  +  CO2  =  HCO3  +  H+  =  Henderson  –  Hasselbach  reactie.  Hierdoor  zal  het  dier  alleen  maar  zuurder  worden of in ieder geval zuur blijven. Omdat een goede longventilatie nodig is, moet je even wachten  en heeft de moeder prioriteit.     Na keizersnede ben je bang dat de conditie van het kalf verminderd is. Bloedonderzoek direct na de  keizersnede  en  10  minuten  hierna  geeft  dat  het  dier  zuurder  is  geworden.  Wanneer  het  dier  veel  lactaat heeft opgeslagen in de spieren als gevolg van een moeilijke verlossing. Door een verminderde  circulatie in de spieren tijdens een hypoxie is er eerst geen probleem, maar pas als de circulatie weer  hersteld (nadat het dier gaat ademen) dan komt dit lactaat in de grote circulatie. Dit lactaat vangt het  bicarbonaat weg en maakt het dier als zodoende nog zuurder. De Henderson‐Hasselbach vergelijking  schuift dus naar rechts.   Deze verschijnselen had je al heel kort na de geboorte kunnen waarnemen aan de verschijnselen van  een  metabole  acidose.  Dus  geen  reflexen,  verminderde  activiteit  etc.  Dit  kun  je  pas  klinisch  waarnemen  als  het  dier  ook  echt  begint  te  ademen.  De  verhoogde  kans  op  complicaties  kun  je  natuurlijk wel al inschatten.   Als  een  dier  metabool  acidotisch  is  probeer  je  het  dier  niet  te  snel  te  verwarmen  om  de  lichaamstemperatuur laag te houden.     Wanneer je meconium aantreft op een levend kalf (geel verkleuring) is dit een teken van een zware  partus.  Wanneer  ze  hypoxie  hebben  gehad  heb  je  ook  kans  dat  ze  in  het  vruchtwater  ingeademd  hebben inclusief meconium. Daardoor kan een longontsteking ontstaan en bij verdenking hierop geef  je natuurlijk een AB‐profylaxe. Bij de big is het meestal gewoon een teken dat het één van de laatste  biggen is. Voor deze laatste big is het natuurlijk ook een teken van een zware partus. Als het goed is  zijn niet alle biggen geel verkleurd.   Wanneer  een  patholoog  bij  sectie  bij  een  perinataal  geboren  kalf  en  big  aantreft  kan  hij  er  ook  conclusies aan verbinden. Asfyxie is polsloosheid / verstikking, dus geen zuurstof aanwezig (anoxie),  wat in dat geval de meest waarschijnlijke doodsoorzaak is geweest.     Direct  na  uitdrijving  kunnen  bloedgaswaarden  en  zuur‐base  evenwicht  gemiddeld  slechter  worden  bevonden bij dieren in stuitligging omdat:  ‐ Navelstreng is vroegtijdig gescheurd  ‐ De partus duurt langer  ‐ Afknellen van de navelstreng gebeurt eerder  Bij biggen die in het laatste deel van de geboorte worden geboren zijn ook slechter door:  ‐ Langere uteruscontracties zorgen voor hypoxie.   ‐ De kwaliteit van de placenta’s loopt al terug  ‐ De afstand van de placenta tot de uitgang is langer, dus navelstreng zal eerder verscheuren.     Vlak na de partus valt bij de hond het grootste deel van de pupsterfte. 15,6% van de pups worden  doodgeboren,  en  8  procent  zeer  kort  na  een  abnormaal  geboorteproces.  In  de  eerste  6  weken  na  partus zal uiteindelijk 17‐34% (in HC 15‐30%) van de pups sterven, met het meerendeel in de eerste  week. Een goede zorg rondom de partus is van groot belang.   Deze sterfte is voornamelijk te verklaren door asfyxie, verder ook door trauma bij een zware partus  (fracturen,  leverrupturen),  hypoglycemie,  hypothermie.  Hiernaast  moet  je  natuurlijk  denken  aan  aangeboren afwijkingen. Een goede begeleiding en ingreep bij de partus is van belang, bovendien is  91   

het altijd d de kwestiee of het fokbeleid niet moet aangepaast (brachyceephale rassen). Op tijd een sectio  kan ook zinvol zijn.   p in bloedwaaarden te me eten die versschillen tot 2 uur na partu us;  Vanaf dee partus is err een verloop

  ‐ Base Excess:: zakt snel om mlaag, en klimt later op.   ‐ CO2: daalt k C ort na de geboorte en bllijft laag  ‐ Temperatuu T ur: daalt na d de geboorte en klimt langgzaamaan op p.   ‐ PH: begint w wat laag na de geboorte een stijgt sneller.   Deze  waaarden  kun  je  j verklaren  doordat  dee  ademhalingg  een  beetjee  op  gang  m moet  komen  en  deze  waarden n tijdens de p partus geínduceerd zijn. Door uteruscontracties eeen hypoxie en placenta loslating  voor een n hypoxie en n tot slot naatuurlijk  ook  door het uitrekken van de  navelstrreng.  Het he ele dier is  nog  ond derontwikkelld  en  kan  alles  niet  direct  bijwerke en.  Een  dierr  wordt  resp piratoir  en  metabool  m acidotiscch geboren een wordt korrt na de gebo oorte hypoth hermisch.   Je  zou  het  h liefste  willen  w dat  je  de  pup  warrm  houdt  om mdat  ze  de  eigen  temp peratuur  niett  kunnen  regulereen. Verder m moet je natuu urlijk zorgen n voor een goede ademh haling, door  slijm te verw wijderen. 

92   

Als  het  dier  echt  heel  asfyctisch  is  moet  je  het  dier  niet  te  veel  opwarmen,  want  dat  remt  de  lactaatvorming.     Frans Buldogg heeft zojuist de 5e pup geworpen en de eigenaar wil weten of de partus geëindigd is.  Buikpalpatie geeft hier vaak uitsluitsel van, zo niet dan kun je hiervoor ook een echo gebruiken. Dit  laatste heb je niet altijd bij je.   Ook  wil  de  eigenaar  een  onderzoek  van  de  pups.  Tijdens  het  onderzoek  van  de  pups  zijn  bepaalde  omgevingsfactoren van belang: warmte en rust. Bovendien indien ze naar de praktijk komen buiten  het  spreekuur  om,  omdat  de  pups  nog  geen  goede  afweer  hebben.  Dierenarts  zelf  moet  natuurlijk  ook schoon zijn!   Tijdens het lichamelijk onderzoek van de pups besteedt je aandacht aan (na kleuring van de pups, ter  identificatie):  ‐ Wegen, voor de toekomst van belang  ‐ Temperatuur is 36,5 en pas na 4 weken boven de 38 graden  ‐ Hartslag:   ‐ Ademhaling:   ‐ Aangeboren afwijkingen controleren: open fontanel, gespleten gehemelte, anus aanwezig?  ‐ Melkklierpakketten van de teef  De eigenaar moet de eerste dagen goed letten op gewichtstoeloop, het geboortegewicht verdubbelt  in  8‐10  dagen.  Bij  afvallen  moet  er  direct  bijgevoerd  worden.  Je  let  op  of  de  pups  goed  eten  in  verband met bijvoorbeeld galactose of mastitis. Je kunt hierbij ook letten op het gedrag van de pups.  Letten  op  de  navelstreng,  die  moet  voldoende  snel  indrogen  en  afvallen.  Voor  de  teef  moet  je  uiteraard ook voor voldoende voeding zorgen en rust thuis (dus niet teveel mensen laten kijken   insleep van ziektes).   Nu blijkt dat de pups afvallen. Dit is zeer riskant voor de pups omdat ze geen enkele reserve hebben  opgebouwd.  Ze  hebben  nog  een  slechte  terugkoppeling  tussen  glucose  concentratie  in  plasma  en  gluconeogenese,  wegens  een  ongevoeligheid  voor  insuline.  Een  overmaat  aan  glucose  toedienen  heeft  dus  ook  geen  zin    hypertoon  plasma.  De  stimulatie  ook  via  adrenaline  en  cortisol  is  nog  suboptimaal. Pups die dit hebben vertonen tekenen van hypoglycemie dus: sloom, piepen, ingevallen  buikjes en uiteindelijk naar adem happen, hersenverschijnselen, coma en sterfte.   Voor de behandeling is belangrijk dat de behandeling heel snel plaats vindt met behulp van voeren  (sonde).  Hierna  kun  je  je  druk  maken  om  de  temperatuur.  Verder  moet  je  de  pups  goed  blijven  wegen en controleren wat het effect van je bijvoeding is.     Bij veulens kunnen we onderscheid maken tussen verschillende veulens:  ‐ Prematuur:  300‐320  dagen.  Het  veulen  wordt  levend  geboren  maar  niet  levensvatbaar.  Klinisch  aan  de  dieren  zie  je  je:  korte  zijdeachtige  vacht,  slappe  oren  en  lippen  (konijnenoren), matig tot geen zuigreflex, onvoldoende spiertonus, ze staan doorgezakt (met  name  flexoren  hebben  te  weinig  tonus),  longrijping  heeft  nog  niet  plaats  gevonden,  darmabsorptie  is  onvoldoende,  slechte  thermoregulatie.  Na  een  investering  van  vele  duizenden euro’s is de overlevingskans nog wel tot 50%.   ‐ Dysmatuur: het dier is levensvatbaar maar te klein om echt goed te overleven. Je verwacht  een veulen dat er klaar voor is, dus vanaf 320 dagen, en á terme. Maar het veulen is te klein  voor wat je verwacht met de draagtijd. Het valt op dat de dieren klein zijn, mager en relatief  groot  hoofd.  De  dieren  zijn  eerder  uitgeput,  maar  zijn  qua  orgaansystemen  (longen  en  darmen)  wel  normaal  ontwikkeld.  (matig  tot  onvoldoende  functioneren  van  de  placenta  is  meestal  de  oorzaak).  De  overlevingskans  is  bij  goede  monitoring  wel  goed  (binnen  2  uur  staan,  binnen  2  uur  drinken,  binnen  12‐24  uur  meconium  en  plassen  binnen  8  uur).  Het  veulen dat te klein is kan dat symmetrisch als gevolg van ondervoeding, of assymmetrisch als  gevolg van langdurige hypoxie zijn.   ‐ Matuur    93   

Voor een n optimale w weerstand teegen infectiess is het voor het veulen vvan belang in n de eerste u uren  voldoende IgG opnemen uit de b biest. Om te zorgen dat h het dier voldo oende biest opneemt mo oet je  met suikerrefractormete er (brixwaard de boven 20% %). Of het ve eulen het  eerst de biestkwaliteeit bepalen m oortjes kijken die naar acchter  dan wel binnenkrijgtt moet je goeed luisteren of ze slikken en naar de o wil je weten of het veule en bij het drin nken ook weel voldoende  gaan bij het slikken. Vervolgens w or kun je een n snaptest m meting van IgG in het bloeed doen.   binnenkrijgt: hiervoo nvoldoende  biestopnamee is kun een  hyperimmu uunserum peer infuus toeedienen dat e een hoge  Als er on concentrratie IgG bevvat en de volgende dag ccontroleer je de status op pnieuw.   Andere p paardenmelkk is wel een o optie, maar dat heb je m meestal niet vvoorhanden..    

Thema a 9 Mamm mae en M Mastitis  Hoorcolllege 16: mam mmae  Melkklieeren zijn te ziien als gespeecialiseerde zzweetklieren n.   De  basiss  van  de  melkklieren  vinden  v we  in n  de  melklijjsten,  hierbij  vormt  zicch  een  stuk  weefsel,  primaire e mamma kn nop, op het  ectoderm  d door een verrdikking van  de epiderm mis. Dit gaat iinstulpen  en  vorm mt  hierbij  ond derhuids  seccundaire  maammaknopp pen.  We  vind den  binnenin n  een  gekanaliseerde  klier met bovenop eeen tepel. In  de melkklieren vinden w we myoepith heelcellen diie een belangrijke rol  spelen b bij het melk sschieten.  

Bron: Senger 2003 3, Fig. 15‐10          Als het d dier geboren is, is de ontwikkeling no og lang niet kklaar. Bij mannelijke dierren vinden w we ook de  eerste  aanleg  a van  melkklieren.  m De  ontwikkkeling  van  de  d melkklieren  staat  na  de  pubertijd  onder  invloed  van  oestroggenen,  prolaactine  en  gro oeihormoon n,  welke  invloed  hebben n  op  de  groe ei  van  de  ductuli. De alveoli worden ontwiikkeld onder invloed van progesteron n.   De echtee uitontwikkeling van meelkklierweefssel vindt pass plaats tijdens de drachtt. Na het spe enen gaat  met  nam me  het  klierw weefselweerr  voor  een  groot  g deel  in n  regressie  en  e ontwikkelld  zich  bij  de e  tweede  dracht o opnieuw.                

Bron: Dycee 2010, fig. 1 10‐31  Links rund d,ooi,geit  Midden M Merrie en zeu ug  Rechts teeef en poes  94   

                      Bron: Dyce 2010, Fig. 10‐32   Van links naar rechts respectievelijk zeug, teef, poes, mens, koe, ooi en geit, merrie 

       

Het  is  per  diersoort  verschillend  hoeveel  openingen  er  per  melkklierpakket  zijn  en  hoeveel  melkklierpakketten er zijn. Dit is van belang omdat als je intra‐mammair wilt behandelen moet je wel  weten hoe groot het slotgat is en of het verantwoord is om de technieken te gebruiken (bijvoorbeeld  bij paard 2 kleine gaatjes, en deze kan je dan beschadigen). Bij de merrie hebben we 2 spenen, links  en  rechts,  met  een  kleine  opening.  Per  opening  komen  hier  dus  twee  klierbuizen  op  uit,  van  het  voorste  en  achterste  kwartier.  Het  is  dus  niet  aan  te  raden  om  intra‐mammair  preparaten  te  gebruiken  oprekking sfincter / beschadiging bekleding  slotgat kapot.     Het voor en achterkwartier zijn in klierweefsel functioneel van elkaar gescheiden. De melk vanuit de  alveoli  komen via kleine afvoerbuizen af in een grotere buis, de ductus lactiferus. Van hier uit wordt  het verder via grotere sinussen richting de speen getransporteerd.Het gedeelte van het klierweefsel  noemen  we  sinus  lactiferus  pars  glandularis,  terwijl  het  deel  in  de  speen  de  sinus  lactiferus  pars  pappilaris. Tussen de beide sinussen vonden we een vliesje dat er soms voor kan zorgen dat de koe  niet zoveel melk tegelijk kan geven, chirurgisch ingrijpen.   Soms  kunnen  bijspenen  gevonden  op  de  uier,  kleine  minder  goed  ontwikkelde  spenen,  welke  vaak  verwijderd worden. Bij de geit is de basis van het uier hetzelfde.     Het uier heeft verschillende ophangbanden:  ‐ Laminae lateralis: aponeurose m. obliquus externus abdominis en fascia  ‐ Laminae medialis: tunica flava (linea alba) en tendo prepubicus. Scheiding links‐rechts  ‐ Lamellae    De speen is een belangrijk onderdeel van het uier, en vormt bijvoorbeeld een eerste barrière tegen  bacteriën.  Om  te  zorgen  dat  de  bacteriën  buiten  komen  hebben  we  een  aantal  verschillende  mechanische barrières, zoals een speen sfinter (sfincter pappilaris) maar ook worden er allerlei anti‐ bacteriële  stoffen  gemaakt  (lactoferrine  en  veel  anderen)  en  zijn  er  veel  leukocyten  in  de  wand  te  vinden. Er zijn ook ontstekingscellen in de melk aanwezig voor de afweer.    Om 1 liter melk te kunnen produceren heb je 500‐600 liter bloed nodig dat door het uier stroomt. Er  is dus een zeer fatsoenlijke bloedvoorziening nodig.     Bij  de  veneuze  toevoer  zijn  er  in  een  jong  dier  gewoon  veneuze  kleppen.  Doordat  er  tijdens  de  melkgift  enorm  veel  bloed  doorheen  komt  zetten  de  aderen  uit  en  functioneren  de  kleppen  niet  meer.  Het  bloed  kan  kiezen  welke  kant  deze  op  gaat  melkaders.  Noodzakelijk  om  altijd  bloedstroom te kunnen hebben. Wanneer koe ligt, moet uier ook veneuze bloedafvoer hebben.  95   

Als je de melkader volgt zal je zien dat deze op de plek van het melknapje door de buikwand naar  binnen gaat en uiteindelijk op die manier op de v. cava caudalis zal eindigen.   Met name bij een ontsteking van het uier speelt de lymfeafvoer een belangrijke rol, en eveneens bij  het  ontstaan  van  mammatumoren.  Deze  laatste  hebben  nogal  eensde  neiging  tot  metastasen,  waarbij  ze  de  lymfeknopen  tegen  komen.  (bij  verwijdering  van  mammatumoren  deze  dus  mee  verwijderen). De craniale paren tepels draineren op de axillaris, axillaris accesorius en sternalis. De  caudale  tepels  op  de  inguinalis  superficialis.  Bij  het  rund  noemen  we  deze  lymfeknoop  de  lnn  mammaria, maar is gewoon hetzelfde als de lnn inguinalis superficialis.     Het laten schieten van de melk is een neurohormonalereflexboog. Op het moment dat een jong dier  gaat drinken wordt het uier geprikkeld gaat dit signaal via afferente neuronen naar de hersenen wat  ervoor  zorgt  dat  er  uit  de  neurohypofyse  oxytocine  vrijkomt.  Het  myoepitheel  in  het  uier  gaat  samentrekken  en  perst  de  melk  uit  de  buisjessystemen  richting  de  sinussen.  Er  is  in  dit  systeem  in  principe  geen  negatieve  terugkoppeling.  Los  van  deze  reflexboog  spelen  ook  hogere  corticale  functies een rol, zoals het huilen van een baby of geluiden van een kalf. Bij een geit staat relatief veel  melk al klaar in de sinus, terwijl bij de merrie dit nog veel in de buisjes bevindt. Dit is belangrijk voor  de duur van het melk schieten en de rol van oxytocine. Een paard is meer oxytocine afhankelijk dan  een geit. Melkschieten kan geremd worden wanneer het dier gestressed is. Dit gebeurt onder invloed  van adrenaline.    Heksenmelk, is een secretum uit het neonatale uierweefsel (zowel mannelijk en vrouwelijke dieren)  onder invloed van maternale hormonen die via de placenta bij de dieren binnen is gekomen. Dit is  een  mooi  voorbeeld  dat  een  dier  niet  perse  drachtig  hoeft  te  zijn  om  melk  te  kunnen  geven.  Schijndracht, hypofyse tumoren (Cushing bij paard) zijn hier ook mooie voorbeelden van.     Mastitis is een uierontsteking en kan zowel klinisch als subklinisch aanwezig zijn. Een subklinische  mastitis is alleen te stellen op basis van een te hoog koecelgetal (>250.000/ml). Van de  melkfabrieken kun je hier wel boetes voor krijgen. De bacteriën die mastitis veroorzaken zijn of  koegebonden of omgevingsgebonden.     Dolly Parton syndroom = fibroadenomateuze hyperplasie komt bij jonge katten voornamelijk voor.  Hierbij zien we een uitgebreide toename van mammaeweefsel, die zelfs over de grond kunnen gaan  slepen.  Het  wordt  veroorzaakt  door  progestagenen  toediening  (poezenpil),  maar  kan  ook  bij  endogeen  progesteron  veroorzaakt  worden.  Het  treedt  ook  wel  op  bij  katers.  Deze  katten  zijn  te  behandelen met een progesteron receptor antagonist.     Neoplasiën  worden  voornamelijk  bij  hond  en  kat  gevonden  met  rasfactoren.  Er  spelen  endocriene  factoren  een  rol,  waarbij  tijdens  elke  loopsheid  het  weefsel  (fysiologisch)  toeneemt.  Hierdoor  ontaarden de melkklieren sneller tumoreus, en een reden om de ovaria te verwijderen indien je niet  wilt fokken. Met palpatie en inspectie is het al vaak vast te stellen en het is te behandelen met een  operatie.  Hierbij  moet  je  ook  de  lymfeknopen  op  metastasen  controleren.  De  prognose  is  echter  gereserveerd door groot aantal maligne tumoren.     Duurmelk; is de melk na het blijven doormelken zonder dat je het dier dekt. Bij geiten kan dit nog  heel lang volgehouden worden (bij een rund niet rendabel, maar wel mogelijk) tot zelfs 3‐4 jaar. Dit is  natuurlijk wel een meevaller na de Q‐koorts.     Werkcollege 15: mammae en mastitis  Zie WebCT voor antwoorden en syllabus “Ziekteleer”voor uitwerking mastitis.      96   

Thema 10 De Praktijk  Hoorcollege 17: in de praktijk  Inguinale / scrotale hernia: is een erfelijke aandoening, en betekent een te wijd lieskanaal. Hierdoor  kunnen darmlissen via het lieskanaal verder stulpen. Het is een zeer erfelijke aandoening en wordt  tegenwoordig dus ook uitgesloten van de fok. Het komt voornamelijk voor bij het paard en dan bij  veulens of jaarlingen. De testikel lijkt eruit te zien als sterk vergroot, maar bevat darmlissen. Het is  niet  pijnlijk.  Bij  palpatie  kun  je  wel  soms  wat  voelen  maar  het  onderscheid  is  moeilijk.  Een  biopt  is  gecontraïndiceerd.  Een  betere  diagnose  krijg  je  met  een  echo  apparaat,  en  je  kunt  proberen  de  darmen  terug  te  masseren.  De  behandeling  is  een  castratie,  maar  zou  ook  kunnen  bestaan  uit  het  laparatomisch het lieskanaal dichthechten (let op: mag volgens stamboeken ook niet, maar het is niet  te  controleren).  Ieder  uitstel  van  operatie  leidt  tot  verslechtering  van  het  dier  door  afknelling  van  darmdelen.     Cryptorchidie: kan eenzijdig of beiderzijds, meestal unilateraal. Abdominaal/Inguinaal/Ectopisch. Het  tijdstip dat het testikel indaalt veschilt per diersoort en kan pre‐of neonataal zijn. Bij de hond mag dit  tot  8  weken  duren,  terwijl  dit  bij  de  hengst  zelfs  vertraagd  mag  zijn  tot  2‐3  jaar  en  is  het  geen  cryptorchidie maar een vertraagde indaling. Bij dit laatste is de vraag of deze ooit nog normaal gaat  functioneren,  wegens  de  warmte  in  het  abdomen.  De  testikles  die  niet  ingedaald  zijn  blijven  wel  testosteron aanmaken.   De dieren kunnen wel vruchtbaar zijn bij een unilaterale aandoening, omdat de andere testikel wel  functioneert.  Gedeeltelijk  blijkt  het  erfelijk  (vooral  de  abdominale  vorm)  bij  de  meeste  diersoorten  dus  uitsluiting  van  de  fok.  Er  is  mogelijk  een  verhoogd  risico  op  tumoren,  maar  dat  is  niet  geheel  eenduidig.   Wanneer er cryptochordie is dan kun je ook een situatie krijgen dat een zogenaamd ruin een hengst  blijkt te zijn door een achtergebleven inwendige testikel. Bij een kater kan je dit bijvoorbeeld zien aan  stippeltjes  op  de  penis,  maar  bij  andere  diersoorten  vaak  minder  makkelijk.  Voor  het  klinisch  onderzoek  ga  je  inguinaal  en  abdominaal  met  de  echo  zoeken.  Je  zou  ook  hormonaal  kunnen  stimuleren,  waarbij  na  GnRH  /  hCG  stimulatie    testosteron  wordt  aangemaakt.  Gewoon  testosteron in bloed meten zonder stimulatie blijkt moeilijker.   De behandeling is het verwijderen van het testikel. Bij de hond niet aanbevolen, operatierisico weegt  niet op tegen voordeel. Alleen bij tumoreuze ontaarding (feminisatie verschijnselen) wel verwijderen.    Teratoom  kan  een  aangeboren  tumor  zijn  en  komt  bijna  uitsluitend  voor  bij  ongedifferentieerde  pluripotente  stamcellen.  Deze  zijn  bijvoorbeeld  in  de  gonaden  (testikel  en  ovarium)  en  de  navelstreng te vinden waar dus een teratoom kan ontstaan. In de praktijk komt het regelmatig voor.     Reproductieve tumoren komen ook wel voor, ovarium tumoren erg veel bij de merrie ten opzichte  van andere tumoren. De granulosa theca cel tumor komt het meeste voor. Ook alle cellen die we in  het testikel vinden kunnen ontaarden in een tumor (sertoli, leydig, seminoom). Ook nog tumoren in  clitoris  /  penis  (plaveiselcel  carcinoom,  voorafgaand  door  pappiloma  virussen),  uterus  (leiomyoom)  maar  komen  niet  veel  voor  en  de  vagina  bij  de  teef  (leiomyoom  of  fibroom).  Tumoren  herken  je  bijvoorbeeld zodra het weefsel niet meer homogeen verdeeld is.     Ovarium tumoren: bij merries komt de granulosa thecacel tumor regelmatig voor, maar ook we bij  andere  dieren.  Het  kan  op  alle  leeftijden  voorkomen  (anders  dan  de  meeste  tumoren!)  en  bij  een  drachtige  merrie.  Meestal  zijn  ze  eenzijdig  en  goedaardig  en  kunnen  operatief  verwijdert,  maar  kunnen wel 40‐50kg worden. De prognose is redelijk goed. Waar je je wel van bewust moet zijn is dat  er  hormonen  worden  geproduceerd  dat  leidt  tot  gedragsveranderingen.  Het  andere  ovarium  is  inactief  door  de  productie  van  inhibine.  Omdat  de  tumor  ook  testosteron  kan  produceren  zien  we  gedragingen: hengstachtig, aggressief, nymfomaan, langdurige anoestrus. Toename van spiermassie,  hals en clitoris kunnen we zien.   97   

Wat  betreft  de  diagnose:  rectaal  vaak  één  groot  en  één  klein  ovarium,  echografie  met  vaak  een  typische  honingraat  doorsnede  en  hormoonbepalingen  (inhibine  ↑  bij  85%  vd  gevallen).  De  behandeling is unilateraal OVX, waarna de prognose goed is en het recidief heel erg laag. Ook kan de  merrie gewoon weer vruchtbaar worden. De tumoren blijven binnen de tunica albiginea.     Teef,5  jaar,  aantrekkelijk  voor  reuen,  vulva  gezwollen,  laatste  nest  1  jaar  geledenrood  bruine  bloederige uitvloeiing.   Een  mogelijke  DDX  is  persisterende  pro‐oestrus  door  cysten  of  een  ovariumtumor,  een  vaginaal  tumor  of  een  CEH‐endometritis.  Bij  een  endometritis  zou  je  echter  wel  een  ziek  dier  verwachten,  terwijl dit dier niet ziek is. Op de echo zie je een tumor van de ovaria, dus ook bij de hond was de  diagnose: granulosa theca cel tumor. Dit is een hormoonproducerende tumor.De behandeling is het  verwijderen  van  de  tumor  en  indien  nodig  ook  de  uterus.  Vaak  verwijder  je  beide  ovaria,  tenzij  de  eigenaar wil fokken. Prognose is goed.     8 jarige retriever had 2 maanden geleden een vaginale uitvloeiing en behandeld met een OVHX. Nu  echter veel vaginale uitvloeiing, platte feces en persdrang. We denken aan een vaginale tumor zoals  een  leiomyoom  of  een  fibroom.  Met  een  vaginoscoop  zien  we  een  bleke  serosa  met  veel  bloedvaten, en een tumor. Een manuele palpatie zou voor de diagnose ook kunnen zijn.     Ook bij een koe kan een granulosa thecacel tumor voorkomen, je hebt dan vaak te maken met een  nymfomane koe die langdurig tochtig is. Een belangrijke DDx is een folliculaire cyste (>25mm) of een  luteale  cyste.  De  behandeling  bij  een  cystic  ovariële  follikel.  Folliculaire  cysten  produceren  oestrogeen.  Luteale cyste behandel je met PGF‐2‐alpha. Luteale cysten produceren progesteron.  Ovarium  cysten  komt  ook  voor  bij  de  hond  met  een  mengsel  van  geluteïniseerde  of  folliculaire  cysten. Het uit zich ook in een geprolongeerde loopsheid. Beste oplossing is OVX.     Bij tweelingdracht van de merrie wil je vanaf dag 14‐16 de vrucht kapot knijpen (succes 95%). Hierna  fixeert de vrucht en wordt het lastiger. Tussen 18‐25 dagen nog een redelijke kans op slagen. Bij een  unilaterale dracht van de tweeling kun je niet kapot knijpen zonder de ander kapot te knijpen. Dan is  het  leegzuigen  met  een  naald  de  enige  optie  (het  succes  percentage  is  wel  lager,  35%)De  dracht  moet  je  wegens  de  endometrium  cups  voor  dag  35  bij  voorkeur  afbreken.  Door  de  endometrium  cups en als gevolg de secundaire CL werkt het prostaglandine dat je zou toedienen niet meer.   Een  tweeling  bij  het  rund  is  ook  een  oorzaak  van  een  niet  infectieuze  abortus,  bijvoorbeeld  als  de  placentomen  niet  eerlijk  verdeeld  worden.  Bovendien  heb  je  bij  een  mannelijk  en  vrouwelijk  dier  kans  op  het  free‐martin  syndroom  /  kween  door  placentale  vasculaire  anastomosen.  Moeilijke  diagnose is als het mannelijke dier al tijdens de dracht is afgestorven. We zien wel aan het dier een  korte  vagina  zonder  cervix,  andere  afwijkingen  van  het  geslachtsapparaat,  onvruchtbaar  en  de  definitieve diagnose is natuurlijk met karyotypering.     Bij  het  varken  is  meerlingdracht  zelfs  essentieel  omdat  dit  nodig  is  voor  de  maternale  dracht  herkenning. Minimaal 4 vruchten nodig met minstens één in elke hoorn.   Bij het schaap willen we graag een meerling, maar je moet wel weten bij dracht hoeveel er in zitten  om  het  voederregime  aan  te  kunnen  passen.  Hiervoor  moet  je  echografisch  tellen.  Andere  aandoeningen  die  een  rol  spelen  zijn:  pregnancy  toxinemie  (twin  lamb  disease),  hyperglycemie,  hyperketonemie.  Van  te  voren  tellen  dus!    Werkcollege 16: Negatieve energiebalans in relatie tot anoestrus post‐partum  Zoals  bekend,  produceren  melkkoeien  aan  het  begin  van  de  lactatie  veel  melk.  De  hoeveelheid  energie die nodig is voor het produceren van deze melk is groter dan de hoeveelheid energie die de  koeien  op  dat  moment  met  de  voeding  opnemen.  Hierdoor  raakt  elke  koe  na  de  partus  in  een  tijdelijke negatieve energiebalans (gem. 20 weken). Er is onderzoek gedaan naar hoe we dit kunnen  98   

voorkomen.  De gedachte was dat wanneer koeien tijdens de droogstand ad lib gevoerd worden, zij meer reserves  hebben en dus beter/sneller door de negatieve energiebalans zouden komen. Dit blijkt echter niet zo  te  zijn.  In  de  droogstand  overvoerde  koeien  komen  in  een  diepere  NEB  dan  koeien  die  in  de  droogstand volgens norm gevoerd zijn. In het onderstaande figuur is te zien dat de koeien die in de  droogstand veel energierijk voer hebben opgenomen, meer TAG opgestapeld hebben in de lever. Dit  TAG  is  afkomstig  van  de  vetcellen.  Wanneer  de  koeien  postpartum  in  een  NEB  raken,  gaan  ze  massaal  lipolyse  toepassen,  om  substraten  te  maken  voor  de  gluconeogenese.  Het  TAG  uit  de  vetcellen wodt omgezet in vetzuren en Acetyl‐coA.Er komen echter zoveel vetzuren vrij dat deze niet  allemaal  opgebruikt  kunnen  worden.  Deze  NEFA’s  zijn  in  hoge  concentraties  toxisch  voor  het  lichaam.  Hierdoor  worden  zij  opgeslagen  in  de  perifere  organen  (o.a.  lever)  in  de  vorm  van  TAG. 

Bron: WC16 Voortplanting 2011‐ 2012, UU      Een dier met veel NEFA’s in het bloed zal een mindere eetlust hebben. Hierdoor zal het dier dus in  een  nog  diepere  negatieve  energiebalans  raken.  Er  is  geen  terugkoppeling  in  energiebehoefte  en  lipolyse.  Er  wordt  dus  meer  TAG  vrijgemaakt  uit  de  vetcellen  dan  nodig  is.  De rest van het Acetyl‐coA wat overblijft gaat naar de ketogenese. Dit gaat ook te ver en er is een  kans dat de koe ook nog in een ketose raakt.    Bij  een  negatieve  energiebalans  is  leptine  verlaagd.  Hierdoor  wordt  het  vetlichaam  leeggemaakt.  Insuline  is  ook  laag,  de  koe  wil  immers  goed  gebruik  maken  van  de  gluconeogenese.  NPY  gaat  omhoog, dit is het ‘eethormoon’. Groeihormoon stijgt ook.    Beide  groepen  koeien  hebben  een  gelijke  energiebehoefte  na  de  partus,  maar  de  koeien  die  in  de  droogstand volgens de norm gevoerd zijn slagen er het beste in om zoveel mogelijk energie te krijgen  uit de alternatieve energiebron (de gluconeogenese). De koeien die in de droogstand ad lib gevoerd  kregen, hebben meer vet dan de normaal gevoerde koeien. Vetopslag kost ook energie. Per saldo is  het overvoerde dier er slechter aan toe: ze heeft al weinig energie en het opslaan van TAG kost ook  energie.  Zoals  al  gezegd  kan  ze  een  ketose  ontwikkelen  en  gaan  stoppen  met  eten    wordt  het  probleem  alleen  maar  erger  van.  Hierbij  is  behandeling  met  propyleenglycol  een  noodzaak.    Bij koeien met een hoger vetgehalte in de lever duurt het langer voor ze voor het eerst weer tochtig  worden  na  het  afkalven  en  daarbij  duurt  het  ook  langer  voor  ze  drachtig  worden.  Dieren  in  NEB  rondom  de  partus  hebben  een  lage  insulinespiegel.  Er  wordt  veel  GH  vrijgemaakt.  Helaas  hebben  koeien  in  NEB  rondom  de  partus  vrijwel  geen  GH  receptoren  op  de  lever.  Er  zijn  nog  wel  GH  receptoren op het vetweefsel aanwezig tijdens NEB. Door de binding van GH aan de receptoren op  99   

het vetweefsel start de lipolyse. De lipolyse ontspoort, doordat er veel GH is en geen terugkoppeling  is, doordat er geen IGF‐I afgegeven wordt.  Door de lage insulinespiegel is er een lage IGF‐I afgifte door de lever. Dit geeft een probleem voor de  GnRH‐afgifte,  hiervoor  moet  IGF‐I  hoog  zijn.  Dieren  met  lage  IGF‐I  spiegels  ovuleren  minder.    Stel dat de LH pulsatiliteit wordt beinvloed door het energiemetabolisme, dan zou je op het niveau  van de hypothalamus die link verwachten. IGF‐I laag  LH laag, doordat GnRH niet afgegeven wordt.    Alleen op basis van LH pulsatiliteit is er niet te voorspellen wanneer de eerste tocht na het afkalven  is. 

  Thema 11 Reproductie Vogel  Hoorcollege 18: reproductie vogel  De start van het broedseizoen bij vogels is afhankelijk van enkele factoren:  ‐ Daglichtlengte (12‐14u)  Melatonine  Hypothalamus‐hypofyse‐ovarium as. Vogels longdaybreeders: melatonine↓  waardoor GnRH↑, hierdoor LH↑ en FSH↑ ontwikkeling follikels.  ‐ Regenperiode  Rondom evenaar speelt daglichtlengte  niet zo’n rol, daar meer de regenperiode.  Denk aan zebravink, grasparkiet.  ‐ Temperatuur  ‐ Aanwezigheid partner, voedsel, nestmateriaal  ‐ Genetische selectie  Leghennen hele jaar reproductief.    Bij duiven echter speelt prolactine ook een belangrijke rol bij het in gang zetten van de cyclus. De  andere hormonen zijn in principe hetzelfde, maar de functie kan iets verschillen. Bijvoorbeeld de  baarmoeder heeft geen innesteling maar speelt een rol bij de productie van het ei. Oxytocine is  vervangen door vasoactive peptide.     Het oestrogeen geproduceerd door de theca cellen heeft dezelfde functies als bij het zoogdier, dus  ontwikkeling gonaden, secundaire geslachtskenmerken en rijping van follikels. Wel heel belangrijk is  dat het calciummetabolisme o.i.v. oestrogenen omhoog gaat, en baltsgedrag aanzet. Vogels hebben  ook  een  LH  piek  die  de  ovulatie  induceert  en  optreedt  als  gevolg  van  veranderingen  in  de  progesteron/oestrageen  concentratie.  Na  de  ovulatie  is  er  ook  een  stijging  van  het  progesteron,  maar  deze  komt  uit  de  granulosa  cellen.  De  calcificatie  van  het  ei  wordt  gestimuleerd,  en  zorgt  ervoor dat de gonaden en secundaire geslachtskenmerken gaan in regressie.   Vasoactief peptide (VAP)stimuleert het ei transport en contracties van de uterus en relaxaties van de  uterovaginale sfincter. Wanneer dit niet goed verloopt legnood.  Prolactine  zet  aan  tot  melkgift  in  de  krop,  voornamelijk  bij  duiven.  De  broedplek  op  de  borst  gaat  zich ontwikkelen en stimuleert de  broedzorg. De eiproductie stopt door indirecte remming van LH.  Afhankelijk  van  het  aantal  eieren  krijgt  de  vogel  een  tactiele  prikkel,  wat  ervoor  zorgt  dat  er  prolactine wordt vrijgemaakt. Hierdoor stopt de vogel met leggen en begint ze met broeden.    Er is veel calcium  nodig om de schaal  van het ei  hard te  maken. Hiervoor heeft de vogel  een goed  calciummetabolisme nodig:  1) Verhoging  calcium  bindende  eiwitten  in  het  bloed.  Hierdoor  kan  er  meer  transport  van  calcium plaatsvinden. Hierdoor komt er een fysiologische hypercalcemie.  2) Fysiologische  mergossificatie,  ook  wel  polyostotische  hyperostose  genoemd.  Wanneer  een  vogel  reproductief  wordt,  vindt  er  opslag  van  calcium  plaats  in  de  botten,  voornamelijk  de  femur, tibia en humerus. Op een rontgenfoto is dit goed te zien door wittere botten.  100   

3) Toename absorptie calcium uit darm.    Bij vogels is alleen maar een linker ovarium en linker oviduct aanwezig. Het oviduct bestaat uit het  infundibulum,  magnum(vergelijkbaar  met  ampulla  bij  zoogdieren)en  isthmus.  Deze  gaat  over  in  de  uterus  (schaalklier)  en  de  vagina  die  uitmondt  in  de  cloaca.  Onder  invloed  van  hormonen  in  het  broedseizoen neemt de reproductietractus in omvang en lengte toe.   Het geslacht van een vogel kan worden vastgesteld aan de hand van secundaire geslachtskenmerken.  Maar dit is niet altijd even duidelijk aanwezig. In dat geval kun je gebruik maken van bloedonderzoek,  man  =  ZZ  en  vrouw  =  ZW.  Een  andere  manier  om  de  anatomie  in  beeld  te  brengen  is  met  endoscopie.  Door  de  luchtzakken  is  dit  makkelijk,  belangrijk  om  te  onthouden,  ga  vanaf  de  linkerflank zoeken!    In het ovarium: oögonium ontwikkeld zich tot een primaire oöcyt. Eerste meiose. Onder invloed van  LH splijt de follikelrand en barst open  ovulatie.   Infundibulum: vangt ei op, tweede meiose vindt plaats ovum. Hier komen de spermacellen naar  toe  en  vindt  fertilisatie  plaats.  De  spermacellen  worden  vaak  wel  opgeslagen in de vagina en dus copulatie is niet dagelijks nodig. Bij de  Bron: HC18 Voortplanting 2011‐ kip  blijft  dit  bijvoorbeeld  7‐14  dagen  goed.  De  dooiermembranen  2012, UU  ontwikkelen zich. 15‐30 min.  Magnum: vorming chalazae, vorming albumin.  2‐3 uur  Isthmus: vorming van schaalvliezen. 1‐2 uur  Uterus: calcificatie van het ei en vocht inpompen (plumping). De langste verblijfplaats van het ei. 20‐ 26 uur.   Vagina verblijf is normaal enkele seconden maar kan onder stress dagen duren.   Bij  een  kiwi  kan  een  ei  wel  heel  groot  worden,  tot  25%  van  het  lichaamsgewicht.  Wordt  wel  een  groot probleem bij legnood. Deze grote eieren worden echter ook maar eens in de 44 dagen gelegd.     Het ei is opgebouwd uit verschillende lagen.  

  Na de geboorte vindt er pas opname van de dooier plaats.     De  opslag  van  sperma  vindt  plaats  in  de  uterotuberaal  juncties  en  kan  lang  fertiel  blijven,  maar  de  bevruchting is in het infundibulum, het sperma van de kip is 7‐14 dagen fertiel.     Om  te  bepalen  of  een  ei  bevrucht  is  kun  je  het  schouwen.  Niet  bevrucht  is  egaal  van  kleur,  doorzichtig  en  met  een  luchtkamer.  Bij  bevruchting  zien  we  in  een  vroeg  stadium  een  embryo  en  bloedvaten, en het ei wordt naarmate het embryo groeit steeds minder doorzichtig. Bovendien zou  je dan het embryo kunnen zien bewegen.     Problemen  rondom  de  leg  komen  veel  voor  zowel  bij  pluimvee  als  gezelschapsvogels.  Bij  pluimvee  zien  we  een  verminderde  eiproductie  maar  bij  grasparkieten  of  andere  kleine  vogeltjes  zien  we  vooral  juist  heel  erg  veel  eieren.  Veel  van  deze  problemen  hebben  te  maken  met  zoönotische  101   

aspecten, maar ook de hormonale cyclus kan van invloed zijn. Iets anders dat we veel zien is legnood,  dystocia.  Dit  is  vergelijkbaar  met  weeënzwakte.  Met  ei‐retentiebedoelen  we  dat  het  proces  wat  langer duurt maar is het niet schadelijk voor de vogel. Het ei zit de vogel niet in de weg en de vogel  perst niet. Bij dystocia is de vogel wel echt ziek, perst en het ei zit in de weg voor de andere organen.  Oorzaken voor beiden zijn heel erg variabel, maar belangrijke dingen zijn: voeding met een calcium  tekort, malformatie van eieren en ontsteking of trauma aan het oviduct. De symptomen zijn: vogel  op de bodem van de kooi, waterige ontlasting, persen, benauwd, anorexie, lethargie.  Om  legnood  vast  te  stellen  gebruik  je  palpatie  en  eventueel  röntgenfoto  of  echo.  De  behandeling  bestaat allereerst uit ondersteunende therapie, het is een spoedgeval. Om de vogel te stabiliseren is  het  heel  belangrijk  om  de  vogel  te  voorzien  van  voedingsstoffen  (dwangvoeding),  vocht  toedienen  (onderhuids),  zuurstof  tegen  benauwdheid,  warmte.  Onder  de  medicamenteuze  behandeling  valt:  calcium,  oxytocine  (contractie  uterus,  alleen  wanneer  er  ontsluiting  is!)en  prostaglandinen  E2  (relaxatie  uterovaginale  sfincter).  Verder  een  rustige,  warme  omgeving,  hoge  luchtvochtigheid  en  temperatuur.   Er kan ook chirurgisch ingegrepen worden: je kunt het ei manueel verwijderen via de cloaca. Ook kun  je  ovocentesis  toepassen:  het  leegzuigen  van  het  ei.  Dit  kan  transcoelomaal  (door  de  buikholte  en  uterus), maar hierbij is het risico op uitlekken en een peritonitis hoog. Beter doe je het cloacaal. Door  middel  van  een  cloaca‐spreider  hou  je  de  cloaca  open  en  via  de  cloaca‐opening  kun  je  het  ei  aanprikken en leegzuigen. Hier minder risico als er iets uit lekt (cloaca is al niet steriel). De eistukjes  die er nog in zitten kun je eruit halen. Eventueel zou je ook een laporotomie kunnen doen als al het  voorgaande niet werkt.    Wanneer de vogel in het kader van een legnood heel hard perst kan er een cloaca prolaps optreden.  Hierbij kan naast de cloaca zelfs tot aan het oviduct structuren mee komen. Het eerste is de prolaps  beschermen  met  vettige  stoffen  (vaseline  en  evt.  antibioticahoudende  zald)  en  schoonhouden  met  NaCl. Met een swab en glijmiddel breng je de prolaps weer naar binnen en hecht je op de cloaca met  twee losse hechtingen. De cloaca moet immers open blijven, er moet wel faeces passage zijn.  

102