VERVOLGING VAN ZIGEUNERS IN NEDERLAND

M IN IS T E R IE VAN O N D E R W IJS EN W E T E N S C H A P P E N R IJK S IN S T IT U U T V O O R O O R L O G S D O C U M E N T A T IE

M O N O G R A F I E Ë N N R . 13

VERVOLGING VAN ZIGEUNERS IN NEDERLAND 1940 1945 -

’S-G R A V EN H A G E

M A R T IN U S N IJH O F F 1979

VERVOLGING VAN ZIGEUNERS IN NEDERLAND 1940 1945 -

DOOR

D R .B . A.SIJES IN S A M E N W E R K I N G M E T T H . M. D E G R A A F A. K L O O S T E R M A N J. F. A. V A N L O E N E N G. J. V A N S E T T E N A. L. V IS S E R

Copyright 1979 by Rijksinstituut voor Oorlogsdocum entatie

P R IN T E D IN T H E N E T H E R L A N D S S T A A T S D R U K K E R IJ ’S -G R A V E N H A G E

ISBN 90 247 2201 2

IN H O U D

VOORWOORD

.......................................................................................................................................................................

HOOFDSTUK!

Z I G E U N E R S . L A N D T R E K K E R S EN W O O N W A G E N B E W O N E R S (TOT 1918)

HOOFDSTUK 2

Z I G E U N E R S EN G R E N S B E W A K I N G

Politie en Burgemeesters ........................................................................................................ Zigeuners aan de Nederlands-Belgische g r e n s ................................................................ Zigeuners aan de Nederlands-D uitse grens .................................................................... Zigeuners en Volkenbond ....................................................................................................

HOOFDSTUK 3

B EST R IJ D IN G VAN DE 'Z 1 G E U N E R P L A A G ' IN D U IT S L A N D

Vóór 1933. Vervolging; wetgeving in B e i e r e n .................................................................... 1933 - 1940 ............................................................................................................................... R assenforschung ................................................................................................................ Zigeuners als crim inologische groep beschouw d ........................................................

I

3 13 13 17 26 28

33 33 36 36 38

HOOFDSTUK4

V O O R T G A A N D E V E R V O L G IN G IN D U I T S L A N D ( 1938-1940)

41

HOOFDSTUK?

IN T E R N A T I O N A L E B E ST R IJ D IN G VA N DE Z I G E U N E R S

48

Internationale Zentralstelle zu rB eka m p fu n g d es Zigeunerunwesens. Oprichting . Nederland en de a n ti-zig e u n ercen tra le................................................................................ Een algemene Nederlandse bevolkingsregistratie . - ........................................................

48 54 67

HOOFDSTUK 6

R E G IS T R A T IE EN C O N T R O L E DOOR N E D E R L A N D S E IN S T A N T IE S T I JD E N S DE B E Z E T T IN G

A l g e m e e n ................................................................................................................................... De Rijksidentificatiedienst ................................................................................................................................... H et Centraal Bevolkingsregister ...................................................................................................................

71

71 72 74

HOOFDSTUK 7

N E D E R L A N D S IN IT IA T I E F T O T H E T IN S T E L L E N VAN B E W A A K T E KAMPEN

77

HOOFDSTUK8

M A A T R E G E L E N VA N DE B E Z E T T E N D E M A C H T

83

HOOFDSTUK9

DE V E R Z A M E L K A M P E N

87

De vo o rb ere id in g ............................................................................................................................................................ De uitvoering .................................................................................................................................................................. H O O F D S T U K 10

W O O N T O E S T A N D E N VAN Z I G E U N E R S (1 9 4 0 -MEI 1944 )

H O O F D S T U K II

D E ' C E N T R A L E A A N H O U D I N G ' 16 MEI 1944)

Zigeunertransport op 19 m ei ' 4 4 H O O F D S T U K 12

87 93

97

10 6

........................................................................................................................ 120

O N T R E C H T I N G EN V E R N IE T IG IN G (1941 - 1944)

Uitzonderingsmaatregelen in D u i t s l a n d ................................................................................................... V e r n ie tig in g ....................................................................................................................................................................... De Sowjet-U nie ........................................................................................................................................................ J o e g o s l a v i ë .................................................................................................................................................................. A u s c h w itz ....................................................................................................................................................................... De experimenten ...................................................................................................................................................

123 123 124 124 1 26 128 130

N A W O O R D ..................................................................................................................................................................................

135

B IJ L A G E N

..................................................................................................................................................................................

141

S U M M A R Y ..................................................................................................................................................................................

167

LIJST VA N V E R M E L D E B R O N N E N .............................................................................................................................

175

L IJS T VAN A F K O R T I N G E N .............................................................................................................................................

179

R E G IS T E R

]83

..................................................................................................................................................................................

J

VOORWOORD

E e n aantal ja re n geleden begon ik m et een o n d e rz o e k n aar de lotgevallen van de tijden s de T w e e d e W ereldo orlo g in N e d e rla n d w o n e n d e zigeuners. D oo r o n v o o r ­ ziene o m sta n d ig h e d e n was ik niet in staat het toen d o o r mij ree d s verz a m e lde bronn e n m a te riaa l te bew erk e n . D a a ro m riep ik m et m e de w e rking van prof. dr. M. C. B ran ds, hoog leraar in de theo retische g eschiedenis, de hulp in van vijf - inmiddels a fg e stu d ee rd e - d o c to ra a ls tu d e n te n in de geschiedenis aan de U niversiteit van A m ste rd a m . Zij to o n d e n zich bereid het aanw ezige b ro n n e n m a te riaa l te o rd e n e n en aan te vullen om v ervolgens van hun bevindingen verslag te d o en in de vorm van doctoraalscripties. N a een aantal gezam enlijke bespreking en w aarin vooral de m eth o d e e n de te c h ­ niek van het o n d e r z o e k b e sp ro k e n w e rd e n , w erd e en definitieve w erkverdelin g gem aak t. W e h e b b e n o ns hierbij vooral d o o r p raktische ov erw egingen laten lei­ de n , dat wil zeggen d o o r de o m v a n g van het materiaal en niet d o o r inhoudelijke criteria. Annelies V isser b racht verslag uit o v er de periode v a n a f het eind van de 19e e e u w tot 1930, A n nem arie K lo o ste rm a n b eha n d e ld e de periode 1930-1940, T h e ra de G ra a f en G e rtja n van S etten b e sc h rev e n de situatie in 1940-1945. B o ­ veng e n o em d e verslagen b e tro ffe n alle de ontw ikkelingen in N e d e rla n d . De in D uitsland tegen zigeuners g e n o m e n m aatreg elen v o rm d e n het o n d e rw e rp v o o r de scriptie van Jo s van L oe n e n . T ijd e n s h et o n d e rz o e k w aren wij ons e rv a n b e w u st, dat een geheel ongew ijzig­ de publikatie van de gezam enlijke scripties niet mogelijk zou zijn. Bij het s a m e n ­ stellen van de definitieve tek st - een taak die mij was toeb ed e e ld - heb ik, na o v e r ­ leg en in o v ere e n ste m m in g met de a u teu rs van de scripties, wijzigingen a a n g e ­ b ra c h t die de s a m e n h a n g tu sse n de afzon derlijke studies m e e r tot hun re c h t z o u ­ den d o e n kom en. De wijzigingen b e sto n d e n uit het b e k o rte n , h e rg ro e p e ren en ge­ deeltelijk h e rsc h rijv en van de scripties. De o o rsp ro n k e lijk e te k ste n zijn e c h te r vo or zo v e r mogelijk intact gelaten. In deze studie geven wij een b e schrijving van de politiek van de Duitse en de N e d e rla n d se a utoriteiten tijdens de b e zettin gsjaren , in het bijzon der van hun poli­ tiek m et b etrekk in g tot de registratie, vervolging en d e p o rta tie van in N ed e rlan d v e rto e v e n d e zigeuners. De p eriode v ó ó r 1940 w erd in het o n d e r z o e k b e tro k k e n

2 om na te gaan in h o e v e rre de voo roo rlogse D uitse en N e d e rlan d se m aatregelen met betrekk in g tot zigeuners v erb a n d hielden met hetgeen leden van deze groep tijdens de oorlog o v e rk o m e n is. E e n ov erzicht van het gebruikte bro n n e n m a te riaa l vindt de lezer a c h te r in het boek. In die gevallen w aarin van de gebruikte a rc h ie fstu k k e n in de v o e tn o te n geen vindplaats is v erm eld, bevinden de b e tro k k e n d o c u m e n te n o f hun afsc h rifte n zich in de verzam eling van het R ijksinstituut en wel in de 'C ollectie o n d e rz o e k zigeu­ n e r s ’. De s tu kk en zijn daarin o pg e no m en in de volgorde van de h o o fd stu k k e n . De citaten zijn niet in de m o de rne spelling o v e rg e b ra ch t m aar o v e rg e n o m e n in de spelling waarin zij toen tertijd w erden ge sch rev e n. De na m e n van de p e rso n e n die wij in terv iew den zijn, op hun v e rz o ek , alleen aangeduid m et de e e rste letter van de a c h te rn a am . V an de e nkelen die geen b e z w a re n ha d d e n , verm elden wij hun n a ­ men. E en studie als deze is m eer dan het w erk van de vijf g e n o e m d e p e rso n e n en o n d e rg e te k e n d e gew eest. Veel d a nk zijn wij verschuldigd aan de vele zigeuners die bereid w aren ons te o ntv a n g e n en naar beste w eten in te lichten, alsm ed e aan de am b te n a re n van de m inisteries van B innenlandse Z a k e n , Justitie, B uitenlandse Z a k e n , Sociale Z ak e n en van C ultuur, Recreatie en M aatschappelijk W erk. Van de ons te r beschikking gestelde archieven van de p ro cu reurs-g eneraal, van de K o n in k ­ lijke M a re c h a u ss e e en van de Rijksidentificatiedienst hebb en wij een ruim gebruik kunnen maken. Bijzondere verm elding bij de totstan d k o m in g van dit w erk v e rdient Lau Mazirel, die in 1974 overleed . M et de hulp van haar m an, R obert H a rtog , was zij d o o r haar grote kennis van de le v e nso m stand ig hed en van w o o n w a g e n b e w o n e rs en van zigeuners in het bijzonder een grote steun bij o ns werk. O ok met deze k e n n iso v e r­ d ra c h t hoopte zij de m aatschappelijke en culturele situatie van die gro epen te v e r ­ beteren. Van vele an d e re n die ons incidenteel hielpen mogen wij hier noem en M arten W. de B oer, C harles R o m n e y en J. E. van W inden, toentertijd stude n te n in de culturele an thropologie aan de universiteit in Leiden. B .A . Sijes

H O O FDSTUK 1

Z IG E U N E R S, L A N D T R E K K E R S EN W O O N W A G E N B E W O N E R S (T O T 1918)

D eze studie handelt o v e r de lotgevallen van tw ee moeilijk te o nd e rsc h eid e n gro ep e n m e n se n in N e d e rla n d : de 'w o o n w a g e n b e w o n e rs ’ in het algem een en de ’z ig e u n e rs’ in het bijzo nd er. 'W o o n w a g e n b e w o n e r s ’ kan m en eenv ou dig be sc h rij­ ven als ’m en se n die in w o o n w a g e n s le v e n ’ - hoew el zal blijken dat v ó ó r, tijdens en na de bezettingstijd allerlei on d e rsc h e id is g e m a a k t tussen verschillende ’soort e n ’ w o o n w a g e n b e w o n e rs . E e n om schrijv in g van de a n d e re g ro ep, de z igeuners, is nog m oeilijker te geven. Al o v e r de h e rk o m st van dit z w e rv e n d e volk is weinig met z ek erheid te zeggen; al­ gem een w ordt nu a a n g en o m e n , dat de zigeuners ’ergens uit het n o o rd w e ste n van In d ia ’ a fkom stig zijn. 1 In N ed e rla n d w o rd t het e e rst melding van hen ge m aa k t te D e v e n te r in 1420. Op grond van h un v erhalen, als z o u d e n zij uit E gyp te ve rdre ve n ch riste n e n zijn, w erd en zij ’E g y p te n a r e n ’ of ’E g y p te r s ’ (vergelijk het Engelse 'g ip sy') g e n o e m d ; an de re ben am ing en w aren ’H e id e n s ’, ’O n g e rs ’ of ’U n g e rs ’ (Hongaren). A anvankelijk schijnen deze v re em delingen, die m en dus een tijdlang v o o r pel­ grims hield, hier en elders niet slecht on tv a n g en te zijn. De b ro n n e n sprek en van keizerlijke en and e re hoge aan bevelingen , die zij aan de b e stu re n van de b ez o c h te steden k o n d e n o verleggen, en van herberging op ko sten van die sted en. T o e n e c h ­ ter de e e rste v e rw o nd e ring o v e r deze exo tisch e tre k k e rs had plaats g e m a a k t voor ergernis o v e r de talrijke ve rm oge n sde lic ten, w a a rv an zij - te re c h t of niet - w e r­ den b eschuldigd, v e ra n d e rd e de houding der ov e rh ed e n . De landsheerlijke p lak k a ten , die na ca. 1530 regelmatig tegen de E g y p ters werde uitgevaardigd, w erd e n allengs grimmiger van to on. Al o n d e r K arei V zijn deze p lak katen som s niet alleen tegen de E g y p te n a re n gericht, m aar o o k teg en 'a n d e ­ ren volgens h eu rlu y d e r g e s e ls c h a p .’2 Dat wijst ero p , dat oo k ande re zw e rv e rs zich bij z ig eu nerg ro ep en a an sloten . Daarbij m o e te n we - n a a st ballingen en g e ­ vluchte m isdadigers - wel v o orna m e lijk d e n k e n aan dat p e rm a n e n te elem ent van 1 Vgl. O . van K ap p e n : G esch ied en is d er zig eu n ers in N e d erla n d . D e o n tw ik k e lin g van d e re c h tsp o sitie d er H eid en s o f E g yp ten a ren in de n oordelijke N e d erla n d en (1 4 2 0 -± 1750) (A sse n 1965): (afg. v. K a p ­ p en ), p. 1 8 e .v . 2 A .v .,p .5 2 9 .

4 o n ru s t in het E u ro p a van de vroege nieuwe tijd: de afg edank te (of onbetaalde) huu rso ld a te n . V erm enging van deze tw ee g ro e pe n w erd z e k er oo k in de h a nd ge­ w erk t d o o r het feit, dat nogal wat zigeuners zelf in krijgsdienst gin g e n .1 O f de zigeuners d o o r de om gang m et deze g roep tot ste ed s z w a a rd e re m isdaden vervielen (zoals van K a p p e n m eent) is, d o o r de eenzijdigheid van het b r o n n e n m a ­ teriaal nooit m et zekerheid te zeggen. Z e k e r gaat het niet aan om , zoals deze sc h rijv e r do et, on d e rsc h eid te m ak en tu sse n de betrek kelijk onschuldige 'ra sz u i­ v e r e ’ zigeuners van de 15e eeuw en de m et 'crim ineel r a p a lje ’ v e rm e n gde ’bastaa rd e n oftew el h a lfb lo e d z ig e u n ers’ die in de volgende eeu w e n o p tr a d e n .2 Een a n d e re verklaring vo o r de ste ed s h ard ere repressie van de 'E g y p te n a r e n ' geeft van K a p p e n zelf ov erigens oo k al aan: 'de principiële o n ve re nigb aa rh e id van n o m a d i­ sche levensw ijze en (rechts)op vattin gen met die van de sedentaire bevo lk in g’, sa­ m en h an gen d m et een ’im pulsieve a n tip a th ie ’, vooral van 'm in d e r ontw ik keld en en c o n s e r v a tie v e n ’ jegens o n v ertro u w d en afw ijkend g e d ra g .3 H e t strengere o p tre d e n van de o v e rh e d e n had in elk geval geen a fsc h rik w e k ­ kende w erking op het gedrag van de zigeuners en hun lotgenoten. Aan het eind van de 17e ee u w is, integendeel, een duidelijke polarisatie op g e tred e n in hun c o n ­ flict met de justitie. O pgejaagd d o o r de steeds m eer effe c tiev e plattelandspolitie en tot de m oed d e r w a n h o o p a a n gev uu rd d o o r de dreiging van w rede stra ffe n , o r ­ ga nisee rde n de zigeuners en de an d e re n zich in w elb e w a p e n d e b e n d e n , die o p het platteland ongetw ijfeld ernstig huishielden. Dit o p tre d e n van grote ro v e rsb e n d e n w as o verigens een algem een v erbreid verschijnsel in de 18e e eu w , en z e k e r niet k e n m e rk e n d v o o r de zigeuners. V eeleer w erd e n zij, d o o r hun precaire re ch tsp o si­ tie, tot dit d e s p e ra te gedrag gedw ongen. De e rn st van de to e sta n d w ordt intussen geïllustreerd d o o r de b uitengew one m aatreg elen, w a a rto e de o v e rh e d e n hun to ev lu c h t nam en . Interprovinciale ’conv e n tie s ’ w e rd e n gesloten, w aarbij de justitiële autoriteiten van de b e tro k k e n ge ­ w esten elkaar m achtigden, zigeuners op a n d e rm a n s grondgebied te achtervolgen. O ok m et de Duitse g rensland en B entheim , K lee f en M ü n ste r werd een dergelijke sa m e n w e rk in g aangegaan. De g r o o tsc h ee p se ’h e id e n ja c h te n ', w aarbij vaak o ok de militie w erd ingeschakeld, m a ak te n in de ja re n 1720-1730 een dram a tisc h einde aan h et o p tre d e n (en w aarsch ijnlijk gro ten deels aan het bestaan) van zigeuners in N e d e rla n d . T eg en deze g e c o ö rd in e e rd e vervolgingen w a re n zij niet op gew assen. Zij vluchtten weg en een klein gedeelte schijnt erin geslaagd te zijn een relatief veilig gebied als E lzas-L o th a rin g en te b ereiken. E e n a n d e r deel is m isschien o p g e ­ gaan in inheem se z w e rv e rsg ro ep e n . ’H et is niet o v e rd re v e n te b e w e r e n ’, aldus van K a p p e n , ’dat de overigen in de eerste helft van de 18e eeu w s y ste m a tisc h zijn u itg e ro e id .’4 N a ca. 1735 v e rn e m e n wij vrij plotseling geen on dubbelzinnige berichten m eer

1 A .v ..p . 131, 152,

2 A .v ..p .5 2 9 e .v .

3 A .v .,p .5 3 1 .

“ A .v .,p .9 .

5 van zigeuners in N ederlan d. Pas een eeuw later w ord t w e e r spo radisch melding g e m a a k t van g ro e p je s zigeuners binnen de N e d e rla n d se gre n z en , vo ornam elijk uit D uitsland a fk o m stig .1 Uit dergelijke im m igranten is de N e d e rla n d se zigeunerbevolking, aan w ier lotgevallen deze studie gewijd is, o p g e bou w d gew eest. O f er enige v e rw a n tsc h a p b e sta a t tu ssen deze groep en die, w a a rv a n de o n d e r ­ gang in het v o o rg aande is b e ha n de ld, is niet na te gaan. E en poging d a a rto e zou ook zinloos zijn: de taal, het ’R o m a n i’, is een o n z e k e re fa c to r; de zgn. raciale cri­ teria k u nnen h iertoe geen bijdrage leveren. Als er al sp rake kan zijn van een ge­ m e e n schapp elijke a fk o m st, dan m o eten we ons toch realiseren, dat er een v o o rt­ d u re n d e v erm enging is gew eest tussen zigeuners en 'in h e e m se z w e r v e r s ’. In de periode v ó ó r ca. 1730 w aren dat, zoals we zagen, vooral ge w e ze n h u ursoldaten , ballingen en a n d e re o n th e e m d e n . In de tw e ed e periode van zigeun eraanw ezigheid in N e d e rla n d gingen zij - althan s ogenschijnlijk - o p in een a n d ere groep: de w o o n w a g e n b e w o n e rs . O m stre e k s d ezelfd e tijd w a a ro p de zigeunervervolgingen hun h oo g te p u n t v o n ­ den, b e go nn e n vanuit W estfalen em igranten het land b innen te tr e k k e n , die hun b roo d v e rd ie n de n als h a n d w e v e rs , k le erm a k e rs, stro d e k k e rs e n s ch a re n slijp e rs.2 In de regel tro k k e n zij in kleine gro epen van plaats tot plaats. O v e rn a c h t w erd in b oerenstallen. S o m s bleven zij lang op dezelfd e plaats; zo placht één fam iliegroep te o v e rw in te re n in de veenk olon iën. Dergelijke ’l a n d tre k k e rs ’ b e v o n d e n zich v a n ­ ou d s o o k in het zuiden van het land, m et nam e in N o o rd -B ra b a n t en in het Rijk van N ijm e ge n ; w aarschijn lijk s tam d en zij af van vroegere tu rfw in n e rs en afg e ­ dan k te h u u rso ld a te n (in de G eneraliteitslan den w aren tijdens de R epubliek steeds veel tro e p e n gelegerd). D a a rn a a st w aren er reizende kooplui: k ra m e rs en venters. V an al deze g ro e p en is in de tw e ed e helft van de vorige eeu w e en deel geheel of ten dele s edentair g e w o rd e n ; e en an d e r deel is ’via kru iw agens, h o n d e k a rre n , met p a a rd e n b e sp a n n e n platte w agens en huifkarren tenslo tte o verg eg aan op een w o o n w a g e n , die hun ook in de w in te rm a a n d e n als woning kon d ie n e n .’3 De kleine g ro e p e n zig eu ners, die o m stre e k s dezelfde tijd w e e r hier te lande v e rsc h e n e n , gin­ gen m eestal dezelfde b e ro e p e n u itoefenen als de la n d trek k e rs (behalve de eerd er g e n o e m d e w aren dat ook: sto e le n m a tte r, ketellapp er en se iz o e n a rb eid e r in de landbouw ). O ok zij gingen ste e d s m eer van w o o n w a g e n s gebruik m ak en . In hun dagelijkse bezigh ed en en behuizing v e rd w e n e n uiterlijk de verschillen tu sse n beide g roep en ; d o o r b u ite n sta a n d e rs w erden zij wel aan elkaar gelijk gesteld. T o t in de ja re n zeventig van de vorige ee u w h e bb en d eze z w e rv e n d e gro epen, o n d a n k s velerlei w rijvingen, in een z e k e re m ate van harm on ie m et de sedentaire bevolking geleefd. Als b ren gers van nieuw s en an d e r vertier verlich tten zij het plattelandse isolem ent; ook de d o o r hen a a n g e b o d e n g o e d e re n en d ien sten zullen 1 J. H . A . W ern in k s .j .. W o o n w a g en b ew o n ers. S o c io lo g isc h o n d erzo ek van een m arginale groep (A sse n 1959). (afg. W e rn in k ), p. 35. 2 A .v ., p. 3 6 e .v . 3 A .v .,p . 41.

6 vaak w elkom zijn gew eest. O m gekeerd tra d e n de la n dtrekk ers zèlf d o o r deze v re e d za m e c o n ta c te n o o k enigszins uit hun isolement: o .m . in D rente blijkt, dat zij 'o m s tre e k s het m idden van de vorige ee u w enigerm ate w aren binn en getreden in het milieu van de platteland ssam enleving en er een be sc h eid e n functie vervu l­ d e n . ’1 In de tw e e d e helft van de 19de en het e e rste k w a rt van de 20ste ee u w is e c h te r aan deze geleidelijke integratie een einde g e k om e n en zijn de land trekkers-w oon w a g e n b e w o n e rs in een nieuw , volledig isolem ent teruggedro ng en. De o o rz a k e n van deze terugslag m oeten g e zocht w o rd e n in het proces van m odernisering, dat de N e d e rla n d s e sam enleving in die ja re n d o o rm a a k te . O m te beginnen nam , do or de ontsluiting van het platteland, de ec o n o m isc h e en com m u n ic atiev e functie van de lan d tre k k ers in beteken is af. B ovend ien w aren zij, v o o r z o v e r zij hun intrek in w o o n w a g e n s h a d d e n g e n om en, niet langer a a n g e w e ze n op de gastvrijheid van de boe re n ; v erw ijdering o n tsto n d . M aar vooral w erd de verho uding tu sse n de tr e k ­ kers en de sedentaire bevolking beïnvloed d o o r het v e ra n d e rd e sociale klimaat in N ed erland. De na ca. 1870 sterk o p k o m e n d e industrialisatie, het g roeiende bew u stz ijn bij de a rb e id e rs en de angst v o or e en sociale o m w enteling, m aakten veel politieke lei­ ders duidelijk, dat er e en a n d e re sociaal-politieke k oers m o e st w o rd e n ingeslagen. De invloed van de staat op het m aatschapp elijk leven zou zich m oeten gaan uit­ breiden. B ehalve de angst v o o r een o p k o m e n d e socialistische beweging w aren hierbij nog een aantal an d e re fa c to re n in het spel. H et beginsel van 'la issez fa ire ' begon aan kracht in te boeten. E co no m isch e vooruitgang, zo begon m en in te zien, kon niet losgekoppeld w o rd e n van een mini­ m um a an algem een welzijn vo or de gehele bevolking, dus o ok vo or de m ind er b e ­ deelde groepen. E én o verw eging van belang k w am d a a r nog bij: de to e n e m en d e industrialisering eiste, dat de a rb e id e rs in e en optim ale conditie aan het produktieproces k o n den deeln em en. O m dit te bereiken w aren oplossingen no odzakelijk voo r n ijpende p rob lem en m et betrekking tot de v o lksg ezo nd heid, de w o o n o m ­ standigh eden, bedrijfso ng evallen , algem ene ontw ikkeling en zo meer. Dat het particulier initiatief en de kerkelijke weldadigheidsinstellingen v o o r deze taken niet m eer b e re k e n d w a re n , w as duidelijk. Die b ereikten im m ers slechts een b e ­ perkte gro ep en be sc h ik te n b ov en d ie n niet o v e r de noodzak elijke financiële r e s e r­ ves. Alleen de staat m et zijn gecen traliseerd a m b te n a re n ap p a ra a t zou de g e w e n ­ ste oplossingen k u nn en bieden. O p het gebied van de w etgeving k w am en deze nieuw e op vattin gen o v e r de rol van de o verh eid tot uitdrukking in een aantal belangrijke sociale w etten. Vooral het liberale ministerie P ie rso n-G oe m a n Borgesius (1897-1901) h e e ft een belangrij­ ke bijdrage tot de to tsta n d k o m in g d aa rv a n gehad. Zo o n tsto n d e n de W oningw et, waarbij g e m e e n te b e s tu re n het recht kregen slechte woningen o n b e w o o n b a a r te 1 A .v ., p. 64 e .v .

7 verk laren , en te v e n s de verplichting bo u w v e ro rd e n in g e n o p te stellen m et eisen, w a a ra a n nieuw e w oningen m o e ste n v old oen; de G e z o n d h e id s w e t, m et v o o rsc h rif­ ten o v e r d rink w a te rvo orz iening , hygiënische woninginrichting en bestrijding van besm ettelijk e ziek ten; de K in d e rw e tte n , ter b esch erm ing van kin deren tegen v e r ­ w aarlozing en mishandeling, e n de L eerp lich tw et. E e n aantal m e n se n viel e c h te r nog buiten d eze w etgeving; d aa rto e b e h o o rd e n de w o o n w a g e n b e w o n e rs . De W o ningw et van 1901 w as im m ers niet van to e p a s ­ sing op w o o n w a g e n s en w o o n s c h e p e n .1 Wel b esto nd er de mogelijkheid dat de gem e e n te bij plaatselijke vero rdening d e ­ ze m aterie re g e ld e .2 E en d o o r de regering in 1903 ingestelde S taatscom m issie, die de regering van advies m o e st dienen welke aanvulling in het W e tb o e k van S tra f­ rech t nodig was om bedelarij, landloperij en habituele d r o n k e n sc h a p d o e ltre ffe n ­ der te bestrijden en te b e s tr a f f e n ,3 ach tte da a ren te g en een regeling van rijkswege b e tre ffe n d e het gebruik van w o on w a g e ns niet alleen wenselijk, m aar ook n o o d ­ zakelijk .4 H e t verslag van de com m issie - g edateerd 22 juni 1907 - m aakte er mel­ ding van, dat in het algem een on d e r de b u rg em e e ste rs de opinie h e e rste , dat m en te d oen had m et een bevolking die ’een g root m aatschapp elijk g e v a a r’ opleverde. H e t verslag vervolgt: ’D e in d it m ilieu (de en k e le w e lin g e ric h te , n iet o v e rb e v o lk te k e rm isw a g e n s zijn th a n s b u ite n b e s p re ­ king) v e rk e e re n d e b ev o lk in g , die to t de o n d e rs te lagen v an de m a a tsc h a p p ij b e h o o rt, kan n iet a n d e rs d an ee n so c iale h in d e r, e e n e w a re p laag zijn. V o o r z o o v e r zij een ig b e ro e p u ito e fe n t, b e s ta a t d it in sc h a re n slijp en , sto e le n m a tte n , v e n te n , h a rm o n ic a sp e le n , h a rd lo o p e n , v erlo tin g e n h o u d e n van e ig e n ­ g e m a a k te v o o rw e rp e n ; d e h o o fd in k o m s te n w o rd en e c h te r d o o r b e d e le n , veelal in d e n v e rm o m d e n v o rm v an v e n te n m et n ie tsw a a rd ig e a rtik e le n , v e rk re g e n e n w eg en s hu n d rie st en b ru ta a l o p tre d e n , so m s m et b ed reig in g en g e p a a rd , g e lu k t h e t d e n b e w o n e rs m a a r al te w el hierin ee n b e s ta a n sm id d e l te v in d en . O p h et p la tte la n d b e tre d e n zij de e rv e n en d rin g en de h u iz e n b in n e n , plegen kleine d ie fsta lle n h e tg e e n v o o ral v o o r d e aa n g ro o te v e rk e e rsw e g e n g eleg en g e m e e n te n ee n v o o rtd u re n d e e lle n d e is. Zij m ak en d e w eg en o n v eilig ; d o o r h e t u itsp re id e n v an b ed d eg o ed en k le e re n o p d e n w eg e n h et sto k e n v an v u u rtje s o p d en b e rm , te n e in d e hun m aal te b e re id e n d o e n zij v o o rb ijg a a n d e p a a rd e n sc h rik k e n ; zij d o e n g e v a a r v an b o sc h - en h e id e b ra n d o n ts ta a n . T re k h o n d e n w o rd en d e s n a c h ts lo sg e la te n , om v o e d se l te z o e k e n ; d e p a a rd e n w o rd e n dikw ijls sle c h t b e w a a k t. O n d e r e lk a a r h e b b e n d e b e w o n e rs h e r ­ h aald elijk ru z ie , die n iet z e ld e n to t g e v e c h te n leid t, so m s m et d o o d e lijk e n a flo o p . M isb ru ik van s te r ­ k en d ra n k is sc h e rin g e n inslag en g ro o te n d e e ls w o rd t h ie ra a n h e t geld b e s te e d , d a t zij d o o r z e lf te b e ­ d elen e n v o o ral o o k d o o r hu n k in d e re n te la te n b e d e le n h e b b e n v e rk re g e n . H et k o m t n iet z e ld e n v o o r, d a t uit é é n g ezin v ijf o f z e s p e rso n e n b e d e le n . E en van de g ro o tste g rie v e n teg en de o n g e n o o d e g a ste n is d e s tro o p e rij; ste le n v an v e ld v ru c h te n , k a p p e n v an h o u t, la te n w e id e n op e e n s a n d e rs te rre in ge­ sc h ied t h e rh a a ld e lijk . V o o rn am elijk zijn d e z ig e u n e rs te v re e z e n ; zij zijn d e sc h rik van d e b ev o lk in g , d a a r zij, terw ijl zij in k o o p e n d o e n in w in k els, zich h an d ig w e te n te v e rrijk e n en ee n tre u rig feit is het

1 D e w o o n s c h e p e n la te n wij h ier v e rd e r b u ite n b e sc h o u w in g . O p 31 d e c . 1899 w a r e n e r 10.445 b e w o o n ­ d e s c h e p e n . H ie ro n d e r viel ee n c a te g o rie v a a rtu ig e n , die aa n b o o rd h a d d e n ee n s c h ip p e r, al o f n iet m et g e z in , ’d ie o p eerlijk e en v o o r n iem an d a a n s to te lijk e w ijze zijn b ro o d v e rd ie n d e .' M a ar er w aren o o k s c h e p e n , ’d ie, h a lf v e rs le te n , v e e le e r w ra k k e n m ogen w o rd e n g e n o e m d ...... ’ Z ie 'V e rs la g d e r S ta a ts ­ c o m m iss ie , in g este ld bij K o n in k lijk b e slu it v an 22 se p t. 1903, N o . 51. B e d elarij e n la n d lo p e rij; w o o n ­ w ag en s en w o o n s c h e p e n ; h ab itu e le d r o n k e n s c h a p .’ ( ’s-G ra v e n h a g e 1907), (afg. V ersl. S t. C ie 1903), p. 105. 2 A .v .,p . 109. 3 A .v .,p . 1. 4 A .v .,p . 112.

8 d a t h u n n e nog z e e r je u g d ig e k in d e re n g ew o o n lijk re e d s ee n e g ro o te b e h e n d ig h e id p leg en aa n d e n dag te leggen in h e t d o e n v an klein e d ie fsta lle n . O o k k o m t h et v o o r, d a t z ig e u n e rs uit h a n d w a g e n s, die zij o p e e n z a m e w eg en a a n tr e f fe n , alle w aren w e g n e m e n .’1

De com m issie schijnt m et de w o on w ag enb ev olking niet in c o n ta c t g e treden te zijn2 en zij was zelfs niet in staat ’de ta lrijkheid’ van de w o o n w a g e n s aan te geven, o m d a t e r ’geen vo ld o e n d e c ijfe rs’3 aanw ezig w aren. Veel w o onw a g e ns kunnen het overigens niet zijn g ew eest. Volgens de landelijke telling van juli 1911 (de e e r­ ste o p dit gebied) w are n er in totaal 584 w agens die d o o r o n g e v e e r 2800 person en w erd en b e w o o n d .4 De 'sociale h in d e r ’ d oor deze ’ten koste der g e m e e n sc h a p le­ vend e n ie ts d o e n n e r s ’5 dient d us wel m et een korrel z ou t g e nom e n te w ord en . En dit klem t te m e e r als m en niet uit het oog verliest, dat vechtpartijen , bedelarij en habituele d ro n k e n s c h a p in die dagen (de pro p a g a n d a v o o r de geheelo ntho ud in g w as reeds op gang g ekom en) de sedentaire sam enleving stellig niet o n b e k e n d w a­ ren. E r is geen twijfel aan, dat de com m issie van 1903 m et groot v o oroo rd eel haar verslag heeft opgesteld. Wij k u nn en v olkom en in ste m m e n met W e rnink, als hij schrijft d at ’in bijna iedere z in ’ de w revel van de com m issie tegen de w o o n w a g e n ­ bevolking tot uiting komt. ’V an enig m e d e le v e n ’ is ’in het gehele v e rsla g ’ weinig te b e s p e u r e n .6 W o o n w a g e n b e w o n e rs s to nd en - zo blijkt - bij de rijks- en gem eentelijke o v e r ­ heid in een kw ad e reuk. E n dat gold in het bijzonder de zigeuners. Zij w aren ’vo ornam elijk . . . te v r e z e n .’7 Zij w aren het w oon w a g e n v o lk , dat ’het b ru ta a ls t’ in zijn o p tre d e n w as en ’de g ro otste la s t’ aan de politie gaf. Met het oog d aarop , gaf de com m issie de regering de suggestie de V reem d elin gen w et van 13 a u gustus 1849 stre n ge r toe te passen: ’het hoofd van de politie van de g re n sg em e e n ten zij niet te gem akkelijk. ’8 N a het b o v en s ta a n d e zal het weinig v e rw o nd e ring w e k k e n , dat de com m issie tot de conclusie k w am , om de w o on w ag e ns aan een strengere co ntrole te o n d e r­ w erpen. D eze conclusie w erd geform u leerd in het d o o r de com m issie in 1907 uit­ g eb rach te verslag, w aarin een 'O n tw e rp van W et op w o o n w a g e n s en w o o n s c h e ­ p e n ’ was o p g eno m en. In h a a r A lgem ene B esc h ouw ing e n gaf de com m issie als h aar w ens te k enn en , dat om bedelarij en landloperij te w eren 'n oo dzakelijk erw ij­ z e ' een regeling g e tro ffe n m o est w o rden, die 'paal en p e r k ’ stelde aan ’het to e n e ­ mend euv el, te w e e g g e b rac h t d o o r de b e w oning van w o o n w a g e n s en w o o n s c h e ­ p e n .’9 Z o zou o o k een einde g e m aa k t k u nn en w o rd e n aan de v erspreiding van b e ­ sm ettelijke ziekten, en kinderen van de 'z w e rv e n d e bev o lk in g ’ onderw ijs dw in ­ gend k un nen w o rd e n v o o rg e sc h re v e n . M aar er is geen twijfel aan, dat het w onen 1 A .v ., p. 106-107. 2 W e rn in k , p. 30. 3 V ersl. S t. C ie 1903, p. 104. 4 W e rn in k , p. 66. 5 V ersl. S t. C ie 1903, p. 103, 106. 6 W e rn in k , p. 70. 7 V ersl. St. C ie 1903, p. 107. 8 A .v ., p. 111. 9 A .v ., p. 103.

9 in een w o on w a g e n ’bijna uitsluitend gezien (werd) als een dringend te bestrijden vo rm van bedelarij en landloperij en van alles wat d a a rm e e g e p a a rd ging’, aldus W e r n in k .1 Hij wijst ook op het feit, dat het tre k k e n de w o o n w ag e n b e w o n e rs in staat stelde, zich aan de politiecontrole te o n ttre k k e n . De bestrijding h iervan vo rm d e één der fa c to re n die er toe bijdroeg dat de w et van 26 juli 1918 een politi­ oneel k a r a k te r 2 kreeg, aldus W e rnink, een opvattin g die o o k in het losbladig b o e k ­ w erk ’Z o rg voor w o o n w agenbew oners’ (voor het ee rst in 1968 versc h e n e n ) w ordt bevestigd. M inister K lom pé n o em de in de T w ee d e K a m e r op 26 se p te m b e r 1967 het h o o fd do el van de wet van 1918 ’de b esch erm ing van de sam enleving tegen de risico ’s van de aanw ezigheid van een tre k k e n d e b e volkingsgroep, die in zeer slechte eco n o m isc h e en m ilieu-om standigheden v e rk e e rd e, w a a rd o o r zij een b e ­ dreiging be te k e n d e v oo r de o p e n b a re orde en de g e z o n d h e id .’3 V anuit deze b e ­ leidslijn: - b esch erm ing van de sam enleving tegen één bepaalde bevolkingsgroep m o e ste n , v e rste rk t d o o r o v erg eleverde opvattin gen en v o o ro o rd ele n , de sociale a fs ta n d 4 en and e re tegenstellingen tu sse n seden taire en niet-sedentaire bevolking g ro ter w orden. V olgens de ’W e t op W o o n w a g e n s en W o o n s c h e p e n ’ van 1918 m o c h te n in het vervolg w o on w ag e ns alleen b e w o o n d w o rd en indien d o o r de C om m issa ris der K oningin een vergunning w as v e rstre k t; deze vergunning w erd alleen uitgereikt als de w oo n w a g en ’ter bew o ning g e s c h ik t’ was en de b e w o n e rs ’vo ld oen de m id de­ len van b e s ta a n ’ h ad den . H e t gunstige gevolg van dit v oo rsch rift w as, dat langza­ m erh an d huifk arren en han d w a g en s v e rd w e n e n en allengs betere w oon w a ge ns in gebruik g en om e n w e r d e n ,5 u iteraard slechts d o o r hen, die d a a rv o o r de middelen b ezaten. Slechts zelden m a a k te n de C om m issa risse n d e r K oningin e c h te r gebruik van hun bev oegdheid een vergunning te w eigeren. Als de a a n v ra g e r eenm aal in het bezit van e en dergelijke vergunning w as, om d a t hij bij de aa n vra a g bewijzen kon o ver voldo en de middelen van be sta a n te b e s c h ik k e n ,6 dan werd d aar in het vervolg weinig a a n d a c h t aan b este e d , o m da t de c o ntrole van de gem eentepolitie ten aanzien van de z e kw estie prak tisch achterw eg e bleef. E e n politioneel k a ra k te r alleen had deze w et dus niet. W e ko m e n da a r nog op terug. De d o o r de C om m issaris d e r K oningin v e rstre k te vergunning kreeg e en n u m ­ m er (een k e n te ke n v o o r de wagen) dat ten b e ho ev e van e en even tu ele o p spo rin gs­ actie van de politie duidelijk z ic h tb a a r op de wagen m oest zijn aang e b ra ch t. B e ­ paalde wijzigingen in de vergunning, alsm ede veroordelingen van e en w o o n w a ­ g e n b e w o n e r m o e ste n onmiddellijk aan de m inister van Justitie w o rd e n m e de g e ­ deeld. De g e r a p p o rte erd e feiten m oesten w orden a a n g e te k en d in een algem een re ­ gister en v o o r zoveel nodig o.m . in h e t A lgem een P olitieblad ter algem ene kennis gebracht (zie artikel 19). De bedoeling van dit vo orschrift kom t wel ze e r duidelijk

1 W e rn in k , p. 70. 2 A .v ., p. 70. 3 M r. J. T h . de R uw e en m r. L. S. J. B uis: Z o rg vo o r w o o n w a g en ­ b ew o n ers. M et m e d e w e rk in g van m r. J. W . B lan k e rt e n M. J. H o y tin k ( ’s-G ra v e n h a g e 1968), (afg. Z org v o o r w .w .b .), IV , p. 10. 4 A . v . , l , p . 2 1 . 5 W e rn in k , p. 54. 6 A .v .,p .7 5 .

10 tot uiting in e en brief van de C om m issaris de r K oningin in G eld erland van 25 o k to ­ ber 1919 aan de b urg e m e e ste rs. Hij schreef: ’W at nu b e tr e ft h e t g ereg eld to e z ic h t op w o o n w a g e n s e n w o o n s c h e p e n , h eb ik de e e r U te v e rz o e ­ k e n , U w d ie n a re n v a n p olitie o p te d ra g e n om in h u n z a k b o e k n a u w k e u rig a a n te e k e n in g te h o u d e n van d a g , u u r e n p la a ts , w a a ro p ze in de g e m e e n te ee n w o o n w a g e n o f w o o n s c h ip a a n tr o ff e n m et v e rm e l­ d in g v a n h e t k e n m e rk en v an d e n n aam v an d e n h o u d e r d e r v e rg u n n in g , e n zic h v o o rts te lk e n m a le te v e rg e w iss e n , d a t d e v e rg u n n in g a a n w e zig is, d a t g e e n a n d e re d a n de d a a rin a a n g e d u id e p e rso n e n in w ag en o f sc h ip v e rb lijf h o u d e n en d a t het v e re is c h te k e n m e rk a a n de a c h te rz ijd e v an w ag en o f w o o n ­ sc h ip is (-) a a n g e b ra c h t. O o k zag ik g a arn e a a n te e k e n in g g e h o u d e n o f k in d e re n v an leerp lich tig e le e f­ tijd w o rd e n a a n g e tro ffe n en e r o p g elet w o rd t o f b ijz o n d e re o p m e rk in g e n te m ak e n zijn m et b e tre k k in g to t d e b e h a n d e lin g van tre k d ie re n . (-) V an g ro o t b elan g a c h t ik h et o o k indien de a a n te e k e n in g e n d er p o litie d ie n a re n in ee n b ep a a ld re g iste r w o rd e n o v e rg e n o m e n , al w a re h e t alleen om op die w ijze d en g an g v an d e v e rsc h ille n d e w o o n w a g e n s e n -sc h e p e n te k u n n e n v o lg en . O ok is h e t g o e d , dat de b e w o n e rs g e v o e le n , d a t ze v o o rtd u re n d o n d e r n a u w le tte n d to e z ic h t s ta a n .’

Belangrijk in de w et van 1918 w as de bepaling, dat alle g em eentelijke, plaatselij­ ke en w a te rsc h a p sv e ro rd e n in g e n met b etrek king to t w o o n w a g en s vervallen w e r­ den verk laard ; het w as in de to e k o m s t niet m e e r g eo o rlo o fd , dat het verblijf van e en w o o n w ag e n in een ge m e e n te geheel kon w o rd e n verb o d e n . De g e m e e n te ra ­ d en bleven alleen b evoegd bepalingen vast te stellen b e tre ffe n d e de plaats van de w o o n w a g e n s b inn en de ge m e e n te (artikel 31). W ettelijk w as er dus een einde ge­ k o m e n aan de willekeur van g e m e en ten - wel o f niet in het bezit van een regle­ m ent of vero rden in g - ’om de w o o n w a g e n b e w o n e rs te verjagen, d o o r te sturen, voo r enige uren o f dagen te dulden of toe te la te n .’1 Wij schrijven: ’w ettelijk ’ was er e en einde g e ko m e n aan de willekeur, w an t oo k na het in w erking tre d e n van arti­ kel 31 op 1 januari 1927 b leef de politiek van de g e m e e n te b es tu re n er vooralsnog op gericht de w agens z o snel mogelijk kwijt te ra k e n z o n d e r zich daarbij al te veel te b e k o m m e re n om naleving van de wet. De b u rg e m e e ste rs vo elden er b.v. niets v o o r om tijdens e e n verblijf van willekeurige w o o n w a g e n b e w o n e rs in de g e m e e n ­ te uitkeringen te v e rs tre k k e n b in nen h et ka d e r van de a r m e n z o rg of k o s te n te m a ­ ken v o o r o n d e rh o u d van het w o o n w a g e n k a m p . N o g in 1929, toen artikel 31 du s al k ra c h t van w et ha d , sc h re e f de A d m in istrate u r v o o r de G re n sb e w a k in g en de V reem deling end ien st (A G V D ) a an de m inister van Justitie: ’O v e r h e t alg em een is m en in d e g e m e e n te n n iet erg g e ste ld o p w o o n w a g e n k a m p e n ; in som m ige g e ­ m e e n te n is h e t k a m p z o d a n ig a fg e le g e n , d a t de w o o n w a g e n s e r n iet k o m e n , in a n d e re g e m e e n te n zijn d e to e g a n g sw e g e n en h e t te rre in z e lf zo sle c h t, d a t om d e z e re d e n al, d e b e tro k k e n g e m e e n te w erd g e ­ p a s s e e rd . Ik h e b d e in d ru k g e k re g e n , d a t - v o o ral in k le in e re g e m e e n te n , w a a r b e tre k k e lijk w einig p o ­ litie a a n w e z ig is - h e t to e z ic h t in h e t k am p te w e n se n o v e rla a t; d e po litie k o m t e e n s een e n k e le m aal p er w e e k k ijk e n , m a a r b ep a a ld ee n g ereg eld to e z ic h t e n ee n b e h o o rlijk e re g istra tie v an de w o o n w a g e n s is d a a r n ie t.2

1 Z o rg v o o r w .w .b . I, p. 21.

2 5 m a a r tl9 2 9 .

O ok aan de bepaling m et betrekk in g tot het k euren van de w agen, w aa rm e e de g e m e e n te b es tu re n e v e n e e n s belast w aren , w erd slecht de hand g e ho ud en. E e n keuring w erkte een langduriger verblijf slechts in de hand. L ie v e r v e rstre k te m en w at reisgeld en m o n d v o o rra a d o f een vergunning o m e en voorstelling te geven op vo o rw a a rd e d at m en d a a rn a onmiddellijk uit de ge m e en te zou verdw ijnen. N og op and e re wijze p ro b e e rd e m en van gem e e n te w eg e het verblijf van w o o n ­ w a g e n b e w o n e rs te bem oeilijken. V elen van hen w a re n vo lstrek t niet op de hoogte van de talrijke g e m e e n tev ero rd e n in g en , volgens w elke, o n d a n k s artikel 31, v e r­ blijf b innen de gem een te v e rb o d e n w erd. In vele v e ro rd en in gen k w a m e n nl. s tra f­ bepalingen vo or volgens welke het v e rb o d e n w as langer dan enkele u re n te v e r ­ blijven. M a a r de w o o n w a g e n b e w o n e rs v ero n d e rste ld e n dat ze, eenm aal in het b e ­ zit van een vergunning, in iedere gem e e n te k o n d e n verblijven. In zulk een situatie m o et wel bij w o o n w a g e n b e w o n e rs het gevoel o n tsta a n zijn, d o o r de autoriteiten met w illekeur b ehandeld te w o r d e n .1 In tegenstelling tot w at de w eg beoo gd e, ('inperking van het ’e u v e l’ d e r w o o n ­ w agens en van het ro n d tre k k e n d e r R eizigers’2) nam het aantal w oo nw agens niet af, m a a r juist toe. De red e n e n zijn niet alleen gelegen in het o n tb re k e n van c o ntrole op de ’vo ldoende middelen van b e s t a a n ’ van de w o o n w a g e n b e w o n e r en het toezicht op de 'g e sc h ik th e id ’ van de w o o n w a g e n o m te k u n n en w o rd e n b e ­ w oond. D oo r de nijpende w oningnood to entertijd h a d d e n veel m en se n h un t o e ­ vlucht g e n o m e n tot een w oo nw a ge n of - vooral in A m ste rd a m - een w oonschip. Deze was ’een middel van h u isv estin g ’ g ew o rd e n v oo r de sedentaire b evo lk in g.3 Z o groeide re ed s in de ja re n twintig la n gzam erh an d het b e se f dat an d e re v o o r ­ schriften g em aakt m o e ste n w ord en. M en vroeg zich a f o f op diegenen, die v a n w e ­ ge de w oning no od in w o o n w a g e n s o f -sc h e p e n w a re n gaan w o n e n , niet de W o ­ ningw et van to epassing w a s.4 Tegen de overigen m o e ste n dan nieuw e m aatregelen van k ra c h t w orde n, waarbij vooral de c o ntrole e en belangrijke plaats zou m o eten innem en. In dit v e rba n d dient g e w ezen te w o rd e n op het in 1918 ingevoerde V reem delingenreglem ent. T o e n na het uitbreken van de E e rste W ereld oo rlo g veel v r e e m d e ­ lingen n aar N e d e rla n d k w a m e n en hier e en to e v lu ch t z o c h te n , bleek het stelsel van inform ele toelating en verw ijdering op den d u u r niet m eer te h an teren . Zo

1 K . N ie la n d : De w et o p w o o n w a g en s en w o o n sch ep en . 1918 (S ta a tsb la d N o . 492). M et a a n te k e n in g e n uit d e g ew isse ld e s tu k k e n , g e v o e rd e b e ra a d sla g in g e n , te r u itv o e rin g v a s tg e ste ld e A lg em en e M a atreg e l van B e stu u r e n z . (A lp h en aa n d en Rijn 1920), p. 52. 2 W e rn in k , p. 74. 3 N e d e rla n d s e S ta a ts w e tte n . E d itie S c h u u rm a n en J o rd e n s . N o . 94. W o o n w a g e n w e t en W et op W o o n w a g e n s e n W o o n s c h e p e n . B e w e rk t d o o r H . J. ten H o u te n (Z w olle 1971), (afg. S c h u u rm a n ) p. 89. 4 Z e lfs de reg erin g sc h re e f in de M e m o rie van A n tw o o rd aan d e T w e e d e K a m e r bij d e la a ts te w etsw ijzig in g in 1923 v an a rtik e l 35 v an d e W et o p W o o n w ag e n s e n W o o n s c h e p e n , d a t ’h e t d e n k b e e ld zo u k u n n e n w o rd e n g e to e ts t om het g e b ru ik v an w o o n w a g e n s en w o o n s c h e p e n z o n d e r m eer te v e r b ie d e n ’, zij h e t, d a t zij d a a ra a n to e v o e g d e , d a t d it d e n k b e e ld h u n v o o rsh a n d s v an al te v e rre stre k k in g v o o rk w a m om n iet a a n s to n d s op o v e rw e ­ g en d e b e z w a re n v an p ra k tisc h e aa rd a f te s tu ite n .’ (S c h u u rm a n , p. 89).

12 k w a m e n n a ast de b e s ta a n d e V ree m d e lin g e n w et van 1849 aan vu llen de w e tte n tot sta n d , w a a rv a n h et V reem deling enreglem ent van 1918 e en uitvloeisel was. In arti­ kel 19 van dit R e g le m e n t1 staat o .m ., dat verblijf op bepaalde p laatsen in N e d e r ­ land kon w o rd e n o n tzegd a an p e rso n e n die gevaarlijk w o rd e n geach t v o o r de o p e n b a re ord e , veiligheid of zedelijkheid. D a a r de zigeuners do o rg a a n s niet de N e d e rla n d s e nationaliteit h a d d e n of niet in sta a t w a re n dit met 'p a p ie r e n ’ te bew ij­ z en - zij k o n d e n b ov e n d ie n niet altijd a a n to n e n o v e r 'v o ld o e n d e m iddelen van b e­ sta a n te b e s c h ik k e n ’ - w as er een mogelijkheid dit artikel o p do o r de o verheid o n ­ g e w e n ste zigeuners van toep assin g te brengen. U iteraard b e go nn e n de conflicten a an de gre n z en , w a n n ee r zigeuners N e d e rla n d wilden bin n e n tre k k e n .

1 H et lijkt o n s zin v o l dit b e w u s te a rtik e l 19, in w erk in g g e tre d e n 16 se p te m b e r 1918, h ie r g ro te n d e e ls te v e rm e ld e n . A rtik el 19 luidt als volgt: ’D e In sp e c te u r (b e d o e ld is de I n s p e c te u r d e r K o n in k lijk e M a­ re c h a u s se e ) is b ev o e g d aa n ee n v re e m d e lin g , die g e v a a rlijk w o rd t g e a c h t v o o r d e o p e n b a re o rd e , v e i­ ligheid o f z e d e lijk h e id , o f die zich n iet g e d ra a g t n a a r d e b e p a lin g e n , v a s tg e ste ld bij o f k ra c h te n s dit re g le m e n t, e e n e b e p a a ld e v e rb lijfp la a ts aa n te w ijzen en hem d a a rh e e n te d o e n o v e rb re n g e n , o f wel h em h e t v e rb lijf o p b e p a a ld e p la a ts e n v an het rijk in E u ro p a te o n tz e g g e n en h em d a a ru it te v e rw ijd e ­ ren . A an ee n v re e m d e lin g , die d o o r h e t h o o fd v a n p olitie e e n e r g e m e e n te v o o r de to e p a s sin g v an het e e rs te lid is v o o rg e d ra g e n , k an d a t h o o fd v an p o litie, in a fw a c h tin g van de b eslissin g van d en I n s p e c ­ te u r , d ie g e m e e n te als b e p a a ld e v e rb lijfp la a ts aa n w ijz e n , o f e e n e v e rb lijfp la a ts in die g e m e e n te a a n w ij­ zen e n h em d a a rh e e n d o e n o v e rb re n g e n , o f wel h e t v erb lijf o p b e p a a ld e p la a ts e n v an de g e m e e n te o n t­ zeg g en en h em d a a ru it d o e n v e rw ijd e re n , o n d e r v e rp lic h tin g om d a a rv a n , o n d e r o p g a v e v an re d e n e n , o n v erw ijld sc h rifte lijk m e d e d e e lin g te d o e n aan d e n In s p e c te u r. O n d e r gelijke v e rp lic h tin g k an h et h o o fd v an p o litie d e n g e tro ffe n m a a treg el in tre k k e n o f w ijz ig e n .’ V re e m d e lin g e n re g le m e n t, S ta a tsb la d 1918, N o . 521. (afg . V r. Rgl. 1918).

H OOFDSTUK 2

ZIG E U N E R S EN G R E N SB E W A K IN G

P olitie en burgem eesters Met de g rensb ew aking w as vooral de K oninklijke M are c h a u s se e (K M ) belast. De p roblem en w a a rm e e zij in die fu nctie te m a k e n kreeg w a re n van verschillende aard. H e t nijpend p e rso n e e ls te k o rt w as één d er o o rz a k e n w a a rd o o r zigeuners in to e n e m e n d e m ate kans zagen de g rens te o v e rsc h rijd e n , al d a n niet d o o r de b u u r­ la nden d a a rto e gedrongen. Dit g e b re k aan pe rson e e l bleek in het bijz o n d e r w a n ­ n eer de N e d e rla n d se gren sb e w a k in g op h aar be u rt w e e r wilde overgaan tot uitlei­ ding - een eu fe m ism e als m en zich realiseert, dat er nogal e e n s krach td ad ig o p g e ­ tred en w erd. De grenspolitie b e sc h o u w d e de zigeuners als o n g e w en ste v re e m d e ­ lingen. N a a r h aar m a atsta v e n im m ers v e rs to o rd e n de zigeuners de orde en de vei­ ligheid en h a d d e n zij geen m iddelen van b e sta a n . M a a r ho e d eze zigeuners m et de zw a k k e p erso n e e lsb ez ettin g w e e r o v e r de grens te krijgen? W a re n de zigeuners s taten lo os of b e sc h ik te n zij niet o v e r de v ereiste p a pieren wat va a k het geval w as - , dan w e rd e n zij o p dez e lfd e onofficiële wijze als w aarop zij in N e d e rla n d g e ko m e n w a ren , w e e r o v e r de grens gezet. De Duitse en Belgi­ sche grenspolitie beschikte e c h te r o v e r m e e r m a n s c h a p p e n , z o d a t er veel tijd, in­ spanning en v e rn u ft van de N e d e rla n d s e g re n sb e w a k e rs gevraag d w erd. B e sc h ik ­ ten de zigeuners d a a re n te g en o v e r een buiten land s p a s p o o rt, dan kon welisw aar officieel to t uitlevering ov erg eg aan w ord e n , m a a r gem akkelijk verliep deze p r o c e ­ dure m eestal niet. De uitleiding w erd veelvuldig getraineerd . Dit geb eu rde zowel d o o r de zigeuners, die dan op het critieke m o m e n t h un p a piere n m isten, als do or de b u iten land se grensb ew aking , met nam e de Belgische. E e n a n d e r pro bleem v o o r de g ren sb ew a k in g deed zich v o o r w a n n e e r zigeuners van b u rg em e e ste rs van g r e n sg e m e en ten w e rk ve rgu nning e n of and e re papieren (b.v. e e n bew ijs van N e d e rla n d e rs c h a p ) h a d d e n o n tv a n g e n , o m b.v. op straat voorstellingen te geven. E e nm aal in het bezit van e e n w e rkv erg unn in g ko n d e n de zigeuners niet z o n d e r m e e r o v e r de grens g e z e t w o rd e n. Zij v olde d e n d a n a an de eis, dat zij voldoend e m iddelen van b e sta a n k o n d en verkrijgen. D eze handelw ijze van b u rg e m e e ste rs w as e en d o o rn in het oog van de g r e n s b e ­ waking. O v e r dit p ro bleem b e sto n d geen enkele v o rm van overleg, hoew el naar

14 aanleiding van h erh aalde klach ten van de g renspolitie, het ministerie van B inn e n­ landse Z a k e n d o o r middel van circulaires de bu rg e m e e ste rs v erz o c h t een einde te m a k e n aan het v e rstre k k e n van vergunningen en a n d e re p a p ie re n ; dit bleef ec h te r z o n d e r het g ew en ste resultaat. Z o n d e r m e d e w e rk in g van de b u rg e m e e ste rs en z o n d e r aanvulling van het grote p e rso n e e ls te k o rt van de g ren sbew aking w as er geen effe c tiev e m anier o m de zigeuners b uiten de g ren z e n te h o u d e n of ze snel uit N e d e rla n d te v erw ijd eren. E e n 'sla g v aa rd ig ’ beleid w as dus vrijwel onmogelijk. Dit w erd nog v e rd e r bem oeilijkt d o o rd a t v erschillende o rg an e n bij deze kwestie be tro k k e n w aren. Z o w erd o o k o p g etre d en d o o r g em eentep olitie, rijkspolitie, v e ld w ac h te rs e n o o k wel e e n s d o o r militaire politie, die elk hun instructies v e rk r e ­ gen van de v erschillende o v e rh e d e n w a a ro n d e r zij re s so rte e rd e n . Alle coördinatie o ntbrak . Z igeu ners, die al dan niet uit vrije wil in N e d e rla n d w a re n g e k o m e n , b eschikten naar de m a a tsta v e n van de grenspolitie zelden o v e r v oldo en de m iddelen van b e ­ staan ; in het b uitenland w aren zij - vaak o n d e r strenge bew aking - al van h e r naar d e r gegaan o m e e n geschikte g rensoverg an g te vinden. T erw ijl zij in België, v a n ­ w a a r de m eeste zigeuners o v e r de grens k w a m e n , m a a r m o e s te n zien hoe ze aan de kost kw a m e n , b e sto n d in N ed erla n d officieel de m ogelijkheid hen enigszins te helpen o m in hun le v e n so n d e rh o u d te v oorzien. De plaatselijke autoriteiten k o n ­ den dan de g em aak te k o ste n d e c la re re n in D en H aag. H e t b e te k e n d e natuurlijk niet, dat de zigeuners onmiddellijk officieel verzo rgd w e rd e n z o d ra ze de grens g ep a sse e rd w aren. M eestal m o este n zij de e e rs te tijd zelf zien ron d te kom en. De g re n sb e w a k e rs h a d d e n de g ro otste m oeite alle o v erg ang en in de g aten te hou den. Zij m o e ste n dan ook vele o v eru re n m aken. D a a r pe rsoneelsuitbreiding e c h te r niet in aan m e rk in g kw a m , w erd steun van a n d e re c o rp se n dan de K o n in k ­ lijke M a re c h a u s se e d o o r de b u rg e m e e ste rs graag a a n v a a rd . Z o werd de g r e n sp o ­ litie wel te r zijde g esta a n d o o r B u rg e rw a c h ten , in 1918 in het leven g e ro e p e n om indien nodig mee te helpen het w ettig gezag te h a nd ha v en . T o c h bleef het o n d a n k s alle mogelijke inzet vrijwel o nm ogelijk de grens z o d a ­ nig te b e w a k e n dat er geen o n g e w e n ste vreem delin gen o v e r k o n d e n k o m en. De g rensbew ak in g deed h a a r best hen, w a n n e er zij eenm aal de grens o v e rsc h re d e n h a d d e n , zo snel mogelijk te ’lo z e n ’ (deze te rm w erd h erhaaldelijk gebruikt als het ging om a fv a l1), m aar w erd vaak g ec o n fro n te erd met de situatie, waarin de zigeu­ ners niet m eer als o n g e w e n ste v reem delingen b e s c h o u w d k o nd en w o rden. Dit w as het gevolg van de hand elw ijze van de b u rg e m e e ste rs; wij w e z e n er reeds op. T o t goed begrip v an z a ken willen wij hieraan nog het volgende to evo eg en. De b u rg e m e e ste rs in de gre n sp ro v in c ies v e rs c h a f te n de zigeuners behalve w e rk ve rgun ning e n o o k b e w ijz en van N e d e r la n d e rs c h a p en a n d ere iden titeitspa­ pieren; schriftelijke w e rk ve rgu nn in ge n w e rd e n zelfs al v e rstre k t, als de zigeuners nog in het bu itenland w aren , z o d a t de grenspolitie geen re c h t had h un de toegang 1 Z ow el in d e a m b te lijk e stu k k e n als in de p e rs o rg a n e n k o m t m en d e rg e lijk e w o o rd e n teg en .

15 te w eigeren. Dit beleid van som m ige gre n sg e m e e n te n lijkt in te g e n sp ra a k m et hun w ens dit ’v o lk je ’ zoveel mogelijk buiten de g e m e e n te n te hou d e n . M aa r de ge­ m e en ten v oe rde n d e z e politiek, o m d a t zij e r zich van b e w u s t w a ren , d a t de g re n s­ politie de zigeuners to ch niet buiten de grens kon h ou d e n . O m nu hun eigen ge­ m e en te zoveel m ogelijk te v rijw a re n van onru§t die z ig eu ners z o u d e n k u n n e n v e r ­ o o rz a k e n , gaf de ge m e e nte al bij v o o rb a a t w erk v e rg u n n in g e n af, w a a rd o o r aan één v o o rw a a rd e v o o r verblijf in de g em e e n te was v o ld aa n , t.w . de m ogelijkheid o m in eigen o n d e rh o u d te k u n n e n v oorzien. E e n v o o rw a a rd e v o o r het verkrijgen van een dergelijk papier w as daarbij vaak dat de zig eu ner b elo ofde na de d o o r he m gegeven vo orstellingen w e e r v e rd er te tre k k e n . De b u rg e m e e ste rs h a d d e n op deze m an ier geen ro m p slo m p m et o n d e rh o u d , v e rv o e r en declaraties. M et nam e kolonel F. C. A. v a n d e r M inne, de A d m in istra te u r v o o r de G r e n s b e ­ w aking en de V reem delin gend ienst (A G V D ), bleef tegen een dergelijke gang van za k en p ro te s te re n . R e e d s in 1924 had hij hie ro v e r aan de in sp e c te u r d e r K onin klij­ ke M a re c h a u sse e (IK M ) G. J. F. B auduin en aan de m inister van Justitie g e s c h re ­ v e n :1 ’H e rh a a ld e lijk w o rd e n v a n M a re c h a u s s e e , R ijk s v e ld w a c h t e n P o litie tro e p e n in sp a n n e n d e d ie n s te n v e re is t, o m d e z e v re e m d e lin g e n b u ite n o n z e g re n z e n te h o u d e n . S e d e rt 1923 z ijn v e rsc h ille n d e van d e ­ ze v re e m d e lin g e n in h et b e z it van lta lia a n s c h e p a s p o o rte n w a a rv o o r g een v isa in N e d e rla n d m e e r w o r­ d en v e r e is c h t.2 H et wil mij v o o rk o m e n , d a t al d erg elijk e v re e m d e lin g e n a ls o n g e w e n s c h t m o e te n w o rd en b e s c h o u w d , terw ijl d e v o o rste llin g e n die zij g ev e n v o o r de N e d e rla n d s c h e b e v o lk in g v an w einig b e ­ lan g z ijn te a c h te n . D e s n ie tte g e n s ta a n d e b lijk t, d a t tal v an b u rg e m e e s te rs s c h rifte lijk v e rg u n n in g g e ­ v en to t h e t h o u d e n v an v e rto o n in g e n , w elk e v e rg u n n in g en d a n w e d e r a ls re c la m e m id d e l e ld e rs w o rd en g e b e z ig d .’

De m inister van Justitie in die tijd, mr. Th. H e e m sk e rk , richtte zich naar aanlei­ ding van deze brief tot de m inister van B innenlandse Z a k e n , jhr. mr. Ch. J. M. R u ys de B e e re n b ro u c k . Hij w a s h et m et V an d e r M inne e e n s, dat dergelijke zigeunerg e z e lsch a p p e n o n g ew e n st w a re n , vooral met het oog op de algem ene veilig­ heid. Hij m erk te o p, dat Italianen w elisw aar geen visum nodig h a d d e n , m a a r dat zij, w a n n e e r zij uit hoo fd e van de o p e n b a re ord e of veiligheid o n g e w e n st w aren, wel uitgeleid k o n d e n w o rd e n .3 H e e m s k e r k v erz o c h t R uy s de B e e re n b ro u c k de b u rg e m e e ste rs op hu n onjuiste g edrag te a tte n d e re n . In aug ustus ’2 4 4 verwittigde de m inister in derd aad de C o m m issa risse n d e r K o ­ ningin, die op hun be u rt de b urg e m e e s te rs op het hart d rukten: ’...t e r v e rg e m a k k e lijk in g v an de ta a k v an de p olitie in d e z e , v e rg u n n in g e n als b o v e n b e d o e ld n iet m eer te v e rle e n e n e n h e t v e rw ijd e re n v a n die z ig e u n e rs te b e v o rd e re n . ’5

1 A G V D aa n IK M , 25 fe b r. 1924. 2 V o o r Italia n en w e rd h e t v isu m in 1923, v o o r D u itse rs in 1926 a f ­ g e s c h a ft. M e er h ie ro v e r bij dr. L. d e Jo n g : H e t K o n in k rijk d e r N e d erla n d en in de T w eede W ereldoorlog ( ’s-G ra v e n h a g e 1969), (afg. D e Jo n g , G esch ied w erk ), I, p. 493 e .v . 3 Ju s t. aa n B Z , 7 m aart 1924. 4 C irc. B Z aa n C d K , 18 aug. 1924 (aan g ev u ld 16 o k t. 1924). 5 C d K in de p ro v . G ro n in g en aa n de b u rg .(s) in die p r o v ., 21 au g . 1924.

16 De b u rg e m e e ste rs h e b b e n zich, zoals we o p g e m erk t he b b e n , veelal niet aan d e ­ ze o p d ra c h t g eh o u d e n . In de volgende ja re n heeft de m inister van B innenlandse Z a ke n in diverse circulaires zijn ve rz o e k herhaald. Hij deed dit op aandringen van de minister van Justitie, die d o o r de g ren sautoriteiten ove rste lpt w erd m et ra p p o r­ ten, w aaruit bleek, dat de b u rg e m ee ste rs zich niet s to o rd e n aan het v erbo d p ap ie­ ren af te geven, o o k al k o n d e n zij verplicht w o rd e n de be tre ffe n d e z igeuners, op grond van artikel 19 van het V re em deling enreglem ent, e en verblijfplaats in hun ge m e e nte te geven. D eze m aatregel, de enige die de minister kon h a n te re n , b racht toch niet de v e r ­ langde v eran derin g in het gedrag van de b u rg e m e e s te rs tew eeg. Zij k o n d en zich oo k m a a r al te va a k b e ro e p e n op d o o r hogere instanties g etro ffe n m aatreg elen , zoals uit h et volgende voo rb eeld blijkt. De b u rg e m e e ste r van Bergen op Z o om w erd in februari ’29 m e d egedeeld, dat hij zigeu ners a an wie hij ten o n re c h te pa ­ pieren v e rstre k t zou h e b b e n , in zijn gem e e n te m o est op n e m e n . N a a r aanleiding hiervan stu urde de b u rg e m e e ster aan de m inister van Justitie e en telegram van de volgende inhoud: 'H e d e n m id d a g 3 u u r d e e ld e c o m m a n d a n t K o n in k lijk e M a re c h a u ss e e m ij m e d e , d a t hij in o p d ra c h t k a p ite in d istric tsc o m m a n d a n t te B re d a mij m o est b e ric h te n d a t v o o rn e m e n b e s to n d om z ig e u n e rs die in b e z it v an le g itim a tie p a p ie re n a fg e g e v e n te B erg en o p Z o o m te d irig e e re n o f tr a n s p o r te e r e n n a a r h ier. B en v an o o rd e e l d a t d e z e w ijze van m ed e d e e le n o p zijn z a c h ts t u itg ed ru k t de g re n z e n van h e t g e ­ m o e d e lijk e o v e rs c h rijd t. V o o rts p r o te s te e r ik e rte g e n en zal m ij b lijv e n v e rz e tte n m et alle b e sc h ik b a re v e ro o rlo o fd e m id d elen d a t v an re g e e rin g sw e g e z ig e u n e rs n a a r B e rg en o p Z o o m w o rd e n g ed irig eerd op g ro n d v a n h e t v re e m d e lin g e n re g le m e n t uit de c ris is ja re n m a a r v o o ral o m d a t de a fg ifte d e r p a p ie re n te B erg en o p Z o o m ste u n d e o p p a p ie re n a fg e g e v e n d o o r d e n b u rg e m e e s te r v an E in d h o v e n en d e z e w e d e r o p p a p ie re n a fg e g e v e n d o o r d en b u rg e m e e ste r v an ’s -G ra v e n h a g e en h e t m in iste rie v an B u iten lan d sch e Z a k e n .’1

V an sa m e n w e rk in g tu sse n de m inisteries was geen sprak e. O p het ministerie van Justitie bleef m en verre van tev re d e n o m d a t het m inisterie van B innenlandse Z a k e n niet v e rd e r ging dan het telk ens herh alen van circulaires w aarin w erd m e e ­ gedeeld dat de zigeuners in het algem een als o n g e w en st te b e sc h o u w e n w a r e n .2 Zo b.v. de circulaires van 25 se p te m b e r ’30 en van 8 mei ’35. De laatste (inmiddels w as mr. J. A. de Wilde minister van B innenlandse Z a k e n gew orden ) w as gericht aan de C om m issa risse n der Koningin met het ve rzo e k de b u rg em e e ste rs, die d a a r ­ voo r in a anm erking k w a m e n , e rv a n op de h oogte te stellen, dat aanw ezigheid hier te lande van ’dergelijke b u itenlan dsch e z w e r v e r s ’ vooral in de huidige tijd so m ­ stan digheden, zoveel mogelijk m oest w o rd e n v o o rk o m e n . ’De huidige tijd so m ­ sta n d ig h e d e n ’ zullen to entertijd wel ge w e e st zijn: de slechte e c o n o m isc h e o m ­ stan digh ed en en niet te v ergeten , de e e rste vluchtelingen uit Duitsland. Wij ko ­ men hier nog op terug. 1 T gm b u rg . B erg en o p Z oom aan J u s t., 4 fe b r. 1929. 2 C irc . o .m . van BZ aan b u rg .(s), 25 se p t. 1930 en v an 10 m aart 1933. Z ie o o k B Z aa n C d K , 8 m ei 1935.

17 Zigeuners a an de N ed erla n d s-B elgische grens Bij hun pogingen de z o z e e r o ng e w e n ste zigeuners buiten N e d e rla n d te h ou den ra a kte de grensb ew aking onverm ijdelijk in conflict m et de b ew aking aan de Belgi­ sche k ant van de g ren s, die im m ers o ok o p d ra c h t had zigeuners te ’lo z e n ’. Zo o n t­ sto nd een re e ks onverkw ikk elijke situaties. H o e b.v. zigeuners als p io n n e n 1 h een en w eer w erden g e sch ov e n blijkt o.m . uit een artikel in De M a a sb o d e van 22 n o ­ v e m b e r ’28: ’G ro o te b e n d e n Z ig e u n e rs p ro b e e re n de N e d e rla n d s c h e g re n s o v e r te tre k k e n e n N e d e rla n d b in n en te d r in g e n ....W a t ee n z o rg dit b re n g t a a n de politie in de g re n s s tre k e n , is bij v elen o n b e k e n d . L u k t het d e n B e lg isch en g e n d a rm e s h e t lastig v o lk je N e d e rla n d in te ja g e n , d a n z itte n w e e r h ier m ee te k ijk en en m o e te n wij o p o n z e b e u rt de w a a k z a a m h e id d e r B elgen zien te v e rsc h a lk e n . In tu ssc h e n g aan de d a ­ m es en h e re n v an d en sta m h u n g an g , ro o v e n en ste le n als de ra v e n e n b e ro k k e n e n d e n lied en in de d o rp e n e n o p h et p la tte la n d z e e r veel s c h a d e ...N ie t alleen o p de h o o fd w e g e n d o c h o o k o p d e k le in e re w eg en sta a n w a c h tp o s te n , M a ré c h a u ss é e s, R ijk s v e ld w a c h te rs, k o m m ie z e n , ja c h to p z ie n e rs , alles w at o p p o litio n eel g eb ied in de g re n sp la a ts e n v o o rh a n d e n is, sin d s e n k e le d ag e n o p p o s t. D e B elgen z itte n m et d e o n w e lk o m e g a s te n leelijk in h u n m aag. Z e h e b b e n ze o n tv a n g e n v an F ra n k rijk , d a t dit v o lk je m aar n a a r B elgië m e e n t te m o eten sp u ie n . M en d u rft e r F ra n k rijk n iet te w e e rs tre e v e n , d u rft ze niet te ru g te ja g e n n a a r d en g ro o te n ’V rie n d ’ en nu m o e te n D u itsc h la n d en N e d e rla n d h e t m aar o n tg eld en . Die p a s se n d a a r n a tu u rlijk h e erlijk v o o r ....’2

H e t geciteerde k ranteartikel geeft uitstekend de to e stan d aan de zuidelijke grens w eer. In België w as het beleid ten aa nz ie n van d eze o n g e w e n ste v re e m d e ­ lingen v e rsc h e rp t, hetgeen een to e n e m e n d e d ru k o p de N e d e rla n d s e grens tot ge ­ volg had. B ov en dien w erd het voo roo rdeel dat zigeuners rov e n d e en stelende b e n ­ den w a re n d o o r het Belgische beleid v e rste rk t, d o o rd a t het de zigeuners in België onm ogelijk g e m a ak t w erd o m a an de kost te kom en. In N e d e rla n d w as dit voo r de zigeuners ook moeilijk vooral als zij met het oog op een even tu ele uitwijzing in de g re n sg e m e e n ten g e c o n c e n tre e rd w e rd e n geho ud en . H e t v e rsc h e rp te beleid van de Belgische regering tegen vreem delingen w as niet alleen tegen de zigeuners gericht. E r w aren in België in die tijd veel o nlu ste n tu s ­ sen o .m . fascistische en a ntifascistische Italiaanse arb eiders m et als gevolg dat het to e zic h t op alle v reem delingen w erd v ersc h e rp t. De N ieu w e R o tte rd a m se C o u ­ rant (a.v.) van 28 mei ’30 ve rm e ld de in dit v e rb a n d , d a t er een speciaal register van de in België v erblijvende vreem delingen zou w o rd e n aangelegd en dat de Bel­ gische m inister van Justitie een volm acht kreeg om alle pre v e n tie v e po litiem aatre­ gelen te tre ffe n , die hij gew enst achtte. Hij zou dus v o o rta a n de uitdrijving o f a a n ­

1 E e n o p p e rw a c h tm e e s te r v an de K M sp ra k v an ee n 's c h a a k s p e l’. D e z ig e u n e rs w a re n ’d e stu k k e n en wij sc h u iv e n z e '. (V an ee n k ra n te a rtik e l (dd. 10 dec. 1928) d a t o n d e r de k o p 'T ra g is c h zig eu n er-le v en aan d e B elg isch e g r e n s ’ v e rsc h e e n , w as de naam van de k ra n t a fg e k n ip t). 2 O c h te n d b la d . H et a rtik el v e rs c h e e n o n d e r d e k o p ’D e Z ig e u n e rp la a g ’ en w a s o v e rg e n o m e n uit h e t blad ’D e G ro n d w e t' (z .d .).

18 houding aan de grens van o ng e w e n ste e lem en ten m ogen bevelen, aldus het arti­ k e l.1 De b rig a d e c o m m a n d an t van de le divisie d e r K oninklijke M a re c h a u ss e e was hiervan re e d s op de hoogte. A an de d istric tsc o m m a n d a n t in B reda m eldde hij in een brief van 14 feb ruari ’30: ’U it z e e r b e tro u w b a re b ro n en o o k v an uitlatin g en d e r g e n d a rm e s, w e e t ik d a t h e t b ev el van H o o g e r h an d lu id t, d a t d e z ig e u n e rs de g re n s o v e r m o e te n o p N e d e rla n d s g eb ied . T e r w erin g v an z ig e u n e rs en a n d e re v re e m d e lin g e n zijn en w o rd e n de B elg isch e g re n sb rig a d e s m et tw e e o f m e e r h o o fd e n v e r­ s te r k t’ -

en hij vervolgde: ’In d ien g e ru c h te n en c o u ra n te n b e ric h te n ju is t z ijn , d an b e s ta a n e r p la n n e n om d e zig e u n e rs e n een a a n tal v re e m d e F a s c is te n e n C o m m u n is te n h e t land uit te d r ijv e n .’2

Uitleiding uit N e d e rla n d w erd vrijwel onm ogelijk, toen de Belgische g re n sb e ­ w aking versterking kreeg. V an tijd tot tijd k w a m e n zelfs Belgische g e n d a rm e s in bu rgerkleren zich in N e d e rla n d op de hoogte stellen van de plaats w aar de zigeu­ ners zich b e v o n d e n .3 In a fw ach ting van hun al dan niet officiële uitleiding (dat hing van h un p apieren af) b e v o n d e n de zigeuners zich bij of in een der g re n sg e m e e n ten w a a r de be v o l­ king dan in angstige spanning ve rke e rde. De berichtgeving in de pers en het o p tr e ­ den en de m aatregelen van de politie droeg en d a a r u iteraard toe bij. De in specteur d e r K oninklijke M a r e c h a u ss e e deed d a a ro m de m inister van Justitie het voorstel de zigeuners o n d e r te b rengen op een rijksterrein in N o o rd -B ra b a n t of n a ar de strafkolonie te V een h u iz en te v erv oeren. Dit zou wel hoge k osten m et zich m e e ­ bren gen - aldus de in sp ec te u r - m aar het verd ien de de v o o rk e u r ’bo v e n het p rijs­ geven van de bevolking aan de s tro o p to c h te n d e z e r n o m a d e n .’4 De m inister van Justitie a a n v a a rd d e dit voorstel niet, m aar w ees (nogmaals) op de mogelijkheid van het indienen van d eclaraties voor v e rz o rg in g e n v e r v o e r .5

1 A G V D s tu u rt J u s t. een a fs c h rift v an dit N R C - artik e l. 2 B rig. C ( l e d iv . K M ) S ijste rm a n s aan de D istr. C te B re d a . 14 fe b r. 1930. 3 le D iv. C . H . L . E . G . J . W e rn e r aan de IK M . 6 april 1929. De N e ­ d e rla n d s e g re n sb e w a k in g m a a k te zich a a n d e z e lfd e p ra k tijk e n sc h u ld ig . H et w as w at d a t b e tre ft 'd e p ot v erw ijt d e k e te l’. Z ie b ijv .: D istr. C 2e div. aa n D iv. C 2e div. (M a a stric h t): N e d . m a re c h a u s s e e s zow el in D u itsla n d als in B elgië in b u rg e rk le re n om ’d e b ew eg in g en d e r z ig e u n e rs na te g a a n ’. De D istr. C le div. (A . A . S. v an A lp h en ) te B re d a aa n o ffic ie r van Ju s titie te B re d a , 27 ju n i 1932. H o ew el e r N e d e r ­ la n d se m a n s c h a p p e n in b u rg e r in B elgië w a re n g e w e e st sc h re e f hij: ’V an B elgische zijde g e b e u rd e n de g e sig n a le e rd e h an d elin g en niet alle e n h e tz e lfd e , m a a r w erd aan het n a s p o re n v an z ig e u n e rs in o n s land z e lfs h e t k a ra k te r g eg ev en van ee n v a s te b e w a k in g ’. D eze b rie f d o o r PG te ’s -H e rto g e n b o sc h aa n J u s t. g e s tu u rd . 4 IK M aa n J u s t., 8 april 1929. 5 Ju s t. aa n IK M , 17 ap ril 1929. D e m in ister n o e m d e het v o o rste l nogal v e rstre k k e n d e n zo u er n ie t to e o v e rg a a n 'z o o la n g n iet blijkt d a t de to e s ta n d te n aan z ie n v an d e z ig e u n e rs bij v ro e g e r v e rg e le k e n ee n e rn stig e r k a ra k te r a a n n e e m t’. B o v e n d ie n ging hij n iet in op ee n p ro c e d u re -v e rs n e lle n d v o o rste l v an de IK M , nl. om d e z e la a ts te v o lm a c h t te g ev e n g e m e e n te n e tc . u itg a v e n e tc . te d o e n , z o n d e r e e rs t ee n b eslissin g van J u s t. te h o e v e n a fw a c h te n .

19 Zelden of nooit k w a m e n bij de pro blem en m et betrekk in g tot de verzorging, b e ­ w aking en uitleiding de ellendige om sta n d ig h e d en van de zigeuners zelf te r sp ra ­ ke. Slechts ze e r incidenteel trok iem and zich h un lot aan en dan nog w a re n er vaak niet uitsluitend m enselijke overw egingen in h et spel zoals uit e en brief van de in­ s p e c te u r der Koninklijke M a re c h a u sse e aan de minister van Justitie, mr. J. Donner, blijkt. E e rstg e n o e m d e deelde m ee, dat de Belgische auto riteiten e en aantal zigeuners in een v ra c h ta u to n aar de grens h a d d e n g e b ra c h t om hen vervolgens N e d e rlan d binnen te jagen. De N e d e rla n d se politie wilde deze m e n se n , die geen geldige pap ieren h a d d e n w ee r te ru g stu re n m aar ’.... o n m id d e llijk e u itv o e rin g d a a rv a n (w as) u itg e slo te n , alleen re e d s uit z u iv e r m e n s c h e lijk e o v e r ­ w eg in g en , in v e rb a n d m et de g ew eld ig e k o u d e e n g ezien de te n e e n e n m a le o n v o ld o e n d e k leed in g o f a n d e re b e s c h u ttin g , zo o w el v o o r de o u d e re n , d o c h o o k v a n ta lrijk e k in d e r e n .... B e h alv e d e z e o v e rw e ­ ging h ad m en re k e n in g te h o u d e n m et h e t fe it, d a t de g eh e e le g re n s n a c h t e n d ag s tre n g b e w a a k t (w erd ) d o o r de B elg isch e G e n d a r m e r ie ’.1

De N e d e rla n d se houding te g e n o v er de zigeuners stak wel gunstig af bij de Bel­ gische. M aar ook in N ed e rla n d was de situatie niet rooskleurig. Mr. E. D aub, a d ­ v o c a a t en p ro c u re u r te V enlo richtte zich althan s tot de c o m m a n d a n t van de 2e di­ visie d e r K oninklijke M a re c h a u ss e e , J. A lm a, om hem e ro p te w ijzen dat reeds tw ee e n een halve w e e k bij V enlo zigeuners o n d e r strenge bew aking v e rbleven, z o n d e r dat zij o nd erste u n in g k regen, terwijl ze zelf niet in h un o n d e rh o u d k o nd en voorzien. Zij ko n d en , o m da t ze niet o v e r de vereiste papieren b e sc h ik te n , niet in Duitsland toegelaten w ord en . D a ub vroeg ’.... een ig e v e rz a c h tin g in h e t lot v an d e z e m e n sen te b re n g e n , h e tz ij d o o r v e rs tre k k in g v a n le v e n s ­ o n d e rh o u d , h etzij d o o r h en z elf in s ta a t te ste lle n d a a rin te v o o rz ie n ’.2

De minister van Justitie (via de p rocu reur-generaal te ’s-H e rto g e n b o sc h op de hoogte gesteld) had geen enkele con sideratie en liet a an D a ub m eed elen ’dat zij het o o k geheel aan zichzelf te w ijte n ’ h a d d e n , ’dat zij o n d e r strenge b e w a k in g ’ sto n d e n .3 Zij z o u d e n hun Duitse p a sp o o rte n v e rsto p t h e b b e n om uitleiding te v o o r k o m e n .4 De m o eilijkheden aan de grens leidden tot de o pvattin g, dat m isschien alleen op in ternationaal niveau een oplossing zou k u n n e n w o rd e n g evo nd en . De insp e c te u r d e r K oninklijke M are c h a u s se e v e rz o c h t in e en sch rijven van 22 feb ruari ’30 de minister van Justitie de nodige sta p p e n te o n d e r n e m e n .5 In d e rd a a d dron g D o n n e r enkele w ek en later er bij de minister van B uitenlandse Z a k e n , jhr. mr. F. Beelaerts 1 19 ap ril 1929. D e IK M c ite e rd e uit ee n b rie f a fk o m stig v an de c o m m a n d a n t d e r le d iv . d e r K M . 2 l l f e b r . 1930. 3 J u s t. aa n P G t e ’s-H e rto g e n b o s c h , 14 fe b r. 1930. D e c o rre s p o n d e n tie v erliep vrij sn e l. 4 A .v . U it ee n b rie f v an J. A lm a aa n de PG e n d e IK M , 13 fe b r. 1930, blijkt d a t d o o r de K M ’v o o r v o e d in g v o o r m an e n p a a r d ’ w erd g e z o rg d . V rij sp o e d ig (in m ei) w a re n d e z ig e u n e rs in D u itslan d . 5 I K M a a n J u s t .,2 2 f e b r . 1930.

20 van Blokland o p aan om de zigeu nerkw estie spoedig bij de Belgische regering ter sp rak e te brengen; hij legde er de n a d ru k o p, d at g re n sincid en ten schering en in­ slag w aren. O verigens: de minister gebruikte vrijwel dezelfde term inologie t.a .v . de zigeuners als de plaatselijke autoriteiten. Zo v e rz o c h t hij het ministerie van B uitenlandse Z aken ’te r z a k e m et d e B elg isch e R e g eerin g in o v e rle g te w illen tre d e n , o p d a t d e v e rz e k e rin g v e rk re g e n w o rd e , d a t d e B e lg isch e R e g eerin g n iet v e rd e r zal tr a c h te n z ig e u n e rb e n d e n op o n s a f te sc h u iv en ; d a a rb ij w a re e r te v e n s o p te w ijz e n , d a t g e ru c h te n g a a n , d a t de B e lg isch e R e g eerin g zo o v e e l m ogelijk de z ig e u n e rs uit B elgië wil z e t te n .’

E n hij vervolgde: ’lk w ijs e r n o g e e n s m et n a d ru k o p , d a t d e z ig e u n e rb e n d e n to c h z e e r z e k e r n iet uit o n s land a fk o m ­ stig z ijn e n d a t h e t m ij v o o rk o m t m et de c o m ita s g e n tiu m e n ee n b e h o o rlijk e h o u d in g d er b e tro k k e n R e g eerin g in strijd te z ijn , als, o n d a n k s d it, g epoogd zal w o rd e n de in B elgië v e rto e v e n d e z ig e u n e rs, g eh eel o f te n d e e le , n a a r o n s land te lo o z e n . E en e b e sp re k in g o v e r h e t b e d o e ld e o n d e rw e rp d rin g t m e ­ d e, a a n g e z ie n te v o o rz ie n is, d a t, indien in d e rd a a d o rd e r g eg ev en is o f zal w o rd e n , m e e rd e re zig e u n e rs n a a r o n s lan d uit te z e tte n , dit g re n sin c id e n te n en m o eilijk h ed en to t gev o lg zal h eb b e n . ’ 1

B eelaerts van Blokland o n d e rn a m via het N e d e rla n d s g ez a n tsc h a p in B elgië2 wel pogingen de Belgische regering van h aar h andelw ijze te d oe n afzien, m aar van de k ant van het g e z a n tsc h a p w erd e ro p g e w e ze n , dat er herhaaldelijk dergelijke v e rz o e k en tot de Belgische regering gericht w a re n z o n d e r het g ew en ste resu ltaat en dat het d a a ro m zinvoller kon zijn in een c o n c re e t geval uit te zoe k e n of enkele o v er de g rens gezette zigeuners al dan niet gevestigd ge w e e st w a ren in België. M o c h t het a n tw o o rd bevestigend luiden, dan zou de Belgische regering g e n o o d ­ z a a k t zijn e en eind te m aken aan de onregelm atigh ed en van de kant van de Belgi­ sche g e n d a rm e rie .3 Uit het feit dat eind 1931 hie ro m tre n t nog g e c o rre sp o n d e e rd w erd, mag m en wel c o n c lu d e re n , dat D o n n e r gelijk had toen hij zich afvro eg 'o f m en d e za a k van B elg isch e zijde wel m et een ig e e rn st h eeft b e s c h o u w d .’4

In tu sse n bleven de Belgische ge nd a rm e n de hand lichten m et toezeggingen om niet z o n d e r m e e r zigeuners o v e r de grens te z etten. In de elk aa r snel opvolgende b rieven van D o n n e r aan B eelaerts van Blokland kw am steeds duidelijker zijn o p ­ vatting o v e r de Belgische regering n aar voren. In zijn b rief van 23 d e c e m b e r ’31 v erz o c h t hij B uitenlandse Z a ke n

1 Ju s t. a a n B u Z a, 18 m a a rt 1930 (v erv o lg op sc h rijv e n v an 22 m a a rt 1929). 2 D e g e z a n t a ld a a r is op dat m o m en t: jh r. m r. O. F. A. M. van N isp e n to t S e v e n a e r (1928-1933). 3 N e d e rla n d s e g e z a n t in België a a n B u Z a. 5 juli 1930. 4 J u s t. aan B u Z a, 12 o k to b e r 1931.

21 'in d e z e th a n s een k ra c h tig e d é m a rc h e bij de B elgische R e g eerin g te o n d e r n e m e n .’1

In feb ruari ’32 m eldde de N e d e rla n d s e ge z a n t in België, dat van Belgische zijde w erd vo orgesteld tot e en regeling van de grensgeschillen te k o m en. Dit voorstel hing stellig sam en m et een in n o v e m b e r ’31 tussen België en F ra n k rijk gesloten v e rd ra g .2 Hierin w erd bepaald, dat Fra nse n o m a d e n (er w erd niet van zigeuners ge sp ro ke n) die zich in België b e v o n d e n , n a a r F ran k rijk te ru gg e stuu rd k o nd en w o rd e n en and e rso m . N o m a d e n van een a n d e re nationaliteit zou d oo rg an g v e r ­ leend w ord e n , als België o f F ra n k rijk de enige d oo rgangsm ogelijkheid was. T e n ­ slotte z o u d e n n o m ad e n , van wie de nationaliteit niet v a sts to n d , niet z o n d e r to e ­ stem m ing o v e r de g rens g ezet w o rd e n. E e n gelijksoortig voorstel w erd aan N e d e r ­ land g e d a a n .3 Zigeuners in België m et de N e d e rla n d s e nationaliteit en in N e d e r ­ land m et de Belgische nationaliteit z o ud en in respectiev elijk N e d e rla n d en België toegelaten mogen w ord en. E v e n z o m o est aan zigeuners van an de re nationaliteiten doo rg an g n aar het land van h e rk o m s t v erleend w ord en. Z igeuners van wie de Bel­ gische o f N e d e rla n d se nationaliteit niet v a ststo n d z o u d e n niet zo n d e r v o o ra fg a a n ­ de kennis en toe ste m m ing o v e r de grens gezet mogen w o r d e n .4 H et Belgische voorstel w erd d o o r B eelaerts van Blokland vo or nad er advies d o o rg e stu u rd naar D on ne r. E e rstg en o e m d e w as van m ening, d a t de to tsta n d k o m in g van een regeling e en bijdrage zou lev eren to t de beëindiging van de g rensin cid en ten, m aar hij v oeg­ de eraan to e , dat ’d it d o el in nog s te rk e re m ate zo u w o rd en b e re ik t, in d ien b eid e R e g eerin g en zich te v e n s u itd ru k k e ­ lijk v e rb o n d e n om d e u it B elgië (N e d e rla n d ) k o m e n d e z ig e u n e rs, van w ie d u id elijk b lijk t, d a t zij z o n ­ d e r d e u itd ru k k e lijk e to e s te m m in g d e r N e d e rla n d s c h e (B elg isch e) b ev o e g d e o v e rh e d e n N e d e rla n d (B elgië) tra c h tte n b in n en te d rin g en , a a n s to n d s te ru g te n e m e n .'5

D o n n e r z on d het voorstel om advies aan de p ro cu reur-g eneraal te ’s-H e rto g e n ­ b osch en de in sp e c te u r d e r K oninklijke M a re c h a u sse e (Afdeling G ren sb ew a k in g en V reem delingendienst). H u n reactie liet niets aan duidelijkheid te w e n se n over. De p rocu reur-generaal had e en geheel and e re beoordeling van het Belgische v o o r­ stel dan B eelaerts van Blokland. N a a r de m ening van de p rocu reur-generaal zou de voorg estelde regeling ten nadele van N e d e rla n d w erk e n , d a a r België, n ie tte ­ g e n sta a n d e o n tk e n n e n d e verklaringen, steeds doorging zigeuners n a a r N ed e rla n d af te schuiven. H e t v o o rn a a m ste w as z.i., dat de m eeste zigeuners niet o v e r een nationaliteit beschikten . Hij co n sta te e rd e dan ook:

1 J u s t. aa n B u Z a, 23 d e c . 1931. 2 V erd ra g F ra n k rijk -B e lg ië en F ra n k rijk -L u x e m b u rg in zak e z ig e u ­ n e rs (re sp . 1 3 n o v . 1931 en 3 m a a rt 1932 g e slo te n ). 3 O v e rig e n s w erd N e d e rla n d n iet d o o r B elgië in g e­ lich t o v e r h et B e lg isc h -F ra n se v e rd ra g . 4 B u Z a B elgië aa n B uZ a N e d e rla n d , 15 fe b r. 1932. 5 B uZ a aa n J u s t., 2 6 fe b r. 1932.

22 ’lk zo u d u s v o o rz ie n d a t wij ee n z e e r g r o o t aa n ta l z ig e u n e rs zu llen k rijg e n , die wij n iet kw ijt w o rd e n . A an h e t v a s tste lle n v an de n a tio n a lite it d e r zig e u n e rs is z e e r veel v e rb o n d e n , o m d a t d ie m ijns in zien s d o o rg a a n s niet v a s t te ste llen is. H e t o n d e rz o e k n a a r d e n a tio n a lite it v an de z ig e u n e rs zo u ik n o e m e n , n iet alleen ee n z e e r lan g d u rig , m aar o o k ee n h o p e lo o s w erk . O p h e t o o g ziet de v o o rg e ste ld e o v e r e e n ­ k o m st e r e e n v o u d ig en p ra c tisc h u it, m a a r ik v o o rz ie e r v o o r o n s la n d , indien zij g e slo te n w e rd , nog m eer m o eite e n z o rg v an , d a n te g e n w o o rd ig m et de z ig e u n e rs re e d s w o rd t o n d e r v o n d e n .’1

In dezelfde geest a n tw o o rd d e de A dm inistra te u r v o o r de G re n sb e w a k in g en de V reem delin gend ienst, van der M inne. O ok hij w as tegen de d o o r België v o o rg e ­ stelde regeling, w a nt z.i. zou N e d e rla n d na het in w erking tre d e n erv an ” g e w o o n lijk ’ lan g en tijd m et de z ig e u n e rs blijven z itte n , v o o r hen m o eten z o rg e n , w ellich t m e tg ro o ten k a n s om hen n o o it m eer te zien v e r tr e k k e n .’2

En van d e r M inne c o n clu deerd e: ’E r is d a a ro m alle re d e n om d e v o o rg e ste ld e regeling a a n te d u id e n , als zijn d e n iet d o o r o n z e re g e e ­ ring te a a n v a a rd e n .’

In de regeling van de Belgische regering w erd voo rgesteld de m aatregelen do o r de 'S ervice N éerlandais co m p éten t' te laten ve rrichten. De m inister van Ju sti­ tie had v o o r de eve n tu e le uitvoering aan het b u re a u v o o r de G r e n sb e w a k in g en de V reem d elin gen dienst g ed ach t, m a a r van d er M inne gaf in d ezelfd e brief te ken nen dat het b ureau ’(in c asu mijn p e r s o o n ) ’ d a a rv o o r niet in aan m e rk in g kon k om en. Hij w as re e d s ’ov e rla d e n m et w e r k z a a m h e d e n .’3 Wel w as hij bereid de ta a k ov er te ne m e n als het b u reau zou w o rd e n uitgebreid m et e en a m b te n a a r, die o n d e r hem zou re ss o rte re n en die alleen v o o r de beh andeling van de z ig eu nerkw estie a a n g e ­ steld zou zijn; V an d er M inne p ro b e e rd e nl. in een of a n d e re vo rm een a p a rte ’zig e u n e rd ie n s t’ in het leven te ro ep en. D o n n e r ging hier niet op in. In tu sse n gingen de g rensin cidenten voort. De Belgische gezan t in N ed e rla n d ra p p o rte e rd e w e e r eens het feit, dat N e d e rla n d se m a re c h a u sse e s zich in bu rger op Belgisch grondgebied h a d d en begeven om de bew eging van de zigeuners na te g a a n .4 D e p ro cu reur-g eneraal in ’s -H e rto g e n b o sc h beklaagde zich er bij de m inis­ ter van Justitie o v e r, dat de Belgische g e n d a rm e s zich o o k aan dergelijke d aden schuldig m a a k te n .5 In deze situatie b leef de regeling die België had voorg esteld o n d e rw e rp van dis­ cussie. In de brief van 7 juli 1932 deelde de p ro c ure ur-g en era a l m ee, dat er sugges­ ties w a re n gedaan de zigeuners n aar e en afgelegen eiland of n a a r Surinam e of Hongarije te laten o v erb reng en. E e n ernstig voorstel kon hij dit e c h te r niet n o e ­ m en. M et een regeling d o o r de V olken bo nd kon hij zich wel verenigen. E e n d e rg e ­

1 PG te ’s -H e rto g e n b o sc h aa n J u s t., 19 m a a rt 1932. 2 A G V D sc h e ts t aa n Ju s t. in d e z e b rie f h o e de z ig e u n e rs tr e k k e n , 21 m a a rt 1932. 3 A .v . 4 B uZ a aa n J u s t., 9 ju n i 1932. 5 P G ’s-H e rto g e n b o sc h aa n J u s t., 7 juli 1932.

23 lijke oplossing bepleitte de p ro cureu r-g en eraal nog e ens in een brief van 1 a u g u s­ tus ’32 aan het ministerie van Justitie. De V o lk en b o n d zou ’nu m issch ien ' (o n d e r­ streept d o o r de pro cu reu r-generaal) e en oplossing k u n n e n b reng en da a r nagenoeg alle landen van E u ro p a erbij b e tro k k e n w aren. D o n n e r gaf uiteindelijk a an B uitenlandse Z a k e n te k e n n e n , niets te voelen v oo r de regeling die d o o r België w as voorgesteld. Hij b a se e rd e zijn be toog geheel op het schrijven van de p rocu reur-generaal in ’s- H e r to g e n b o s c h .1 De beste oplossing zou zijn w a n n e e r de to es ta n d b e v ro re n zou w o rden. Z ig eu ners, die in N ed e rla n d en België w a re n , m oesten d a a r blijven. D o n n e r gaf te k e n n e n huiverig te zijn, zich in enig o pzich t te bind en, o m d a t m en teveel afhankelijk w as van een loyale h o u ­ ding van België. Veel v ertro u w e n in de m e de w e rking van de Belgische regering had hij kennelijk niet. ’M en ste lle b .v . h e t g e v a l’, ald u s D o n n e r, ’d a t z ig e u n e rs h ie r te la n d e a a n g e tro ffe n w o rd e n , die o n s lan d re e d s ee n e in d w eeg s zijn b in n e n g e d ro n g e n e n h ie r re e d s e e n ig e n tijd v e rb le v e n h e b b e n ; h o e zal d a n h e t b ew ijs te le v e re n zijn , d a t d e z e uit B elgië g e k o m e n zijn ? D e z ig e u n e rs zelv e z u lle n - h u n b e ­ k e n d e o n b e tro u w b a a rh e id s ta a t d a a rv o o r b o rg - d it v e rh e im e lijk e n , e n v e rd e r b ew ijs zal dikw ijls w el m o eilijk te v erk rijg e n zijn. E n z e lfs als de z ig e u n e rs z e lf hu n k o m st uit B elgië to e g e v e n , zal B elgië z elf d a n aa n d e z e m e d e d e e lin g - te re c h t de w einige b e tro u w b a a rh e id d e r z ig e u n e rs a a n v o e re n d - w a a rd e h e c h te n ? ’2

D o n n e r zag de n o o d z a a k van een verdrag niet in. Hij v o e rd e als arg u m e n t aan, dat m et D uitsland a an de grens zoveel m ind er m oeilijkheden w aren terwijl er toch geen o v e r e e n k o m st m et dat land b e sto n d ; en hij w ees e ro p , dat het wellicht van belang kon zijn te in fo rm e re n hoe D uitsland tegen de zigeuners optrad. De m inister van B uitenlandse Z a k e n vo nd blijkbaar niet, dat de kw estie urgent w as, w ant hij re ag eerd e pas 2 jan uari ’33 op het schrijven van D o n n e r van 15 o k to ­ ber ’32. Zijn conclusie bleef e c h te r, dat, m et de redactiewijzigingen en a anvullin­ gen, tot een regeling met België g e k om e n kon en m o est w o rden. De o n d erh a n d e lingen h ie ro v e r blev en e c h te r uit en tot een v e rdra g is het nooit gek om en . O o k na de k abinetsw isseling, die in mei ’33 p la a tsv o n d , k w a m er geen oplossing op regeringsniveau tot stand. O p vallend is vooral het star-afw ijzende sta n d p u n t van het ministerie van Ju sti­ tie e n in het bijzonder van de org anen die w a re n b elast m et de g rensbew aking. De vrees in d eze kringen v o o r een of a n d e re regeling of v e rdra g m et België (w aar vol­ gens de v eronderstelling m eer zigeuners verb lev e n dan in N ederland ) w as niet o n ­ gegrond. M en d e n k e a an het feit, dat België de N e d e rla n d se regering in het o n g e ­ w isse had gelaten o m tre n t het v e rd ra g dat m et Frank rijk w as gesloten. B ov en dien had België zich in het v e rled en niet aan de - zij het niet officiële - a fs p ra k e n ge­ ho u d e n . D o n n e r althan s had d an ook geen v e rtro u w e n in de loyaliteit v an België.

1 D d. 1 au g . 1932.

2 J u s t. aa n B u Z a , 15 o k t. 1932.

24 K e n m e rk e n d v o o r de geringe v erw ach ting en die m e n bij de g ren sbew ak in g (vooral bij de Koninklijke M a re c h a u sse e) m et betrekk in g tot internationale v e r­ dragen tu sse n regeringen inzake het zig eu n e rv raag stu k k o e ste rd e , w as het feit, dat de a a n d a c h t m eer op de In tern a tio n a le K rim inalpolizeiliche K o m m issio n te W e n e n gericht w erd; d a a r w as het zige u n e rv raa g stu k sinds 1931 herhaaldelijk ter sp ra k e g e k o m e n en w erd een oplossing g e z o c h t d o o r internationale registratie. D o o r een dergelijke regeling z o ud e n de m oeilijkheden m et b etrekk in g to t de natio ­ naliteit, z o v e rw a c h tte m en, aanm erkelijk ve rm inde re n. H e t ministerie van Bui­ ten la n d se Z ak e n w erd in die tijd o v e r die c o n ta c te n b e tre ffe n d e de zigeuners niet op de hoogte gehouden. E é n a s p e c t vraagt nog onze aa nd a c ht. Blijkens de d e p a rte m e n ta le c o r r e s p o n ­ dentie en an d e re officiële s tu k k e n , hield m en zich niet expliciet bezig m et de schrijnende a rm o e d e en de a n d e re slechte le v e n so m sta n d ig h e d e n w aarin de zigeu­ ners v e rk e e rd en . H e t schriftelijk c o n ta c t ging voorn am elijk o v e r p ro b le m e n b e ­ tre ffe n d e het verw ijd eren en w eren van m e n se n , het a a n to n e n dat zij o n gew enst w aren , dat zij geen N e d e rla n d se nationaliteit h a dd en e n da t het land van h e rk o m st o n b e k e n d was. T e v e n s w e rd e n zij, wij g av en hier v o o rb e e ld e n v a n , zo ongunstig mogelijk voorgesteld - m ensen w are n het v o o r wie m en o p zijn h o e d e m oest zijn. In de c o rre sp o n d e n tie sc h re e f m en - en o o k dat schrikte velen af - van b e n d e n , terwijl er in werkelijkheid meestal kleine g ro e p e n van 30 a 40 zigeuners w aren , dus van enkele gezinnen. V o or de procureu r-gen eraal te ’s-H e rto g en b o sc h was het feit dat er ’th a n s (1 aug ustus ’32) v oo r z o o v e rre mij b e k en d , weinig of geen Zi­ g e u n e rs zich in N e d e rla n d b e v in d e n ’ een re d e n om de b e s ta a n d e situatie niet te v e r a n d e r e n .1 H e t w as stellig niet het aantal, dat zijn stem pel d ru k te op het ’zigeunerprob le e m ’. Dit w erd v oornam elijk bepaald d o o r de afw ijken de le v e nsge w oo nte n en het van plaats tot plaats tre k k e n w a ard o o r de g e n d arm erie of de m a r e c h a u sse e v o o rtd u re n d in actie bleven. Dat w ekte e rgernis, g eprikkeldheid en w a n tro u w e n . W e k u n n e n gevoegelijk a a n n e m e n , dat het ov e rg ro te deel van de N e d e rla n d se b e ­ volking en van de grensbev olking in het b ijzonder o n g e v e e r dezelfd e o pvattingen had als de g re n sb e w a k e rs zelf. O ok van elem entaire h u m a n e belangstelling h e b b e n wij weinig g em erkt. M en vond zigeuners zo afw ijk e n d van gedrag dat h un ellende e n h un o pgejaagd w orden weinig m edelijden o p w e k te en niet tot sp o n ta n e hulp van enige b e te k en is leidde. De pers - voorlichter van het grote publiek - v o rm d e in het algem een hierop geen uitzondering. O m een indruk te g ev en van de geest w aarin de artikelen gesc h re v e n w e rd e n , volgen hier en kele citaten uit D e T elegraaf uit de periode o k to b e r tot d e ­ c e m b e r ’36: ’Wie zullen het w in n e n ? De m a rec h a u s se es of de g e n d a r m e s ? Als een oogen-

1 PG te ’s -H e rto g e n b o sc h a a n J u s t., 1 au g . 1932.

25 blik de b ew aking verslapt, is het volkje in h et la n d ’1; ’Z igeuners-aanval op onze g r e n s ’2; 'T ientallen zigeuners willen N e d e rla n d b in n e n tr e k k e n .’3 ’J a a r in ja a r u it h e b b e n d e m a re c h a u s s e e s aa n o n z e g re n s slag g e le v e rd teg en dit v o lk v a n v a d erlan d lo o z e n . G e e n p as o v e r de g re n s, a n d e rs z ijn ze e r en b lijv e n ze e r. B elgië e n N e d e rla n d k a a ts e n m et d e ­ ze tre k k e rs : h e t land u it, zeg t d e e e n ; e ru it b lijv e n ze g t de a n d e re . N e e n , w elk o m zijn ze n iet b e p a a ld . E n te re c h t. W a n t la a t ze e e n s e e n m e te r o v e r o n s g ro n d g eb ied . E r is g e e n h o u d e n m e e r aa n . D an n e s te le n zich de k e te lla p p e rs , d e tro g g e n h e rs te lle rs , de k o p e rsla g e rs , d e m a n d e n m a k e rs, d e h a n d le z e rs e n k o ffie d ik w a a rz e g s te rs in de m o o iste p le k je s v an o n s la n d .’

E n verder: ’N u ru k k e n ze w e e r o p n a a r de g re n s. R e iz ig e rs, die uit B elgië p e r a u to o f p e r fie ts b in n e n k o m e n , sig n a le eren h en . ’De z ig e u n e rs k o m en : ze z itte n o v e r a l.’ N ab ij P u tte z a te n ze Z a te rd a g a v o n d , nabij het g re n s s ta tio n S trijb e e k , v ier bij B a a rle -H e rto g , d rie m e e r O o s tw a a rts by R e ty . H e t s c h e e n , d a t zij een g ro o tsc h e n aan v al gingen o p z e tte n .’4

Uit dit kranteartikel valt af te leiden, dat er sprak e kan zijn van ten m inste negen w agens. E e n ’g ro o tsc h e n a a n v a l’? In h etzelfd e artikel w erd verm eld, dat de zigeu­ nerfam ilies zich aa n e e ngesloten h ad den. De verslag gev er had hen o p g e z o c h t en gaf een ste re o ty p e beschrijving: ’V ier, v ijf, n e e n , w el z e s , z e v e n v ro u w e n , jo n g e e n o u d e , m ooie m et ro n d e w angen en ro m a n tis c h e o o g en , o u d e m et ru w e to o v e rk o lg e z ic h te n e n ste rre n v an z ilv e r in h a a r c o iffu re , vallen op o n s , sp rin ­ gen o p d e tre e p la n k , s te k e n h a a r a rm e n d o o r d e g e o p e n d e p o rtie re n , k rijs c h e n , la c h e n , vlijen . H a , d a a r z ijn ze d u s, de zig e u n e rs. W elk ee n p e rfe c te b e d e la re s se n . Zij m o e te n w el h e t h o o g ste d ip lo m a h e b b e n in d e z e k u n s t.’

In d ezelfde kran t van enkele dagen later is sp ra k e van wel 53 w agens, die bij L e u v e n w are n vo or de begrafenis van een zigeuner, die als de a a n v o e rd e r gold van alle zigeuners in België. De Belgische a u toriteiten aan welke een dergelijke c o n c e n tra tie o ngew enst v o o rk w a m , h a d d e n de w agens ve rspre id , m et het gevolg, dat aan de grens met N ed e rla n d vele zigeuners ro n d tr o k k e n .5 E n dat trok dan w eer de a a n d a c h t, hield de angst levendig en b ra c h t de m a re c h a u sse e , de g e m e e n ­ te- en rijkspolitie in actie. E n zo w e rd e n zigeuners - d o o r het feit van hun v e r ­ schijnen - nog m eer geïsoleerd d a n re e ds het geval w as, en w erd het zoe k e n naar w erk bem oeilijkt. Wie v e rtro u w d e iem and uit z o ’n v e rd a c h te groep, die als groep al van te vo re n w as v e r o o rd e e ld ? E e n ieder die tot die g roep b e h o o rd e , w as bij v o o rb a a t getekend.

1 D e T eleg ra a f, k o p van ee n a rtik el v a n 23 o k t. 1936. 2 A .v ., k o p v an ee n artik el van 6 dec. 1936. 3 A .v .. k o p van ee n artik el van 7 d e c . 1936. 4 A .v .. a rtik el v an 7 d e c . 1936. 5 G e b a se e rd o p D e T eleg ra a f, 11 d e c . 1936.

26 Z igeuners aan de N ed erla n d s-D u itse grens A an de Duitse gren s k w a m e n incidenten zoals aan de Belgische zelden voor. M oeilijkheden w erden m eestal vrij spoedig tot een oplossing g ebracht. M aar uit­ leidingen - al w a re n er niet veel - k w a m e n toch voor. H o e dit g e be urd e blijkt uit het v o lg e n d e .1 In e en brief van 1 o k to b e r ’29 v e rs tre k te de b u rg e m e e ste r van R h en en aan de A dm in istra te u r v o o r de G re n sb e w a k in g en de V reem delin gend ienst, H . W. B. C roiset van U chelen, enige geg ev ens o v e r zigeuners in zijn g e m een te. Hij schreef: ’O p V rijd ag 27 se p te m b e r j.1. d e s n am id d ag s o m s tre e k s 7 u u r k w am en in d e z e g e m e e n te , v a n u it de ric h tin g A m ero n g en 6 w o o n w a g e n s e n op h e t w o o n w a g e n p a rk a lh ie r, n am en zij e e n sta n d p la a ts in; de b e w o n e rs van d e z e w ag en s h e b b e n h e t v o o rk o m e n , h u id k le u r, k leed in g , taal en m an ier van z.g . z ig e u ­ n e r s .’

V ervolgens ve rm e ld de hij o p welke w ijze hij tegen de zigeuners optrad: 'S le c h ts d o o r h en v o o rtd u re n d stre n g te b e w a k e n ’ - ald u s d e b u rg e m e e s te r - 'e n elk e poging, zelfs to t d e g erin g ste o v e rtre d in g o n m id d ellijk te d o e n o p h o u d e n kon de p olitie a lh ie r v o o rk o m e n , d a t b e ­ d o e ld e p e rso n e n zich aa n v e rsc h ille n d e o v e rtre d in g e n en kleine stro o p e rije n sc h u ld ig m a a k te n .’

De zigeuners v ertro k k e n eigener beweging uit R he n e n o m d a t hun in Wageningen w erk ve rsc h a ft zou w o rden. De b u rg e m e e ste r van R hen en stelde toen de poli­ tie te W ageningen van de k o m st d e r z ig eu ners op de hoogte en liet hen on d e r poli­ tiebegeleiding tot W ageningen brengen. De b u rg e m e e ste r s c h re e f hierover a an de A dm inistra te u r vo o r de G r e n sb e w a k in g en de V reem delingend ienst, ’o p d e n w eg v an R h e n e n n a a r W ag en in g en m o e s t de p olitie g ereg eld s tro ó p e rij v an h o u t, g ra s o f o o ft d o o r g e n o e m d e p e rso n e n b e le tte n . ’

D aar de zigeuners, na in W ageningen ge w e rk t te h e b b e n , hun o p tre d e n niet wij­ zigden, m aar volgens de m ededelingen een bedreiging van de orde en de veiligheid bleven v orm en, w erd beslo ten deze zigeuners d o o r de m a re c h a u ssee in V eenendaal o v e r de grens te laten z etten . De zigeuners w a re n nam elijk in het bezit van D uitse pasp o o rte n . M a a r to en zij aan de D uitse g ren sautoriteiten z o u d e n w orden o verg e d ra g en , bleek dat deze p a s p o o rte n v e rd w e n e n w a re n, z o d a t van een uitlei­ ding m o est w o rd e n afgezien. (M eestal w e rd e n die p a sp o o rte n en and e re papieren d o o r de politie direct in beslag g e n o m e n , w a n n e e r tot uitleiding b esloten was; m aar in dit geval had m en v erzuim d dit te doen.)

1 Z ie arc h . P G L e e u w a rd e n o v e r de p e rio d e I o k t. 1 9 2 9 -I4 d e c . 1929.

27 I n tu ss en zagen de zigeuners kans het land in te tre k k e n . Zij voegden zich in A m ste rd a m bij enige and e re zigeuners, die, zo bleek bij navraag van V an der M inne, oo k veel ov e rlast (in H e t Gooi m et nam e) z o u d e n h e b b e n v e ro o rz a ak t. Uit A m s te rd a m k w a m e n oo k klachten. De zigeuners tro k k e n w e e r weg, naar Friesland. D e politie volgde kennelijk n a u w letten d h u n gangen w an t V an d e r M inne stelde de p rocureur-generaal te L e e u w a rd e n van een en a n d e r in kennis, en deelde hem m ee, dat e en snelle verwijdering uit N e d e rla n d hem ze e r nuttig leek. De uit­ leiding zou via N ie u w e s c h a n s m oeten p la a ts v in d e n .1 Bij hun aa n k o m st in F riesland w e rd e n de zigeuners o n d e r politiebegeleiding na a r N ie u w e s c h a n s v e rv o e rd . T o e n de zigeuners d a a r a a n g e k o m e n w are n , w e r­ den zij onverw ijld n aar de grens g ebracht. D aar o n tk e n d e n zij teg e n o v e r de D uit­ se g ren sau to riteiten , d at zij de Duitse nationaliteit b e zaten . E r bleef dus niets a n ­ d ers ov e r, dan hen w eer terug te v o e ren en in afw achting van duidelijker gegevens o m tre n t h u n a fk o m s t, v o o r hun o n d erh o u d te zorgen. Zij bleven o n d e r politiebe­ w aking te N ie u w e s c h a n s. De gren scom m issaris van de Rijkspolitie, te v e n s b u rg e ­ m e e ste r van N ie u w e sc h a n s, gaf o p d ra c h t de w agens te d o o rz o e k e n . Enige p a s­ p oorte n k w a m e n te v o orsch ijn. N a enkele g e sp re k k en m et de ’in v erzekerin g geste ld e n ’ w erden er m eer p a sse n g ev ond en . ’H e t b le e k ...... dat de v ro u w e n ze in hu nn e kleeren h ad de n v e r b o r g e n .’2 De zigeuners w e rd e n d a a rn a z o n d e r m e e r d o o r de D uitse g ren sbew ak in g o v e r­ ge n om en. M aar al w a re n ze nu wel uit N e d e rla n d v e rd w e n e n , de b u rg em e e ster van N ie u w e sc h a n s vroeg zich af of deze zigeuners ge w e e rd k o n d e n w o rd e n , w a n ­ neer zij w eer aan de grens z o u d e n versc h ijn e n . Hij vond het b edenkelijk hen o p ­ nieuw toe te laten, gezien de last die zij v e ro o rz a a k t hadden. V an d e r M inne, die deze brief to e g e stu u rd kreeg, a n tw o o rd d e de b u rg e m e e s te r d at het ’ee n o e r-re c h t is v a n ie d e re n s ta a t om v re e m d e lin g e n te w e ig e re n , die d o o r h em niet g e w e n s c h t w o r­ d e n , al h e e ft hij n og zu lk e v o lm a a k te p a p ie re n , m aar d a n m o et d e re d e n d a a rv o o r o o k b lijk e n , a n d e rs w o rd t d e w eig erin g w ille k e u r.’3

O o k v e rw e e s hij n aa r het v erdrag dat tu sse n N e d e rla n d en D uitsland in 1926 g e ­ sloten w as. H ierin w erd o n d e r m eer bep aald, dat N e d e rla n d e rs en D u itsers niet m ee r verplicht w aren een visum te h ebb en , m a a r dat 'a a n D u itsc h e rs , die o n g e w e n s c h t o f g e v a a rlijk w o rd e n g e a c h t m et h e t oo g op de h a n d h a v in g v an de o p e n b a re o rd e o f v eilig h eid in N e d e rla n d te allen tijd e d e to e la tin g op h e t N e d e rla n d s c h e g ro n d g eb ied kan w o rd e n g e w e ig e rd , en d a t z ij, die zich d a a r re e d s b e v in d e n om die re d e n e n k u n n en w o rd e n u itg e­ z e t.’

1 A G V D aan PG te L e e u w a rd e n , 13 n o v . 1929. 2 B urg. N ie u w e s c h a n s aan PG te L e e u w a rd e n , 18 n o v . 1929. H e t k w am d ik w ijls v o o r d a t p a s p o o rte n (zo w el B elg isch e als D u itse ) v e rd w e n e n b lek en te zijn . A an d e D u itse g re n s k w am en ze m eestal na enige tijd w el w e e r te v o o rsc h ijn . 3 A G V D aan b u rg . v an N ie u w e s c h a n s , 25 n o v . 1929.

28 D at de b u rg e m e e ste r van d e ze regeling niet op de hoogte bleek te zijn kan er misschien op w ijzen, dat dergelijke g re nsin ciden ten in het N o o rd e n van het land niet veelvuldig zijn v o o rge ko m e n. Uit het bo v e n v e rm e ld e blijkt te v e n s, d a t de co n tro le , die in N e d e rla n d op zigeu­ ners uitoefen d w e rd , niet gering was. Veel van wat zigeuners norm aal en n o o d z a ­ kelijk a c h tte n , zoals het m et w o o n w a g e n s langs de weg staan , het laten gra z e n van tre k d ie re n , het sp ro kk ele n van hout en het aanleggen van o pen vu re n w aren op veel plaatsen niet to egestaan. In vele gebieden w as er bovend ien m aar weinig bos en o pe n grasland, of stond het o n d e r toezicht. Zelfs het gras in de b e rm w as d ik ­ wijls v erp ach t. H ie rd o o r viel de aanw ezigheid van zigeuners in de m eeste delen van het land onm iddellijk op en leidde dit al snel tot con tro le, meestal gevolgd d o o r ingrijpen van p o litiefunctionarissen. Z igeuners en V o lken b o n d De g angbare p raktijk ten a anzien van o n g e w e n ste vreem delingen was in N e d e r ­ land g ew eest hen uit te w ijzen naar dat b u urla n d, w aar zij b e w e e rd e n v a n d a a n ge­ ko m e n te zijn. D eze praktijk w erd ten aa n zie n van al deze vreem delingen g e ­ volgd, o ng ea c h t het feit of de nationaliteit b e k e n d was. D eze handelw ijze gaf, zoals b e k en d , van tijd tot tijd aanleiding tot conflicten. H et lukte namelijk niet altijd de uitleiding o no pvallen d te d oen verlopen. Als het u itzetten d o o r de g re n sb e w a k in g aan de a n d e re zijde g e c o n sta te e rd w erd, leidde dit tot ra p po rte ring en so m s tot officiële klachten o p diplom atiek niveau. De di­ plom atieke afw ikkeling b esto nd m eestal uit het stellen van vragen d o o r de N e d e r ­ landse g ezan t, die v ervolgens een a n tw o o rd ontving, w a a rn a de briefwisseling v e rz a n d d e z o n d e r d a t er iets gebeurd e. D eze gang van z ak e n begon tegen het einde van de 20er ja re n steed s m eer m oei­ lijkheden op te leveren; dit deed een kapitein van de m a r e c h au sse e te M aastricht in een rap p o rt v an 31 mei ’28 aan zijn c o m m a n d a n t vragen, ’o f th a n s n iet h e t m o m en t is a a n g e b ro k e n om d o o r in te rn a tio n a le sa m e n w e rk in g ee n e in d e te m ak en a a n d e z ig e u n e rp la a g w elk e sin d s o n h e u g lijk e tijd e n (m id d e le e u w e n ) E u ro p a te is te rt e n to t v o lk o m en o v e rb o d ig a rb e id s- en d a a r d o o r g e ld v e rlie s leidt. H e t wil m ij v o o rk o m e n d a t e e n e in te rn a tio n a le u it­ w isselin g v an g e d a c h te n op in itia tie f v an N e d e rla n d s c h -D ip lo m a tie k e z ijd e te r b e v o e g d e r p la a ts e (ik d e n k b .v . aan G en èv e ) th a n s veel k a n s v an slagen z o u d e h e b b e n . In d ien d a a rb ij k o n w o rd e n b e re ik t d a t d e re g e e rin g e n v a n ra n d s ta te n langs d e lan d en v a n w a a r z w e rv e n d e tro e p e n zich v e rs p re id e n (H o n ­ g a rije , P o len , T u rk ije , Italië , S p a n je , P o rtu g a l) o p d ra c h t z o u d e n g ev e n aa n h u n n e G e n d a rm e rie ë n om d e a a n g e tro ffe n z ig e u n e rs te ru g te leid en n a a r hu n land van o o rsp ro n g en v o o rts h en to t tra n sito -v e rv o e r o v e r te n em en v an de S ta te n w elk e n iet aa n die lan d en v an o o rsp ro n g g re n z e n (c .q . te g e n v e rg o e ­ d in g v an o n d e rh o u d s- e n v e rv o e rs k o s te n ) e n d e rd e n s de lan d e n w a a rv a n d e z e z w e rv e rs g e b o o rtig zijn zich g en eg en v e rk la re n hen op te n e m e n , d a n w as dit eu v el v o o r g o ed v e rh o lp e n . G ezien d e lijn w elke de te g e n w o o rd ig e p o litiek e leid er v an Italië (w aaru it al ee n z e e r g ro o t d eel d e r ro n d z w e rv e n d e z ig e u n e rs a fk o m stig is) teg en de in w o n e rs van d a t land v olgt, zal te n a a n z ie n v an h et

29 d e rd e p u n t a lth a n s v an Italië v e rm o e d e lijk alle m e d e w e rk in g zijn te v e rw a c h te n . M ogelijk o o k d a t op het (o fsc h o o n e e rs t o p h et tw e e d e p lan) g eb ie d d e r In te rn a tio n a le po litie (W een en ) iets te b e re ik e n zou z ijn .’1

In het be tre ffe n d e ra p p o rt w erd o o k verslag gedaan van e en geslaagde Belgi­ sche poging om een groep zigeuners de grens o v e r te z e tte n en een al ev e n ge­ slaagde poging van de b e tre ffe n d e kapitein, om ze via een a n d e re g rensov ergang w eer terug te vo e ren , w a a rn a N e d e rla n d s perso neel in burg er de g roep heimelijk volgde, eerst in België, om te zien hoe ze d o o r de G e n d a rm e rie o ver de Duitse grens gezet w erd, en v ervolgens in D uitsland, w a a r g e c o n sta te e rd w erd , dat de politie de groep n a a r elders w e gv oe rde . Dit ra p p o rt en ande re b ereikten de m inis­ te r van Justitie en w e rd e n d o o r deze g ebruikt o m de minister van B uitenlandse Z a ­ ken e rv a n te o ve rtuigen, dat aan de grens een nijp en de to es ta n d hee rste en dat de kw estie niet z o n d e r m e de w e rking van zijn d e p a rte m e n t o pgelost kon w orden . We k o m e n hier uitvoeriger op terug. H e t idee om tot een internationale oplossing te ko m e n lag v oo r de h and om d a t van de m eeste zigeuners de nationaliteit niet v a ststo n d en vro eg ere incidenten ge­ leerd h a d d e n dat d iplom atieke sta p p e n m eestal niet veel o p lev erden. De zigeunerkwestie kon alleen a fd o e n d e o pgelost w o rd en d o o r een internationale regeling. Bij een dergelijke regeling d a ch t m en in die tijd - tot in het begin van de jaren dertig2 meestal aan een overleg o n d e r auspiciën van de V o lke n bo nd . O ok in de pers van die d agen vindt men d eze suggestie. Zo s c h re e f De M a a sb o d e op 22 n o v em b e r ’28, het blad D e G rondw et aanhalend: ’In tu s s c h e n . is h e t nu niet b e s p o tte lijk d a t e r z o g e k a a ts tb a ld w o rd t m et d a t Z ig e u n e rv o lk en d a t b u u r­ lan d e n e lk a n d e r z o o m o e te n b e d u v e le n ? Is de o p lo ssin g v an de Z ig e u n e rp la a g nu e e n s niet ee n m ooi a g e n d a p u n t v o o r in te rn a tio n a le b e s p re k in g e n ? K an d e V o lk e n b o n d d e z e k w estie niet e e n s to t o p lo s­ sing b r e n g e n ? ’3

H e t ra p p o rt van de k a p ite in -d istric tsc o m m an d an t van de m a re c h a u ss e e uit M aastrich t vond instem m ing bij de pro cu reu r-g ene ra a l in ’s-H e rto g e n b o sc h , die het d o o rz o n d n aar de minister van Justitie m e t de opm erking: ’De D istricts-Com m an d a n t mag gerust van een Z igeunerplaag s p r e k e n . ’ T e v e n s sc h re e f hij: 'H e t w a re z e k e r g e w e n s c h t, in d ien d e z e aa n g e le g e n h e id e v e n a ls tro u w e n s de g eh eele k w estie van v re e m d e lin g e n , sp e ciaal u it de la n d en van O o s t-E u ro p a , d o o r d en V o lk e n b o n d to t ee n o p lo ssin g kon w o rd e n g e b ra c h t, w a a r d e z e to c h v an in te rn a tio n a a l b ela n g i s .’4

De m inister van Justitie vond de suggestie kennelijk van vo ld oende belang om zich tot de minister van B uitenlandse Z a k e n te w e nd en. Bij zijn brief van 25 juli 1 K a p ite in -D istr. C M a a stric h t aa n C o m m . 2e d iv . (M a a s tric h t), 31 m ei 1928. 2 D e Jo n g , G e s c h ie d ­ w e rk , 1, p . 4 8 1 . 3 D e M a a sb o d e (o c h te n d b la d ), 22 n o v . 1928. 4 P G t e ’s-H e rto g e n b o sc h aan J u s t., 18 ju n i 1928.

30 ’28 aan la a tstg eno em de voegde hij het sch rijv en van 18 juni ’28 van de p ro cureu rgeneraal en het g e n o e m d e ra p p o rt van 31 mei ’28, stu k k e n waarin v e rtro u w e n in de V o lk enb on d w erd u itgesproken. De m inister van Justitie vroeg de minister van Buitenlandse Z ak e n om zijn o ordeel in dezen. A an gezien de m o eilijkheden aan de grens v o o rtd u u rd e n en zelfs to e n a m en , m aar e en an tw o o rd van B uitenlandse Z ak e n uitbleef, herh aalde de minister van Justitie zijn v e rz o e k op 12 n o v e m b e r ’28 en op 1 d e c e m b e r ’28, ste e ds o nd e r to e ­ z ending van nog m eer ra p p o rte n . Bij het to e n e m e n d e r klachten nam de belang­ stelling van de m inister van Justitie voo r het voorleggen van deze gehele materie aan de V o lk en bo nd e c h te r af. In zijn brief van 26 januari ’29 aan B uitenlandse Z a ­ ken, w a a rv o o r het c o n c e p t reed s g e sc h re v e n w erd op 31 d e c e m b e r ’28, lag de n a ­ d ru k niet m eer op stap pe n bij de V o lk e n b o n d , m aar op de vele klach ten die op zichzelf reeds aanleiding genoeg z o u d e n geven voo r stap p e n bij de Belgische re­ gering, en die ’e e n s te m e e r d o e n u itk o m e n ’, ald u s J u s titie , ’ho e n u ttig w erk de V o lk e n b o n d v e rric h te n z o u d e d e z e a a n g e le g e n h e id te r h an d te n e m e n , o f a lth a n s h o e n o o d z a k e lijk h e t is, in a fw a c h tin g v an ee n e regeling d o o r d e n V o lk e n b o n d , m et n a b u u rs ta te n langs d ip lo m a tie k e n w eg ee n reg elin g te r za k e te tr e f f e n .’

In het c o n c e p t w as in eerste a a n z et de gehele tussenzin ov er de V olken bo nd w eggelaten. In de brief zelf v e rw e e s Justitie de minister van B uitenlandse Z a k e n naar een regeling die tu sse n E ngeland en België zou zijn g etro ffen na Engelse klachten 'te g e n o v e r B elgië g eu it w eg en s u itleid in g van b e d e le n d e v a g e b o n d e n uit B elgië n a a r E n g elan d . ’

T o e n de minister van Justitie per schrijv en van 7 feb ruari ’29 eindelijk a n t­ w o ord kreeg op zijn brief van 25 juli ’28, w as zijn belangstelling v o o r de V o lk e n ­ bond geheel v e r d w e n e n . In die brief v e rk laarde de m inister van B uitenlandse Z a ­ ken zich in beginsel bereid m ee te w e rk e n a an een v erz o e k van de N e d e rla n d se re­ gering a an de V olk en b o n d om een c on fe re ntie ter b e spre king van het v raagstuk bijeen te roepen . Zijn twijfel aan de m ogelijkheid van e en oplossing, b racht hij impliciet tot uitdrukking d o o r het aan de minister van Justitie o v e r te laten om m et voorstellen te k o m e n , en niet (rech tstreeks ) te vo ld oen aan het tot hem gerichte v e rz o e k om een oordeel te geven. Dit blijkt wel uit de volgende passage: 'W a t nu b e tre ft h et d e n k b e e ld om m et b eh u lp van d en V o lk e n b o n d te tra c h te n e e n e o p lo ssin g te v e r­ k rijg en v o o r d e z ig e u n e rp la a g b en ik b e re id de m og elijk h eid v an ee n v o o rste l in d ien zin n a d e r te o v e r ­ w eg en . H e t k o m t mij o n d e rtu s s c h e n n o o d ig v o o r d a a rto e e e r s t zich e e n d u id elijk b e e ld te v o rm en n o ­ p e n s d e w ijze w a a ro p , n a a r het o o rd e e l d e r N e d e rla n d s c h e R e g eerin g aa n de b e s ta a n d e m o eilijk h ed en zo o v e e l m o g elijk ee n ein d e w are te m a k e n . E e rs t aa n de h a n d v an e e n c o n c re e t v o o rste l k an b e o o r ­ d e e ld w o rd e n o f de N e d . R e g eerin g zich to t d en V o lk e n b o n d k an w e n d e n .’

In dezelfde b rief van 7 feb ruari ’29 van B u iten land se Z a k en w erd nogm aals g e ­

31 w ez e n op de moeilijkheid de nationaliteit te b ep a le n , en de n o o d z a a k and e re crite­ ria te z o e k e n , zoals land van h e rk o m s t of g eb oo rte. O o k verw ierp B uitenlandse Z a k e n zelfs de mogelijkheid o m in overleg te tre d e n m et België; dit ministerie w ees te v e n s e en klacht langs diplom atieke w eg af o m d a t de N e d e rla n d se g re n sb e ­ w aking zich aan d ezelfd e ov e rtre d in g e n schuldig m aakte als de Belgische en aldus e e n eindeloze gedach ten w isseling zou o n tsta a n . M a a r de minister van Justitie, die gezien de praktijk a an de grens een onm iddellijke, e en d irecte regeling p re fe re e rd e , ging in zijn a n tw o o rd van 22 m a a rt '29 in het geheel niet m e er in op hetgeen Bui­ tenlan dse Z a k e n vo orstelde. Hij bleef d iplom atieke s ta p p en bij België bepleiten, en zond nadien aan B uitenland se Z ak e n nog vele r a p p o rte n b e tre ffe n d e moeilijk­ heden aan de grens. In een brief van 18 m a a rt ’30, die hij e en vervolg op h et schrijven van 22 m aa rt '29 noe m d e , k w a m o ok de V olk e n b o n d niet m eer te r sp ra k e , en w at tot d a n toe een 'a a n b e v e lin g ’ was, nl. h et d o e n van diplom atieke stap p e n en h et k o m e n tot een r e ­ geling m et België w erd nu slechts e en v e rz o e k aan B uitenlandse Z aken 'te r z a k e m et d e B elg isch e R e g eerin g in o v e rle g te w illen tre d e n , o p d a t de v e rz e k e rin g v e rk re g e n w o rd e , d a t d e B elg isch e R e g eerin g niet v e rd e r zal tr a c h te n z ig e u n e rb e n d e n o p o n s a f te s c h u iv e n .’

Al w as de discussie om de V olk e n b o n d bij een regeling van de 'z ig e u n erp la a g ’ in te sc ha k e le n, geheel en al vastgelo pen , de ged a ch te o m van dit internationaal orgaan gebruik te m aken, was d a a rm e e niet geheel en al v erg e ten - o o k niet in p o ­ litionele k rin g e n .1 In cid enten aan de grens k w a m e n im m ers nog wel v o or, niet al­ leen m et zigeuners m a a r ook tu ss e n de g re n s b e a m b te n o n derlin g.2 De g ed ach te tot inschakeling van de V o lk en bon d bleef leven tot o n g e v e e r 1935, toen v o o r ie­ d e re en duidelijk was g e w o rd en dat h et ste e ds m e e r een m ac h te lo o s lichaam w erd. T e n aanzien van het ’z ig e u n e rv ra a g s tu k ’ gold dit in het bijzonder to en in 1933 D uitsland en in 1935 Italië uit de V o lk e n b o n d traden . Z o n d e r de m e d ew e rking van deze tw ee landen, w as elke in ternationale a fs p ra a k b e tre ffe n d e deze on g e w en ste vreem delingen een slag in de lucht. E e n internationale regeling kon, o n d e r de 1 PG t e ’s -H e rto g e n b o sc h aa n J u s t., 1 au g . 1932. 2 ’D e G e n d a rm e n z e id e n d an o n o m w o n d e n , d a t h et sc h a n d e w as, d a t de M a re c h a u ss e e o p B elgisch g eb ied de z ig e u n e rs k w a m b e s p io n e e re n .... H et p e rs o ­ neel w o rd t d o o r d e G e n d a rm e n van de G re n sb rig a d e s m a a r al te goed g e k e n d , o o k al zijn zij in b u rg erk le e d in g .... H e t is d an o o k al v o o rg e k o m e n , d a t de G e n d a rm e n te g e n h e t p e rso n e e l h e b b e n g ez e g d , d a t zij v an e e n en a n d e r z o u d e n ra p p o rte e re n a a n hu n o v e r h e id .’ B rig. C . S ijste rm a n s, le d iv . d e r K M aan D istr. C te B re d a , 14 fe b r. 1930. T o t d e rg e lijk e r a p p o r te r in g e n tó t k la c h te n e n in c id e n te n kw am het in d e rd a a d , en d a a ro m w erd op a a n d ra n g v an h e t m in iste rie v an B u ite n la n d s e Z a k e n o rd e r g eg ev en e rv a n a f te z ie n , w an t: ’e r zijn to c h no g w el a n d e re m id d e le n , om als e r z ig e u n e rs aan o n z e g re n s zijn, die m en in B elgië n aar o n s to e d rijft, h u n n e b ew eg in g en te la te n n ag aan . ’Z ie B uZ a aa n J u s t., 9 ju n i 1932 en PG te ’s-H e rto g e n b o sc h aan J u s t., 7 juli 1932. Die a n d e re m id d elen w a re n 'K o n d s c h a p p e r s ’ nl. N e d e rla n d s e b u rg e rs d ie te g e n b etalin g in B elgië d e b ew eg in g d e r z ig e u n e rs en G e n d a rm e n b e s p ie d d e n . E r w erd v eelv u ld ig g e b ru ik van g e m a a k t. C o m m . le div. d e r K M a a n P G te ’s-H e rto g e n b o sc h , IK M en A G V D , 2 d e c . 1931. L a te r ging m en e rto e o v e r om d a a r v o o r in B elgië z e lf k ra c h te n te h u re n . N e d e r ­ lan d se g e z a n t in B elgië aan B u Z a , I 8 fe b r . 1932.

32 toenm alige om sta n d ig h e d e n alleen nog m aar te r sprak e kom e n in organisaties w aarin d eze landen nog d eelnam en . Dit is m isschien een verklaring vo or de b e ­ langstelling in politiekringen o m het ’z ig e u n e rv ra a g stu k ’ in de In tern a tio n a le K rim inalpolizeiliche K o m m is s io n aan de o rd e te stellen. M en mag e c h te r oo k niet uit het oog verliezen dat de zigeuners in d eze kringen als criminelen w erd en b e ­ sch ouw d. Zo kon de o pvatting o n tsta a n dat het juist w as om de bestrijding van de ’zigeun erp la ag ’ op dezelfde wijze aan te p a k ke n als de internationale m isdaadb estrij­ ding. Dit v erk laart te v e n s vo or een deel w a a ro m m en er in deze kringen zo op g e ­ brand w as de zigeunerkw estie niet te koppelen aan de pro blem en m et an d e re sta ­ tenloze o f illegaal w o n e n d e vreem delingen (o.a. vluchtelingen).

HOOFDSTUK 3

B E S T R I J D I N G V A N D E ’Z I G E U N E R P L A A G ’ IN D U I T S L A N D

V ó ó r 1933. Vervolging; w etgeving in Beieren T ot effectieve sa m e nw e rking o p internationaal niveau te r bestrijding van zigeu­ ners is het nooit gek om en . M a a r o o k z o n d e r deze sa m enw erking is het de n a z i’s tijdens de T w e e d e W ereldo orlog gelukt tien d u iz e n d e n zigeuners te verm o o rd e n . H ier mag een kort historisch ov e rz ic h t volgen van de verschillende wijzen w aarop in D uitsland de to e n e m e n d e vervolging tegen de zigeuners plaatsvond. In het D uitsland van de 17e en 18e ee u w golden ten aan zien van zigeuners o ng e­ v eer d ezelfd e bepalingen als in de toenm alige N e d e rla n d e n . In 1621 w aren de zi­ g eu ners in W ü rtte m b e rg vogelvrij. In 1700 w as er e en wettelijke mogelijkheid w e e rstre v e n d e zigeuners tot de b ran dstapel te vero o rd e le n . In 1716 k o n d e n zij z o n d e r enige vorm van re c h tsp ra a k g era d b ra a k t w o rd en en sinds 1720 w erden ook v ro uw e n en kinderen o p g e h a n g e n .1 Al deze bepalingen w aren niet m inder g ruw ­ z a a m dan in de N e d e rla n d e n , w a a r o m stre e k s de e e rste helft van de 18e ee u w een groot deel van de zig eu ne rs2 was uitgeroeid. In vele lan den h e b b e n ware zigeunerja c h te n p la a tsg e vo nd en , die m aar al te vaak - vooral in W est- en M id d en -E u ro p a - de d ood van velen tot gevolg h adden. Volledig is de uitm oording niet gew eest. In de 19e e e u w lieten zigeuners zich w eer zien. K ennelijk w aren zij lange tijd o n d e rg e d o k e n gew eest. Plaatselijke en prov in ­ ciale gezagdragers m e e n d e n e c h te r te d o en te h e b b e n m et nieuwe groepen , die op een of a n d e re heimelijke wijze de grens w a re n ove rg e sto k e n . T e r bestrijding van d eze ’p la a g ’ w erden o ud e anti-zigeuner-m aatregelen w eer van kracht en w erden er nieuw e uitgevaardigd. D eze m aatregelen h a d de n voornam elijk betrekking op vergunningen v oo r het u itoefenen van b ep aald e b e ro e p e n (ketellappen, m a n d e n m aken) en v oo r activiteiten als zang, d an s, g oochelen, paard e n h a n d el etc. O ok w erd en regelingen g e tro ffe n ter bestrijding van besm ettelijke ziekten. Zo z o ude n zigeuners bij uitstek verb reid ers van vlektyp hu s zijn.

1 H . A rn o ld : D ie Zigeuner. H e r k u n ft u n d L e b e n d e r S ta m m e im d e u tsc h e n S p ra c h g e b ie t (O lten und F re ib u rg im B reisg au 1965), (afg. A rn o ld ), p. 44. 2 Z ie p. 3 en 4.

34 Terwijl in het Duitse keizerrijk de m aatregelen tegen de zigeuners niet in alle d ee lsta te n gelijk w a re n o m d a t de w etgeving o .m . ten aanzien van d eze kw esties w as ged e c e n tralisee rd , kw am hierin tijdens de W e im ar-republiek verandering. In 1926 w erd e en ontw erp-regeling opgesteld b e tre ffe n d e de ’B e k a m p fu n g derZ ig eu nerplage'. Dit o n tw e rp werd niet d o o r civiele autoriteiten o n tw o rp e n , m a a r d oo r de ’K rim in a lp o lizeilich e K o m m is s io n .' Hieruit blijkt re e d s uit welke g e zich tsho ek het z ig e un e r-’p r o b le e m ’ b e n ad e rd werd. D eze ontw erp-regeling w erd geen w et, m aar b ra ch t het op 16 april ’29 tot een algem ene richtlijn vo or het o p tred e n tegen zigeuners; zo w as o.m . een bewijs nodig om tr e k k e n d zijn b ro od te verd ien e n en w as verlof vereist tot het laten m e e tre k k e n van schoolplichtige kinderen. H e t w a re n richtlijnen, die - indien e ffe c tief uitgevoerd - de zigeuners o n d e r v o o r td u ­ rend to e z ich t van de autoriteiten b rachten. M aatregelen tegen de zigeuners in de tw intigste eeuw d a te re n - zo blijkt - niet v an a f de ' M a c h tü b ern a h m e' d o o r de n a z i’s. O ok de ’ra c ia le ’ h erk o m st van de zi­ g eu n e rs, naast die van het hun to e g e sch re v en crimineel en afw ijkend m a a ts c h a p ­ pelijk gedrag, speelde reeds v óó r die tijd een rol. W e zullen dit ’r a s b e w u s te ’ d e n ­ ken toelichten a an de hand van een beschrijving van de situatie in Beieren. Juist voo r de auto riteiten in Beieren w as het ’z ig eu n e rp ro b lee m ’ niet nieuw. Zi­ g e u n e rs die vanuit de B alkan k w a m e n en in no ordw estelijke richting tro k k e n , c o n c e n tre e rd e n zich veelal in Beieren. Z o d ra zigeuners dit land b in n e n k w am e n , m oesten de g r e n sb e a m b ten zich m et de (in 1899 opgerichte) 'N a c h ric h te n d ie n st in B ezu g a u f die Zigeuner' (standplaats M ünchen) telegrafisch of telefonisch in v e r ­ binding stellen om inlichtingen te v e rstre k k e n o v e r de b e tre ffe n d e p e rso n e n , legi­ timatie, m eegev oerde han d e lsw aa r, reisdoel, het aantal pa a rd e n en a n d e re dieren, de w agens etc. N og in hetzelfde j a a r volgde een beschikking van het Beierse mi­ nisterie van B innenlandse Z a ke n dat m en verplicht w as alle d o o r ’ W anderzigeuner' gepleegde stra fb a re handelingen d o o r te geven a an g e n o e m d e c entrale dienst te M ü nc h e n; de g e w raak te p e rso n e n m o esten uitvoerig b e sc h re v e n w o rd e n met het oog o p een snel en do e ltre ffe nd o p tre d e n van de politie. E n b ov e n d ie n m oest m en in M ü n c h en bericht o n tv an gen , indien zigeuners w a re n v e ro orde e ld w egens het plegen van e en s tra fb a a r feit. D o o r deze stro o m van inform atie o n tsto n d een om vangrijke c a rto th e e k , die in 1905 reed s 3350 n am en e n gedetailleerde g egevens van zigeuners o m v atte. Dit 'Z ig eu n erb u ch ' k w a m niet alleen de politie van Beieren ze er van pas m aar b ew ees e v e n e e n s ’hervorragende D ienste' aan c o lleg a’s uit a a n g re n z en d e d e elstaten als W ü rtte m b e rg en H e s s e n . 1 E e n stap v e rd e r in de richting van volledige registratie deed m en zes ja a r later, to en op grond van een ministeriële beschikking (14 april ’ l 1) de v ingera fd ru k k e n van alle in Beieren verblijvende zigeuners m o e sten w o r­

1 H . J. D öring: D ie Z ig e u n e r im n a tio n a lso z ia lis tisc h e n S ta a t (H a m b u rg p. 28.

1964), (afg. D öring),

35 den gen om en . E n op 21 april ’ 13 m a a k te het Beierse ministerie van B innenlandse Z ak e n b e k e n d , dat a m b te n a re n van de Burgerlijke Stand verplicht w aren g e b o o r­ te, huwelijk, dood, n a a m sv e ran d erin g , erken ning van het v a d e rs c h a p etc. d o o r te geven aan de centrale. Deze onoph ou delijk e toevloed van gegevens c u m uleerde in 1925 in een nam en reg ister van 14.000 p e rso n e n - een m achtig instrum ent indien m en h et ' Z igeunerunw esen' effe c tief w e n ste te bestrijden. In Beieren w as m en d aar kennelijk op uit. In navolging van deze d eelstaat gingen o o k an d ere Zuidduitse staten erto e o ver z igeuner-identificatiediensten op te richten. O p den d u u r zul­ len er ongetwijfeld in Z uid-D uitsland nog weinig zigeuners zijn gew eest die niet in e en registratie w a re n opgeno m en. De v o o rtd u re n d uitgebreide registratie in Beieren vo nd h aar voltooiing in een zigeunerw et. O p 16 juli ’26 w erd deze uitgevaardigd o n d e r de titel 'G esetz zu r B e k a m p fu n g von Zigeunern, L a n d fa h r e m u n d A rb eitssch eu eri’-1 H oew el de naam van d eze wet een bestrijding van land- en leegloperij su gg ereert, w o rdt uit de inh ou d duidelijk, dat vooral zigeuners het doelw it van de m a atregelen w aren. De b e ­ langrijkste en m eest knellende bepalingen w aren: de verplichting om in het bezit te zijn van een reis- en trekverg un ning v o o r telk en s één ja a r; de verplichting om k inderen die de leerplichtige leeftijd h a dde n n aar school te sturen ; het v erbo d om o v e r sc hietw a pe n s te b e sc h ik ke n; het v e rb o d om in ’H o rd en ' o f 'B a n d e n ' te rei­ zen; het onmiddellijk m elden bij a a n k o m st in een ge m e e n te bij de plaatselijke poli­ tie aan wie alle legitimatiebewijzen in v e rz e k e rd e be w aring m o e ste n w o rd e n a fg e­ geven; v e rd e r golden er vele sta n d p la a tsb e p e rk in g en ; oo k de dreiging uitgew ezen te k u n n e n w orden w as aanw ezig, indien m en niet in het bezit w as van de Beierse na tio n a lite it2; en tenslotte k o nd en zigeuners b o v en de 16 ja a r die niet k o n den a a n ­ to n en dat zij geregeld w erk ve rric h tte n , n aar een w erkinrichting g estuu rd w orden. De politie ontving een circulaire met richtlijnen voo r de uitvoering van de wet. E e n bijgaand form ulier diende als v oorbeeld v o o r het ’P ersonalausw eis fü r Z ig eu ­ ner u n d L a n d fa h re r' ,3 E e n prob leem van enige o m vang v o o r de politie was hoe m en landlopers van zi­ g eu ners kon o n d ersc h e id e n . De circulaire gaf a an dat landlopers 'n a c h ihrer R a s ­ sen- u n d S ta m m eszu g eh ö rig keit n ich t zu den Z igeunern zahlen, aber nach ihrem ganzen A u ftre te n u n d G ebaren, n ach ihrer B e sc h a ftig u n g - den Zigeunern gleichzustellen s in d .'4 H ier w erd en landlopers e n zigeuners als één groep (zigeuners) aan elkaar gelijk gesteld, v o o r zo v e r het b eroeps- en le v e n sg e w o o n te n b e tro f, niet n aar b eider ’ra c ia le ’ h e rk o m st. De 'R a ss e n k u n d e ' zou b e w e re n uitsluitsel te k u n ­ nen geven hoe men zou k u nnen v aststellen wie zigeuner w a s of niet. V erm elding ve rdient het feit, d at het landelijk com ité van de ’K rim inalpolizeili-

1 G esetz vo m 16. V II. 1926 (B ay r. G V B L ), p. 359. 2 W e rn e r K . H ö h n e : D ie V erein b a rkeit d er d e u tsc h e n Z ig eu n erg esetze u n d -vero rd n u n g en m it d e m R e ic h sre c h t, in b eso n d ere d e r R e ic h sv e rfa ssu n g (H e id e lb e rg 1929), p. 142 e .v . 3 A rn o ld , p. 65. O o k ’in den zw a n zig e r Ja h ren ' in P ru ise n in g e­ v o e rd . 4 D ö rin g , p. 29.

36 che K o m m is s io n ' tot het besluit kw am de Beierse zig eun ercen trale in 1930 de s ta ­ tus te v e rsc h a ffen van ' Z entra lstelle fü r die Z igeu n erb eka m p fu n g in D eu tsch la n d ' - teken dat de zigeuners tot n ationale ballast w aren g e w o rd e n en op nationaal ni­ veau m o e ste n w o rd e n b estred e n . 1933-1940 R a sse n fo rsc h u n g Behalve een m e e r gecentraliseerd o p tre d e n van de politie werd na 1933 o o k de rassen w etgeving een officieel in stru m e n t om de zigeuners te bestrijden. Zij w as, d aa ra a n is geen tw ijfel, v oo rna m e lijk tegen de J o d e n gericht, m a a r er zijn aa n w ij­ zingen, dat reeds op grond van de e e rste uitvoering sv erorden in g van de ’B lu tsc h u tzg e se tz'1 o ok h uw elijken tu ssen zigeuners en ’S ta a tsangehörige deutschen oder artverw a n dten B lu te s’ v erb o d e n w a r e n .2 N a a r analogie van de ' F orschung' n aar ’de J o o d ’ w erd m et e en ’Z ig eu n erfo rschung' bego nnen. U ite ra a rd had de D uitse politie grote belangstelling v o o r de re su lta te n die deze ’F o rsch u n g ’ zou o p ­ leveren. Deze z o u d e n im m ers m et betrek king tot deze 'crim in o lo g isc h e ’ gro ep ge ­ bruikt k u nn en w o rd e n v o o r de bestrijding en het ’o p lo s s e n ’ van het ’zigeunerv r a a g s tu k ’ op k o rtere of langere term ijn. De politiek waarbij raciale m a a tsta v e n aangelegd w erd en teneinde te bepalen welke plaats een pe rso o n al dan niet in de nationaal-socialistische m aatschappij m o c h t in nem en, w as sinds de ’M achtergreifung' van H itler op alle gebieden van het leven aan het licht geko m en. De instelling van e en instituut dat zich alleen met 'Z ig eu n erfo rsch u n g ' zou bezigh oud en , is één fa c e t hiervan. E en dergelijk insti­ tu ut w erd in 1936 opgericht. A an het h oofd erv a n stond de psy chiater en socioloog R ob e rt Ritter. In het begin van de jare n dertig w as hij v e rb o n d e n a an de je u g d p sy ­ chiatrische afdeling van de neurologische kliniek van de universiteit van Tübingen. Hij k w am in aan raking m et, wat m en n o e m t, moeilijk o p v o e d b a re k inderen, die hij genealogisch o n d e rz o ch t. H et resultaat van zijn w erk p ubliceerde hij in een b o e k 3, w aarin hij m et n a d ru k w ees op het belang van e en 'erb g eschichtlich' o n d e r ­ zoek. H e t instituut heette a a nva n ke lijk ’E rb w issen sch a ftlich e F ó rsch u n g sstelle' , ve rvolgens ’B evö lkeru n g sku n d lich e F o rsch u ngsstelle' en d roeg sinds 1937 de lan­ ge en veelzeggende naam ’R a ssen h yg ien isch e u n d B evölkerungsbiologische F or­ schun g sstelle des R e ic h sg e su n d h e itsa m te s'4', de laatste naam duidt aan dat het b u ­ reau een verlen gstuk van het ministerie van V olksgezon dh eid was. H et zou ons te v e r van on s eigenlijke o n d e rw e rp b reng en , op deze plaats een

1 'G e s e tz z u m S c h u tz e d es d eu tsc h e n B lu te s u n d d e r d e u tsc h e n E h re' (15 se p t. 1935). 2 D ö rin g , p. 37. 3 R o b e rt R itte r. E in M e n sc h e n sc h la g . A r tzlic h e u n d erb g esu n d h eitlich e U n te rsu c h u n g ü b e r die d urch zeh n G esch lech terfo lg en e rfo rsc h ten N a c h k o m m e n vo n 'V a g a b u n d e n , G aunern u n d R a u b e rn ' (L eip zig 1937). 4 V o o rta a n a fg e k o rt to t 'F o r sc h u n g ss te lle '

37 uitvoerige uiteenzetting te geven van Ritters Z igeu nerforschung. Wel willen wij er melding van m ak en, dat Ritters instituut niet alleen de in het D erde Rijk w on end e zigeuners na a r sta m m e n indeelde (er z o u d e n er z e ven zijn gew eest), m aar ook de ’z u iv e rh e id sg ra a d ’ van het 'z ig e u n e rb lo e d ’ m ee n de g e m e te n te hebben. Volgens Ritter h a d de n de zigeuners zich vro eg er veelvuldig 'v e r m e n g d ' met de 'o n d e rste lagen’ van de m aatschapp ij en m et a n d e re niet-sed en taire groepen . D a a rd o o r w e r­ den zij 'z u e in e rm e ist a sozialen ra ssisch en M is c h b e v ö lk e r u n g ....' .x W elisw aar w a ­ ren er volgens Ritter nog ’r a s e c h t e ’ zig eun ers, m aar de M isch b evö lkeru n g o v e r ­ heerste. Wilde men de getalsv erho ud in g tu sse n beide g roep en leren k e n n e n , dan dienden alle in D uitsland w o n en d e zigeuners te w o rd e n o p gesp oo rd o m verv ol­ gens aan de hand van bepaalde criteria vast te stellen, wiens bloed ’z u iv e r ’ was. Zulk een w erk volgde. Uit het o n d e rz o e k , d at in het v o o rja a r van 1941 w erd afge­ sloten bleek dat het aantal van de 'w a h ren d der letzten G enerationen wenig verm isch te n sta m m e c h te n Zigeuner' in D uitsland te rn a u w e rn o o d 100 families b e ­ droeg. M eer dan 9 0 % van de in het A ltreich aanw ezige zigeuners w aren 'M isc h ­ linge'.2 Uit het o n d e rz o e k zou v erd e r geblek en zijn dat de teruggang in de stamgebo n d e n h e id en de raciale verm enging van veel zigeuners met Duitse ’landlopersg e s la c h te n ’ geleid had tot het o n tsta a n van een m aa tsc h ap p e lijk gesp ro k e n uiterst oneven w ichtig e gro ep m ensen , wier g e d e gen ereerd biologisch peil g root gev aar vo or de to e k o m s t herberg de. Ritter had na drie ja a r w erk g eslachtslijsten van 20.000 (!) zigeuners en ' M ischlinge' sam engesteld. De ’graad van raciale v e rm e n g in g ’ had d us 'o n ts te lle n d e ' v o rm e n aang e n o m e n , zo z e e r dat in veel gevallen R itter tot dan toe als zigeuners b e stem peld e p e rson en niet langer tot deze groep kon blijven re k e ne n. A an het o n d e rz o e k bleek nu een o n v e rw a c h te co n se q u e n tie v e rb o n d e n . De vroegere politionele m aatregelen ter bestrijding van het ’ U nw esen ’ h a dd en tot gevolg gehad dat veel zigeuners h u w e ­ lijken w a re n aangegaan o f in con c u b in a at w a re n gaan leven m et Duitse v rou w en , terwijl z igeunerinnen kinderen h a d de n gek reg en van D uitse landlopers o f se d e n ­ tair levende D uitsers. V o lw assen g e w o rd e n h u w d e n de z e kind eren w e e r on d e r el­ k aar ’so d a ss schliesslich im L a u fe d er G eschlechterfolgen ga n ze M ischlingspopulationen en tsta n d en , deren A ngehörige ra ssisch g ew isserm assen wild durcheinander gew ürfelte E rbanteile a u fw e ise n .'3 T e r aand uiding van d e z e g roep m ensen vo erde Ritter het begrip ’M isch lingszigeuner' in, m .a .w . ’S p rö sslin g e ', wier o u ­ ders en g ro o to u d e rs o o k re e ds 'M isch lin g e' w aren. R itter k w am d a a rm ee tot de erk en ning dat deze m e n se n in feite niets m eer gem een h a d d e n m et een ’Z igeuner' of een ’Z ig eu n erm isch lin g '. D ientengevolge k w a m e n zij, als m en zich strikt aan de

1 D ö rin g , p. 70. 2 R o b e rt R itte r: D ie B e sta n d s a u fn a h m e d e r Z ig e u n e r u n d Z ig eu n erm isch lin g e in D e u tsc h la n d . In: D er ö ffe n tlic h e G e s u n d h e itsd ie n st 6. Ja h rg a n g (5. F e b r.) H e ft 2 1 , p. 477-489. E v e n ­ e e n s v o lled ig a fg e d ru k t in d e In fo rm a tio n sd ie n s t des ra sse n p o litisc h e n A m te s d er N S D A P , N r. 111 { K r ie g sa u s g a b e N r. 18). 2 0 a p ril 1941. (afg. B e s ta n d s a u fn a h m e ) 3 A .v .,p . 482.

38 artikelen van de N e u re n b e rg e r w etten zou h o u d e n , in a a nm erking v oo r to e k e n ­ ning van het ’R eichsbiirgerrecht' en vo rm d e ook de inhoud van de ’B lu tsc h u tzg e setz' geen hinderpaal v oo r h et sluiten van e en huw elijk. H e t b e tek e n d e uiteraard e en ernstige inbreuk op de bedoelingen van de nationaal-socialistische wetgeving, als deze ’M ischlingzigeuner die hochgradig unausgeglichen, charakterlos, unberechenbar, u nzuverlassig, sow ie trage oder u n ste t un d reizbar, kurz gesa g t also arbeitssch eu und a so zia l s in d ’, volgens de w et ’als deu tsch b lü tig zu bew erten’ w a ­ r e n . 1 In h et c o m m e n ta a r van S tu c k a rt/G lo b k e op het ’R eichsbürgergesetz' staat o ver het (Joodse) ’M isc h lin g '-begrip im m ers te lezen: ’ w er kein en vo lljü d isch en G ro sseltern teil h a t, w ird g ru n d s a tzlic h a ls d e u ts c h b lü tig b eh a n d elt u n d n ic h t m e h r zu den M isch lin g en g e z a h lt... Die gleichen G ru n d sa tze , wie sie fü r die ra ssisc h e E in o rd n u n g a ls jü d is c h e r M isch lin g g eiten , m ü s se n a u c h f ü r die E in o rd n u n g als s o n s t a rtfre m d e r M isc h lin g zugrund eg e le g t w erden. ’2

In een o ng ed a te e rd ’A rb eitsb erich t' b ra c h t Ritter e v e n e e n s deze grote groep ’M isch lin g e’ ter sprake. V e rw ijzen d n aar de v o o rg e n o m e n w ettelijke regeling v o o r zigeuners w a a rv o o r het instituut n aar zijn zeggen grondig v o o rw e rk had g e ­ leverd, d rong hij aan op spoed. Hij deed zijn a an m aning vo or een definitief o n t­ w erp van een ’ ra ssenhygienische G esetzgebung' vergezeld gaan van tw ee m a c a b e ­ re suggesties, nl. co nc e ntratie van ’Z igeunerm ischlinge’ in grote ' W anderarbeitslagern' alsm ed e verhindering van v o o rtp la n tin g .3 De tw e e d e a anbeveling b e te k e n ­ de in c o n c re to een massale sterilisatie. W e kom e n hier nog op terug. Ritter had, zo bleek o n s, van 20.000 zigeuners gegevens o v e r ’bloed en s t a m ’ verzam eld. M aar r e e d s in 1940 had de instantie welke de politionele m aatregelen tegen de zigeuners m o est uitvoeren , de beschikking o v e r m eer dan 10.000 van d e r ­ gelijke rap p o rten . De definitieve ’In a n g riffn a h m e' van het p ro bleem w as toen reeds aan de gang. Z igeuners als crim inologische groep beschouw d. De bron van de 'crim inaliteit der z ig e u n e rs’, aldus Ritters R a ssen fo rsch u n g , w as te vinden in de kwaliteit van hun ras. De S S was bij uitstek de v e r te g e n w o o r­ diger van deze opvatting. A an het hoofd stond H e inrich H im m ler, sinds 17 juni ’36 h oofd van de D uitse politie; hij was R e ic h sfü h re r-S S u n d C h ef der deutschen Polizei. E e n strenge bestrijding van de criminaliteit en van de zigeuners in het bij­ z o n d e r w as d a a ro m wel te v e rw a c h te n . W elisw aar w a ren de m aatreg elen , welke vó ó r 8 d e c e m b e r ’38 d o o r hem tegen de zigeuners w a ren g e n o m e n , niet openlijk

1 B e sta n d s a u fn a h m e , p. 3. * W . S tu c k a rt/G lo b k e : K o m m e n ta r z u r d e u tsc h e n R a sse n g esetzg eb u n g . B d . I, R eich sb ü rg erg esetz, B lu ts c h u tzg e s e tz, E h eg esu n d h eitsg esetz (M ü n c h e n /B e rlin , 1936), p. 56. 3 D it s c h re e f R itte r in de h e rfs t v an 1939 in A rb e itsb e ric h t d e r ra sse n h yg ien isch en F o rsch u n g stelle. G een v e rd e re aan d u id in g .

39 racistisch, m aar men mag niet uit het oog verliezen, dat de zigeuners w egens hun zgn. uiterst negatieve erfelijke e ige nsc h ap pe n als een bedreiging v o o r het D erde Rijk w e rd e n b e sch ou w d. R eed s v ó ó r d e c e m b e r ’38 had het m inisterie van B inn enlan dse Z a k e n aan alle politie-instanties een circulaire (dd. 14 d e c e m b e r ’37) g e stu u rd , b e k en d o n d e r de naam ’ G rundlegende E rla ss über die vorbeugende V erb rechensbekam pfung durch die P olizei.' De circulaire beoogde de m isdaad energiek te bestrijden d o o r de a r ­ restatie van alle bij de politie b e k e n d e bero ep sm isda d ig e rs. Als m eest d o e ltre f­ fen d middel daartoe w erd het zgn. p re v e n tie v e arre st gebruikt. Z o ’n pre v e n tie f a r­ rest kon e c h te r ook diegene v erw a c h te n , die 'o h n e B eru fs-o d er G ew ohnheitsverbrecher zu sein, durch sein a soziales V erhalten die A llgem einheit' in gevaar b r a c h t. 1 E e n om schrijving van het begrip 'asociaal g e d r a g ’ bleef a c hte rw e g e. Pas vijf m a a n d e n later (in de richtlijnen van 4 april ’38 b e tre ffe n d e de uitvoering van de circulaire) gold volgens het R eich skrim in a lp o lizeia m t (R K P A ), (de vijfde a f d e ­ ling van het in s e p te m b e r ’39 opgerichte R e ic h ssic h erh e itsh a u p ta m t)2 iem and als asociaal, die ’durch g em ein sch a ftsw id rig es, wenn a u ch n ich t verbrecherisches Ver­ halten zeigt, d a ss er sich n ich t in die G em ein sch a ft einfügen w ill.'3 H et R K P A no e m d e e en aantal c a teg orieën p e rso n e n , die g ev a a r o p le v e rd e n v o or de sa m e nle­ ving en d aa ro m in v e rz e k e rd e bew aring m o e ste n w o rd e n gesteld. Tot d eze groep be h o o rd e n o .m . 'B ettler, L a n d streich er, (Zigeuner), D irnen, T runksüchtige, m it a n stecken d en K ra n kh eiten , insbesondere m it G eschlechtskrankheiten behaftete P ersonen, die sich den M a ssn a h m e n d e rG esu n d h eitsb eh ö rd en entziehen. ’4 Bij het ten uitvoer brengen van de p olitiem aatregelen m o est vooral gelet w o r­ den op ’A s o z ia le o h n e fe s te n W o h n s itz .'5 De richtlijnen van 4 april ’38 b e v a tte n nog de bepaling dat de g e a rre ste e rd e n tot een a n d e r gedrag m o e ste n w o rd en o p ge vo e d in ' B esserungs- u n d A rb e itsla g e rn '; dat bleken o.m . de c o n c e n tra tie k a m p e n D a c h a u , R a v e n s b rü c k en B u chenw ald te zijn.6 Circulaire en richtlijnen legden o .m . de grondslag v o o r het eerste o pe nlijk g e ­ w elddadig o p tre d e n sinds de ’K rim in a lp o lizei' d o o r H im m le r ' reichseinheitlich' georganiseerd was. Wij w ezen er reed s op, dat sinds de M a c h tü b e rn a h m e d e Duitse politie ste e d s stra ffer w erd gecen traliseerd . E r k w a m een R eich skrim inalpolizei­ a m t to t stand. A an dit o rgaan w erd m et ingang van 1 o k to b e r ’38 de ' Zigeunerpolizeistelle beim P o lizeiprasidium ' van M ü n c h e n to eg evo eg d, die v o o rta a n de naam zou dragen ' R eich szen tra le zu r B e k a m p fu n g d e s Z ig eu n eru n w esen s.'1 R e e d s in 1936 had in Beieren e en actie tegen zigeuners p laatsgev on den . Dit ge­ b eu rd e v erm oedelijk na a r aanleiding van een circulaire van het ministerie van

1 D ö rin g , p. 50 2 H et R S H A k en d e to e n z e s a fd elin g en (A m t e r ), w .o . h e t b elan g rijk e A m t I V ( G egn er-E rfo rsch u n g , o .l.v . H . M üller. O n d e r d e z e a fd elin g re s s o rte e rd e o o k de g eh ele o rg a n isa tie van de v erv o lg in g e n d e p o rta tie d e r Jo d e n ) en A m t V, h e t R K P A -V e r b re c h e n sb e k a m p fu n g , o .l.v . A . N e be). 3 D ö rin g , p. 51. 4 A .v ., p. 51-5 2 . 5 A .v ., p. 52. 6 A .v ., p. 53. 7 A .v ., p. 42-43.

40 B inn en lan dse Z a ke n van 6 juni ’36, b e tr e ffe n d e ’B e k a m p fu n g der Z ig eu n erp la g e'. D aarin stelde de minister vast dat paal en p erk m o est w ord en gesteld aan het z w e rv e n d e b e sta a n en het parasitaire gedrag van zigeuners; derh alve w enste hij 'm it allen g esetzlichen M itteln, insbesondere polizeilichen M itteln d em Ü belstande entg eg en zu treten .'1 H e t Beierse o p tre d e n is verm eld in een brief van 1 juli ’36 van de ' B a yerisch e P olitische P olizei', die de 'B ettler- un d Z ig eu n erb eka m p fu n g ’ tot o n d e rw e rp had; de brief w as gericht aan de k a m p c o m m a n d a n t van D ach au. Er w erd e en tra n s p o rt aangekondigd van 100 a 120 p e rso n e n , die 'h in ter dem D raht' m oe ste n . E e n an d e re brief kondigde nog e ens drie op een v o lg e n d e tra n sp o rte n aan. H e t ministerie van B innenlandse Z a k e n , dat op 22 juni bevel tot deze d e p o r ­ taties had gegeven, berich tte de kam pleiding, dat de g e d e p o rte e rd e n b e sc h o u w d die n d e n te w o rd e n als ' P olizeigefangene' en dat het z ige u ne rbu rea u in M ünchen de o n k o ste n van hun verblijf in D ac h a u v oo r zijn rekening m oest nem en. E r w aren m eer dan 400 g e d e p o rte e rd e n ; v errew eg de m e e ste n w aren z ig e u n e rs.2 Volgens on z e gegevens is dit de e erste ' E in w eisu n g ' van grotere gro ep e n zigeuners in een c o n c e n tra tie k a m p gew eest. V olgens de 'p re v e n tie v e a r r e s t ’-circulaire van 14 d e c e m b e r ’37 w a ren 'in e r s te r L in ie .... A so zia le o hne fe ste n W o h n sitz zu b e rü c ksich tig e n '. Wij m o eten wel a a n n e m e n , dat het g ew en ste e ffe c t van de actie ac hte rw e ge is gebleven. Im m e rs, in een ex p re sse-b rie f van 1 juni ’38 beval het R K P A alle K ripo-instanties dat in de w ee k van 13 tot 18 juni in het ra y on van elk K rip o -b ureau e en vastgesteld minim um aantal p e rso n e n (asocialen) m o e st w o rd en o p g e p a k t op grond van de circulaire ' vorbeugende V e rb re c h e n sb e ka m p fu n g '; de g e a rre ste erd e asocialen m e n se n die volgens de fo rm ulering van de e x p re sse -b rief 'keinen W illen zu r geregelten A r b e it gezeigt haben o d er stra ffa llig gew orden sin d ' - w erden op tra n sp o rt gesteld n aar het c o n c e n tra tie k a m p B uc he n w ald. De form ulering geeft voedsel aan de veronderstelling dat zich o n d e r de g e a rre ste e rd e n talrijke zigeuners h e b b e n b e ­ v o n d e n 3: m en sen die nu juist praktisch nooit in vaste a rbe idsdie nst waren. E e n p re v en tiev e h ech tenis d u u rd e ten h oogste tw e e ja a r; de m e n se n die op g rond van de e x p re sse -b rie f van 1 juni ’38 gevan gen gezet w a re n, m oesten d ie n te n ­ gevolge o ng e ve e r half juni ’40 vrij k om en; dit is e ch ter niet gebeurd . Integendeel, op 18 juni ’40 beval het R S H A dat van de asocialen, die in de periode van 13 tot 18 juni ’38 in p reven tiev e h ec h te n is w a ren g e n o m e n , J o d e n en zigeuners 'a u fje d e m F all' v a stg e ho ud en m oesten w o r d e n .4

1 A .v .. p. 42. 2 M yriam N o v itc h : L a terreu r nazie. C o n trib u tio n a l ’é tu d e d u g é n o c id e d e s T zig a n es s o u s le régim e n a z i(P rag u e 1963), p. 4 e n 22. 3 D ö rin g , p. 56-57. 4 A .v .,p . 112.

HO O FD STU K 4

V O O R T G A A N D E V E R V O L G I N G IN D U I T S L A N D (1938-1940)

1938 w as vo or de zigeuners een onheilspellend jaar. In mei van dat ja a r b e p a a l­ de H im m ler - het leek toen nog niet zo alarm e ren d - d at O o ste n rijk se zigeuners niet n aar D uitsland m o c h te n k o m e n ; o n d a n k s het feit dat O o sten rijk bij D uitsland w as ingelijfd. In dezelfde circulaire droeg H im m le r de O osten rijkse politie-functionarissen op van alle zigeuners b o v e n de 14 ja a r v in g e rafd ru k k e n te nem en. Deze m aatregelen m o este n onm iddellijk uitgevoerd w o rd en ’u nabhangig von d e rb ev o rstehenden einheitlichen R egelung der Z igeunerfrage fü r da s ganze R eich sg eb iet'1, een zin snede w a a rv a n de betekenis enkele m a a n d e n later in h aar volle o m vang duidelijk zou w orden. T e z e lfd e r tijd werd door de K rim in a lp o lizei de jac h t g eo p e n d op ’arbeid ssch uw e ’ en 'asociale e le m e n te n ’. H e t O osten rijk se B urgenland , een arm e stre ek w aar veel w erk lo osh eid h e e rste , kreeg als traditioneel verblijfso ord van zigeuners bij­ z o n d e re a a n d a c h t van de politie. Hierbij w erd geen on d e rsc h e id ge m a a k t tussen sed entaire en tre k k e n d e zigeuners; m u z ik a n te n w erd e n g ea rre ste erd alsm ede w a a rz e g sters die 'd ie augenblickliche L a g e d a zu b enützten durch ihre P rophezeiungen U nruhe in die B evö lkeru n g zu tra g e n .'2 In verschillende p laatsen in B urgen ­ land (Liebing, O b e rw a rth , M örbisch) besloten sc h o o lb e stu re n leerplichtige zigeu­ n e rk in d e re n de toegang tot de school te w eigeren. V e rd e r w erd in O o ste n rijk bij de v erkiezingen van 10 april ’38 de zigeuners e en ste m v e rb o d opgelegd. Dit schijnt vooral o p aandringen te zijn geschied van Dr. T o bias P o rtsc h e y , toentertijd L a n d e sh a u p tm a n van N ie d e rd o n a u . In juni ’38 liet dezelfde P o rtsc h e y 232 zigeu­ ners in p reventiev e hechten is ne m e n . Zij m o e ste n d w an garbeid in steen g ro e v e n v e rric h te n .3 P o rts c h e y w as é én de r m eest rabiate zigeun erverv olgers in O ostenrijk. ’W illst D u, D eutscher, n ich t T otengraber des nordischen B lu tes im B u rgenland werden, so übersehe n ich t die G efahr, die die Z igeu n er sind. Jede den Sendlingen des O rients im R eiche des nordischen G edankens erw iesene G u n st ist nicht A u sflu ss der N a c h stenliebe, sondern verbrecherischer L e ic h ts in n ', aldus P o r ts c h e y .4 1 D ö rin g , p. 58 2 S elm a S te in m e tz : Ö ste rreich s Z ig e u n e r im N .S .- S ta a t (W ien , F ra n k fu rt, Z ü rich 1966). (afg . S te in m e tz ), p. 14. 3 D o c. N G -845 (R v O , N 39/1). 4 S te in m e tz , p. 10.

42 H e t aantal m aatregelen tegen de zigeuners w erd nog v e rd e r uitgebreid. In het n a ja a r w erd bij B eschikking van 6 o k to b e r van het R K P A bepaald, dat de naaste fam ilieleden en v e rw a n te n van g e a rre ste erd e zigeuners uit O ostenrijk beslist niet in a anm erking m o c h te n k om e n voo r steu nverlening d o o r de N a tio n a lso zia listisch e V o lksw o h lfa h rt ( N S V ) .1 In d e c e m b e r ’38 w erd de in het R eich verblijvende zigeuners een zw are slag to e ­ g ebracht. A an alle politie-organen stu urde H im m ler een circulaire (dd. 8 d e c e m ­ b er ’38), w aarin hij m e de de e lde, dat blijkens bij de bestrijding van zigeuners o p g e ­ dane ervarin gen en d o o r rassen-biologisch o n d e r z o e k v erk re g e n kennis, de ’zig e u n e r k w e s tie ’, ’aus dem W esen dieser R a sse heraus ’ b e h and eld m oest w orden. ’M isc h lin g e ’ z o u d e n het g ro otste aandeel bij de criminaliteit d e r zigeuners h e b ­ ben. E n de pogingen zigeuners se de nta ir te m a k e n z o u d e n juist bij 'r a s z u iv e r e ’ zi­ g e u n e rs mislukt zijn vanw ege hun sterk e ’W a n d ertrieb ’. ’E s erw eist sich deshalb n o tw e n d ig ’ aldus de circulaire, ’bei d er endgültigen L ö s u n g der Zigeunerfrage die rassenreinen Z ig eu n er u n d die M ischlinge g etrennt zu b ehandeln.2 W at 'endgültige L ö s u n g ’ precies b e tek e n d e k u n n e n wij a c h te ra f wel v e rm o e d e n , m aar in de p ra k ­ tijk k w a m het er toe n te rtijd op n eer - zij het voorlopig - dat zowel de ’z u iv e r e ’ als de 'o n z u iv e r e ’ zigeuners bij de R eich szen tra le zu r B e k a m p fu n g des Z igeunerunw es e n s geregistreerd m oesten w ord e n . V e rd e r bepaalde H im m ler, dat 'alte Z ig eu n er, Z ig eu n er-M isch lin g e u n d n a c h Z ig e u n e ra rt u m h erzieh en d e n P ersonen verp flich tet sin d , sich d er zu r E r s ta ttu n g des S a c h v e rsta n d ig e n g u ta c h te n s erforderlichen ra sse n b io lo g isch en U ntersu c h u n g zu un terziehen u n d die n o tw en d ig en A n g a b e n ü b e r ihre A b s ta m m u n g beizubringen. D ie D u rch fü h r u n g d ie s e r A n o rd n u n g is t m it M itteln p o lizeilich en Z w a n g e s sicherzu stellen . '3

De circulaire van H im m ler w erd o n g e v ee r drie m a a n d e n later gevolgd d o o r de ’A u sfü h ru n g sa n w e isu n g ’ van 1 m aart '39 van H e y d ric h , hoofd van de Sicherheitsp o lizei en van de S ich erh eitsd ien st. H ierin w erden nog eens de gro e p e n ge no em d, die zich m o e ste n laten registreren. De m e e ste n w aren e c h te r bij de Z en tra le ’akte n m a s s ig ’ reeds b eken d. E e n g ro ot deel w as o o k re e d s, zo onth ult d eze circulai­ re, ’ra ssenbiologisch " o n d e r z o c h t ’. Alle and e re uitvoeringsbepalingen w a re n van m e e r a dm inistratieve en te chn ische aard. O m d a t de gehele op eratie een grondige organisatie eiste, beval H e y d ric h elk K ripo-bureau e en ’S a ch b ea rb e iter’ aan te stellen, die alle adm in istratieve handelingen in zijn district in goede b an en m oest leiden. De verk regen inform atie m oest hij d o o rg e v e n aan zijn ’K rim inalpolizeileits te lle ’, welke e en ap a rte ’D ienststelle fü r Z ig eu n erfra g en ’ m o est inrichten. V a n ­ d aar gingen de ingevulde fo rm ulieren n aar het R eich skrim in a lp o lizeia m t te B er­ lijn. Op het na alle 'Ü b erp rü fu n g en ' nieuw af te geven identiteitsbewijs aan een zi­

1 H . B u ch h eim : ’D ie Z ig eu n erd ep o rta tio n en vo m M a i 1940'. In: G u ta c h te n des In s titu ts fü r Z eitg esc h ic h te (M ü n c h e n 1958), p. 57. 2 D ö rin g , p. 197. 3 Z ig e u n e rs v a n a n d e re n a tio n a lite it ('a u sla n d isc h e Z ig e u n e r’) die in D u itsla n d w a re n m o e ste n h e t 'R e ic h sg e b ie t’ v e rla te n . ’S ie sin d ü b e r die R eich sg ren ze a b zu sch ieb en . ’

43 g eu ner w a re n tw ee kleuren en é én kleurschakerin g mogelijk: w erd hij raszu iv er be v o n d e n , dan kreeg hij een bruin identiteitsbewijs uitgereikt; b e h o o rd e hij tot de ’M isch lin g -B evö lkeru n g ’ d a n w erd zijn bruin identiteitsbew ijs v oo rzien van b lau­ we d w a r ss tre p e n ; en was hij geen zigeuner, dan kreeg hij een grijs ide ntiteitsbe­ wijs. In de circulaire van H e y d ric h lezen wij: ’W enn ein w a n d frei fe s ts te h t, w ieviele Z igeuner, Z ig eu n er-M isch lin g e u n d n a c h Z ig eu n era rt u m herzieh en d e M e n sc h e n im R eich sg eb iet es g ib t, k ö n n e n w eitere M a ss n a h m e n ergriffen w erden. E s k a n n kein em Z w e ife l u nterliegen, d a ss die P olizei m it d e r frü h e ren B e h a n d lu n g d e r Z ig eu n erfra g e brechen m u s s. S ie la ss t sich n ic h t allein d a d u rc h lösen, d a ss die einzelnen G a u e des R e ic h e s in fo lg e verschieden ausgefa lle n e r E in ze lb e stim m u n g e n o d e r infolge b a ld m ehr, b a ld w eniger stren g er H a n d h a b u n g d e r V o rsc h riften d u rc h die ein zeln en V o llzu g so rg a n e ih r G ebiet m ö g lic h st fre i von Z ig eu n ern h a lten , d a fiir a b e r a n ­ dere G ebiete u m so m e h r m it Z ig eu n ern ü b e r sc h w e m m t w erden. D a s Z ig eu n erp ro b lem m u s s vielm eh r im R e ic h sm a s sta b e g e s e h e n u n d g e lö s t w erden, '( c u r s ie f c irc .),

aldus de z e circulaire van 1 m a a rt ’38. H e t zou al vrij spoedig blijken, dat dit geen loze w o o rd e n w aren. W elke o plos­ sing de fu n c tio n a rissen van het R a sse- u n d S ied lu n g sh a u p ta m t van de 5 5 m et b e ­ trekking tot de zigeuners v o o r ogen stond blijkt o .m . uit een brief van 19 d e c e m ­ ber ’38 van P an ck e, ch e f van geno em d A m t aan H im m ler. ’Z u r L ö su n g der Z igeu­ n er/ra g e’ beval hij drie w egen aan: ’U nterbindung einer weiteren V erm ischung zwischen Zigeunern und D eu tsch b lü tig en , T rennung der reinen Z igeuner von den M ischlingen u n d Sterilisierung u n d Jsolierung d er asozialen M ischlinge. ’ De aan bevelingen w aren niet nieuw. H e y d ric h had in zijn uitvoeringsbesluit reed s in feite de eerstg e n o e m d e aanbeveling van P a nc ke o p geno m en . V oegen wij het drijven van P o rtsc h e y en de voorstellen van H im m ler hieraan to e 1 dan tek e nt zich v o o r het ja a r 1938 een ste e d s c o m p le te r beeld af m et betrekking tot de rich­ ting, w aarin de oplossing g ezocht w erd. V an verschillende zijden was er sinds eni­ ge tijd op aang edro ngen een grondig pro c e s van isolatie o p gang te b reng en , dat beoogde de g evaren van de kant van de zigeuners v o o r het Duitse volk ’en d g ü ltig ’ op te lossen. Blijkens de circulaires van H im m ler en H e y d ric h leek dit nu g e h o n o ­ reerd te w orde n . E r stond k ra c h te n s deze circulaires e c h te r (nog) niet vast, dat deze ’endgültige L ö s u n g ’m o ord op alle z igeuners inhield. W a t H im m ler c.s. m et ’endgültige L ö s u n g ’ precies b e d oe lde is d u s niet b ekend. Wij k u n n e n slechts va ststellen, dat op 5 juni ’39 in B urgenland op n ie u w ra z z ia ’s pla a tsv o n d e n . De m ann en w e rd e n n a a r D a c h a u g e tra n sp o rte e rd , de v ro u w e n naar R a v e n sb rü c k . In dit kam p kw am o p 29 juni ’39 e en tra n sp o rt van 440 zigeunerv ro u w e n m et een grote schare k inderen uit O ostenrijk aan. A n d ere 'r e is d o e le n ’ w aren w e rk k a m p e n , w a a rv a n er juist in d eze tijd veel w a re n o p g eric h t.2 'Im S o m 1 Z ie p. 4 1 -4 2 . 2 F ra u e n -K Z R a v e n sb r ü c k (A u to r e n k o lle k tiv u n te r L e itu n g von G. Z ö rn e r) (B erlin 1971), (afg . F ra u en -R a ve n sb rü ck), p. 46.

44 m er 1939’, aldus A rnold, ’sah m a n in B u rg en land K o lo n n e n von Z igeunern die von G endarm en zu r Z w a n g sa rb eit gefiihrt w u rd en .’1 In o k to b e r van het ja a r 1939 w a ren er ver g e v o rd erd e plannen de z igeuners a f te v oeren n aar het inm iddels in Polen ingestelde G eneralgouvernem ent, dat o n d e r leiding van H a n s F ra n k stond. A nti-zigeuner acties z o u d e n oo k gekop peld k u nnen w o rd e n aan de depo rtatie van J o d e n naar een o n h e rb e rg z a a m oord in Polen, N isko geheten. Z igeuners w e r­ den m et deze tra n sp o rte n e c h te r niet m e eg ev oerd. D at zij toch deel uitm aak ten van een b reed o pg ezet de p ortatiep lan voor J o d e n èn zigeuners mag uit het v o lgen­ de blijken. Plann en tot de vo orbereiding van de d ep o rta tie d e r J o d e n vinden we in een S ch n e llb rie f van 21 se p te m b e r ’39 van H e y d ric h a an de chefs van de E insatzgruppen van de Sicherheitspolizei. In d eze S ch n e llb rie f (het beh an delde ’die Judenfrage in besetzten G e b ie t’; bedoeld is hier Polen) re fe re ert H e y d ric h aan een op die dag o.a. m et deze E in sa tzg ru p p en fü h rer p laatsgehad h e b b e n d e b espreking en w ees hij er nogm aals op ’d a ss die geplanten G esa m tm a ssn a h m en (also das E ndziel) streng geheim zu halten s in d .’ O n dersch eid m oest w o rd e n ge m a a k t tussen: d em E n d ziel (w elches langere F risten b e a n s p ru c h t) u n d 2. den A b s c h n itte n d er E rfü llu n g des E n d zieles, (w elche ku rzfristig d u rc h g efiih rt w erden). D ie g ep la n ten M a ss n a h m e n erfordern g rü n d lic h s te V orb ereitu n g so w o h l in tech n isch er, a ls a u c h in w irtsc h a ftlic h e r H in sic h t. E s ist se lb stv e rsta n d lic h , d a s s die h era n steh en d en A u fg a b e n von h ie r in allen E in zelh eiten n ic h t fe stg e le g t w erden k ö n n e n . D ie n a c h ste h e n d e n A n w e isu n g e n u n d R ic h tlin ien dienen g leich zeitig d em Z w e c k e , die C h e fs d er E in sa tzg ru p p e n zu p ra k tis c h e n Ü berlegungen a n zu h a lten . ’

Als e e rste v o o rw a a rd e v o o r dit ’e in d d o e l’ w erd d an aang eg even de c on c e n tra tie van de Jo d e n van het platteland n aar de grote ste d e n - ’sie ist m it B eschleunigung d u rc h zu fü h r e n ’, aldus de richtlijn. Als m o tief v o o r de c o n c e n tra tie van de J o d e n m oest opgeg ev en w orden: ’d a ss sich Ju den m a ssg eb lich st an den F ranktireurüberfa llen u n d P lü n d eru n g sa ktio n en beteiligt haben. '2 Uit een ’ V erm erk’ o v e r deze b espreking zes d agen later - dus op 27 s e p te m b e r ’39 - leren wij e c h te r, dat de b o v e n g e n o e m d e plannen o ok op zigeuners van to e ­ passing w a re n, al w erd en ze in de 'S c h n e llb r ie f niet ge n oem d. De b etro k k e n p a s­ sage luidde: ’ 1. 2. 3. 4.

Ju d en s o sc h n ell wie m ö g lich in die S ta d te , Ju d en a u s dem R eich n a ch P olen. d ie restlich en 30 .000 Z ig e u n e r a u ch n a c h Polen, sy ste m a tis c h e A u s s c h ic k u n g d er Ju d e n a u s den d e u tsc h e n G ebieten m it G ü terziig en .’3

H e t is niet bij w o o rd e n en m e m o ra n d a gebleven. Er w erd bijzonder snel een v r e ­ selijke ’ V ölkerw anderung' in gang gezet. O p 30 januari ’40 werd h ie ro v e r een v e r­ 1 A rn o ld . p. 100.

2 D o c E C -3 0 7 /1 .

3 D oc E ic h m a n n 983.

45 gadering g e h ou de n op het R S H A , w a ar H e y d ric h m e d e d e e ld e, dat tot du sve rre 87.000 Polen en Jo d e n uit de A rthegau (b e stu u rsc e n tru m : Posen) n aar het Generalgouvernem ent 'v e r p la a ts t’ w aren. T e v e n s w erd m e d egedeeld, dat nog g ere­ kend m oest w o rd e n o p de b in n e n k o m st van o n g e v e e r 190.000 m en sen die uit a n ­ d ere gebieden 'g e ë v a c u e e rd ’ z o u d e n w o rden. Zij z o u d e n ko m e n in drie grote 'M a ssen b e w e g u n g e n ': 'N a c h d en b eiden M a ssen b ew eg u n g en a. von 40 .0 0 0 P olen u n d Ju d e n im In teresse d e r B a lte n d e u ts c h e n un d b. von etw a 120.000 P olen im In teresse d e r W o lh y n ie n d e u tsc h e n . so ll a ls letzte M a ssen b ew eg u n g die A b sc h ie b u n g von sa m tlic h te n Ju d e n d e r neuen O stg a u e u n d 30.000 Z ig eu n er a u s dem R e ic h tsg e b ie t in d a s G en era lg o u vern em en t erfolgen. N a c h d e m fe stg e ste llt wurde

aldus het verslag van deze ve rgadering van 30 januari ’40. ’d a ss d ie R a u m u n g von 120.000 P olen etw a im M cirz 1940 zu la u fen b eg in n t, m u s s die E va ku ieru n g von Ju d en u n d Z ig eu n ern bis z u r B een d ig u n g d er vo rg en a n n ten A k tio n e n a u fg e sc h o b e n w e rd e n .'1

D eze p lannen m et betrekk in g tot de d e p ortatie van zigeuners sloten aan bij een 'S c h n e llb r ie f van H im m ler van 27 april ’40, gericht aan de h o o fd b u re a u s van de K rim in a lp o lizei te H a m b u rg , B re m e n , H a n n o v e r , D ü sse ld o rf, K eu len, F ra n k fu rt a.M . en Stuttgart. 'D e r erste T ra n sp o rt von Z igeunern na ch dem G eneralgouverne­ m e n t', aldus deze brief, 'w ird M itte M a i in S ta rk e von 2500 Personen - in geschlossenen Sippen - in M a rsch gesetzt w erden.' Dit bevel w erd uitgevoerd. V olgens de ’R ich tlin ien fü r die U m siedlung von Z i­ geunern' (eveneens van 27 april ’40) m ocht 'a u fk e in e n F all' dit aantal o v e rsc h re d e n w o rden. In die richtlijnen w o rd t gedetailleerd a a n gegev en wie g e d e p o rte e rd zou w o rd en (er w aren ook vrijstellingen) en hoe de b eh andeling m oest zijn: 'A b g e sch o b en ' m o esten w o rd e n die zigeuners en 'Z igeu n erm ischlinge' die zich op grond van een S ch n ellb rief van het R S H A van 17 o k to b e r ’39 h a dd e n m o eten m elden. In die circulaire w as als reden v o o r de registratie aa n gegev en, dat 'b in n en ku rzem ' in het gehele R eichsgebiet, 'd ie Z igeunerfrage im R e ic h sm a ssta b ' ’g ru n d sa tzlich ' g e ­ regeld zou w o rd e n .2 De 2.500 zigeuners z o u d e n zo veel mogelijk uit de westelijke en n oordw estelijke grensg eb ied en w o rd e n gehaald. Indien m en hierin niet zou sla­ gen dan m o e sten de zigeuners en de ’b a s t a a r d e n ’ uit a a n g re n z en d e gebieden op tra n s p o rt gesteld w ord en. Als uitzon derin gen op de 'A b sc h ie b u n g ' w e rd e n o.m . gen oem d 'n ic h t m a rsch fa h ig e' p e rs o n e n zoals o u d e re n bo v e n de 70 ja a r en ho og ­ zw ang ere v ro uw en (vanaf de ze ve n de m aand), zigeuners wier v ad e r of kinderen de dienstplicht verv ulden (ze m o e ste n im m ers 'in g eschlossenen Sip p en ' g e d e p o r­ teerd w orden), 'Z ig e u n er m it G ru n d b esitz' (niet o v e rd raa g b aa r) en buitenlandse z igeuners 's o w eit (ihre ƒrem de S ta a tsa n g eh ö rig keit) einw andfrei nachgew iesen ist.' 1 D o c N O -5 3 2 2 .

2 D ö rin g , p. 87.

46 De dag van arrestatie zou door het R S H A bepaald worden; de datum werd af­ hankelijk gesteld van de mogelijkheden tot transport. Wanneer de zigeuners in het verzamelkamp aankwamen, moest o.a. genoteerd worden wie er ’arbeitswillig9 was. Vervolgens moesten de kampbeambten zich bezighouden met het aanbren­ gen van nummers ('D en Zigeunern über 14 Jahren ist eine laufende N um m er a u f den linken Unterarm mittels Farbe anzubringen’), het maken van fotografische op­ namen CZigeuner vom 14. Lebensjahr ab werden fotografiert’) en het nemen van vingerafdrukken CDie Zigeuner sind vom 6. Lebensjahr ab zu daktyloskopieren'). Als legitimatiebewijs kregen zigeuners van veertien jaar en ouder de bruine identi­ teitskaart uitgereikt, welke krachtens de circulaire van 8 december ’38 vereist werd. In de paragraaf ’Durchführung des A btransportes’ staat dat zigeuners, voordat zij op transport werden gesteld, eerst ontluisd dienden te w orden.1 Vervolgens werd voor elke wagon een oudere zigeuner verantwoordelijk gesteld ter bevorde­ ring van ’Ordnung und Sauberkeit’. Verder zou er voor veertien dagen C nicht ver­ d e r b lic h e '(curs. circ.)) levensmiddelen meegegeven worden. ’ Warme Verpfle­ gungkann a u f dem Transport aus technischen Gründen nicht gewahrt werden.’ Omtrent de eigenlijke deportatie en de aankomst in het Generalgouvernement zijn maar weinig gegevens beschikbaar. Er is een rapport dat o.a. op deze ’evacu­ atie’ betrekking heeft, getiteld ’Ü bersicht über die durchgeführthen Evakuierun­ gen\ 2 Naast de vermelding dat tot 15 november ’40 bijna 290.000 Polen gedepor­ teerd waren naar het Generalgouvernement ('Die Evakuierungen wurden in 303 Sonderzügen d u rch g efü h rf) staat terloops geschreven dat uit het westen van het ' Reich' 2.800 zigeuners naar het Generalgouvernement ’evakuiert’ werden. Voor het merendeel zijn zij terechtgekomen in de Poolse getto’s.3 Het is ons onbekend waar de 300 ’e x tra’ zigeuners vandaan kwamen, want meer is ons van deze ’ver­ plaatsing’ niet bekend. Wel zijn er nog gegevens van zigeuners die op 23 mei ’40 vanuit Stuttgart werden gedeporteerd, nadat zij op 15 mei gearresteerd waren. Deze groep werd doorgestuurd en vastgezet in het getto van Radom. Ook uit Keulen werden zigeuners gedeporteerd (op 16 mei) naar Lochitzen en het getto van Kielce. Een gedeelte van hen werd bij de bouw van wegen en vliegvelden in­ gezet. Zigeuners uit Hamburg en omgeving, eveneens op 16 mei op transport gesteld, werden naar Belzee gezonden en daarna naar Kriechow. Ze moesten dwangarbeid verrichten. Onderweg schijnen veel zigeuners vluchtpogingen ge­ waagd te hebben. De zigeuners die daarin slaagden, vonden ' mit Hilfe ihrer polni­ schen R assengenossen’4 onderdak. Wanneer ze bij razzia’s werden opgepakt,

1 Een hardnekkige m ythe wil nu eenm aal dat zigeuners altijd onder de luizen zitten; volgen s d ezelfd e m ythe verspreiden zij luizen zonder er z elf door gehinderd te w orden. 2 D oc Eichm ann 1251. 3 Wij baseren o n s hier vnl. op de g eg ev en s van Döring (p. 97 e .v .) en D. K enrick en G. Puxon: The D estin y o f E u rope 's G y p s ie s (L onden 1972), p. 78. 4 D öring, p. 98.

47

w erden ze perm anent door de politie bew aakt (gevangenis, kam p, getto) of ter plaatse neergeschoten. G etto ’s welke zigeuners onder hun bew oners telden, wa­ ren er in L odz, W arschau, Lublin, Kielce, Bialapodlaska, Sielce, T schenstochau en andere plaatsen. In de getto ’s m oesten alle zigeuners een witte m ouwband dra­ gen, w aarop een blauwe ’Z ’ was aangebracht. Na de deportaties in mei ’40 w erden gedurende m eer dan tw ee jaar geen om vang­ rijke ’ Umsiedlungeri van zigeuners uitgevoerd. Wel w erden van 1940 tot 1942 vele anti-zigeuner m aatregelen afgekondigd. We kom en hier nog op teru g .1

1

ziep

H O O FDSTUK 5

I N T E R N A T I O N A L E B E S T R I J D IN G V A N D E Z I G E U N E R S

Intern a tio n a le Z entra lstelle zu r B e k a m p fu n g des Z igeunerunw esens O prichting H et 'z ig e u n e rv ra a g stu k ’ was geen specifiek Duits vraagstuk. Vele landen in E u ­ ropa a c h tte n zich erm ee g e c o n fro n te erd en bijna elk land had er afzonderlijke 'o p ­ lossingen' vo or pro b e re n te vinden. Deze vond m en e c h te r niet do eltre ffe n d g e­ noeg en internationale sa m e n w erk in g w erd dan oo k d o o r vrijwel alle landen als een n oo dz a a k gevoeld. Dat die sa m en w e rk in g d o o r de politie zou m oeten w orden gerealiseerd , w erd m eestal als v a n z e lfs p re k en d besc h o u w d . Uitgangspunt van alle b etrok ke n politionele o v e rh e d e n vorm de het niet g e­ w enst zijn van de zigeuner. H e t internationaal ge c oö rd in e e rde o p tre d e n van de politie zou dan ook gericht zijn op het op allerlei wijzen o n d e r c ontrole ho uden van de zigeuners, in w erkelijkheid o p 'in d a m m in g ' van het zigeunerprobleem . H e t initiatief tot de oprichting van een internationale z igeunercentrale vindt men in een brief van 30 juli '31 van de O ostenrijkse b on dskanselier aan de leden van de 'Intern a tio n a le K rim in a lp o lizeilich e K o m m issio n ’ (IK P K ), de organisatie die internationale bestrijding van de m isdaad beoogde. R eeds v o o r de E erste W ereldoorlog w aren er enige internationale p olitiecongressen g eorganiseerd met het o og m erk tot sa m e n w e rk in g ter bestrijding van de m isdaad te kom en. Als g e ­ volg van de oorlog k w am een stilstand in d eze v o o rb ere id en d e besprekingen; een nieuw e poging die d o o r de toenm alige kapitein d er Koninklijke M a re c h a u s s e e , M. C. van H o u te n in 1919 o n d e rn o m e n w e rd , m islu k te .1 E en nieuw politiecongres w erd pas in 1923 d o o r de toenm alige politiepresident te W en en bijeengeroepen. O ok N ed e rla n d w as vertegenw o ord ig d. E é n van de resultaten van dit co ng res was de oprichting van de 'Intern a tio n a le K rim in a lpolizeiliche K o m m is s io n ’. Jaarlijks zou in e en belangrijke stad van E u ro p a een bijeen kom st plaats vinden. H e t bureau van de IK P K werd gevestigd bij de ’B u n d e sp o lize id ire ktio n ’ te W enen . H e t doel 1 G e g e v e n s o n tle e n d aa n c irc. no. 20 v an de D G V P aa n o .m . d iv e rse p o litie -in sta n tie s (N ijm egen I se p t. 1943).

49 van de IK P K m een de m en het best te k u n n e n v erw ezenlijken d o o r registratie van internationale m isdadigers, internationale o pspo ringsm ogelijkheden en identiteitsvaststelling van d a a rv o o r in a anm erk in g k om e n de p ersonen. In N ed e rlan d w erd in dit verban d in 1927 de ’N e d erla n d sc h e C entrale inzake Internationale M isd a d ig e rs’ opgericht. D eze centrale w erd gekopp eld aan de ’N e d e rla n d sc h e C entrale inzake F a lsific a te n ’, beide te A m ste rd a m en o n d e r leiding van de p r o c u ­ reur-generaal, fu n gerend dire cte ur van Politie, die v o o r de dagelijkse gang van z a ­ ken w erd bijgestaan d o o r een com m issaris van R ijkspolitie.1 O ok m et betrek king tot de bestrijding van de zigeuners op internationaal niveau ging O o stenrijk voo rop . In de b o v e n g e n o e m d e brief van 30 juli ’31 w erd de leden van de IK P K de vraag voorgelegd ’w elche M a ssn a h m e n sie zu r E in d a m m u n g des Z igeunerunw esens e m p fie h lt.' 2 D eze brief had een tamelijk urgent k a ra k te r; sinds in Beieren (16 juli ’26) en ook in T sjech oslow akije (14 juli ’27) ’Spezialgesetze gegen das Z ig e u n e ru n w e se n ’ van k racht w aren gew o rd e n , had O ostenrijk een grote toev lo ed van zigeuners uit die gebieden te v e rw e rk e n gek regen; d a a ro m zo n men nu op een strenge anti-zigeunerw etgeving en w en ste m en in O ostenrijk via de IK P K aanb evelingen uit an de re landen te o ntvangen. De vraag bleek in v ru c h tb a re bod e m gevallen te zijn, w ant de kw estie werd reeds voorgelegd aan het eerstvo lg end e congres van de IK P K dat van 28-30 se p ­ te m b e r ’31 in Parijs p laatsvond. O p het c ongres w e rd e n tw ee re fe ra ten o v e r het prob leem g eh oud en . H e t ene was van de ’P o lizei-O berkom m issar' der B undes-P olizeidirektion W ien, Dr. Fritz U nger, die een historisch o ve rzic h t van de bestrijding van zigeuners in de D ub bel­ monarchie en O ostenrijk gaf. V an m eer belang was de v o o rd ra c h t van Dr. Bruno Schultz, 'S ta n d ig e r B erich tersta tter’ van de IK P K , die m et co n cre te voorstellen kw am . Hij b e to og de, dat het zigeunerp robleem een internationaal k a ra k te r had, aangezien de zigeuner 'in fo lg e des zu seinen ty p isc h e n E ig e n tü m lich k eiten g eh ö ren d en H a n g es zu ste te r A u fe n th a lts vera n d eru n g u n d infolge d e r hieraus resultierenden m a n n ig fa c h e n G efahren f ü r die B evö lkeru n g den G eg en sta n d fo rtw a h re n d e r S orge na h ezu aller eu ro p a isch en R egierungen bildet. N a tü rlic h sin d m it d em zigeunerproblem n ic h t n u r F ragen krim in a lp o lizeilich er N a tu r verbunden. A b e r sie spielen bei der B e h a n d lu n g d ieses P ro b lem s d o c h eine g a n z h ervorragende R olle, weil dieser den Z ig eu n ern eig en tiim liche H a n g zu m W anderleben a u c h alle so n stig en sic h erh eitsg efa h rlich en E rsc h ein u n g en m it sich brin gt, die d er L a n d stre ic h e re i im m a n e n t sin d , w obei allerdings f ü r die Z ig eu n er n o ch b eso n d ere, a u s ihrer n a tio n a len E ig e n a rt herzu leiten d e F o rm en in B e tra c h t k o m m e n . ’

Schultz stelde het ’p ro b le e m ’ dus als e en v oornam elijk politionele zaak, doch liet d aa ro p ook als zijn mening blijken, dat b ep aalde a sp e c te n van deze kwestie 1 T ijd e n s d e o o rlo g k w am de N e d e rla n d s c h e C e n tra le in zak e In te rn a tio n a le M isd ad ig ers o n d e r de Rec h e rc h e c e n tra le en w isseld e reg elm atig g eg e v e n s uit m et de I K P K . (T oen g ev estig d te B erlijn). 2 H e t g e ra a d p le e g d e m ateriaal m .b .t. de b e strijd in g v an z ig e u n e rs o p in te rn a tio n a le b a sis is aan w e zig o p h e t m in isterie v an Ju s titie in D en H aag . O o k dit m ate ria a l b e v in d t zich in fo to k o p ie o p h e t R vO .

50 m et ’E ig en tü m lich keiten ' van de zigeuners v e rb o n d e n zijn - een opvatting m et een racistische o nd erto on . V ervolgens zette S chultz uiteen welke d o e ltreffe n d e m aatregelen er g eno m en k on den w ord en . In de e e rste plaats diende elk land afzonderlijk een ap a rte zigeune rw etgeving in het leven te roepen . Dat zou noodzakelijk zijn, aangezien de nati­ onale wetgeving van elk land in E u ro p a geënt w as op het c u ltu u rp a tro o n en -ni­ veau van de eigen bevolking. Belangrijkste ond erdeel van e en aparte zigeunerw etgeving zou een z éé r n a u w g ezette om schrijving m oeten zijn van de b eoogde p e rso ­ nen. In een toelichting v e rklaarde Schultz: 'D as A u sn a h m eg e setz richtet sich ja gegen gew isse sch a d lich e E ig en sch a ften u n d B eta tigungsform en, n ich t aber speziell gegen einen V o lk ssta m m als solchen. ’ N a k enn isnam e van het b o v e n s ta a n d e kan deze uitspraak stellig in twijfel w o rd en getrok ken . S chultz b racht v e rd e r ter sprake het w ederzijds v e rs tre k k e n van g egevens over binnenland se m aatregelen en de n o o d z a a k van een gem eenschap pelijk streven n a a r gelijkluidende w etgeving op dit gebied, ’weil so n st die G efahr besteht, dass die Z igeu n er aus diesem U nterschiede N u tze n z ie h e n ... ’T e r coördinering van nati­ onale w etgeving en internationale a f sp ra k e n en ten be h o e v e van een p e rm a n e n te ged achtenw isseling o ver het prob leem d e r zigeuners zou een internationaal 'c e n ­ t r u m ’ m o e te n w o rd en o pgericht dat v e rb o n d e n was aan het In te rn a tio n a le B u ­ reau bei der B undes-P olizeidirektion in W ie n ’. V ervolgens zou o o k overw o gen m o e ten w o rd e n of een internationale c o nv entie geen middel w as om een d o e ltre f­ fe n d e bestrijding van het ‘Z ig e u n eru n w esen ’te bew erkstelligen. De belangstelling v o o r het zig eu nerv raag stuk was d e rm a te groot, dat ook de eerstvolgend e co n g re sse n dit o n d e rw e rp op de agen da h a dd en staan. Op het van 15-20 o k to b e r ’32 in R om e g e h ou de n negende congres van de IK P K kw am de zige u nerk w estie o p nie uw aan de orde. Blijkens Besluit XII van de vergadering h a d ­ den de ideeën van Sch ultz ingang g evo nd en. B eslo ten w erd de com m issie die m et de leiding van het 'In te rna tio na a l B u r e a u ’ belast was op te dragen 'ein e in tern a tio n a le Z e n tra lste lle zu r B e k a m p fu n g d es Z ig eu n eru n w esen s zu e r r ic h te n ... die so sch n ell wie m ö g lich ins L e b e n zu treten h a t.'

V o o r de verwezenlijking van de oprichting z o u d e n voorlopig de bepalingen van de internationale m isdadigerscen trale gelden. H e t tiende congres (1934) w erd in W e n e n geh o u d e n . Bij Besluit IV van de v e r­ gadering w erd officieel b e ke n d ge m aa k t, dat de o p te rich ten internationale zigeune rcentrale als nieuw e instelling zou w o rd e n toegev oegd aan de ’E inrichtungen die von der gem ein sa m en B ezeich n u n g ' In tern a tionales B urea u ' am S itze der B u n ­ des-P olizeidirektion in W ien g ed eckt w erden.' Dat b e tek e n d e dat in feite de c e n ­ trale w erd opgericht. M aar deze kon pas in w erking tre d en indien o v e re e n s te m ­ ming b e sto n d o v e r de vraag wie en wat geregistreerd m o e ste n w o rd e n , d .w .z . er

51 m oest een definiëring k om e n van de beoogde p e rso n e n en e en o n tw e rp van registratieregels. E e n g root gedeelte van het elfde congres (K o p e n h a g en 1935) w as aan deze v ra ­ gen gewijd. Drie re fe ra ten w erden geho u d e n , w a a rv an vooral dat van Dr. B ader, M inisteria lra t in K arlsru h e , e n van de re e ds e e rd e r g e n o e m d e S chultz onze a a n ­ d a c h t verdienen. E e rstg e n o e m d e ging uitvoerig in op de praktijk van e en ’g o e d e ’ zigeun ercon trole, waarbij hij B ad en als voorb eeld stelde. In 1934 had d a a r een g ro o tsch e e p se ’Z ig eu n erko n tro lle’ p laatsg ev on den . De aktie w as e en su cces ge­ w orde n , d o o rd a t de politie o n v e rw a c h ts had toegeslagen. Drie doelstellingen h a d ­ den ha a r v oo r ogen gestaan: a de n auw keurige vaststelling van h et aantal d e r sed en taire en niet-sedentaire 'Z ig eu n er u n d H a lb zig e u n e r’ in B aden en h un verblijfplaatsen op dat m om e nt ten b e h o e v e v a n e e n com p lete identificatie; b een uitgebreide politiecontrole op w a p e n s in k a m p e n en w o o n w ag e n s, het o n ­ d e r z o e k en van legitim atiepapieren op hun e chtheid ; c 'letzte n E n d es sollte d as eingehende M ateria l d a zu dienen, neue W ege in der B ek a m p fu n g des Z igeunerunw esens zu eröffnen. ’ De vroegere regelingen h a d d e n - aldus B ader - alle g e m ee n , d a t aa n gesp oo rd w erd de ’S e s s h a ftm a c h u n g ’ van de zigeuner op e en o f an de re wijze te b e v o rd e ­ ren. D at w as volgens h e m een fo u tie f uitgangspunt. De mislukking van een z o d a ­ nig beleid v e rb on d hij aan a sp e c te n van raciale aard ; tot nu toe h ad d e n volgens hem de o v e rh e d e n nauw elijks a a n d a c h t g e sc h o n k e n aan h et feit, dat zij te m aken h a d d e n m et een an d er ras; en dientengevolge h a d d e n zij zich o o k niet ve rdiept in de ' E igen tü m lich keiten ' van dat ras. ’D ie Z ig e u n e r sin d , so w e it sie reinbliitig sin d , eine R a s s e b eso n d erer A r t, d e r d er W andertrieb b lu tsm a s sig in n ew o h n t. W ird dieser W a n d ertrieb g e w a lts a m u n te rd rü c k t, d a n n m u s s m it d e m A u ftr e te n von E n ta rtu n g se rsc h e in u n g e n g erech n et w erden, die den Z ig e u n e r erst re ch t z u m krim inellen M en sch e n w erden la s s e n .’

E r w a ren v oo rb e e ld e n dat se de n ta ir of half-sedentair levende zigeun ers, veel gevaarlijker w aren dan tre k k e n d e , o n d e r wie er zelfs w aren m et een b lanco s tra f­ blad ! Integratie w ees B a d e r d a a ro m nadrukkelijk van de hand: 'D er Z ig e u n e r als a rtfrem d es E le m e n t w ird nie ein vollw ertiges G tied sein es G a stv o lk e s w erden; allein die T a tsa c h e , d a s s eine K o n fe r e n z von K r im in a liste n sic h m it d iesem P roblem b efa ssen m u s s, bew eist, d a ss die Z ig eu n erfra g e vo rw iegend eine polizeilich e ist. W er a ls Z ig e u n e r die g u te O rd n u n g s tö r t un d G esetze b rich t, d a r fk e in e N a c h s ic h t erw a rte n .'

B a d e r gaf nu drie m ogelijkheden aan w elke, te z a m e n u itgevoerd, de oplossing vo rm d en . 'D ie L ö s u n g d ieses P ro b lem s w ird in d e r R ic h tu n g liegen m ü s se n , d a s s d e m T eil d e r Z ig eu n er u n d H a lb zig e u n er, d er sich ein o rd n en u n d d e r arbeiten will, hierzu G elegenheit g eb o ten w erden m u s s. A lle

52 übrigen a b e r m ü sse n m it rü c k sic h ts lo se r S tre n g e verfolgt, verw ahrt (A rb e its h a u s o d er S ich erh eitsverw a h ru n g ), o d e r a u sgew iesen w erd en ; lediglich a n g ed eu tet sei die (zu r Z e it n u r f ü r D e u ts c h la n d b e a c h tlic h e ) E rw a g u n g , u n verb esserlich e Z ig e u n e r in die R eihe d e r u n te r d a s S te r ilis a tio n s g e s e tzfa lle n d e n P ersonen a u fz u n e h m e n .’

E n aan het einde van zijn be toog anticipeerd e hij o p een un ifo rm e z igeunerw etgeving v o o r het gehele Duitse Rijk. O p deze bijeenko m st in K o p en h a g e n w erd dus geheel openlijk het raciale uit­ g an gspu nt vo or de bestrijding d e r zigeuners uitgespro ken. S chultz bleef praktisch en b oo d het c ongres een o n tw e rp van richtlijnen aan, w a a rv a n het belangrijkste voorstel e en om schrijving van die gro ep en p e rso n e n b e v a tte die v o o r registratie in a anm erking z o u d e n m o e te n k o m en . Tegelijkertijd diende hij een o n tw erp-registratieform ulier in. Bij de activering van de centrale op 9 m aart ’36 - wij lopen hier op de g e b e u rte n isse n voo ruit - w e rd e n de volgende te registreren g roe p e n zigeuners genoem d: ’ /. so lc h e u m h erzieh en d e Z ig e u n e r u n d so n stig e, n a c h Z ig eu n era rt u m h erzieh en d e P ersonen, bezüglich deren n ich t fe stg e ste llt w erden k o n n te , d a ss die d e m L a n d e , w o sie a u fg etreten sin d , als S ta a tsb iir g e r a ng eh ö ren . 2. so lc h e u m h erzieh en d e Z ig eu n er u n d so n stig e, n a ch Z ig eu n era rt u m h erzieh en d e P ersonen, w elche ein L a n d , d e m sie als S ta a tsb iir g e r angehören, verlassen ha b en , o d e r in d a sse lb e n a c h d e m sie es zeitw eilig verlassen h a b en , freiw illig o d e r zw a n g sw eise zu riickg ekeh rt s in d .’

De d e e ln e m e n d e landen z o u d e n f o t o ’s en v ing era fd ru k k e n van de geregistreer­ de zigeuners toe g e stu u rd krijgen; de a fd ru k k e n z o u d en op lichtbruin papier staan. E n van elke p e rso o n zou een ’b e tro u w b a re s ta m b o o m ’ vervaardigd w ord en. H et registratieform ulier b evatte 27 vragen (somm ige met ze e r veel sub-vragen) b e tre f­ fe n d e de identiteit van elke zigeuner. De afgevaardigd en op de co n fe re n tie te K o p e n h a g e n w erden aang e sp o o rd (B e­ sluit V) hun resp. regeringen m et nam e de v o o rd ra c h t van B ad e r o n d e r ogen te brengen. De o n tw o rp e n richtlijnen van Sch ultz w e rd en g o e d gek eu rd . E n op 9 m aart ’36 w erd - zoals reed s verm eld - de centrale officieel ’g e a c tiv e e r d ’. H e t totale aantal b inn e nge k om e n m ededelingen o v e r zigeuners w erd in ja a r ­ ove rz ic h te n van de In tern a tio n a le K rim in a lpolizeiliche K o m m issio n b e k e n d g e ­ m aakt. Z o w a re n er in het eerste ja a r dat de internationale zig eu nercen trale f u n c ­ tio neerd e (periode: 1 april '3 6-3 0 april ’37) beric h te n bin n e n g e k o m e n uit België (17 p erson en), het D uitse Rijk (152 p erso nen), Joego slavië (1 p erso o n ), L etland (1 p ersoo n), O osten rijk (21 person en) en T sjechoslow akije (2 p erson en ). V an deze in totaal 194 p e rso n en w a re n 48 ’S ta m m b a u m b la tte r' aangelegd en 997 cartoth e e k k a a rte n (nl. ó ó k van opgegeven familieleden). E e n ja a r later (periode: 1 april ’37 - 30 april ’38) ontving m en in W enen m ededelingen uit België (1 p ersoon), het D uitse Rijk (98 p erso n e n ) en T sjech oslo w akije (1 p erso on), in totaal 100 p e rso ­ nen. V o o r h un beschrijving w aren 13 ' S ta m m b a u m b la tte r en o n g e v e e r I.OOOcartoth e e k k a a rten nodig, z o d a t m en nu de beschikking had o v e r 61 sta m b o m e n en o n ­

53 geveer 2.000 c a rto th e e k k a a rte n .1 Begin ’38 h a d d e n a c h t E u ro p e s e landen hun ’zig e u n e r-c o rre sp o n d e n tie a d re s ’ aan het Internationale B u reau in W e n e n verstrekt: België, L e tla n d , Portugal, D uitsland, Fran krijk , F inland, Polen en N e d e r la n d .2 D aar k w a m e n nog bij Joegoslavië, T sjech oslow akije e n O ostenrijk. De internationale centrale w as, zo blijkt, tamelijk vlot van stapel gelopen. Im ­ m ers, in het na ja a r van ’31 w erd v oo r het ee rst van deze mogelijkheid gerept en in de z o m e r van ’35 was het besluit tot oprichting definitief. De snelheid h o e ft geen verbazing te w e k k e n , aangezien géén d e r leden van de In tern a tio n a le er blijk van gaf te tw ijfelen aan de misdadige inborst van de zigeuner. Weinig internationale kw esties g aven in die tijd z o ’n grote m ate van o v e re e n ste m m in g te zien. De n a u w ­ gezetheid van de id en tificatieform ulieren, w a a rm e e de afgevaard ig den zich k o n ­ den verenigen, spreekt hier b oe k de le n , m a a r de vele g edetailleerde vragen w aren m isschien o o k een r e d e n , dat betrekkelijk weinig n a m e n v o o r de internationale registratie w e rd e n opgegeven. O pvallend is intussen wèl dat - v o o rz o v e r wij althans h e b b en k u n n e n n agaan - al­ léén de spreekb uis van de D uitse politie, B ad er, het criminele gedrag van de zi­ g e u n e r h e e ft tra c h te n te herleiden tot een doem : de d o e m te b e h o re n tot een m in­ d erw aardig ras. H et is overigens geen toeval, dat e en officiële Duitse a fgevaardig­ de een dergelijke opvatting te berd e brach t. N u de N a z i ’s a an het bew ind g e k o ­ men w aren, k on den de racistische op va ttin g e n o n b e le m m e rd als staatso pv atting w o rd e n gepro pageerd . O ok op het volgende congres van de IK P K in Belgrado (zom er ’36), b racht de D uitse verte g e n w o o rd ig er P a re y , ’O berregierungsrat' en h o o fd van de ’K rip o ’ in B re m e n , de graad van criminaliteit o n d e r de m e n sen terug tot de vraag van h un ’R a sse n zu g e h ö rig k e it'. S p re k e n d e o v e r het ge v aa r van een sterk stijgende criminaliteit bij e en grote im m ig ra n te n stro o m , hield hij zijn colle­ g a ’s voor: 'E s g ib t R a sse n m it w eit sta rkerer krim in elle r V eranlagung, a ls sie g em ein h in an d ern V ölkern eigen ist. E s seien hier n u n f ü r E u ro p a die Z ig e u n e r g e n a n n t... u n d f ü r A m e rik a die N e g e r.... B eide R a sse n h a b en d o rt, w o sie a ls E in w a n d e re r in grö sse rer Z a h l a u fg etre te n sin d ein A n w a c h s e n d e r K r im in a lita t bew irkt, d a s eben n u r in d e r ra ssisc h e n E ig e n a rt seine U rsa ch e h a b en k a n n .'

P a r e y ’s verklaring is d us dez e lfd e als die van B ader. N a de ’M achtergreifung' in O ostenrijk in m a a rt ’38 w erd de IK P K o n d e r Duits b e ­ he e r .gesteld. Dit gaf wel enige irritatie d o c h h iervan w as al spoedig weinig m ee r te b em e rk en . K o rt na de staa tsg re e p w erd een nieuw e ’P olizeip ra sid en t' \ an W e n e n b e n o e m d , die d a a rm e e a u to m a tisc h p resid ent w erd van de I K P K .3 Als

1 'B e r ic h t ü b e r die T a tig keit d es ’In te rn a tio n a le n B u r e a u s ’ in d e r Z e it vo m I. april 1937 bis z u m 30. a p ril 1938' (afg . B erich t I B 1937-1938). 2 Z ie dit h o o fd s tu k , p ar. 2: N e d e rla n d en de a n ti-z ig e u n e rc e n tra le . 3 O p d e 13e ja a rv e rg a d e rin g in L o n d e n in 1937 w a s h e t b e slu it g e n o m e n de p o litie p re s id e n t v an W en en nog v o o r een p e rio d e v an vijf ja a r m et h e t p re sid iu m v an de I K P K te b e la ste n .

54 één d e r vice-p residenten kreeg hij H ey d ric h , C h e f van de S ic h erh e itsp o lizeien la­ te r hoofd van het R e ic h ssic h e rh e itsh a u p ta m t naast zich - evenw el slechts voor de d u u r van de ’Ü bergangzeit’ (maart-april ’38). D a a rn a k w am deze functie in h a n ­ den van de politiepresident van S tuttgart, R udolf K laiber. De geplande ja a rv e rg a ­ dering in B o e k a re st (1938) kw am aanvankelijk d o o r de staatsg reep wel op losse s c h ro e v e n te staan , m aar vond toch plaats. De officiële D uitse gedeleg eerden w a ­ ren K laiber en N e b e , h oofd van het R eich skrim in a lp o lizeia m t en in 1941 één d e r c o m m a n d a n te n van de E in sa tzk o m m a n d o s die m assaal Jo d e n en zigeuners in R usland v e r m o o r d d e n .1 V an de D uitsers w a re n v e rd e r aanw ezig Z indel, M inisterialrat beim R eich sfü h rer S S u nd C h e f der d eu tsch en Polizei, Him m ler. De F r a n s ­ m an M on danel, ’C o n tro leu r G énéral des Services de Police C rim inelle’, é én d er vi­ ce-p re sid e n ten van de IK P K , w erd het v o o rn e m e n toeged icht, dat hij wilde v o o r ­ stellen de zetel d e r C o m m issie, nu W en en eigenlijk een provinciestad van D u its­ land w as gew o rd e n , te v e rp la a tse n naar een klein, neutraal land. Dit m eldde V e r­ steeg, h o o fd c o m m issa ris van politie te A m ste rd a m en een van de N e d e rla n d se a f­ g e v a ard ig d e n .2 E e n besluit d a a ro v e r w erd e c h te r niet g e no m en . ’N a d a t . . . de h e e r M on dan el, w egens noodzakelijke te ru gk e e r n aar Fran krijk , het schip3 v e r­ liet, scheen de a tm o sfe e r belangrijk o pgeklaard en h a d d e n de zittingen een regel­ matig v e r lo o p .’4 Wij k om en hierop in het volgende ho o fd stu k nog terug. N e d e rla n d en de anti-zigeunercentrale De internationale anti-zigeunercentrale had in het algem een weinig invloed op het beleid van de a ang esloten regeringen. Dit gold o o k v o o r N e de rla n d. O fsc h o o n N e d e rla n d tot de e e rste leden b e h o o rd e , w as het oo k het land, d a t, v o o rz o v e r ons b e k e n d , w e e r het ee rst met die organisatie brak. Dit w as overigens z e e r ten o n g e ­ rieve van enkele invloedrijke po litiefunctionarissen, die niet nalieten bij de b e ­ tro k k e n m inister de vo ordelen van de ’Z en trale S te lle ’ breed uit te m eten. V e r­ geefse arbeid bleek het te zijn. Wij willen dit aan de hand van de gev oe rde c o r re s ­ po nd en tie nader toelichten. H et verdiept on s inzicht in de wijze w a a ro p zij, die het beleid uitstippelen, d o o r de uitv oerd ers e rv a n w o rd e n b eïn v lo e d en o m g e ­ keerd. M. C. van H o u te n , in juni ’35 luitenant-kolonel d e r M a re c h a u ss e e o p non-actief 1 A n d e re d e e ln e m e rs v o o r D u itsla n d w a re n S te in h a u sl, S c h u ltz , P a litz sc h ('P r a sid e n t d er K rim in a lp o lizeileitstelle im M in iste riu m des Innern in D resd en '). 2 D eze had een v e rsla g g e s tu u rd aa n de m in iste r v an J u s titie . 3 D e b ije e n k o m ste n w e rd e n g e h o u d e n o p het sto o m s c h ip ’R egale C a ro l’, d a t de D o n au a fv o e r. 4 Z ie v e rsla g d d . 6 aug. 1938 v an V e rste e g te n b e h o e v e van Ju s t. K laarb lijk elijk w ilden d e a n d e re g e d e le g e e rd e n d e schijn o p h o u d e n (m issc h ie n m e e n d e n so m m ig en h e t w erk elijk ) da t p o litiek e g e b e u rte n is s e n van w elke o m v a n g o o k n iet van in v lo ed (m ogen) zijn o p p o litio n ele a c tiv ite ite n o p het g eb ied v an d e m isd a a d b e strijd in g . N a ïe f o f h y p o c rie t? W at im m ers te d e n k e n v an H e y d r ic h ’s o p m e r­ king: 'B is z u r en d gültigen E n ts c h e id u n g d u rc h die M itg lied er d er I K P K is t die S ich erh eitsp o lizei die T reu h a n d e rin f ü r die G e s c h a ftsfü h r u n g d er I K P K g ew o rd e n .' Z ie: R. H e y d ric h : A u fb a u u n d E n tw ic k lu n g d e r S ic h e rh e itsp o lize i im L a n d e O esterreich (D a s S c h w a rze K o r p s, 21 april 1938).

55 m aar één van de N e d e rlan d se leden van de I K P K , stu u rd e in ge n o e m d e m aand e nkele re fe ra ten die op het c ongres te K o p e n h ag e n g e h o u d e n w aren aan de to e n ­ malige In sp e c te u r der K oninklijke M a re c h a u sse e (IK M ), J. H. G. K a p p e lh o f f ; d e ­ ze a n tw o o rd d e , dat hij er m et belangstelling kennis van had g e n o m e n .1 De A d m i­ nistra te ur vo or de G re n sb e w a k in g en de V reem delin gend ienst, C roiset van U chelen (die uit de krant o v e r het o n d e rw e rp van het c on gres v e rn o m e n had) vroeg of van H o u te n h e m zou willen inlichten wat er b e s p ro k e n w as. In het k ad e r van zijn functie w as hij z e e r in het z ig e u nerv raag stu k g e ïn te re s s e e rd .2 V an H o u te n a n t­ w oo rdde reeds de volgende dag: ’G e v o o rk o m t in z e k e re n zin m ijn w e n sc h e n d o o r U w b elan g stellin g in h e t z ig e u n e rv ra a g s tu k ... M ijn p lan w as o m te z ijn e r tijd m et m ijn m e d e g e d e le g e e rd e n 3 e n in o v e rle g m et d e IK M v o o r te stellen in o n s lan d e e n z ig e u n e rc e n tra le in te ric h te n te n U w en B u re e le . Ik ga nu e e r s t v o o r ee n k u u r m et v e r­ lo f (de IK M tro u w e n s o o k ) e n w ilde ee n en a n d e r in h e t n a ja a r b e h a n d e le n . H e t b e s te is d u s , d a t gij in m id d els de z a a k b e s tu d e e rt, als ge m et m ijn d e n k b e e ld in ste m t. D en In ­ s p e c te u r (b e d o e ld is h ie r d e I n s p e c te u r d e r K o n in k lijk e M a re c h a u ss e e ) z o n d ik re e d s de b eid e te K o ­ p en h a g e n g e h o u d e n r e fe ra te n , z o o d a t ge d u s sle c h ts n a a r b o v e n b e h o e ft te g a a n om g eh eel au fa it te z ijn ... Ik g e e f U in o v erw eg in g z e lfsta n d ig g een sta p p e n te d o e n . M issch ie n k o m ik d e z e m aan d nog in D en H a a g e n k u n n e n w e d an v a s t e e n s p ra te n . ’

C roiset sc h re e f direct terug het m et de gedragslijn van van H o u te n volkom en e en s te zijn en met belangstelling de k o m e nde b esp rekingen in het n a ja a r af te w a c h te n .4 In het n ajaa r pleegde van H o u te n o verleg o ver de z igeunercentrale m et V e r­ steeg en B roe kh off. C roiset w erd hiervan op de hoogte gesteld. D eze deelde v e r­ volgens van H o u te n m e e , diens voorstel en dat van V e rste e g af te w ach te n , m aar dat hij intussen Justitie ’in die richtin g’ ging v o o rb ere id en ’en b e a r b e id e n ’.5 In tu ssen was het 1936 gew o rd en. In e e n brief van de 11e januari stu u rd e van H o u te n aan B ro e k h o ff een o n tw e rp b rie f6 vo or het ministerie van Justitie ov er de oprichting van een N e d e rla n d s c h e Z igeuner C entrale. In die brief liet hij o p z e tte ­ lijk in het m idden wie als zigeuner w a re n te b e s c h o u w e n ; wel gaf hij aan ook w o o n w a g e n b e w o n e rs van v re em d e nationaliteit in die categorie op te willen n e ­ men. ’lk m e e n ', zo sc h re e f hij, ’d a t in D u itsla n d alle w o o n w a g e n b e w o n e rs als zig e u n e rs w o rd e n b e ­ sc h o u w d . W e m o e te n h et m .i. a a n h e t b eleid v a n de C h e f d e r op te ric h te n c e n tra le o v e rla te n g e le id e ­ lijk zu lk s bij o n s o o k te d o e n , h etg e e n z e e r g e w e n s c h t zo u zijn. Ik v re e s e c h te r , d a t de z a a k m islo o p t, als w e d it nu re e d s v o o rste lle n en d a a rd o o r de za a k te g ro o t o p z e tte n .’7

1 27 ju n i 1935. 2 3 juli 1935. 3 M e d e g e d e le g e e rd e n w a re n H . J. V e rste e g , h o o fd c o m m is sa ris van p o litie te A m ste rd a m en K . H . B ro e k h o ff, c o m m iss a ris v an p olitie te A m ste rd a m en co m m iss a ris v an de R ijk sp o litie (als zo d an ig v e rb o n d e n aa n de N e d e rla n d s c h e C e n tra le in zak e F a lsific a te n ). 4 6 juli 1935. 5 7 j a n . 1936. G M et h e t v e rz o e k de b rie f aan V e r s te e g te laten lezen . 7 I n d e uitein d elijk aa n Ju stitie v e rz o n d e n b rie f is d e regel ’alle w o o n w a g e n b e w o n e rs v an v re e m d e n a tio n a lite it o o k als z ig e u n e rs te b e s c h o u w e n ’, w eg g elaten .

56 B r o e k h o ff re ag eerde in een brief van 14 ja n u a ri, dat hij ’u ite ra a r d ’ v o o r een zi­ geu ne rc en tra le w as; V ersteeg , de c h e f van B ro e k h o ff, wilde e c h te r e e rst princi­ pieel uitg em aak t zien wat o n d e r zigeuners v e rsta a n m o e st w ord en. M a a r B ro e k ­ ho ff ach tte zichzelf niet c o m p e te n t hierop een a n tw o o rd te g e v e n .1 N a enig heen en w e e r geschrijf stelde B ro e k h o ff toen e en fo rm ulering op, die V e rste e g zeer waarschijnlijk wel zou a a n v a a rd en . Hij sc h re e f aan van H ou te n : 'W ie als z ig e u n e rs zijn te b e s c h o u w e n zal u ite ra a rd d ie n e n te w o rd e n v astg eleg d . H e t v in d en v an de ju iste d e fin itie zal w ellich t h e t o n d e rw e rp zijn v an e e n e g e d a c h te n w is se lin g . A ls g ro n d sla g v o o r deze g e d a c h te n w is se lin g k an - n a a r h e t o n s wil v o o rk o m e n - d ie n e n , h e tg e e n D r B. S c h u ltz ... h ie ro m tre n t h e e ft a a n g e g e v e n .’2

27 janu ari ’36 w erd de b ew u ste brief (met een afsc hrift aan de IK M ) aan de mi­ nister van Justitie, van Schaik, v erz on de n . De inhoud w e e k niet af van de f o r m u ­ lering van B ro e k h o ff, zo zal nog blijken. V an H o u te n stuurd e tegelijkertijd een a f ­ schrift aan C ro ise t, waarbij hij opm erkte: ’d e z a a k is n iet zo o snel b e h a n d e ld k u n n e n w o rd e n , als ik g e d a c h t h a d , d a a r de H e e r V E R S T E E G er v o o ra l o p a a n d ro n g , h et b eg rip 'z ig e u n e r' n a d e r te d e f in ie e re n ,'

en hij besloot: ’ln d e c o u ra n t za g ik, d a t zich aa n de B elg isch e g re n s w e e r d e g eb ru ik e lijk e m o eilijk h ed en m et z i­ g e u n e rs v o o rd o e n . D it is w ellich t ee n m ooi a a n k n o p in g s p u n t m et h e t D. v .J. ’3

C roiset zou im m ers de z a a k 'v o o rb e re id e n en b e a r b e id e n ’. In de brief van 27 janu ari aan de minister re fe re e rd e van H o u te n a an het in 1935 te K o p e n h a g e n g e h o u d e n c o ng res van de IK P K , w aarin definitief tot oprichting van een in ternationale zig eu nercentrale te W e n e n b esloten was. Hij v e rw e e s de m inister n aar de sinds 1931 hie ro v e r aan Justitie to e g e stu u rd e ra p p o rte n , m et de diverse bijgesloten refe ra ten . M ede uit n aam van V e rste e g en B ro e k h o ff stelde hij nu de m inister voor: ’O o k in o n s lan d een z ig e u n e rc e n tra le o p te ric h te n , e n d e z e te v e rb in d e n aa n h e t B u re a u ’G re n sb e waken in g en V re e m d e lin g e n d ie n st’. A an d e z e C e n tra le z o u d e n alle g e g e v e n s b e tre ffe n d e de in o n s land aa n w e zig e z ig e u n e rs k u n n e n w o rd e n v e rz a m e ld , en d a a rm e d e v o o r z o o v e r m ogelijk d e aa n W een e n in te z e n d e n fo rm u lie re n w o rd en in gevuld. R e e d s zijn in som m ige lan d en d erg elijk e c e n tra le s o p g e r ic h t.’

1 V an H o u te n aa n B ro e k h o ff, 17 ja n . 1936. 2 B ro e k h o ff aan van H o u te n , 22 ja n . 1936. 3 V an H o u ­ te n aa n A G V D , 27 ja n . 1936. H e t k ra n te a rtik e l, w a a ro p van H o u te n z in s p e e ld e , sto n d in D e N e d e r­ la n d e r v an 20 ja n . 1936: ’e r is s p ra k e v an ee n d re ig e n d e in v asie v an z ig e u n e rs. A an g ez ie n d a t zigeun e rv o lk je , d o o r h u n ro o v e rije n en z . de B elgische a u to rite ite n veel last v e ro o rz a a k t, is de B elgische g e n d a rm e rie e r s te e d s op uit g e w e e st d e z e n o m a d e n o v e r de N e d . g re n s te lo o z e n .’ D e N e d e rla n d e rs h a d d e n d e c o n tro le om d ie re d e n v e rs c h e rp t. ’E en e n a n d e r k o st veel in sp a n n in g . U itg e b re id e gren ss tro o k e n m o eten b e w a a k t w o rd en en m en m aak t d aarb ij g e b ru ik v an B elg isch e v e rs p ie d e rs , die teg en b elo o n in g d e N e d . a u to rite ite n o p de h o o g te h o u d e n v a n d e b ew eg in g en d e r z ig e u n e rs en v a n de g e n ­ d a rm e n , die h en o p d r ijv e n .’

57 'U ite r a a r d ’, aldus van H o u te n , diende te w o rd e n vastgelegd wie als zigeuner m oest w o rd e n b e s c h o u w d ; hij stelde de minister v o o r als grondslag v o o r g e d a c h ­ tenw isseling de definities van S chultz te n e m e n , die d eze in 1935 te K o p e n h a g e n had voorgesteld. O m de o n to e re ik e n d h eid van h et toenm alige N e d e rla n d se o p tre d e n a an te tonen, so m d e van H o u te n in deze brief nog e e n s de circulaires o p van het ministerie van B innenlandse Z a k e n aan de b u rg e m e e s te rs b e tre ffe n d e het te lichtvaardig afgeven van pap ieren; en hij m erkte in dit v erb a n d op: ’D e in d e z e stu k k e n b e s c h re v e n m o e ilijk h e d e n k u n n e n bij h e t b e s ta a n e e n e r n a tio n a le c e n tra le , w a a r alle in o n s lan d aan w e zig e z ig e u n e rs zijn g e re g istre e rd , g e m a k k e lijk e r w o rd e n o v e rw o n n e n . W ellicht k an m en o o k m et a n d e re lan d e n to t ee n d o e lm a tig a c c o o rd , op d a t g eb ied k o m e n , d o ch d a a rto e is h et n o o d z a k e lijk , d a t m en e e rs t o v e r v o ld o e n d e g eg e v e n s b e s c h ik t, die e c h te r s le c h ts d o o r h e t in ric h te n e e n e r c e n tra le zijn te v e rk rijg e n .’

V an H o u te n had succes. N o g geen tw ee w e k e n later, nl. per brief van 8 f e b r u ­ ari, berichtte van Schaik de IKM: ’M et h e t v o o rste l, d a t o o k in o n s land e e n aa n U w B u re a u te v e rb in d e n z ig e u n e r-c e n tra le w o rd e o p ­ g e ric h t, w elk e alle g eg e v e n s b e tre ffe n d e de in o n s lan d a a n w e zig e z ig e u n e rs, als in de b rie f (v an 27 ja ­ n u ari) b e d o e ld , zal h e b b e n te v e rz a m e le n en d e z e v o o r z o o v e r n o o d ig aa n d e te W een e n op te ric h te n in te rn a tio n a le z ig e u n e r-c e n tra le zal k u n n e n o p z e n d e n , k an ik mij v e re e n ig e n . Ik m oge U v e rz o e k e n als C e n tra le te w illen o p tre d e n e n v e rd e r a ls d a n h e t n o o d ig e te w illen v e r r ic h te n .’1

V an Schaik stuu rd e de IK M o o k de b rief van 27 januari van van H o u te n aan de minister. Kennelijk wist de minister niet, dat van H o u te n re e ds een copie aan C roiset had gezo nd en . Tien dagen later stelde C roiset van H o u te n in kennis van het m inisteriële besluit. De IK M sc h re e f v e rd e r, dat de m inister oo k hem officieel op de hoogte zou brengen. D a a rn a zou van H o u te n in zijn functie van vice-presid ent van de IK P K met W enen k u n n e n gaan c o rre sp o n d e re n . A lv orens van H o u te n zijn c o rre sp o n d e n tie m et W e n e n begon, stelde hij Croiset v oo r, het adres van de C en trale te laten luiden: 'I n s p e c te u r d e r K oninklijke M a re ­ c h a u ss e e , N e d e rla n d sc h e Z ig e u n e rc e n tra le ’, en de a anduiding 'G re n sb e w a k in g en V ree m d e lin g e n d ien st’ weg te laten. Hij gaf hem te v en s de raad behalve met B ro e k h o ff ook eens te gaan p raten m et de v re e m d elin gen dienst van het h o o fd b u ­ reau van politie in A m ste rd a m m et het oog op te tre ffe n maatregelen: 'o n g e tw ijfe ld zijn re e d s vele z ig e u n e rs h ie r en d a a r g e re g istre e rd en k o m en o o k d e m e e ste re e d s v o o r in d e c a rto th e k e n v an h e t W a p e n . ’2

Hij deelde in dezelfde b rief m e e , nu hij officieel in k ennis gesteld w as d o o r J u s ­ titie, m et e en brief aan W e n e n bezig te zijn, m aar, zo sc h re e f hij, 1 Ju s t. aan IK M . 8 f e b r . 1936.

2 V an H o u te n aa n A G V D , 2 4 fe b r. 1936.

58 ’G e m o e t U nu g een illusie m a k e n , d a t ee n en a n d e r nu v e rd e r z o o snel zal k u n n e n w o rd e n b e h a n ­ d e ld . Z o o als ik re e d s zei, v re e s ik, d a t w e W e e n e n ee n slag v ó ó r z ijn .’

D at was inderdaad het geval. M en had in N e d e rla n d z e e r snel gehandeld. In W e n e n was nog niet tot officiële oprichting overgegaan. Dat ge be u rd e pas op 9 m a a rt ’36. In een brief van 25 februari ’36 deelde van H o u te n aan de G eneralsekretar van de IK P K , Dr. O. D ressler, m ee, dat de m inister van Justitie b esloten had een N e ­ de rla nd se z igeunercentrale op te richten. H e t a d re s, w aar blijkbaar nog geen e e n s­ gezindheid ov er b e sto n d , zou later m edegedeeld w o rd e n . V e rd er vroeg van H o u ­ ten of de definitie van S chultz officiële geldigheid b e za t en welk en hoeveel fotom a teria al aan de internationale Z igeuner-Z entrale g e z on de n m oest w orden. H e t ro n d z e n d e n van g eg evens, zoals dat gebruikelijk w as bij m isdadigers, leek hem niet nodig. Alleen v o o r naburige landen z o ude n d ia ’s praktisch zijn. Hij vroeg vo orts om blan co form u lieren (tegen betaling) en enkele and ere stukken. Dit alles w erd h em direct d o o r D ressler toegestu urd - m et felicitaties en d a n k ­ w o o rd e n o v e r het bereikte re s u lta a t.1 Op van H o u te n s vragen o m tre n t de definitie van zigeuners zou Schultz in een brief van 13 m aart nader ingaan. Schultz w as oo k z e e r verheugd en w enste dat de C entrale in N ed e rlan d ’zu m Segen reichen m ö g e '. V e rd e r d eelde hij m ee, dat de voorbereid in gen voo r de Intern a tio n a le Z ig euner Z entrale a fgerond w aren en dat hierov er spoedig aan de leden van de I K P K bericht zou w o rd en g e zo nd en. In dat schrijven z o u d e n de definitie (die niet v e ra n d e rd was) en de fo rm ulieren met o p ­ gave van ko sten w eergegeven w orden. W at het fotom ateriaal betrof, b e da n kte Schu ltz van H o u te n vo or zijn zinvolle suggestie, m aar hij, Schultz, was wèl voo r het ro n d z e n d e n en dat z ek e r w a n n e e r de identiteit niet v a ststo n d . M a a r hij zou er voo r zorgen dat d eze kw estie op de volgende bijeen ko m st (in Belgrado) a an de orde gesteld zou w orden. V an H o u te n legde de IK M dit prob leem v o o r en lichtte zijn opvatting als volgt toe: 'O fs c h o o n zich in N e d e rla n d ee n a a n tal z ig e u n e rs b e v in d e n en o o k nu en d a n b e n d e n z ig e u n e rs van uit B elgië en D u itsc h la n d tra c h te n o n s land b in n en te d rin g en , o n d e rv in d t m en to c h d o o r de o m s ta n ­ d ig h eid , d a t N e d e rla n d ee n ra n d s ta a t van E u ro p a is h ie r n ie t zo o veel o v e rla st v an d e z e z w e rv e rs , als h et geval is in c e n tra a l g eleg en la n d e n .... H et k o m t m ij d a a ro m v o o r, d a t N e d e rla n d w einig belan g h e e ft bij ee n z o o g e n a a m d e ’In te rn a tio n a le R u n d a u s s e n d u n g '. Z u lk s zo u de a d m in istra tie a a n d e N e ­ d e rla n d sc h e C e n tra le o n n o o d ig b e la s te n . D eze h e e ft n a a r m ijne m een in g g een b ela n g bij h e t opleggen v an g eg e v e n s b e tre ffe n d e de ta llo o z e in c e n tra a l en o o s t E u ro p a z w e rv e n d e z ig e u n e rs; v o o ral n ie t, nu d o o r d e o p ric h tin g v an ee n n atio n a le e n ee n in te rn a tio n a le c e n tra le d e z e plaag m e e r a fd o e n d e zal w o r­ d en b e s tre d e n , e n d it z w e rv e n in de to e k o m st w a a rsc h ijn lijk geleid elijk aan b a n d e n zal w o rd e n g e ­ le g d .’

1 D re ss le r aa n v an H o u te n , 2 m a a rt 1936.

59 B ovend ien w ees hij in deze brief op de hoge ko ste n, die een dergelijk ro n d z e n ­ den m et zich mee zou brengen. Hij stelde d aa ro m v o o r dat de N e d e rla n d sc h e Z i­ geu ne rc en tra le zich niet a a nsluiten zou bij e en even tu ele 'In tern a tio n a le R u n d a u ssen d u n g ' van gegevens be tre ffe n d e zigeuners, doch naar de Internationale Z igeuner Z en tra le te W e n e n slechts de zoveel mogelijk ingevulde form ulieren: e en vingerafdrukb lad en 2 B ertillon -foto’s 1 zou stu ren. V o o r o ns land sch een van H o u te n e en eventuele uitwisseling van gegevens m et België en D uitsland v o ld o e n ­ d e .2 M et het oog op de besprek in gen in Belgrado wilde van H o u te n de m ening van de IK M vern e m e n . C roiset, die deze brief (m et de bijgevoegde c o rresp on den tie) van de IK P K ook o n d e r ogen kreeg, stelde van H o u te n v o o r o p het rondschrijven van de internationale anti-zigeunercentrale te w a c h te n , a lvo re n s een N ed e rla n d s model vast te stellen.3 W at de 'In te rn a tio n a le R u n d a u ssen d u n g ' b e tro f deelde hij a an de IK M m e e 4, dat hij in het algem een instem de m et de ziensw ijze van van H o u te n ; in speciale gevallen - te zijner b e oordeling - zou hij willen afw ijk en, bij voorbeeld in al die gevallen w aarin de identiteit van de zigeuners niet k on w orden vastgesteld. Hij gaf de IK M vo orts de volgende ad resse rin g in overw eging, zoals hij oo k aan van H o u te n d ee d w e te n 5: 'I n s p e c te u r Koninklijke M are c h a u sse e (G rensbew ak in g en V reem delin gend ienst) Z ig e u n e rc en tra le .’ Als m otivering voegde hij d a a ra a n toe dat o n d e r de na a m ’G re n sb e w a k in g en V re e m d e lin g e n d ien st’ dit b ureau sinds een 16-tal ja re n enige b e ke n dh eid v e rw o r­ ven had; de m inister van Justitie had dan ook daarin aanleiding ge v o n d e n om de zig eu nercen trale aan gem eld b u reau te verbind en . De toenm alige IK M , Kappelhoff, kon zich met deze a d resserin g verenigen. Hij liet dit a an van H o u te n w eten en deelde h e m m ee, dat W e n en op de hoogte gesteld k on w o r d e n .6 V ervolgens stuu rd e van H o u te n de m inister een sch rijven van D ressler (dd. 18 m aart), w aarin de oprichting van de 'Intern a tio n a le Z entralstelle zu r B e k a m p fu n g des Z ig e u n e ru n w e se n s’ b e ke nd ge m a a k t w erd en w aarbij de ' R ic h tlin ie n ’ ingeslo­ ten w a r e n .7 O p grond van b o v e n g e n o em d e ontw ikkeling w as er v o o r van H o u te n en voor C roiset alle red en tot tev re d e n h e id . Beiden zullen dan oo k wel verrast zijn ge­ w eest toen zij o m stre e k s m idden april plotseling h o o rd e n , dat de m inister van J u s ­ titie bij n a d e r inzien to c h b e z w a re n had g eop perd tegen de oprichting van een c e n ­ trale in N e d erla n d . D eze b e z w a re n w a re n van financiële a ard , sc h re e f van H o u ­ ten aan Croiset:

1 V o lg en s V an D ale: ’B e rtillo n n ag e is e e n ste lse l v an A . B e rtillo n om ee n a n tro p o lo g is c h sig n a le m e n t v ast te ste lle n , inz. v an m isd a d ig e rs: de b e rtillo n n a g e b e s ta a t in h e t n em en van 11 v e rsc h ille n d e li­ c h a a m s m a te n d ie bij v o lw a sse n m en sen o n v e ra n d e rlijk z ijn .’ O p een B e rtillo n -fo to w o rd t de p e rso o n in zijn g e h e e l, v o lg en s ee n v a s te s c h a a l, a fg e b e e ld . 2 V an H o u te n aa n IK M en A G V D , 20 m a a rt 1936. D e c o r re s p o n d e n tie v an v an H o u te n m et de I K P K w erd b ijg ev o eg d . 3 A G V D aa n van H o u te n , 9 april 1936. 4 A G V D aa n IK M , 3 ap ril 1936. 5 A G V D aa n v a n H o u te n , 9 april 1936. C ite re n d zijn b rie f aan IK M , v an 3 ap ril 1936. 6 15 april 1936. 7 17april 1936. A fsc h rift aa n de A G V D .

60 ’H e t sp ijt m ij’ - ald u s de a fz e n d e r in e e n b rie f v an 17 april 1936 - ’d a t e r ee n k in k in de kabel dreigt te k o m en , d o c h ik voel de b e z w a re n v an Ju s titie . W e m o e te n alles d o e n om d a a ra a n te g e m o e t te k o ­ m en en d u s tra c h te n de k o ste n zo o laag m ogelijk te h o u d e n . H e t fo to g ra fe e re n m o e t d a a ro m zo o v eel m o g elijk b e p e rk t w o rd e n ... H e t v o o rn a a m ste ac h t ik d a t n a u w k e u rig de id e n tite it w o rd t v a stg e ste ld m et ju iste n a m e n , g o ed e sig n a le m e n te n , fa m ilie -v e rh o u d in g e n , e n z .’

En hij eindigde zijn brief: ’N u d e o p ric h tin g v an de N e d e rl. Z ig e u n e rc e n tra le w e d e r tw ijfe la c h tig is g e w o rd e n , tre e d ik n iet n a ­ d e r m et W e e n e n in c o rre sp o n d e n tie o v e r dit o n d e rw e rp , d o c h w a c h t het re s u lta a t d e r v o o rg en o m en b e s p re k in g e n a f . ’1

Die b esp reking en v o n d e n op 27 april plaats. D ee ln e m e rs w aren van H o u te n , C roiset en enige fu n ctio narissen van het ministerie van Justitie, o n d e r wie de late­ re secretaris-generaal mr. J. R. M. van A ngeren. H e t resultaat van de b espreking deelde C roiset dezelfd e dag aan de minister mee. De besluiten b etre ffe n d e een Zi­ geu ne rc en tra le zullen wij hier o n v e rk o rt citeren , teneinde een indruk te geven van de grote hoeveelheid arbeid, die bij realisatie van die besluiten, verricht z ou m o e ­ ten w orden. ’(a )... O n d e r z ig e u n e rs w a re te v e rsta a n : alle n a a r Z ig e u n e ra a rd r o n d tre k k e n d e p e rso n e n - alzo o d ieg en en w elk e g een v a s te w oon- of v e rb lijfp la a ts h e b b e n - die n iet de N e d e rla n d s c h e n a tio n aliteit b e z itte n . O pm erking: Dit zijn de v re e m d e lin g e n , w elke g en o em d w o rd en in p u n t 1 d e r z .g . ' R ich tlin ie n ' v an d e In te rn a tio n a le Z ig e u n e rc e n tra le te W e e n e n . D a a ro n d e r vallen a lz o o m ede de la n d lo o p e rs (z w e rv e rs) v an v re e m d e n a tio n a lite it. D e d efin itie is n iet v a s tg e k o p p e ld aan w o o n w a g e n s o f w o o n ­ sc h e p e n ; (b )... h e t v e rd ie n t a a n b e v e lin g om v o o rlo o p ig alleen aa n de In te rn a tio n a le C e n tra le te W een e n o p te g ev en de g e re g istre e rd e Z ig e u n e rs in e n g e re n zin , a lz o o n iet de z w e rv e rs als v o re n a a n g e d u id ; de c a te ­ g o rie b ed o eld in p u n t 2 d e r ' R ic h tlin ie n ’ van W een e n n.1. de ’o v e rk o m stig e ro n d tre k k e n d e p e r s o n e n ’, w elk e h e t lan d w a a rto e zij a ls o n d e rd a n e n (sta a ts b u rg e rs ) b e h o o re n , v e rla te n h e b b e n , o f d a a rin , n a d a t zij h e t tijd e lijk v e rla te n h e b b e n , al d an n ie t vrijw illig, w e d e r te ru g g e k e e rd z ijn , is v o o r o n s land gering. E en e alg em een e re g istra tie v an alle N e d e rla n d s c h e w o o n w a g e n b e w o n e rs w o rd t vo o r d it d o ei niet n o o d ig g e a c h t. T o t re g istra tie w a re n v a n d e z e c a te g o rie alle e n in a a n m e rk in g te b re n g e n , d ie N e d e r ­ la n d sc h e w o o n w a g e n b e w o n e rs , v an w ie m et z e k e rh e id b e k e n d is, d a t zij N e d e rla n d w el e e n s v e rlaten h e b b e n o f d it zu llen g a a n d o e n ; (c )... (d) ... h et n em en v an de v e re isc h te f o to ’s w are alle e n te d o e n g e sc h ie d e n v an alle g e h u w d e n , z o o ­ m ed e v an alle o n g e h u w d e n v an b eid erlei k u n n e , w elke d e n 16 ja rig e n le e ftijd h e b b e n b e re ik t; (e )... aan v u llin g v an h e t v re e m d e lin g e n re g le m e n t, in d ie r v o e g e , d a t o n d e r de m a a tre g e le n van to e ­ z ic h t d o o r d e H o o fd e n v an P o litie op v re e m d e lin g e n uit te o e fe n e n , in h e t b ijz o n d e r w o rd e g en o em d de b e v o e g d h e id o m d e s g e w e n sc h t to t h e t n em en v an v in g e ra fd ru k k e n e n p h o to g ra fe e re n o v e r te g a a n , lijk t g e w e n s c h t; (f) ... h e t n em en v an f o to ’s, v in g e ra fd ru k k e n en sig n a le m e n te n zo u d ie n e n te g e sc h ie d e n v a n u it de g ro o te re w o o n w a g e n k a m p e n , g eleg en in de n a b ijh e id van die o rg a n e n v an P o litie , w elke d a a rto e v o l­ d o e n d e g e o u tille e rd z ijn , en w el g e le id e lijk , n a a r m a te die k am p e n d o o r d e ro n d tre k k e n d e Z ig e u n e rs als v o re n g e n o e m d - w o rd e n b e z o c h t. T ra n s p o rte n o v e r lange a fs ta n d d ie n e n te w o rd e n v o o rk o m e n ;

1 17 ap ril 1936.

61 (g) ... aa n g e re g istre e rd e Z ig e u n e rs w a re , ten b e w ijz e h u n n e r re g istra tie , ee n k a a rt te v e rs tre k k e n , w a a ro p d a a rv a n a a n te e k e n in g is g e ste ld . D eze k a a rt zal o .m . v o o rz ie n d ie n e n te zijn v an fo to en een v in g e ra fd ru k v an d en g e re g istre e rd e ; (h) ... n a ee n z e k e r tijd sv e rlo o p , b .v . ee n ja a r na d en d a tu m v an h e t in w erk in g tre d e n d e r Z ig e u n er c e n tra le , zo u o p b e p a a ld e d a ta , e e n e alg eh eele c o n tro le in h e t land k u n n e n w o rd e n g e h o u d e n , te n e in d e n a te g aan w elk e Z ig e u n e rs n og n iet g e re g istre e rd zijn . T o t de n o o d ig e a a n v u llin g d e r re g istra tie d ien t d an g eleid elijk te w o rd en o v e rg e g a a n d o o r d e sk u n d ig p o litie p e rs o n e e l, h e tw e lk zich to t d a t d o el p e r rijk s a u to n a a r d e in d e n a b ijh e id d e r Z ig e u n e rs gelegen p o litie b u re e le n b e g e e f t.’1

N a de vergadering op 27 april w erden op het m inisterie van Justitie b o v e n g e ­ n o em de 'b e s lu ite n ’ (in feite w a re n het richtlijnen v o o r het m a k e n van een ontw erp-reglem ent en v o o rsc h rifte n v o o r het prak tisch fu n c tio n e re n van de C e n tr a ­ le) in behan delin g geno m en . V an H o u te n , die W e n e n zo snel mogelijk officieel van de toekom stige oprichting van de C entrale wilde b eric h te n , w erd ongeduldig. R eeds in mei en juni had hij g e ïn fo rm ee rd hoe ver m en aan het ministerie g e v o r­ derd w a s .2 M a a r ook eind aug ustu s kon C roiset hem nog steed s geen c o n cre te m e ­ dedelingen d o e n .3 Wel be loofde hij van H o u te n om he m , z o d ra een beslissing ge­ no m e n w as, op de hoogte te stellen. H e t o pstellen van een definitieve te k st voo r een reglem ent van de C entrale m et de daarbij b e h o re n d e uitvoeringsbepalingen w as geen gem akk elijk karw ei. W at w as er zoal niet nodig? N ie t alleen m o e ste n f o t o ’s en v inge ra fd ru k k e n w o rd en ge ­ m aakt m aar o o k m oest een zo gedetailleerd mogelijk signalem ent opgesteld met zoveel m ogelijk gegevens o v e r de b e tre ffe n d e p e rso o n en zijn relaties tot a n d e ­ ren. V e rd e r was niet b ek e n d , of het N e d e rla n d se politiekorps o v e r voldo end e e r­ varing in deze gehele materie beschikte en de goede outillage had. O m enige in­ d ru k h ie ro m tre n t te krijgen s c h re e f de secretaris-generaal van Justitie, J. P. de M eyere (nam ens de minister) de p ro c u re u rs-g en e raa l4 aan, m et het v e rz o e k om opgave te d o en van de a m b te n a re n der R ijksveld w acht e n van de gem eentelijke politie-instellingen in hun re ss o rt, die ge a c h t w erden te voldo en a an b o v e n g e ­ n o em de eisen. De K oninklijke M a re c h a u ss e e , zo sc h re e f hij, beschikte reeds over vo ld oend e gegevens. De p ro c ure urs-g ene ra a l gingen direkt aan het werk. In het algem een w aren de a n tw o o rd e n e c h te r niet optim istisch. De p ro c ure ur-g en era a l van D en H aag sc h re e f, dat in somm ige g e m e e n te n de ervaring van de b e tre ffe n d e a m b te n a re n gering was. Hij voegde d a a ra a n het volgende m erk w aardige c o m m e n ta a r toe: ’A an g ez ie n h e t e c h te r, bij h e t m inim aal aa n ta l z ig e u n e rs d a t zich h ie r te la n d e o p h o u d t, z e e r lang k an d u re n v o o rd a t d e b e tro k k e n b e a m b te n g eleg en h eid k rijg e n to t h e t fo to g ra fe e re n v an ee n z ig e u n e r, h eb ik g e m e e n d , o o k d e z e b e a m b te n wel als v o ld o e n d e e rv a re n te m ogen a a n m e r k e n .’5

1 A G V D aa n J u s t., 27 ap ril 1936. In d e z e b rie f w erd e v e n aa n de C h in e e z e n c e n tra le g e re fe re e rd . T e ­ g e lijk e rtijd m et d e Z ig e u n e rc e n tra le w as nl. b e s lo te n o o k ee n d e rg e lijk e c e n tra le o p te ric h te n . 2 V an H o u te n aa n A G V D , 7 mei e n 23 ju n i 1936. 3 A G V D aa n van H o u te n , 25 au g . 1936. 4 P ro c u re u rsG e n e ra a l w a re n e r te L e e u w a rd e n , A rn h e m , A m ste rd a m , D en H a a g en ’s -H e rto g e n b o sc h . 5 23 d e c . 1936.

62 De p rocu reur-generaal van A rn h e m deelde in een sc hrijven van 23 januari ’37 m ee, d at de politie van slechts e nkele g e m e e n te n op het platteland in staat w as een dacty lo sc o p isc h signalem ent op te nem en. Inm iddels w as bijna een ja a r v e rstre k e n sinds de m inister in zijn brief van 8 f e ­ bruari ’36 zijn fiat gegeven had aan de oprichting van een Z igeunercentrale. M aar eind ’37 was het dan zover: in het A lg em een P olitieblad van 30 d e c e m b e r ’37 w erd de oprichting van de N e d erla n d s c h e Z igeuner C entrale b e k e n d g e m a ak t. H e t B e­ sluit (dd. 23 d e c e m b e r ’37) van de minister van Justitie luidde: ’ 1. De in sp e c te u r d e r K o n in k lijk e m a re c h a u s se e is b e la s t m et de re g istra tie v an alle h ier te lan d e v e r­ to e v e n d e Z ig eu n ers w a a ro n d e r in dit v e rb a n d z ijn te v e rsta a n : w o o n w a g e n b e w o n e rs en a n d e re z w e r­ v en d e p e rs o n e n , w elk e n a a r Z ig e u n e r-a a rd ro n d tre k k e n e n a lz o o g een v a s te w o o n - o f v e rb lijfp la a ts h e b b e n ; b eid e d e z e c a te g o rie ë n s le c h ts v o o r z o o v e rre d e d a a ro n d e r v a lle n d e p e rso n e n n iet de N e d e r ­ la n d sc h e n a tio n a lite it b e z itte n . D eze re g istra tie zal w o rd e n aan g ed u id m et d e n naam : N E D E R L A N D S C H E Z IG E U N E R C E N T R A L E . D e aan d en in sp e c te u r to e g e v o e g d e a d m in is tra te u r v o o r d e G re n sb e w a k in g en d e n R ijk s v re e m d e lin ­ g e n d ien st is b ev o eg d o n d e r dien s v e ra n tw o o rd e lijk h e id de leiding te v o e re n . 2. D e d o c u m e n ta tie zal g eg e v e n s b e v a tte n m et b e tre k k in g tot: a. g e b o o rte e n afsta m m in g ; b. b u rg e rlijk e n sta a t; c. b e ro e p ; d. sig n a le m e n t; e . p h o to g ra p h isc h e a fb e e ld in g e n v an p e rso n e n v a n b e id e rle i k u n n e , w elke d en le e ftijd v an 16 ja re n h e b b e n b e re ik t; f. v in g e ra fd ru k k e n ; g. le v e n s lo o p , w a a ro n d e r o p g e m a a k te p ro c e ss e n -v e rb a a l; o n d e rg a n e v o n n iss e n , v e rb lijfp la a ts (e n ) e .d .; h. p a s p o o rte n , le g itim a tie p a p ie re n e .d .; 3. A an v e rz o e k e n om in lich tin g en b e tre ffe n d e de g e re g istre e rd e p e rs o n e n , a fk o m stig van b ela n g ­ h e b b e n d e o ffic ie e le in sta n tie s , zal d o o r de c e n tra le , aa n de h an d van de te r h a re r b e sc h ik k in g sta a n d e g e g e v e n s, w o rd en g ev o lg g e g e v e n . Z ij is b ev o eg d r e c h ts tr e e k s m et b u ite n la n d sc h e p o litie -a u to rite ite n te c o rre s p o n d e e re n in za k e d e v o re n a a n g e d u id e Z ig e u n e rs. Zij v e rs tre k t de g e g e v e n s, v e rv a t in de d o ­ c u m e n ta tie , aa n d e 'In te rn a tio n a le Z e n tra ls te lle z u r B e k a m p fu n g d e s Z ig e u n e ru n w e s e n s ’ te W e e n e n , z o o m e d e - bij g eb lek en w e n sc h e lijk h e id - aa n de o v e re e n k o m stig e la n d e lijk e c e n tra le s v an de d a a r ­ v o o r in a a n m e rk in g k o m e n d e S ta te n .’

Elf dagen na de afkondiging van het Besluit in het A lgem een P olitieblad s c h re e f C roiset aan van H o u te n , dat het ’heel w at vo e te n in de a a r d e ’ gehad had, ’vo or wij k o nd en beginnen. Ik vertel U dat bij gelegenheid m ondeling wel eens. Gelukkig zijn we nu z o o v e r .’1 Op welke re d e n e n met betrekk in g tot de vertraging hij hier zinsp eeld e is on s niet b ek end . Wij k om e n op deze kw estie later in a n d e r v erb and terug. 1 11 j a n . 1938.

63 De afkondiging van de officiële oprichting b e te k e n d e in tu ssen nog niet, dat de politie-am btenaren ’k o n d e n b e g in n e n ’. In de eerste w eek van februari m aakte C roiset via het A lgem een P olitieblad b e k e n d , dat m et de da a d w erk elijk e v e r z a m e ­ ling d er gegevens (signalem ent, fo to en v ingerafdruk) g e w ac h t m oest w o rd e n , to t­ dat de h o o fd e n van politie re c h ts tre e k s een d a a rto e stre k k e n d v e rz o e k van zijn kant on tv a n g e n h a d d e n .1 Op 12 m a a rt ’38, o n g e v e e r 2lk m a a n d na de officiële afkondiging van de N e d e r ­ la ndse Zigeuner C en trale, vielen de Duitse legers O o ste n rijk binnen. De inlijving van dit land (nu ’O stm a rk' geheten) bij D uitsland verh evigd e de politieke sp a n ­ ning en de vrees v o o r het o p ru k k e n d nationaal-socialism e. C roiset en van H o u te n gingen de to e k o m st van de IK P K , die in W e n e n z etelde, d o n k e r inzien. V an H o u ­ ten sc h re e f althans in een particulier schrijven aan van A ngeren, dat hij na de ’A n s c h lu s s ’ de N e d e rla n d se financiële bijdrage aan de IK P K voorlopig o n d e r zijn be rusting hield tot in de nieuwe politieke situatie m eer klaarheid was gekom en. Hij w as zich b ew u st dat de to e k o m s t van de IK P K enigszins twijfelachtig was ge­ w o rden, ’d a a r ’, zo sc h re e f h ij, ’th a n s de c e n tra le e n h e t p re sid iu m in D u itsc h e h a n d e n z ijn g e k o m e n e n h e t de v ra a g zal z ijn , o f alle a a n g e s lo te n lan d en b e re id z ijn , o n d e r die o m sta n d ig h e d e n de z a a k op d e z e lfd e v o e t v o o rt te z e tte n .’ t

V erste eg , B ro e k h o ff en van H o u te n w aren als gevolg van de politieke g e b e u rte ­ nissen e en paar maal bijeen gew eest. E r werd b eslo ten dat van H o u te n naar D u its­ land zou sc hrijven ’o m de kat de bel aan te b in d e n ’. Zij sto n d en reeds in c o rr e s ­ pon dentie m et L o n d e n en Brussel. O ok h a d d e n ze e en brief uit R o em enië o n tv a n ­ gen w a a r m en m et de voo rbereiding van de a a n s ta a n d e vergadering verlegen w a s .2 De ' M a ch tü b ern a h m e' had e c h te r geen d irecte gevolgen v o o r de s a m e n w e r­ king binnen de internationale an ti-zigeunercentrale. Wel h e e rste er aan vank elijk enige irritatie, m aar d eze was spoedig v e r d w e n e n .3 H e t internationaal politieoverleg ging g ew o on door. Op het c ongres in B o e k a re s t in juni ’38 stelde N e b e voo r de vijftiende bije e n k o m st van de IK P K in au gu stus o f s e p te m b e r ’39 in B e r­ lijn te h ou den . ’N ie m an d had hiertegen b e z w a a r .’4 C roiset, V ersteeg, van H o u te n en zovele a n d e re n die bij de internationale be­ strijding van m isdaad b e tro k k e n w aren , h a d d e n a a nva n ke lijk hun w e rk z a a m ­ hed en in alle rust en stilte k u n n e n v errich ten z o n d e r op o penlijke kritiek te stui­ ten. H ierin k w am na de 'A n s c h lu s s ' verandering. E r w e rd e n vragen in het p arle­

1 A P , 3 fe b r. 1938. 2 V an H o u te n aa n J u s t., 7 april 1938. D eze b rie f is ee n b e a n tw o o rd in g van een (n iet aan w e zig ) sc h rijv e n v an J u s t. v an 26 m a a rt. V an H o u te n h ad 2 m a a rt om ee n b ijd ra g e v o o r de IK P K g e v ra a g d , d u s nog v ó ó r de situ a tie v an d a t m o m e n t. H ij s c h re e f in d e z e b rie f v an 7 ap ril d a t h ij, w a n n e e r hij h e t g e v ra a g d e b e d rag zou o n tv a n g e n , b e s lo te n had h e t v o o rlo p ig o n d e r zich te h o u d e n to t 'in d en n ie u w e n to e s ta n d k la a rh e id is g e k o m e n ’. 3 Z ie p .5 3 . 4 V e rste e g , V erslag 6 aug. 1938.

64 m ent gesteld o v er de IK P K , die van W e n e n n aar Berlijn zou w orden ov ergeplaatst en d a a rm e e o n d e r G esta p o -invloed zou k om en. In een brief van 24 o k to b e r ’38 v roeg de minister aan van H o u te n hem n a d e r te in f o r m e r e n .1 Vier dagen later a n t­ w o o rd d e hij het m inisterie, dat de I K P K n aar Berlijn o v e rg e b ra ch t w as en niet o n ­ der invloed van de G esta p o sto nd . De minister kon g e ru st zijn. In 1920 ree d s w as van ’sociaal-d em ocratische zijde... in de pers de vre e s uitg esp rok en, dat de inter­ nationale sam enw erk in g zich zou begeven o p het gebied van de co ntra-revolutionaire s p io n a g e ...’ ’M a a r ’, zo vervolgde van H o u te n zijn brief: ’v a n a f h e t e e rste in te rn a tio n a le p o litie -c o n g re s te W e e n e n in 1923 z ijn s te e d s alle v ra a g stu k k e n , die p o litiek en b ijsm a a k h a d d e n , an g stv allig v e rm e d e n ... In d ien de d e s b e tre f f e n d e K a m e rle d e n v an de v e ro n d e rste llin g u itg a a n , d a t in te rn a tio n a le sa m e n w e rk in g o p h e t geb ied d e r c rim in e ele p olitie u itslu i­ te n d g e sc h ie d t d o o r tu s s c h e n k o m s t van W e e n e n , o f d a t d e z e c e n tra le een ig g ezag o p dit g eb ied u ito e ­ f e n t, zo o is d it ee n m is v a ttin g ... U w e E x c e lle n tie k an e r v an o v e rtu ig d z ijn , d a t zij (de N e d e rla n d s e g e ­ d e le g e e rd e n . R vO ) o o k s te e d s elk e w e rk z a a m h e id op p o litiek te rre in m et d en m e e ste n n a d ru k zullen teg en g aan en teg en elk e b e p e rk in g v an z e lfsta n d ig h e id z u lle n w a k e n .’

Ieder protest tegen de IK P K w erd d o o r van H o u te n a fg ew ezen. E e n aan hem (als één d e r vic e-presidenten van de IK P K ) gerichte p ro te stb rie f van de W o m e n ’s In tern a tio n a l L ea g u e fo r Peace a n d F reedom werd niet b e a n tw o o rd , zoals hij het ministerie van Justitie m eedeelde: ’D eze d a m e s be m oe ie n zich m et z aken , die h aar niet a a n g a a n .’2 O ok de so ciaal-d em ocraat van d e r G o e s van N a te rs, die bij de behandeling van de Rijksbegroting voo r 1939 o p m erking en inzake de in te rn atio n a­ le politieke politie had g e m a a k t3, w erd te re c h t g e w ezen . ’De o nthullingen van van d er G o e s van N a te rs b e ru stte n op een m is v e r s ta n d ’, of ’op een gebrek aan k e n ­ n i s .. .’.4 Intussen bleef N e d e rla n d loyaal lid van de IK P K . De N e d e rla n d se autoriteiten leverden regelmatig g egevens o v e r d iverse m isdadigers in,5 m aar niet o v e r zigeu­ ners, alth an s blijkens een verslag van de IK P K o v e r de periode 1 april '3 7-30 april ’38.6 Dit beleid w erd ze e r tot o n ge no e ge n van Schultz, o ok in de m aa n d e n d a arn a gevolgd. S chultz had in verb a n d m et het v e rstre k k e n van gegevens o v e r zigeu­ n ers, van N ed e rla n d 'no oit a n tw o o rd ... o n tv a n g e n ’.7 V an H o u te n w eet dit aan het feit, dat het B ureau V re e m d elin gend ienst-G rensbew ak in g-Z ig eun ercen trale veel te veel w erk had en niet v old o e n d e geoutilleerd w a s .8 Zijn indruk van ge­ no e m d b ureau w as ju ist, zoals uit het volgende nog zal blijken. De hoeveelheid w erk bij de dienst van C roiset w as, sinds februari ’38, op zodanige wijze t o e g e n o ­ m en, d at zeer ernstige stagnatie w as o n tsta a n . H et 1 In h e t v o o rlo p ig v e rsla g v an de T w e e d e K a m e r b e tre ffe n d e h et v ierd e h o o fd stu k d e r R ijk sb eg ro tin g v o o r h e t d ie n s tja a r 1939 kw am ee n p assa g e v o o r o v e r d e I K P K , die v an W en en n a a r B erlijn zo u zijn o v e rg e p la a tst en o n d e r G e sta p o -in v lo ed zo u sta a n . 2 28 o k t. 1938. 3 24 nov. 1938. V o o r de w o o r­ d e n v an V an d e r G o e s v an N a te rs : H a n d elin g en , 1938/39, p. 391/2. 4 V an H o u te n aa n J u s t., 29 nov. 1938. 5 V e rste e g , V erslag 6 au g . 1938. G B e rich t IB 1937-1938. 7 V an H o u te n aa n B ro e k h o ff, 2 4 ja n . 1939. 8 A .v .

65 're g is tre re n v an D u itsc h -J o o d sc h e V lu ch telin g en ... h ad sin d s F e b ru a ri jl. n iet m eer k u n n e n p laats h e b b e n . H e t re g istre e re n v an u itg eleid e v re e m d e lin g e n h ad sin d s M ei 1938 n iet m eer k u n n e n p la a ts h e b b e n . Bij d e afd eelin g R e g istra tie b e s to n d e e n a c h te rs ta n d in h e t re g istre e re n van 47.300 a a n g e m e l­ d e v re e m d e lin g e n . A ls gev o lg v an d e z e n a c h te rs ta n d w as h e t mij k o rte lin g s n iet m ogelijk de v ra a g van h e t D .v .J . h o u d e n d e : 'h o e v e e l vluchtelingen zich b e v o n d e n o n d e r de re e d s g e re g istre e rd e v re e m d e lin ­ g e n ’. te b e a n tw o o r d e n ;’1

C roiset o n tb ra k alle tijd, d o o rd a t hij te z e e r in beslag w erd g e n o m e n d o o r be ­ sprekingen en behandeling van s p o e d stu k k e n van principiële betekenis. Als v o o r­ beeld gaf hij ’het organiseeren van een gren sb e w a k in g tegen het binnen dring en in ons land van ong e w e n sc h te vreem delingen d o o r de d a a rv o o r in a a nm erking k o ­ m ende organ en van politie en p olitietroepen op m eer of m ind eren a fsta n d van de grens (z.g. afsluiting in tw e e d e linie)’. O m zijn w erk te k u n n e n d o en m o esten er m instens 11 nieuw e a rb e id sk ra c h ten aangesteld w o rd e n, m ee n de hij. D at m eldde hij ook de m inister2, m aar d eze reag eerde m et e en plan tot w e rkb e sp a ring , dat dan ook k o ste n b e s p a re n d zou w e r k e n .3 C roiset kreeg ’in verb a n d m et de to e gen om en w e rk z a a m h e d e n inzake J o o d se v lu ch teling en’ vier k ra c h ten toegezeg d, m aar niet de elf w a a ro m hij had gevraagd. E e n a p a rte registratie van zigeuners m o est w o r­ den stopgezet. Die zigeuners, die voo r de politie van belang w aren , z o u den im ­ m ers v an zelf v o o rk o m en in het d o o r C roiset voorgesteld e alfabetisch-lexicografisch overzicht van gesignaleerde vre em delingen, die gevaarlijk voor o p e n b a re o r­ de, veiligheid, g ezondheid en zedelijkheid w e rd en geacht. O ok raa d d e de m inister C roiset aan geen form u lieren of and e re identiteitspapie­ ren aan zigeuners uit te reiken, om da t het ge va a r b e sto n d , dat d o o r middel van knoeierijen die form u lieren (die min of m eer als id e ntiteitspapieren w aren te b e ­ sch ouw en ) in h a n de n w e rd e n gespeeld aan zigeuners die in het buitenland w aren. De m inister vond de registratie van C roiset o o k veel te gedetailleerd. T e r illu­ stratie n o e m d e hij de o n tw o rp e n form u lie re n , w a a ro p bijvoorbeeld ingevuld m oest w o rd e n of een zigeuner te v oet, per rijwiel, p e r trein, per auto of per vlieg­ tuig etc. de grens was ov erg e k o m e n . T en aanzien van de zigeuners stelde de mi­ nister de volgende gedragslijn voor: ’ln d ie n e e n h o o fd v an p o litie h e t g e w e n s c h t a c h t, om in ee n b ep a a ld g eval d e id e n tite it v a n ee n z i­ g e u n e r v a s t te ste lle n , z e n d t d a t h o o fd de v in g e ra fd ru k k e n v an d ie n z ig e u n e r in bij h e t C e n tra a l D ep o t v a n s ig n a le m e n ts k a a rte n , A le x a n d e rs tra a t 15a, ’s -G ra v e n h a g e . D eze C e n tra le Id e n tific a tie d ie n s t van h e t D e p a rte m e n t g a a t d an n a o f a n d e re g eg e v e n s o m tre n t d ien z ig e u n e r b e k e n d z ijn .’4 1 A G V D a a n IK M , 29 o k t. 1938. In d e z e lfd e b rie f ste lt hij de IK M op d e h o o g te v an zijn v o o rste l aan J u s t. o m ee n a lfa b e tisc h -le x ic o g ra fis c h o v e rz ic h t d e r g e sig n a le e rd e v re e m d e lin g e n , die g ev aarlijk v o o r o p e n b a re o rd e , v eilig h eid , g e z o n d h e id e n zed elijk h eid w o rd e n g e a c h t, sa m e n te ste lle n o p d a t z ó de d ien st d e r g re n sb e w a k in g b e te r zo u k u n n en fu n c tio n e re n , w a n n e e r d e s b e tre ffe n d p e rso n e e l o v e r een d erg elijk b o e k je b e sc h ik te (v o o rste l aa n J u s t. 13 n o v . 1937), w a a ro p hij nog g een b e ric h t h ad o n tv a n ­ g en . 2 D eze b rie f n iet in h et m ateriaal aan w e zig . (A G V D a a n J u s t. 31 o k t. 1938). 3 J u s t. aa n C ro i­ se t, 13 ja n . 1939. 4 N a d e k a b in e tsw isse lin g v an ju li 1937 liet de m in iste r van J u s titie , m r. C . M . J. F. G o selin g , al vrij sp o e d ig d e R ijk s re c h e rc h e u itb re id e n e n rie p hij ee n R ijk s id e n tific a tie d ie n st in het lev en . Zie: D e Jo n g , G e sc h ie d w e r k l, p. 571.

66 Op grond van het resultaat van dit o n d e rz o e k zou dan w orden b eslo ten o f de zi­ g eu ner e en voorlopige verblijfsvergunning zou krijgen. H e t be w uste hoofd van politie alsm ede het A lg em een P olitieblad z o u d e n van de beslissing op de hoogte w o rd en gebracht. De zigeuner zelf kreeg e c h te r geen bewijs van e en v erblijfsver­ gunning in handen! O o k van die zigeuners die hier te lande een voorlopig verblijf w as toeg estaan , zou een kaart (’de g ew on e g e g e v e n s’ bev a tte n d e ) in het alfabetisch-lexicografisch o verzicht van gesignaleerde, v oo r de o p e n b a re orde en zedelijkheid gevaarlijk b e ­ s c h o u w d e , vreem delingen o pg en om e n k u nnen w orden . A an het h oo fd van de A f­ deling Rijkspolitie, die leider was van het C entrale D e p o t van signalem entskaarten, gaf de minister intussen o p d ra c h t er v o o r zorg te d ragen , dat de v in g e ra fd ru k ­ ken van zigeuners bij het C entraal D epot m o esten w o rd e n geïd en tificeerd. De mi­ nister a c h tte deze gang van z a ken aanm erkelijk tijd- en k o ste n b e s p a re n d , ’lmm e r s ’, zo sc h ree f hij aan C roiset, ’het aantal v ing erafdruk ken, dat van zigeuners b in n en k o m t, zal zo gering zijn dat het niet de moeite loont, dat d a a rv o o r een e r v a ­ ren d acty lo sc o o p aan U w b u rea u v e rb o n d e n w o r d t.’1 De initiatieven van de m inister w aren e en streep d o o r de rekening van C roiset. A an e en cen trale, die het d oen en laten van zigeuners geheel ad m inistratief zou k u nnen volgen, was nu de b esta a nsgron d o n tn om e n . In dezelfde brief van 13 j a ­ nuari ’39 trok de minister de c o n se q u e n tie van zijn beleid doo r zijn beschikking van 23 de c e m b e r ’37 o m tre n t de oprichting van de z igeunercentrale in te trek ken . Bij circulaire e v e n e e n s van 13 januari ’39 w erd de p rocureurs-generaal bij de ge ­ re c h tsh o v e n h iervan m ededeling gedaan. M en kan zich a fvrag en o f bij de o pheffing van de N e d e rla n d s e Z igeu nercentrale ook politieke m otieven e en rol h e b be n gespeeld. W as er bijvoorbeeld sprake van principiële weigering om zigeuners van vre e m d e nationaliteit aan D uitsland uit te lev e re n ? In het ons ter beschikking staan de m ateriaal h eb be n wij hie ro m tre n t geen aanwijzingen g e v on den . H e t beleid ten aanzien van a n d e re vreem delingen wijst b ov en dien niet in die richting: in ’34 liet de m inister van Justitie, van Schaik, vier illegaal in N e d e rla n d verblijvende Duitse anti-nationaal-socialisten a r r e s te re n en o v er de Duitse grens z e tte n .2 Zijn opvolger, G oseling, oe fe n d e nog na de R eichskrista lln a ch t ( n o v e m b e r ’38) druk uit op het J o o d se V luchtelingencom ité om een selectie te m aken van vluchtelingen die n aar Duitsland teru ggestuurd m o esten w orden. De oph effing van de Zigeun ercentrale dient ons inziens voornam elijk v erklaard te w o rd e n uit de hoge kosten die een dergelijke centrale m et zich mee zou b re n ­ gen. D at er geen gegevens n aar W e n e n g e stuu rd w e rd e n , hield v e rba nd m et het feit, dat de politie in het algem een o v e r geringe tec h n isc h e middelen beschikte. M en kon niet voldoen aan de eisen die een Z ig eu nercen trale stelde, namelijk het 1 13 ja n . 1939. U itv o erig k o m t h e t v reem d elin g en - en v lu c h te lin g e n v ra a g stu k aa n de o rd e in d e z e b rie f. 2 De Jo n g , G e s c h ie d w e r k l. p. 548.

67 m aken van speciale f o t o ’s en v in ge ra fd ru kk e n. Daarbij k w a m , dat de zigeuners in de 30er ja re n slechts e en klein deel v o rm d e n van de totale g roe p van niet w elkom e vreem delingen. De g ren sb ew aking raak te o v e rb e la st d o o r het to e n e m e n van het aantal Jo o d se vluchtelingen. O n d e r d eze o m stan d ig h e d e n w as een a p p a ra a t vo or de registratie van zigeuners, zoals C roiset en a n d e ren zich dat h a dd e n v o o rg e ­ steld, een luxe, die de N e d e rla n d se schatkist zich niet kon perm itteren. B o v e n ­ dien w as er e en discussie gaande o v e r e en algem ene binnenlan dse bevolkingsregi­ stratie, w aarin speciale a a n d a c h t aan de z w e rv en d e bevolking zou w o rd e n b e ­ steed. E en algem ene N ed erla n d se bevolkingsregistratie In dezelfd e periode waarin van de zijde van de politie op e en uitvoerige regi­ stratie van v reem delingen, i.c. zigeuners en w o o n w a g e n b e w o n e rs w erd a a n ge­ drongen, hield m en zich oo k bezig m et de vraag hoe e en v o o r de o verheid b eter f u n c tio n e ren d e algem ene bevolkingsregistratie sam engesteld kon w ord en. R eeds in 1928 had de regering o n d e r v o o rz itte rsc h a p van het ho ofd d e r Inspectie van de Bevolkingsregisters, H. W. M e th o rst, een com m issie v o o r de B evo lk in gsb oek ­ houding ingesteld, die zicht m o e st b ezig hou den m et het o n tw e rp e n van nieuw e v o o rsch rifte n , inzake het aanleggen, in richten en bijh o u d e n van bevolkingsregis­ te r s . 1 In janu ari ’29 w erd J. L. L e n tz , in sp e c te u r d e r B evolkingsregisters, als a d ­ viseur a an deze com m issie toegevoegd. N a veel voorstellen en proefn em ing en kw am pas bij K .B . van 31 m a a rt ’36 (de vertraging had voo rnam elijk financiële oo rza k e n) het Besluit B evolking sb oek ho ud in g tot stand; per 1 juli trad het in w e r­ king. H e t doel van deze b e v olking sb oekh oud in g w as volgens L e n tz , inmiddels rijk sin sp e c te u r van de Bevolkingsregisters, gew orden: ’h e t zo o d a n ig re g istre e re n v an d e n m e n s c h , d a t de o v e rh e id s te e d s d e b e sc h ik k in g h e e ft - o f z o n d e r v eel m o eite k an v e rk rijg e n - o v e r alle d ie n m e n sch b e tre ffe n d e g e g e v e n s, w elke bij de v erv u llin g v an d e o v e rh e id s ta a k v an b elan g k u n n e n z ijn .’2

E n ev e n v e rd e r s ch re e f hij in zijn b oek D e B evo lkingsboekhouding: 'T h e o re tis c h b e sc h o u w d k an de v e rz a m e lin g v a n g e g e v e n s te n a a n z ie n van ie d e re n p e rso o n to t ee n z o o d a n ig e v o lm a a k th e id w o rd e n o p g e v o e rd , d a t de p a p ieren m e n sc h een zu iv e r beeld g e e ft van den n a ­ tu u rlijken m e n s c h .'3

D esalniettem in eindigde hij zijn eerste h o o fd s tu k m et de w aarschuw ing: ’M en hoede zich v o o r o v erdrijv in g.’4 1 D .B . G o h re s e n F . A . H e lm s trijd g ev e n ee n o n tsta a n sg e s c h ie d e n is v a n h e t B eslu it, D e B e v o lk in g s­ b o e k h o u d in g (A lp h en aan d en R ijn 1936), p. 52. Z ie o o k h u n e e r s te su p p le m e n t o p D e B e v o lk in g sb o e k ­ h o u d in g (A lp h en aa n den Rijn 1939). 2 J. L. L e n tz : D e B e v o lk in g sb o e k h o u d in g (z .p ., z .j.) , p. 3. 3 A . v . , p . 4 . 4 A .v .,p . 12.

68 O p g rond van het Besluit m o e st elke g e m e en te van iedere inw oner een uniform e kaart aanleggen: v o rm en inhoud w a re n tot in details v o o rg e sc h re v e n . Die kaart w erd b e w a ard in het b ev olkingsregister van de g e m e e n te , w a a r d e inw o ner w o o n ­ achtig w as. Bij verhuizing n aar een an d e re g e m e e n te ontving het bevolkingsregis­ ter van die and e re g em e e n te de k a a rt; m aa r de e e rste g e m e e n te behield wel een a f ­ schrift. In tegenstelling tot de B urgerlijke S tand , die L e n tz als statische registratie b e ­ s c h o u w d e , n oem de hij de B e v olking sb oekh oud in g d ynam isch: ’Z ij re g istre e rt d e b e w e g e lijk h e id d e r b e v o lk in g e n legt de v e rm e e rd e rin g o f v e rm in d e rin g v a n h e t a a n tal in w o n e rs v a s t, zij v e r s c h a ft a d re s s e n e n g e g e v e n s b e tre ffe n d e de m e n sc h e n die te r p la a ts e w a ­ re n , zij v e rb in d t d e o p v o lg e n d e p la a ts e n v an d en m e n sch m et e lk a n d e r en m a a k t d a a rd o o r n a sp o rin g e n en o n d e rz o e k in g e n v o o r velerlei d o e le in d e n m o g e lijk ,'1

zo sc h re e f hij. K a a rte n van o v e rle d e n e n , van m en sen die blijvend het land h a d ­ d e n verlaten en van d e g e n e n die geen vaste w oo n p la a ts h ad d e n , w e rd e n b e w aa rd in een centraal bevo lk in gsregister, dat toegevoegd w as aan een nieuw e d ienst, die tot ta a k had c o ntrole o p het gehele s y s te e m uit te o e fe n e n. Deze dienst w as de R ijksinspectie van de B e volkingsregisters in D en H a a g (re sso rtere n d o n d e r Bin­ nenlandse Zaken). H e t hoofd van deze dienst was L entz. O v e r het doel van het c en trale b evolkingsregister m e rk te L e n tz op: ’H e t sp re e k t in tu ss c h e n v a n z e lf, d a t bij de a d m in istra tie v e v e rd e e lin g Van de b e v o lk in g v a n N e d e r­ la n d o v e r d e g e m e e n te n , w a a r de p e rs o n e n g e a c h t m o e te n w o rd e n th u is te b e h o o re n , s te e d s ee n a a n tal p e rs o n e n zal o v e rb lijv e n , d a t z e lfs m et de m e e s t stre n g e reg elin g n iet in een ig g e m e e n te lijk b e v o l­ k in g sre g is te r is o n d e r te b re n g e n . D at zijn o .a . z ij, w ier a m b u la n te le v e n , gevolg v an n o m a d isc h e n e i­ g in g en , v an e c o n o m is c h e o m sta n d ig h e d e n o f a n d e r s z in s ,h e t o n m o g elijk m a a k t een b e p a a ld e g e m e e n te als w o o n p la a ts o f d u u rz a m e v e rb lijfp la a ts aa n te w ijz e n . D eze p e rs o n e n n u , die w èl in de n atio n a le b e ­ v o lk in g sb o e k h o u d in g m o e te n v o o rk o m e n , d o c h n iet in h e t b e v o lk in g sre g is te r v an ee n b e p a a ld e g e ­ m e e n te z ijn o n d e r te b re n g e n , w o rd e n o p g e n o m e n in ee n c e n tra a l bevolkingsregister, d a t als o n d e rd e e l van h et n atio n a le re g iste r, w o rd t v e rzo rg d d o o r d e n rijk s in s p e c te u r v an de B e v o lk in g sre g iste rs in D en H a a g ... A ld u s v o rm t d e b e v o lk in g sb o e k h o u d in g ee n slu ite n d g e h e e l. ’2

In de praktijk leverde deze registratie toch niet de v e rw a c h te resu ltaten op. In het tijdschrift D e B evo lkin g sb o ekh o u d in g van A u gu stu s ’40 w erd v erm eld , dat in het C B R o p g en o m e n w aren: p er per per per

1 ja n u a ri 1 ja n u a ri 1 ja n u a ri 1 ja n u a ri

1937 64 m an n e n 1938 349 m a n n e n 1939 560 m an n en 1940 698 m a n n e n

en en en en

26 70 56 31

v ro u w e n v ro u w e n v ro u w e n v ro u w e n 3

1 A .v ., p. 2. 2 A .v ., p. 51 e .v . 3 D e B evo lk in g sb o e k h o u d in g , a u g u s tu s 1940. C ijfers v o lg en s de G e m ee n testem . I m a a rt 1944, w e k e n a f, b eh a lv e w at 1940 b e tro f: 1 ja n . 1938: 314 m a n n e n en 73 v ro u ­ w e n ; 1 ja n . 1939: 537 m an n en en 56 v ro u w e n .

69 H e t aantal w o o n w a g e n s w erd in N e d e rla n d o p 3.000 g e s c h a t.1 N iet ten o n rechte kon M e th o rst aan de m inister van B inn enlan dse Z a ke n in m aart ’37 sch rijv en , dat de registratie van w o o n w a g e n b e w o n e rs nog veel te w en se n overliet: ’E e n b e la n g rijk d eel v an de b e w o n e rs d e z e r w a g e n s’, zo m eld d e hij d e m in iste r, ’tr e k t g e d u re n d e h e t j a a r v a n d e e e n e g e m e e n te n a a r de a n d e re . O m tre n t h u n o p n e m in g in ee n d e r b e v o lk in g sre g iste rs b e k o m m e re n zij zich m e estal n iet m é é r, d a n in c id e n te e l v o o r h e n b e la n g rijk is te r v e rk rijg in g v a n b e ­ p aald e fa c ilite ite n .’

O m enige ve rbe tering in de registratie van deze groep te b e w erkstelligen, stelde M e th orst de minister voor, alle w o o n w a g e n b e w o n e rs in het scha k e lre g iste r2 te v e rm eld e n , om du bbele registratie op te heffen en te v oo rk om e n : ’D e n a sp o rin g v a n d e z e p e rso n e n z o u c e n tra a l s te e d s m o g elijk z ijn , h e tg e e n v o o r veel d o e le in d e n als z e e r b e la n g rijk k an w o rd e n b e s c h o u w d .’

Via een algem een sc hrijven z o u d e n de g e m e e n te b es tu re n ingeschakeld m o eten w orde n . Zij z o uden o p bepaalde k a artje s de nodige g egevens (naam , g e b o o rte d a ­ tum , g e b o o rte g e m e e n te , zgn. domicilie en g ezin sverb and ) m o ete n invullen. M e th o rst v e rz o c h t de m inister hem te m achtigen de gegevens te v e rz a m e le n .3 De m inister had geen b e z w a a r, tenzij het verza m e len e e n v e rm e erd erin g van de adm in istratieve arbeid van enige betekenis zou o pleveren . A lvo re n s M e th o rst de g e m e e n te b es tu re n zou inschak elen, wilde de minister wel graag inzage in het aan hen te stu re n sch rijv e n .4 H ie raa n v oldeed M etho rst. O o k deeld e hij m ee, dat er aan zijn voorstel nauw elijks uitbreiding van adm in istratiev e arbeid v erb o n d e n w a s .5 Spoedig w erd een circulaire6 a an de g e m e e n te b e s tu re n g estuu rd m et het v e r ­ z oe k om o p een bijgevoegde sta a t gegevens te v e rstre k k e n o v e r de in h un b e v o l­ kingsregisters o p g e n o m e n w o o n w a g e n b e w o n e rs (ook w a n n e e r g één w o o n w a g e n ­ b e w o n e rs aan w ezig w a re n , wilde hij graag hiervan berich t hebben). In het tijd ­ schrift De B evo lkin g sb o ekh o u d in g van se p te m b e r ’39 w e rd en de g e m e e n te b e ­ stu re n op v e rz o e k van de in sp e c te u r ero p ge w e z e n , dat m utaties, die zich v o o r­ d ed e n , oo k steed s aan de insp e c te u r m eegedeeld m o e ste n w o rden. H e t Besluit B evolk in gsb oekh oud in g had b etrek king op de registratie van de ge­ hele bevolking. T e v e n s stond e c h te r een w et op stapel, die zich speciaal m et de z o g e n a a m d e v a re n d e en rijdende bevolking zou bezig ho ud en en b e te r dan de

1 E r w a re n o o k a n d e re sc h a ttin g e n . Z ie p. 71. 2 H et sc h a k e lre g is te r, d a t d o o r de In sp e c tie b ijg e h o u ­ d e n w o rd t ’d ien t in d e N e d e rla n d s c h e b e v o lk in g sb o e k h o u d in g v o o rn a m e lijk als v e rb in d in g tu s s c h e n de b e v o lk in g sre g is te rs d e r g e m e e n te n v a n v e rtre k n a a r, e n v a n v estig in g uit e e n p la a ts b u ite n N e d e rla n d g eleg en . D o o r m id d el v an h e t s c h a k e lre g is te r zal h e t m ogelijk w o rd e n na te g aan o f h e rn ie u w d e o p n e ­ m ing in ee n d e r b e v o lk in g sre g is te rs h e e ft p la a ts g e h a d ’. (J. L . L e n tz , p. 170, c ite re n d H a n d leid in g be­ vo lkin g sb o ekh o u d in g ). 3 M e th o rs t aa n B Z , 15 m aart 1937. 4 BZ aa n M e th o rs t, 29 april 1937. 5 M e th o rs t aan B Z , 13 m ei 1937. 6 M e th o rs t aan d e g e m e e n te b e s tu re n , juli 1937.

70 gangbare registratie e en g reep op deze bevolking zou k u n n e n hebben. Blijkens de M em orie van Toelichting w erden hier de p e rso n e n bedo eld, ’die d o o r de aard van hun b ero e p , uit n o m ad ische neiging of d o o r sociale o o rz a k e n een z w e rv en d b e ­ sta a n m o e te n of willen le id e n ...’ Op een d o o r M. A. J. R o sm a n (hij had deel uitge­ m aakt van de com m issie van 1936) aan L e n tz gestelde vraag, welke de verhouding w as tu sse n het in behandeling zijnde o n tw e rp -v a re n d e en rijdende bevolking, en het plan van M e thorst (inschakelen van de g e m een ten) a n tw o o rd d e Lentz: ’T u s s c h e n d it plan e n h e t in b e h a n d e lin g z ijn d e o n tw e rp (zou d a a rv a n nog o o it iets te re c h t k o m en ?) is g e e n b e p a a ld e v e rh o u d in g . H e t v o o rlig g e n d e p lan b e o o g t s le c h ts su m m ie r g eg e v e n s te v erz a m e le n te n ein d e te w e te n in w elk e g e m e e n te n d e p e rso n e n in g e s c h re v e n z ijn . V a n u it h e t c e n tra le p u n t k u n ­ n en ze d an s te e d s w o rd e n o p g e sp o o rd via de a c h te re e n v o lg e n d e in s c h rijv in g sg e m e e n te n .’

L e n tz had er zelf al een s o v e r g ed a c h t, o m o o k de schipp ers erin te b e tre k k e n , m aar uiteindelijk wilde hij ’e e rs t e e n s d e p ro e f n em en m et d e w o o n w a g e n k la n te n en d a t g eleid elijk d o e n .’1

De ’W et op de v a re n d e en rijdende b e v o lk in g ’ kw am niet v ó ó r de bezetting tot stand. Pas doo r de B eschikking van 27 o k to b e r ’41 van secretaris-generaal Frederiks zou L e n tz zijn doel bereiken. H e t w e tso n tw e rp ging expliciet uit van het a m bu lan t zijn van deze groep, die volgens de gegevens van de volkstelling van 31 d e c e m b e r ’30 b esto nd uit 54.945 v aren de en 10.795 rijdende perso nen. D e m in iste rs w a re n

’v an m e e n in g , d a t elk e poging om ee n uit h a a r a ard n ie t-se d e n ta ire b ev o lk in g in se d e n ta ir v e rb a n d te w rin g en bij v o o rb a a t to t m islu k k in g is v e r o o rd e e ld .’

E r m oest d a a ro m z o ’n regeling g e m a a k t w o rd e n , aldus de o ntw erp-M em orie van Toelichting, dat ’d e p o sitie v an d e v a re n d e en rijd e n d e b ev o lk in g a d m in istra tie f k an w o rd e n b e h e e rs c h t, terw ijl h are a d m in istra tie v e b ew eg in g sv rijh eid is a a n g e p a st aa n die v a n h a a r w e rk e lijk le v en . ’2

1 L e n tz aa n R o sm a n , 6 ap ril 1937. 2 O n tw e rp -M e m o rie v an T o e lic h tin g (M a a tre g e le n m et b e tre k k in g to t d e v a re n d e en rijd e n d e b ev o lk in g ), p. 2 en 3.

HOOFD STU K 6

R E G I S T R A T I E E N C O N T R O L E D O O R N E D E R L A N D S E IN S T A N T I E S T IJD E N S DE B E Z E T T IN G

A lgem een De W et op w o o n w a g e n s en w o o n s c h e p e n w as o o k ged u re n d e de oorlog van kracht. S edert het in w erking tre d e n in 1918 w a re n er - wij w ezen er re e ds op verschillende b e z w a re n tegen geo pp erd . Z o kon volgens de o vergangsbepaling a r ­ tikel 35, de b e w o n e r van e en w o o n w ag e n telk ens een nieuw e vergunning krijgen, oo k al v oldeed de w agen niet a an de nieuwe eisen. D eze bepaling w erd tot 1 f e ­ bruari '25 verlengd. Als b e z w a a r gold o ok , dat het verkrijgen van een vergunning niet alleen afhan kelijk werd gesteld van voldoen de m iddelen van b e sta a n , m aar dat de beoordeling hiervan in feite be ru stte bij de politie-am bten aar, die de a a n ­ vraag b e h an deld e. B o v e n d ie n w a re n o ok velen o n te v re d e n o v e r de slechte to e ­ stand w aarin de lokale k a m p e n v e rk e e rd en en w as het aantal w o o n w a g e n s in te ­ genstelling tot de v e rw achtin gen g esteg en, nl. van 1.600 in 1918 tot 2.700 in 1938. Men had g eho op t, dat de w et erto e zou bijdragen, dat de w o o n w a g e n s op den d u u r zo u d e n v e r d w ijn e n .1 Bij het uitbreken van de oorlog w aren e r in ons land tu sse n de 2 .7 0 0 en 3.000 w a ­ ge n s2, m et 11.000 tot 12.000 b e w o n e rs .3 Zij b e za te n v o o r het groo tste deel de N e d e rla n d s e nationaliteit4, w at niet v e r­ w on derlijk is, gezien het strenge toelatingsbeleid, dat in de ja re n dertig ten a a n ­ zien van b u iten land se w o o n w a g e n b e w o n e rs w erd g ev oerd . E e n g root deel van de w o o n w a g e n b e w o n e rs w o on de in de provincies N o o rd -B ra b a n t en L im bu rg en veelal w a re n zij v e n te r, han d e la a r, m uzikant o f kerm isreiziger. 1 V o o rg esch ied en is en in h o u d van de W o o n w a g en w et 1968. B ro c h u re van h e t L a n d e lijk K a th o lie k W o o n w a g e n w e rk ( ’s -H e rto g e n b o sc h z .j.) , (afg. L K W ), p p. 3 -7 . L . A . v an D o o rn : D e w oon w a g en s m o e te n verdw ijnen. E en p la n vo o r de m a a tsc h a p p e lijk e verh effin g van de zw erv en d e w o o n w a g en b evo l­ kin g (afg. v a n D o o rn ). O v e rd ru k v an artik e le n in het tijd s c h rift S o c ia le Z a k e n (1940), n o . 29 t/m 32. 2 v an D o o rn . p. 3. Z ie o o k de n o tu len v an de v e rg a d e rin g v a n d e p ro c u re u rs -g e n e ra a l v an 4 se p t. 1941. 3 a. D e B e v o lk in g sb o e k h o u d in g (1938), M a an d b lad van de v eren ig in g v o o r b e v o lk in g sb o e k h o u d in g (afg. D e B e v o lk in g sb o e k h o u d in g no. 12). b. D e sc h a ttin g v an 30.000 d o o r H . J. R e g en b o o g , co m m . van R ijk sp o litie e n h o o fd v an d e R ID , tijd e n s de v e rg a d e rin g v an de p ro c u re u rs -g e n e ra a l v an 4 se p t. 1941 g e g e v e n , is r ijk e lijk h o o g .c . van D o o rn , p. 3. d. De B e v o lk in g sb o e k h o u d in g (\u n \ 1942), n o. 54. 4 N o tu ­ len v e rg a d e rin g p ro c s-g e n ., 4 se p t. 1941.

72 D e R ijksid en tifica tied ien st Begin 1941 w erd in o v e re e n ste m m in g m et h et algem een beleid in die d agen ook bij de R ijksidentificatiedienst een aa n v a n g g e m a a k t met de registratie van alle zich in N e d e rlan d b e v in d e n d e w o o nw agen- en w o o n sc h ip b e w o n e rs van N e d e rla n d se na ­ tionaliteit. De h o o fd e n van de plaatselijke p olitiecorpsen werd v e rz o c h t om op 5 f eb ruari een co ntrole o n d e r de be tre ffe n d e p e rso n e n te h o u d e n en vervolgens één k eer per m aand ev e ntue le wijzigingen d o o r te geven aan g e n o e m d e D ie n st.1 De m aand elijkse opgave bleek al g auw van weinig nut d o o r de z e e r f r e q u e n te w ijzi­ gingen in stand- en ligplaatsen. In v e rb an d h ierm ee v e rsc h e e n in h etzelfde ja a r Circulaire no. 2 van 25 juni w aarin w erd b epaald dat elke veran dering on m id d el­ lijk a an de RID m o est w o rd e n do org eg even. T e v e n s w erd vo or 2 juli w eer een al­ ge m e ne c ontrole b e v o le n .2 O n d e r de w o o n w a g e n b e w o n e rs van v re e m d e n a tio n a ­ liteit had reeds in o p d ra c h t van de secretaris-g en eraal van Justitie, m aar o p v e r­ z o e k van Duitse zijde in n o v e m b e r ’40 een c o ntro le plaatsg evo nd en. L a a ts tg e ­ n o em de actie had nog o n d e r de R ijksvreem deling end ienst g e r e s s o r te e rd .3 M et in­ gang van 16 m aart ’42 golden de bepalingen van Circulaire no. 2 o o k v o o r w o o n ­ w a g e n b e w o n e rs die statenloo s w a re n of een a n d e re dan de N e d e rla n d se nationali­ teit b e zaten . De registratie v an alle in N e d e rla n d in w o o n w a g e n s verb lijv en de p e r ­ so nen gesch ied de du s va n a f die d a tu m d o o r de R I D .4 De gegevens, die d o o r de plaatselijke politie aan de R ID m oesten w orden v e r ­ strek t w aren: n aam , g e b o o rte d a tu m en -plaats, bero e p , godsdienst en ’ras (arisch o f n iet-arisch)’ van de w o o nw agen- o f w o o n s c h ip b e w o n e r 5, en stand- o f ligplaats en provinciaal k e n te k e n van zijn w agen of schip. O o k de d a tu m van a a n k o m st of v e rtre k uit een b epaald e g e m e e n te m o e st w o rd e n gem eld. V e rd e r dien de te w o r­ den g e c on trole e rd of aan de bepaling van de W et op w o on w a g e ns en w o o n sc h e ­ pen van 1918 w as voldaan. De gegevens van hen, die in een huis w are n gaan w o ­ nen, w erd en niet uit het sy ste e m afg e v o e rd . H u n p e rso o n sk a a rt bleef, m et v e r­ melding van het nieuw e h u isad re s, in de c a rto th e e k s ta a n .6 Bij de R ID w erden d e ­ ze inlichtingen in tw e e sy ste m e n verw erkt: er w as een c a rto th e e k m et p e rso o n s ­ nam en en een op n aam van de ge m e e n te , w a a r een b e tre ffe n d e pe rso o n zich m et zijn wagen b evo nd . In de g e m e e n te ca rto th e e k w erden de gegevens p e r familie ge ­ ra n g s c h ik t.7 Uit h et feit, dat ree d s in n o v e m b e r ’40 een co ntrole o p v e rz o e k van de D uitsers m o est w o rd e n g e h o u d e n , kan niet w o rd e n g e c o n c lu d e erd , dat de bez e tte n d e m ac h t in deze registratie de voorbereid in g zag v o o r toekom stige r a z z ia ’s en d e ­ portaties. De actie m et b etrekk in g tot de w o o n w a g e n b e w o n e rs v orm d e im m ers in 1 C irc. no. 2. 1 fe b r. 1941, v an h et D G V P . 2 C irc . no. 2, 25 ju n i 1941, v an het D G V P . 3 C irc. R no. 4145. 22 o k t. 1940, v an de R ID . 4 C irc. n o. 2A , 27 fe b r. 1942, v an de R ID . 5 Wij h e b b e n de c a r to ­ th e e k van d e R ijk s id e n tific a tie d ie n s t in g ezien en bij d e z e g eleg en h eid g e c o n s ta te e rd , dat de erin o p g e ­ n o m en z ig e u n e rs als ’a r is c h ’ w erd en g e k e n m e rk t. 6 In te rv ie w G . van P elt, h o o fd van de a fd . C e n tra le P o litie re g iste rs bij de R ID . 7 N o tu le n v e rg a d e rin g p ro c s-g e n ., 4 se p t. 1941.

73 die dagen geen u itzondering op de algem ene registratiew oede die zich toen begon a f te tek e n e n . Dit is algem een b e k e n d . De gehele s edentaire bevolking, om van de Jo d e n niet te sp re k e n , zou aan de be u rt k om en. Wij he rin n e re n bv. aan de pogin­ gen om de gehele w e rk e n d e bevolking een a rb e id s b o e k je uit te reiken. De regis­ tratie van de zigeuners dient m en ongetw ijfeld tegen d e z e algem ene a c hte rg rond te b e sc h o u w e n en m oet verklaard w o rd e n uit de voo r de oorlog re e d s besta a n d e w en s w o o n w a g e n b e w o n e rs o n d e r controle te h ou d e n . In een toelichting op de n o ­ tulen van een vergadering van p rocure u rs-g en e ra al, g e h o u d e n o p 4 april ’41, gaf H . R e genboog, to entertijd h o ofd van de R ID e en o pen hartig e verklaring voo r de registratie van de w o o n w a g e n b e w o n e rs . Hij sc h re e f toen: 'H e t b e w e e g lijk s te g e d e e lte van de w o o n w a g e n b e w o n e rs w o rd t d a n g e v o rm d d o o r de z ig e u n e rs, k e rm isre iz ig e rs , s c h a re n slijp e rs , v e n te rs e .d . A an g ez ie n in h e t b ijz o n d e r de la a ts te c a te g o rie ë n d ik ­ w ijls b e p a a ld e v o o rd e le n zie n in h e t v e rh e im e lijk e n v an h u n v e rb lijf, v e ro o rz a k e n zij, zo o w el a d m i­ n is tra tie f als bij d e p ra c tis c h e p o litie d ie n st d e m e e s te m o e ite .1

T o c h is d o o r de politie in vele gevallen geen g e h o o r gegeven aan de bevelen van de directeu r-gen eraal van Politie, A. B rants (on der wie de R ID re s so rte e rd e) om de richtlijnen uit te v o e re n , zoals deze w aren v o o rg esc h re v e n . ’Tengevolge hier­ v a n ’, zo sc h re e f hij de h o o fd e n van Plaatselijke Politie in een circulaire van 13 a u ­ g ustu s ’4 1 , ’w o rd e n bij de registratie grote m oeilijkheden o n d e r v o n d e n , w a a rd o o r het niet stee d s mogelijk is de verblijfplaats van w o onw ag en- en w oo nschipb ew o ners z o n d e r dralen m et a fd o e n d e z ekerheid vast te ste lle n ’. De bepalingen in circ. no. 2 van 25 juni ’41 m o e ste n 's tip t w orden nageleefd' (onderstr. in circ.). M aar de c o n tro le s, aldus R egenbo og in zijn o v e rz ic h t, bleven vooral in de kleinere ge­ m e e n te n in m e e rd e re gevallen ac hterw e ge. Zij w a re n het die onvolledige of o n ­ juiste gegevens v e rs tr e k te n .2 H e t is niet b e ken d w at hiervan de o o rz a a k was. G e ­ brek aan perso neel en de b eh o e fte om nog m eer a d m inistratiev e ro m p slom p te verm ijden kan m isschien ge p a a rd zijn gegaan aan onwil om o n d e r Duitse b e z e t­ ting aan de registratie actief m ede te w erken. M et het in w erking tred e n van de reorganisatie van de politie v a n a f 1 m aa rt ’43 k w a m de c ontrole op de w o o n w a g e n b e w o n e rs te b e ru ste n bij de g em eentepolitie, de staatspolitie in de grote sted en e n bij de m a re c h a u s se e . N a a r m a te de oorlog v o rd e rd e , z o u d en enkele m e d e w e rk e rs van de R ID zijn gaan b e se ffe n , d at een registratie, zoals bij de Dienst b e sto n d , grote g e v a re n voor de g ea d m in istre e rd en kon o p leveren . H e t b ijh o u d e n van de c a rto th e e k w erd toen gesa b o te e rd . S c h o u w n u m m e r, g e b o o rte d a ta en verblijfp laatsen w erden ve rw is­ seld, hetgeen tot klachten bij de D uitsers leidde, die som s nam en van w o o n w a g e n ­ be w o n e rs o peisten. G. van Pelt, th a n s h oofd van de afdeling C en trale Politieregis­

1 O v e rz ic h t b e tr e ff e n d e w e rk z a a m h e d e n v a n de R ijk s id e n tific a tie d ie n s t te n o p z ic h te van de re g is tra ­ tie v an w o o n w a g e n - e n w o o n s c h ip b e w o n e rs v an N e d e rla n d s e n a tio n a lite it. O p g esteld d o o r H . J. R e ­ g e n b o o g , 4 se p t. 1941 (afg . O v e rz ic h t R eg en b o o g ). 2 A .v.

74 te rs verk laard e te g e n o v e r on s dat bij de R ID v e rd e r m eestal g een v in gerafd ru kk en van w o o n w a g e n b e w o n e rs g e m aa k t z o u d e n zijn, o m d a t zij o v e r het algem een niet als van criminele aard w erden b e s c h o u w d .1 De c h a o s k on w o rd e n vergro ot d o o r ­ dat de R ID herhaaldelijk m o est ve rhu iz e n , hetgeen m ede tot gevolg had dat er, ook na de oorlog, geen juist o verzicht van w o on w ag en - en w o o n sc h ip b e w o n e rs b e sto n d , noch van de plaats w aar deze zich b e v o n d e n .2 H e t C entraal B evolkingsregister R eeds voo r het uitbrek en van de oorlog had L e n tz , h oo fd van de Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters, geadviseerd de registratie van w oo nw agen- en w o o n ­ sc h ip b e w o n e rs te cen traliseren . De directeur-generaal van politie w as h em ec h te r vó ór g e w e e st d o o r in de loop van 1941 bij de R ID een soortgelijke registratie op te laten ze tte n. L e n tz w as van m ening, dat de politie hierm ee een ta a k op zich had ge n o m e n , die eigenlijk zou m o ete n re sso rte re n o n d e r de officieel m et de bevo l­ kingsboekhouding belaste org an en. Hij vro eg zich a f ’o f de officieele bevolkings­ b o e k ho ud in g nu nog langer moe(s)t a c h te rb lijv e n ’ en stelde d a n o o k aan de secretaris-generaal van B innenlandse Z ak e n , mr. K. J. F re d e riks voor, alle w oonw agenen w o o n s c h ip b e w o n e rs op te nem en in het C entraal B e vo lkingsregister.3 H et C B R had zijn o n tsta a n te d a n k en aan het Besluit B evolking sbo ek ho uding van 1 juli ’36. De bedoeling w as, d a t er p e rso n e n in z o u d e n w o rd e n o pg e n o m e n , die om de een of and e re reden niet in een gem eentelijk bevolkingsregister k o n den w o rd en ingeschreven. W elke p e rso n e n of groepen van p e rso n e n al dan niet tijdelijk hier­ o n d e r z o u d e n vallen, was te r beoordeling aan de m inister van B innenlandse Z a ­ k e n .4 D oor o p n a m e in het C B R wilde L e n tz p ro b e ren de w oon w ag en - en woonschipbe volking ’- z o n d er aan h un vrijheid te ko m e n - adm in istratief tot stabiliteit te b re n g e n .5 Im m ers ’de a d m in istra tieve o nv in d b a arh e id is (...) niet te scheiden van de feitelijke o n v in d b a a rh e id .’6 Dat de verblijfplaats van w o o n w a g e n b e w o n e rs vaak niet te a c h terh alen w as, kw am d o o rd a t velen van hen ing eschreven stonden in h et bevolkingsregister van e en ge m e e n te , die ze al lang h ad d e n verlaten. Bij Beschikking van 27 o k to b e r ’41 k w am F re de rik s te g em oet a an het verlangen van L en tz. Bepaald w erd, dat b ew o n e rs van w o o n w a g en s en w o o n sc h e p e n m et ingang van 15 n o v e m b e r van dat ja a r van de gem eentelijke bevolkingsregisters m o e s te n w o rd e n afgev oerd en o p g e n o m en in het CB R . De b u rg e m e e sters z o ud e n deze instelling o ok van elke verand ering in stand- en ligplaatsen op de hoogte m o e te n brengen. Alleen als het verblijf van een w o o n w a g e n b e w o n e r in een be ­ paalde g em een te als van d u u rz a m e aard k on w o rd e n b e sc h o u w d , kon hij in het b e ­ volkingsregister van zijn w oo np laats ing eschreven blijven. O v e r deze u itz o n d e ­

1 In te rv ie w v an P elt. 2 C irc. n o. 6, 25 ju n i 1946, v a n de R ID . 3 L e n tz aa n S G v an B Z , 12 se p t. 1941. 4 B eslu it B e v o lk in g sb o e k h o u d in g . S ta a ts b la d 1936 n o. 342 a rt. 27 en 28. 5 L e n tz aa n SG van BZ. 12 se p t. 1941. G A .v ., 1 7 d ec. 1941 (o n d e rs tre p in g in de brief).

75 ringsgevallen zou L e n tz als hoofd van de Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters m o eten beslissen. Hij w as tro u w e n s m et de uitvoering van de gehele Beschikking b e la s t.1 Hij ve rz oc h t de b u rg e m e e sters h em middels speciale kennisgevingen vóór 1 d e c e m b e r opgave te doen van de n a m e n , g eb o o rte d a ta en verb lijfp laatsen van de in hun ge m e e nte aanw ezige w oon w agen - en w o o n sc h ip b e w o n e rs. Bij deze e e r ­ ste melding m o e sten ook de sc h o u w n u m m e rs van de w agens en sc h ep e n w ord en o p g e g e v e n .2 V olgens een voorlopige b e k en d m a k in g w a re n er in juni 1942 9.232 w o o n w a g e n ­ be w o n e rs in het C B R o p g e n o m e n .3 A an 225 a n d e re n w as ontheffin g verleend op grond van langdurig verblijf in een zelfde g e m e e n te .4 A a n va nk e lijk w erden b e w o n e rs van w agens en s c h e p e n adm in istratief niet ge­ scheiden van andere in het C B R o p g e n o m e n p e rso n e n . Wel w erd al in n o v e m b e r ’41 in het o n d e r redactie van L e n tz staand e blad D e B evolkin g sb o ekh o u d in g g e ­ suggereerd om ’on d e r de drang d e r be h o e fte , d oc h oo k en vooral a a ngew ak kerd d o o r de aantrek kelijkh eid van de nieuw e v o r m e n ’ (het gebruik van ruiters) be p a a l­ de bevolkingsgroepen ’zooals vreem delingen, Jo d e n , w o o n w a g e n b e w o n e rs , schip­ pe rs e . d . ’ d o o r een ruiter van de an d e re te o n d e r s c h e id e n .5 M a a r pas in augustus ’44 kon L. H. van Schelt, secretaris van hetzelfde blad, in een artikel, genaam d ’De z w e rv e rs a c h te r h a a ld ’ schrijven: ’De v a re n d e en rijdende bevolking is v o o rt­ a an v in d b a a r ’ (cursief in de tekst). Dit was niet het gevolg van het gebruik van rui­ ters, m a a r van het m ak e n en b ijho ud e n van een a p a rt ’z w e rfre g is te r’, dat vooral nut zou m o eten a fw e rp e n bij de uitvoering van de In e n tin g sw e t.6 In 1942 w erd en de verho uding en m et de R ID hersteld e n de b a n d e n n a u w e r a a n ­ g etrokk en . De RID , welke in v e rba nd met de criminaliteit m eer uitgebreide gege­ vens eist dan de Inspe c tie 7 bleek bereid gegevens b e tre ffe n d e w o o n w a g e n b e w o ­ ners, nodig vo o r het bijhouden van het C entrale Bevolkingsregister, aan de Rijksin­ spectie te v e r s tre k k e n .8 R eed s op 15 juni ’42 kon L e n tz aan F re de rik s m elden, dat intensieve sam enw erking tu sse n beide d iensten ’tot v e rv o lm a k in g ’ van beider re ­ gistraties had geleid.9 H e t a fv o e re n uit de g em eentelijke b evolkingsregisters had enkele c o n s e q u e n ­ ties. H et ing esch rev en staan in een g em e e n te b racht zowel v o o r de b e tro k k e n g e ­ m een te als v o o r de ingesch rev ene bepaalde rec h te n en plichten m et zich m e e .10 1 B e sc h ik k in g SG v an B Z , 27 o k t. 1941. 2 L e n tz aa n b u rg e m e e s te rs , 11 n o v . 1941. In: D e B e v o lk in g s­ b o e k h o u d in g (d ec. 1941), n o . 48. 3 V o o r d e o o rlo g w e rd e n p e rso n e n sle c h ts bij u itz o n d e rin g in het C B R o p g e n o m e n . V an 1936 to t 1940 w a s dit sle c h ts in 700 g ev allen g e b e u rd . 4 B ew o n ers van w o o n ­ w agens en w o o n sch ep en . In: D e B e v o lk in g sb o e k h o u d in g (juni 1942), no. 54. 5 R u iters. In: D e B evolk in g s b o e k h o u d in g (n o v . 194 1 ),n o . 47. 6 L .H . van S ch elt: D e zw ervers a c h terh a a ld . In: D e B e v o lk in g s­ b o e k h o u d in g (aug. 1944), no. 80. H et ’z w e r f re g is te r ’ w as sa m e n g e ste ld uit k a a rtje s die op g ro n d v an de B e sch ik k in g v an 27 o k t. 1941 e n v an h e t R o n d sc h rijv e n v an 11 n o v . 1941 d o o r de b u rg e m e e ste rs m o e s­ te n w o rd en in g e z o n d e n . A an de h an d van h e t z w e rfre g is te r is h e t d u s m ogelijk v a s t te ste lle n in w elke g e m e e n te ee n b e w o n e r v an ee n w o o n w ag en o f w o o n s c h ip zich b e v in d t, (p. 597). 7 L e n tz aa n S G van B Z , 16 fe b r. 1942. 8 BZ aa n C v P te M a a stric h t, 22 juli 1942. 9 L e n tz a a n SG v a n B Z , 15 ju n i 1942. 10 M r. F . A. H elm strijd : K in d eren van h e t R ijk. In: W eekb la d v o o r d e n N e d e rla n d sc h e n B o n d van G e­ m e e n te a m b te n a re n (d ec. 1941), no. 2109. (afg. W e e k b la d G e m . A m b t.)

76 V oo r de in het C B R o p g e n o m e n w o o n w a g e n b e w o n e r deed zich het probleem voor, dat aanv ank elijk niet w as bepaald tot welke instantie hij zich v o o rta a n zou m o eten richten v o o r het o p m a k e n van a k te n of het a a nv ragen van stuk ken als rij­ b ew ijzen, bew ijzen van goed gedrag e.d. In een oplossing h ie rv o o r werd voorzien d o o r uitvaardiging van een 'B esluit uitreiking be sc he ide n ten b e h o e v e van de in het C B R o p g e n o m en p e r s o n e n ’ van 26 juli '42 van de secretaris-generaal van Bin­ n en land se Z aken. Bepaald w erd , dat a anv ragen o m uitreiking van stukk en k onden w o rd en gericht a an de b u rg e m ee ste r van de plaats, w aar een w o o n w a g e n b e w o n e r op een bepaald m o m ent v erbleef. De b u rg e m e e ste r m oest dan o p v e rtoo n van het inmiddels u itgereikte p e rso o n sb e w ijs de a a n vra ag in behan deling ne m e n , alsof het een in w on er van zijn gem eente betrof. A an L e n tz w erd de beslissing ov ergelaten, in welke gevallen bem iddeling van de Inspectie van de Bevolkingsregisters ge­ w en st w a s . 1 Pas in april ’43 gaf L e n tz in een ro n d sc h rijv e n n ad e re richtlijnen v o o r de u itvo e­ ring van dit Besluit. Uitreiking van bew ijzen van N e d e rla n d e rs c h a p en van p a s ­ po o rte n d ienden via bem iddeling van de Inspectie en, in het geval van p a sp o o rte n , oo k via de ond erafdeling P a sp o o rte n van het directoraat-g eneraal van politie, dat in H oo g S oeren gevestigd w as, te g e sc h ie d e n .2 V o o r de g e m e e n te n had de afvoering van in gezetenen naar het C B R vooral fi­ nancieel nadelige gevolgen. D o o rd a t het officiële inw onertal van de b e tro k k e n g e ­ m eente daalde, v e rm in d e rd e n ook de in k o m s te n .3 De op grond van de A rm e n w e t b e sta a n d e verplichting om in de gem eente verb lijv end e arm lastigen te o n d e r s te u ­ nen bleef e c h te r, oo k ten aan zien van in het C B R o p g e n o m e n p e rso n e n bestaan . In de strenge w inter van 1941/1942 werd d o o r F re de rik s m et n a d ru k v e rz o c h t, dat de ’z.g. v aren de en rijdende bevolking... - bij g ebreke aan hulp van ande re zijde de noodige o n d e rste u n in g van g e m eentew ege niet zal w orden o n th o u d e n . ’4 E en in se p te m b e r ’43 d o o r F re de riks o n d e rte k e n d O n tw e rp b e slu it ter regeling van de fi­ nanciële verh ou ding tussen rijk en g e m ee n te n op dit p unt, is vo or zo v e r ons be ­ k en d, nooit in w erking g e tr e d e n .5

1 B eslu it v an d e SG van B Z b e tre ffe n d e u itre ik in g v an b e s c h e id e n van re g istra tie v e a ard aa n in het C B R o p g e n o m e n p e rs o n e n . 26 ju n i 1942. In: De B e v o lk in g sb o e k h o u d in g {aug. 1942), no. 56. 2 L e n tz a a n b u rg e m e e ste rs , 22 april 1943. In: D e B evo lk in g sb o e k h o u d in g (m ei 1943), no. 65. 3 L . H . van S c h e lt: V a ren d e, rijdende en zw erven d e bevolking. In: W eekbl. G em . A m b t. (d ec. 1941), no. 2106. 4 SG v an BZ aa n b u rg (s) 23 ja n . 1942. In: S o c ia le Z a k e n (fe b r. 1942), no. 7. 5 S G v an BZ aa n SG van A lge­ m en e Z a k e n , 27 se p t. 1943.

H O O FDSTUK 7

N E D E R L A N D S IN IT IA T IE F TOT H E T IN S T E L L E N VAN B EW A A K TE KAM PEN

R eeds v o o r de oorlog had L. A. van D o o rn , d ire c te u r van M aatschap pelijk H u lp b e to o n te U tre c h t, zich o n te v re d e n geto on d o v e r de o n to e re ik e n d e controle op de bepalingen van de zijns inziens te milde W et op w o o n w a g e n s en w o o n s c h e ­ pen. In het eerste oo rlog sjaar nam hij zijn kans w aar. In het tijdschrift S o ciale Z a ­ ken, w a a rv an hij m e d e re d a c te u r was en dat tot se p te m b e r '44 v e r sc h e e n , publi­ ceerde hij een viertal artikelen o n d e r de titel: ’De w o o n w a g e n s m oeten v e rd w ij­ nen. E en plan vo or de m aatsc h a p p e lijk e verheffing van de z w e rv e n d e w o o n w a ­ g e n b ev o lk in g .’1 Als m o tto bo ven het eerste artikel v oerd e van D oo rn de volgende stro fe n uit de W I L T Z A N G K van Vondel: W ij za a ie n n o ch wij m aaien niet Wij te re n o p de b o er A ls ’t k o re n in z ijn a re n sc h iet B e ste lt al ’t land o n s v o er.

Hij zag hierin een tre ffe n d e karakterisering van de w o o n w a g en b e w o n e r. Im­ m ers, 'H ij te e r t o p d e n w eld ad ig h eid szin v a n zijn m e d e m e n s c h , hij te e rt op de g e m e e n s c h a p . B e d e la rij, v e rk a p t e n o p e n lijk , s tro o p e rij, la n d lo o p e rij, m isb ru ik van o p e n b a re , k e rk e lijk e e n p a rtic u lie re a rm e n ­ z o rg . Z ie h ie r in en k e le w o o rd e n h e t b e s ta a n v an d e n w o o n w a g e n b e w o n e r. D e d o o rsn e e -w o o n w a g e n b e w o n e r b e h o o rt to t h et a-so ciale ty p e . H ij leeft zijn vrij e n o n g e b o n d e n le v e n . H ij b e ta a lt g een b e la s ­ tin g en , hij b e k o m m e rt zich n iet om le e rp lic h tw e t, hij a a n v a a rd t g e e n g e m e e n s c h a p s p lic h te n . H ij leeft o n d e r e n b o v e n de w e t.’2

De criminaliteit die deze groep zo v aa k w o rd t aa n g e w re v en , liet van D oorn bui­ ten bespreking. De gegevens d a a ro v e r o n tb ra k e n o m d a t een o n d e rz o e k ’d o o r e e n sam e n lo o p van o m sta n d ig h e d e n ’ niet w as v o lto o id .3

1 D e a rtik e le n v an van D o o rn w e rd e n als O v e rd ru k g e b u n d e ld , (a u g u stu s 1940). W ij g e b ru ik te n de O v e rd ru k . 2 A. v ., p. 1. 3 A. v ., p.7

78 N u de b e sta an d e w etgeving had gefaald, w a re n volgens van D oo rn ’uit sociaal, zedelijk en hygiënisch o o g p u n t’ nieuwe m aatregelen w enselijk. D aarbij k w a m de overw eging, dat de o m sta n d ig h e d e n , w aarin N e d e rla n d toentertijd v e rk e e rd e niet m eer toelieten, dat arb e id sk ra c h te n o n p ro d u c tie f b le v e n .1 D eze laatste o v e r w e ­ ging kon m en in m e e r kringen beluisteren - vooral in het begin van de oorlog en bij diegenen die de ’N ie u w e O r d e ’ pro pa g e e rd en . In het m o tto , d at van D o o rn bo ven zijn tw e ed e artikel p laatste, lezen wij : '...a lle s m o et aa n h e t w e rk v o o r h e rs te l, w e d e ro p b o u w e n u itb re id in g v an w e rk g e le g e n h e id in stad en la n d e .’2

O m oo k de w o o n w a g e n b e w o n e rs in ’de la n d so m sta n d ig h e d e n van v a n d a a g ’ in te p a sse n stelde hij een plan tot 'm a a ts c h a p p e lijk e v e rh e ffin g ’ van deze groep voor. H e t doel w as hen op te nem en ’in het gro ote leger van la nd genoo ten, dat m et h e rnieu w de krach t, met nieuw en m oed, v e rfrisch t en ge ste rkt naar lichaam en g eest, a an de N ed e rla n d s c h e g e m e e n s c h a p ’ zou b o u w e n .3 V an D o orn vo nd het ge w e n st de w o o n w a g e n b e w o n e rs o n d e r te bre n g e n in w e rk k a m p e n o n d e r to ezich t van een m et ruim e b e v o e g d h e d e n beklede rijksdienst. D at dit v o o r de b e tro k k e n p erso n e n een ernstige beperking van hun vrijheid zou b e te k e n e n , zag hij niet als een probleem . E r w a re n ’in de loop d e r ja re n wel g ro o te re bep erking en opgelegd, indien het algem een belang dat v o r d e r d e .’4 Van groot belang w as, dat de w o o n w a ­ g e n b e w o n e rs , na in de k am p e n o ntginningsw erk te h e b b e n verricht en d e e lg e no ­ m en te h e b b e n aan de ’b e r o e p sv o rm in g ’ de k a m p e n w e e r zo u d e n verlaten en v oor het zgn. norm ale leven m e e r geschikt z o u d e n zijn. Alleen d eg enen, die v o o r d e uit­ o e fening van hun b e ro e p hun w oo nw a ge n s niet z o u d en k u n n e n m issen, z ou de n nog rech t h e b b e n op e en v ergunning vo or het b e w o n e n van e en w agen. De geestelijke v a d e r van dit plan gaf blijk van grote a fk e e r van co m m issies en ra p p o rte n . Hij to o n d e zich z e e r ingenom en m e t de o m sta n d ig h e d en w aarin het land sinds enkele m aa n d en v e rk e e rd e en die, aldus van D oo rn , 'u ite rm a te g e sc h ik t (w are n ) om th a n s ee n d e rg elijk plan te p ro p a g e e re n . T al v an b e le m m e rin g e n , die w ellich t a n d e rs z o u d e n b e s ta a n , g a v en nu g een m o e ilijk h e d e n . E r k o n sn e l, d o o rta s te n d e n d o e ltr e f ­ fe n d w o rd e n g e w e rk t. ’5

M et klem vroeg hij de N e d e rla n d se en D uitse a utoriteiten a a n d a c h t v o o r zijn voorstellen en met grote letters liet hij zijn b e sc h o u w in g e n eindigen met de w o o r­ den ’L A A T D IT P L A N W E R K E L I J K H E I D W O R D E N . ’6 E e n m aan d later m eldde het tijdschrift S o cia le Z a ken , dat n aar aanleiding van de a rtik ele n ree k s van van D o o rn een sa m e n w e rk in g w as o n tsta a n tussen de sc h rijv e r en p a te r M erck s die al ja re n lang o n d e r de w o o n w a g e n b e w o n e rs w erkte. 1 A .v . , p . 9 .

2 A . v .,p .4 .

3 A .v .,p . 14.

4 A .v .,p . 11.

5 A .v .

6 A .v .,p . 14

79 W aaru it deze sa m enw erk in g b e sto n d is niet duidelijk. H e t blad is de belofte om h a a r lezers op de hoogte te h o u d e n van v erd e re p lann en a a nga a n de dit o n d e rw e rp niet n a g e k o m e n .1 In n o v e m b e r h erin n e rd e S. C. de H a a s van D o rsse r, d ire c te u r van M aatsc h a p p elijk H u lp b e to o n te H a a rle m , in een artikel ’De to e k o m st van ons w e r k ’, terlo op s nog eens aan het plan van zijn collega, ’een o plossing... die z e k er ernstige overw eging v e r d ie n t.’2 M a a r d aa r bleef het bij. H o e het plan bij de d e p a r ­ te m e n te n is on tv a n g en en of van D o orn nog pogingen to t realisatie e rv a n h ee ft o n ­ d e rn o m e n is o ns niet b eken d. In het v o o r dit o n d e rz o e k g ebruikte materiaal kom t zijn n a a m b u iten het blad S o cia le Z a k e n niet voor. In 1943 richtte het d e p a r te m e n t van Sociale Z ak e n w e rk k a m p e n vo or ’asocia le n ’ op. In deze k a m p e n b e v o n d e n zich 'w e r k s c h u w e ’ lieden, die o p on oirb a re wijze in hun le v en so n d e rh o u d v o o r z a g e n ’.3 O f oo k w o o n w a g e n b e w o n e rs n aar d e ­ ze k a m p e n w erden g e stuu rd is niet bekend. O p 4 se p te m b e r ’4 1 vo nd in het d e p a r te m e n t van Justitie e en v ergadering plaats van de pro cu re u rs-g en e raa l. A an w ezig w a re n o o k het N SB -lid, de secretaris-generaal van Justitie mr. J. J. S chrieke (voorzitter), C ro iset, in zijn nieuw e functie van inspecteur-g eneraal d er N e d e rla n d se politie en tw e e a m b te n a re n van het directoraat-g en eraal van politie.4 R egenboog, het h o ofd van de Rijksidentificatie­ dienst, gaf bij d eze g elegenheid een uiteenzetting o v e r de w e rk z a a m h e d e n van d e ­ ze instelling m et b etrekk in g tot de registratie van w oo n w a g en - en w o o n sc h ip b e ­ w on ers. Aanleiding to t deze v e rhand elin g v orm d e een voorstel van mr. W. J. de R ijke, p ro c ure ur-gen e ra a l te A rn h e m , om de w o o n w a g e n b e w o n e rs in een kam p o n d e r te brengen. De Rijke had in aug ustus e en brief o n tv a n g e n , g e te k e nd d o o r elf in w o ners van Z u n a in de g e m e en te W ierden. Ze klaagden hierin hun nood o ver 'aang ele g e n h e d e n h a a st niet in schrift w e e r te g e v e n .’5 H e t b e tro f het g edrag van de b e w o n e rs van het nabij gelegen w o o n w a g e n k a m p , dat d a a r d o o r de ge m e e nte R ijssen w as geplaatst. De lan derijen van de o m w o n e n d e n w aren ’z o n d e r o n d e rb re k in g aa n de ro o v e rij e n v e rn ie lz u c h t v a n v o o rn o e m d k a m p b lo o tg e ste ld . Z o o w e r­ d en d e a a rd a p p e ls uit d e g ro n d g e ro o fd , ro g g e h o k k e n v an h e t land g e h a a ld o f de a ren a fg e s n e d e n , a f­ ra ste rin g e n v an w e ila n d e n v e rn ie ld , de p a le n d a a rv a n u itg e tro k k e n o f a fg e k n a p t, b o o m e n a f g e z a a g d .’6

De o n d e r te k e n a a r s v e rz o c h te n de p ro cu re u r-g en e ra a l spoedig een oplossing v o o r deze p ro blem en te z o ek e n . De inhoud van h un brief w erd nog e ens bevestigd in een bijgaand s chrijv en van tw ee g e m e e n te ra a d sle d e n van W ierden. O o k de b u r ­

1 D e p a rte m e n t v an S o ciale Z a k e n : V errichtingen g ed u ren d e het ja a r 1940 ( ’s -G ra v e n h a g e se p t. 1940), n o . 38, (afg . S o c ia le Z a ken ), p. 620 en 621. In de d o o r o n s g e b ru ik te a rc h ie v e n k o m en v an D o o rn noch M e rc k s m eer v o o r. W el d e e ld e G . v an P elt. in h et g e s p re k d a t w e m et h em v o e rd e n , m ee, d a t p a te r M e rc k s n a d e o o rlo g bij d e R ID een a a n ta l d o o p re g is te rs v an z ig e u n e rs had g e b ra c h t. D eze re g iste rs w a re n v o lg en s v an P elt v o o r de D ienst n iet b ru ik b a a r. 2 S. C . de H a a s v an D o rsse r: D e to e k o m s t van o n s w erk III. In: S o c ia le Z a k e n , (nov. 1940), n o. 44. 3 S o c ia le Z a k e n , (1944), p. 51. 4 N o tu le n v e rg a ­ d e rin g p ro c s-g e n ., 4 s e p t. 1941. 5 A .v . 6 A .v .

80 g e m ee ste r, mr. E. D. M aaldrink, be a a m de , dat de in de brief w eergegeven situatie niet o v e rd re v e n w as en pleitte v o o r ov erplaatsing en in tensievere bew aking van het kam p. N a d a t deze briev en in de vergadering w aren vo orgelezen, uitte mr. R. van G e n e c h te n , NSB-lid en procureu r-gen eraal in D en H aag, zijn instem m ing m et het voorstel van de Rijke: ’A ls z e lev en v an ro o f en d ie fsta l, k o ste n ze w a a rsc h ijn lijk m e e r d a n w a n n e e r ze in ee n k am p g e ­ p la a ts t z ijn . H e t zo u in te re s s a n t z ijn , in d ien h ie r d o o r jo n g e so c io lo g e n ee n o n d e rz o e k n a a r w o rd t in­ g e ste ld in h o e v e rre d e w o o n w a g e n b e w o n e rs v an ro o f lev en e n in h o e v e rre v an h u n in k o m s te n .’ 1

De Rijke zei, d at het m isschien b e te r w as e en s na te gaan in h o e v e rre o n d e r w o o n w a g e n b e w o n e rs criminaliteit h e e rste; ’crim in^’p ’ en ’a so c ia le ’ elem enten z o u d e n dan ve rvolgens in een kam p sam e n g e b ra c h t k u n n e n w o rden. Schrieke stelde v oor, de m ogelijkheden te o n d e rz o e k e n vo or een arbeidsv erd elin g met b e ­ trekking tot deze kw estie tu sse n de d e p a rte m e n te n van B in nenland se Z ak en , S o ­ ciale Z a ke n en Justitie. O ok R egenboog zou dan een deel van de w e r k za a m h ed e n op zich k u n n en n em en, d aar hij al enigszins in de m aterie thuis w as. R egenboog had e c h te r al e e rd e r in de vergadering de bed en king geuit, dat het internering zou b e te k e n e n , w a n n e e r de vo or het m erendeel N e d e rla n d se w o o n w ag e n b e w o n e rs verplicht in een kam p o n d e rg e b ra c h t z o ude n w o rden. O ok b e w e e rd e hij, dat het ’g e h a lte ’ van de w o o n w a g e n b e w o n e rs m eeviel. H ie ro v e r had hij e c h te r geen c o n ­ crete gegevens, z od at hij nauw elijks een teg enw icht tegen de ideeën van de Rijke en van G e n e c h te n kon v o r m e n .2 D e vergadering van 4 se p te m b e r ’41 had v o o r de positie van de w o o n w a g e n b e ­ w o ners voorlopig geen directe gevolgen. E e n ja a r later vestigde de Rijke in een brief a an S chrieke w e e r de a a n d a c h t op ’het euvel d e r w o o n w a g e n b e w o n e rs ’. D it­ maal had hij klachten o ntv a n g e n o ver het k a m p in de ge m e e nte L ienden. Hij schreef: 'D e b e w o n e rs v an dit k am p s to re n zich v rijw el n e rg e n s aa n en v e ro o rz a k e n la st. Zij la te n h u n p a a rd e n in de a a n g re n z e n d e w eid en lo o p en e n h e t m elk v ee d e rd a a d h o o g tijd d a t te g e n d e z e lied en m a a tre g e le n w o rd e n g e n o m e n . H et k an n o rm ale a rb e id e rs v eelal g e n o o d z a a k t w o rd e n b ep a a ld w e rk te g aan d o e n , o o k ze v a g e b o n d e n m aar h u n gang k u n n e n g aan . ’

d en o m w o n e n d e n veel is n iet veilig. H et is in­ to c h n iet goed z ijn , d a t b u ite n sla n d s e n d a t d e ­

Hij h erinnerd e de secretaris-generaal van Justitie nog e en s aan zijn voorstel de w o o n w a g e n b e w o n e rs in speciale k am p en o n d e r te b r e n g e n .3 E r w erd oo k c o n ta c t gelegd m et Duitse instanties. J. B. G ielens, h oofd van de afdeling Organisatie en U itv o e re n d e Dienst bij het bureau van de gevolm achtigde

1 A .v .

2 A .v .

3 PG de R ijke aa n SG van J u s t., 22 se p t. 1942.

81 vo or de reorganisatie van de N e d e rla n d se p o litie 1, had (w aarschijnlijk) op 6 n o­ ve m b e r een o n d erh o u d m et m a jo o r C. L. L a u te n sc h la g er van de O rdnungspolizei. D eze deelde hem m ee, dat het v e rz o e k van de Rijke voorlopig niet ingewilligd kon w o rden. Wel stond er, volgens de D u itser, e en v e ro rd en in g tegen asociale e le m e n ­ ten op stapel, die eventueel o o k op w o o n w a g e n b e w o n e rs toegep ast zou k u n nen w o r d e n .2 D eze ve rordening k w am ec h te r niet tot stand. O o k elders, bv. in N o o rd -B ra b a n t w erd de aanw ezigheid van w o o n w a g e n b e w o ­ ners als e en last e rv a re n en ook hier do ok het plan op van een centraal k am p met strenge po litiebew aking.3 In janu ari ’43 richtte M. G. J. Staelenb erg zich nam ens de B oeren leid er der provincie N o o rd -B ra b a n t tot de b u rg e m e e ste r van U d e n met het v e rz o e k m aatregelen te tre ffen o m v erd ere sc h ad e , b ero k k e n d d o o r w o o n w a ­ g e n b ew o n e rs, te v o o r k o m e n .4 De b u rg e m e e ste r C. L. B u sk e n s a n tw o o rd d e hier­ toe d o o r o n v o ld o e n d e politiekrachten niet in staat te zijn. N a a r aanleiding hiervan w end de S taelenberg zich met zijn v e rz o e k tot mr. N. J. van L e e u w e n , procureurgeneraal te ’s -H e rto g e n b o s c h .5 D eze gaf de officier van justitie, mr. C. J. van Arkel, de o p d ra c h t een o n d e rz o e k naar deze kwestie in te stellen. Deze kreeg van de U d e n se b u rg e m e e ste r de volgende schriftelijke inlichting: ’D at de b e w o n e rs van h e t p la tte la n d d e w o o n w a g e n b e w o n e rs als ee n g ro o te plaag b e s c h o u w e n , is v an alg e m e e n e b e k e n d h e id ; im m ers de v o o rn a a m ste b ezig h eid van d a t v o lk je is b ed e le n e n g ap p en . V o o ral de la n d b o u w e rs in d en o m tre k v a n ee n w o o n w a g e n k a m p o n d e rv in d e n d a a rv a n d a g e lijk s last en s c h a d e ... H e t ra d ic a a lste m iddel om v an die m e n sen v e rlo st te w o rd e n , is, ze in ee n k am p te c o n c e n tre e re n en g o ed te laten w e rk e n . ’6

V an A rkel voegde deze brief bij zijn advies aan de p ro cu reur-g eneraal en f o r ­ m uleerde als zijn eigen mening:

1 In juli ’41 w erd m r. L . J. B ro e rse n a a n g e s te ld als g e v o lm a c h tig d e v o o r de re o rg a n isa tie van de N e ­ d e rla n d se p o litie. D eze n am g eleid elijk de ta a k v an de d ire c te u r-g e n e ra a l van politie o v e r. M et ingang v an d e re o rg a n is a tie van de p olitie in m a a rt ’43 w erd de fu n c tie v an g e v o lm a c h tig d e o p g e h e v e n en k w am e r w e e r e e n d ire c te u r-g e n e ra a l als h o o fd v an h e t p o litie w e z e n . D ire c t o n d e r hem sto n d e n nu vijf g e w e ste lijk e p o litie p re s id e n te n , die de ta k e n en b e v o e g d h e d e n h a d d e n van de v ro e g e re p ro c u re u rs -g e ­ n e ra a l. D e v ijf p o litie g e w e ste n w aren ; G ro n in g en (o m v a tte d e p ro v in cie G ro n in g e n , F rie sla n d e n D ren te) E in d h o v e n (N o o rd -B ra b a n t, L im burg) A m ste rd a m (N o o rd -H o lla n d , w e ste lijk deel v an U tre c h t) A rn h em (G e ld e rla n d , O v e rijss e l, o o ste lijk deel v an U tre c h t) R o tte rd a m (Z u id -H o lla n d , Z eelan d ). 2 K a n tte k e n in g bij PG d e R ijke aan SG v an J u s t.. 22 se p t. 1942. J. B. G ie le n s aa n PG de R ijke, 20 o k t. 1942; idem 12 no v . 1942. 3 K e n ric k en P u x o n , p. 100. 'I t w as sa id th a t th e n u isa n c e th e y c a u se d h a d in crea sed e n o r m o u sly a n d th a t a cen tra l ca ra va n c a m p s h o u ld be e s ta b lis h e d u n d e r p o lic e su p ervisio n . In th e even t, th is tu rn e d o u t to be a c a m p a t W esterb o rk u se d a l s o a s a Jew ish tra n s it centre. ’ Z o als v e rd e ro p zal blijk en is de la a ts te zin o n ju ist. W el kw am e r in de loop van 1943 ee n c e n tra a l w o o n w a g e n k a m p in W e s te rb o rk , m a a r dit w as niet h e tz e lfd e als h e t d o o rg a n g sk a m p J u d e n d u rc h g a n g sla g e r (JD L ) W e s te rb o rk . B o v e n d ie n w a re n e r b eh a lv e in W e s te rb o rk o o k e ld e rs in h e t land verz a m e lk a m p e n v o o r w o o n w ag en s. 4 21 ja n . 1943. 5 1 7 fe b r. 1943. 6 11 m aart 1943.

82 ’H e t k o m t m ij g e w e n s c h t v o o r d a t, zo o lan g er geen v o o rsc h rift b e s ta a t d a t w o o n w a g e n b e w o n e rs te ­ g en h u n w il, o n d e r v o ld o e n d e b ew a k in g , in ee n k a m p k u n n e n o p g e b o rg e n w o rd e n , b e d o e ld w o o n w a ­ g e n k a m p (b ed o eld is h ie r h e t U d e n se k am p ) o n d e r v o o rtd u re n d e c o n tro le d e r po litie k o m t te sta a n ; z o o d a t w a n n e e r d e U d e n se p olitie d a a rto e niet in s ta a t is w eg en s g e b re k aa n m a n s c h a p p e n , d e z e a ls­ nog w o rd e v e rs te rk t. ’ 1

V an L e e u w e n richtte hierop in m aart ’43 een sch rijv en tot de secretaris-generaal van Justitie, w aarin hij, in o v e re e n stem m in g m et het advies van de U d e n se b u rg e m e e ste r, de w en s tot co ncentratie van de w o o n w a g e n b e w o n e rs tot uiting bracht. O p het d e p a rte m e n t van Justitie w erd zijn brief gevoegd bij het dossier, dat d a a r inmiddels al over het b e treffe n d e v raagstuk w as aangeleg d.2

1 V an A rk el aan PG v an L e e u w e n , 15 m a a rt 1943. 1943.

2 PG v an L e e u w e n aa n SG van J u s t., 22 m aart

H OOFD STU K 8

M A A T R E G E L E N VAN DE B E Z E T T E N D E MACHT

De B efeh lsh a b er der O rdnungspolizei (B dO ), O tto S c h u m a n n , had in de herfst van 1942 bij mr. L. J. B ro e rse n , gevolm achtigde v o o r d e reorganisatie van de N e ­ derland se politie, de a a n d a c h t gevestigd op het feit, dat in enkele provincies z o ’n gro ot aantal w o on w a g e ns w as - in de provincie D re nte m e e r dan tw e e h o n d e rd . Hij zag gegronde aanleiding om aan te ne m e n , dat zich o n d e r de b e w o n e rs h iervan v e ­ le p e rso n e n b e v o n d e n ’die niet tot de eigenlijke w o o n w agen bevo lk in g b e h o o rd e n , do c h er om uiteenlopende re d e n e n belang bij h a d d e n zich o n d e r hen verbo rgen te h o u d e n .’1 T e n einde d e ze o n d e rd u ik e rs op te spore n gaf B ro e rse n de vijf p ro cu re u rs -g e n e ­ raal o p d ra c h t het to e z ic h t op w oo nw agen- en w o o n sc h ip b e w o n e rs te v e rs c h e r­ pen. De e e rste landelijke c ontrole zou op 15 n o v e m b e r a a nv ang en . Indien een ge­ m e e nte niet o v e r v oldoend e politiepersoneel zou k u n n e n b e sc h ik k e n , zou de m e ­ dew erking van de m a re c h a u sse e m o e te n w o rd e n ingeroepen. Bij d eze gelegenheid z o u d e n de perso o n sb ew ijz e n van de b e tro k k e n b e w o n e rs g eco n tro le e rd m o eten w o rd en en vergeleken m et de in w agen o f schip aan w ezig e w oo nv e rgunning, w a a ro p het officiële aantal b e w o n e rs verm eld stond. V o orts w as het de bedoeling, dat bij de con trole zou w o rd e n gelet o p de nale­ ving van de circulaire be tre ffe n d e to e z ic h t op p e rso n e n z o n d e r g eregelde arbeid. D ez e, n a m e n s de secretaris-generaal van Justitie d o o r B ro e rse n opgestelde c irc u ­ laire, w erd in juni ’42 in het A lg em een P olitieblad g eplaatst. B epaald w erd hierin, dat de politie geregeld p e rso n e n m o est c o n tro le re n , ’d ie d o o r z in g e n , h e t m a k en v a n m u z ie k , d a n s e n en a n d e re v e rto o n in g e n o p d e n o p e n b a re n w eg, s tra a th a n d e l o f b e d e la rij, al o f n iet o n d e r h e t m om v a n h e t a a n b ie d e n v an k lein e k o o p w a a r, in h u n o n ­ d e rh o u d tr a c h te n te v o o rz ie n . V an b e d e la a rs , stra a tz a n g e rs , s tra a tm u z ik a n te n en s tr a a ta r tis te n die z o n d e r v e rg u n n in g o p tra d e n , a lsm e d e v an ’n iet b o n a fid e s tr a a th a n d e la a rs ’ m o est de id e n tite it w o rd e n v a s tg e ste ld , w a a rv a n ee n ra p p o rt m o e st w o rd e n in g ed ien d bij d e n d ir e c te u r v an h e t g e w estelijk a r ­ b e id s b u re a u .’2

1 G R N e d . P ol.aan p ro c (s)-g e n ., 4 nov. 1942.

2 A P v an 25 ju n i 1942.

84 H e t w as de bedoeling deze p e rso n e n te w erk te stellen, een mogelijkheid, die was g e sc h a p e n d o o r V erordening 42/1941 van de R ijkscom m issaris, o .m . b e tr e f ­ fe n d e de verplichting tot het v errich ten van d ie n s te n .1 D e controle van 15 n o v e m ­ ber w erd in elk geval in drie van de vijf p olitieressorten, nl. ’s-G rav e nh a ge, A rn ­ hem en L e e u w a rd e n , u itg e v o e rd .2 Alleen in de ge m e e nte R h e d e n w erd een o n ­ d e rd u ik e r op g e p ak t, een scharenslijper die tot v o o r ko rt in Den H a a g had g e ­ w o ond en om wiens a a n hou ding in het A lg em een P olitieblad w as v e rz o c h t n am e n s de S ich erh eitsp o lizei.3 In de re ss o rte n A rn h e m en L e e u w a rd en w e rd e n negen m ensen z o n d e r p e rs o o n s ­ bewijs a a n g e tro ffen . Tientallen m a nn en w e rd en als w e rk lo os bij de gew estelijke a r ­ be id sb u re a u s o p g e g e v e n .4 De b u rg e m e e ste r van O o tm a rsu m , H .M .T . baron Sc him m e lp e nn in ck van d e r O y e , verk laarde in een b rief aan de Rijke, d a t elke in zijn g e m e e n te a rriv e re n d e w o o n w a g e n b e w o n e r zich onmiddellijk m oest m elden bij het a r b e id sb u re a u . T egen hen die in g ebrek e bleven, w erd een p ro ces-v erbaal o p g e ­ m a a k t.5 O o k v anuit Ede werd melding ge m a a k t van regelmatige opgave van w e rk ­ loze w o o n w a g e n b e w o n e rs .6 D at h e t aantal w e rk lo z e n o n d e r de w o o n w agenb evo lk in g tijdens de oorlog gro ter was dan v o o r de oorlog kan niet met cijfers w o rd e n a a n g e to o n d , doch a a n g e n o m e n kan w o rd e n , dat dit wel het geval was, d a a r weinigen van hen in vaste loondienst w e rk te n en de m e e sten van hen hun brood tra c h tte n te verd ien en als scharenslijper, ve n te r, m uzik ant of kerm isreiziger; la a tstgen oem de g roe p w erd vooral g edu peerd do o r de be schikking van R a u te r van half m aart ’43, waarbij het h o u d e n van k e r­ m issen v e rb o d e n w e rd .7 V o o r de overigen, dus v o o r diegenen die geen geregelde arbeid ha d d e n , w erd het d o o r de stra a tc o n tro le s en r a z z ia ’s ste e d s moeilijker langs de weg hun brood te verdienen. O m stre e k s d ez e lfd e tijd w as een andere maatregel tegen de zigeuners afgekondigd: d eze w as niet afkom stig van de b e ze tten d e m acht in N e d e rlan d m aar van het R S H A , dat in een S c h n e llb rie f van 29 januari ’43 (het z.g. A u sc h w itz-E rla ss) b e ­ paalde, dat alle ’zigeunerische P ersonen’ n aar het c o n c e n tra tie k a m p A usch w itz m o esten w o rd en g e d e p o r te e rd .8 Deze m aatregel zou v oo r N ed e rla n d op 29 maart ’43 van k rach t w o rd e n , m aar w erd pas o n g e v e e r een ja a r later (mei ’44) uitge­ voerd. V olgens het bevel van het R S H A van 29 januari ’43 m o c h te n o .m . u itzon ­ deringen w o rd e n ge m a a k t vo or hen, die r e ed s enige tijd vast w erk en een woning

1 B. A . Sijes: D e A rb e id sin ze t. ( ’s -G ra v e n h a g e 1966), p. 1 1 9 e .v . 2 PG de R ijke aan G R N e d . P o l., 10 d e c . 1942. PG v an G e n e c h te n aan h o o fd e n p la a tse lijk e p o litie (afg. p l.p o l.) e .a ., 5 n o v . 1942. PG S èm p lo n iu s aan G R N e d . P o l.. 17 d e c . 1942. 3 PG de R ijke aan G R N e d . P o l., 10 d e c . 1942. 4 a. A .v . b. PG S e m p lo n iu s aan G R N e d . P o l., 17 d e c . 1942. 5 l7 n o v . 1942. 6 R e c h e rc h e u r te E de (n aam o n le e s ­ b a a r) aa n C v P te E d e, 24 nov. 1942. 7 B ro e rse n aan de G e w e ste lijk e P o litie p re s id e n te n (afg. G ew . Pol. p re s(n )), 17 m a a rt 1943. 8 H et b ev el v an 29 ja n . 1943 v an h e t R S H A b e v a tte de u itv o e rin g s­ b ep alin g en van het b evel v an H im m ler van 16 d e c . 1942, v o lg en s w elke ' Z ig eu n erm isch lin g e. R ó m Z ig e u n e r u n d n ic h t d eu tsch b liitig e A n g eh ö rig e zig e u n erisch er S ip p en b a lk a n isc h e r H e r k u n ft'. n a a r een c o n c e n tra tie k a m p m o e ste n w o rd en g e b ra c h t. D öring. p. 214-218. Z ie p. 106.

85 h add en . Bij de beoordeling of iem and ’zigeunerisch' w as, m o e ste n de politie-instanties op afstam m ing , leefw ijze, uiterlijk v o o rk o m e n , taal en nam en letten. Wij kom e n op de actie van mei '44 nog uitvoerig terug. V a n a f half april ’43 begon m en er van Duitse zijde bij h et directoraat-generaal van politie op aan te dringen tegen de w o o n w a g e n b e w o n e rs tot hand elen o v e r te gaan. N a m e n s W eh rm a ch tb efeh lsh a b er F. C. C hristian sen v e rz o c h t W. H a rste r, B efeh lsh a b er der S ich erh eitsp o lizei u n d des S D (B d S ) de secretaris-generaal te ­ vens directeur-generaal van politie, S ch riek e, om de in de om geving van H ilv e r­ sum aanw ezige w o on w a ge ns te v e rw ijd e re n .1 V erm oedelijk hield dit ve rz o e k v erb an d m et het feit, dat het h o o fd k w a rtie r van de W eh rm a ch t in H ilve rsum g e ­ vestigd w a s.2 De verw ijdering van de w o o n w a g e n b e w o n e rs uit de om geving van H ilversum w as ’a u s sic h erh eitsp o lizeilich en G r ü n d e n ... zw in g en d n o tw en d ig . ’

H e t z o u d e n o ve rw eg e n d ’a so zia le E le m e n te ’ zijn, die zich kennelijk met zw arte handel bezig hielden. De w o o n w a g e n s, aldus H a rs te r, m o e ste n nog v erd e r uit de k u s tstro o k verw ijderd w o rd e n , naar c o n c e n tra tie-p la a tse n gevo erd en o nd e r v o o rtd u re n d e politie-controle staan. V o o rz o v e r ’a rb e itsfa h ig ’ m o esten de m a n n e ­ lijke b e w o n e rs aan het w erk w o rd e n gezet en - aldus H a r s te r 'D a d e r W e h rm a c h tb e fe h lsh a b e r in den N ied e rta n d en a u c h a u s anderen G ründen a u fd ie R ü c k fü h ru n g d ra n g t, h itte ich d a s E rfo rd e rlich e u m g e h e n d zu veranlassen u n d m ir h ierüber M itteilu n g zu m a c h e n . ’3

W at H a r s te r bed oelde m et ’anderen G rü n d e n ’is niet duidelijk. O ok S e y ss-In q u art a c h tte het nodig aan de re e ds zo geringe bewegingsvrijheid van w o o n w a g e n b e w o n e rs een eind te m a k e n en gaf v o o r de uitvoering h iervan o p ­ d ra ch t aan H. A. R au ter, H öh erer S S - u nd P olizeiführer. D eze richtte zich in mei tot de A b te ilu n g E rn a h ru n g u n d L a n d w ir ts c h a ft m et een brief van de v olgende inhoud: 'In den vier n ö rd lich en P rovinzen g ib t es eine U n m en g e ’g e r m a n isc h e r Z ig e u n e r ’, die m it W agen u n d P ferden d u rc h die G eg en d b rausen. D er H err R e ic h s k o m m is s a r h a t m ir den A u ftr a g gegeben. d a fü r zu so rg en . d a s d ieses ’g e rm a n isc h e N o m a d e n le b e n ’ en d lich e in m a l a u fh ö rt. Ich b itte Sie, d a s P fe rd em a teria l d ieser 'g erm a n isch en Z ig e u n e r ' en tw e d er d er W e h rm a c h t o d e r d er L a n d w ir ts c h a ft zu r V erfü g u n g zu stellen . Ich w erde d u rc h die nied erla n d isch e P otizei die A n w e isu n g geben, d a ss diesen 'g e rm a n isc h e n N o m a d e n ’ en d lich ih r Z ig eu n erh a n d w erk gelegt wird, d .h . d a s s sie d u rc h die P olizei e in e n fe s te n W o h n sitz zu g ew iesen erhalten, a u fd a s s s ie e in g e o rd n e te s L eb en beginnen. ’4

E e n e x e m p la a r van deze brief stu u rd e hij n aar S chrieke, m et het v e rz o e k er zorg vo or te dragen, dat zijn verlangens w erden u itg e v o e rd .5 In d e rd a ad , eind mei 1 13 ap ril 1943. 2 J. K e m p e r, h o o fd van de h o o fd a fd . U itv o e re n d e D ien st bij het D ir. G V P aan D G V P te A p e ld o o rn , 19 juli 1943. 3 13 april 1943. 4 1 3 m e il9 4 3 . 5 A .v.

86 w erd d o o r de C risiscon tro ledien st in sa m enw erk in g m et de N e d e rla n d se politie een razzia g eh o u d e n , waarbij 355 p aa rd e n in beslag w erden ge n o m e n , die g ro te n ­ deels via het Vee- en V le e sa a n k o o p b u reau bij o p k o p e rs tere c h t k w a m e n .1 O ok Schrieke gaf g e h o o r aan het ve rz o e k van R a u te r en zond m a jo o r J. K em per (w e rk z a am a an het directoraat-generaal van politie) n aa r h et b ureau van de B d S om nad e re instructies in o n tv ang st te nem en . H et w as namelijk de bedoeling, dat de N e d e rla n d se politie de m aatregelen tegen de w o o n w a g e n b e w o n e rs zou u it­ v oeren. O o k het hoofd van de R e c h e rc h ec en tra le w erd d o o r H a u p tstu rm fü h re r O sk a r W e n z k y , hoofd van de K rim in a lp o lizei bij de B d S , van de te h o u d en acties op de hoogte gesteld. In zijn brief w ees W e n z k y er o.a. op, dat d eze ' Angelegenheit' tot de c o m p e te n tie van de S icherheitspolizei b e h o o rd e , aangezien ’vielfach ein Z u sa m m e n h a n g m it den Fragen der B e k a m p fu n g des Z igeunerw esens besteht. ’2

1 B e d rijfsc h a p v o o r V ee en V le e sc h aan H a u p ta b te ilu n g E rn a h ru n g u n d L a n d w ir ts c h a ft, 12 ju n i 1943. 2 O . W e n z k y aa n h o o fd R e c h e rc h e c e n tra le , 20 mei 1943.

HO O FD STU K 9

DE V ER ZA M ELK A M PEN

D e voorbereiding J. K e m p e r, die - zoals wij sch re v e n - in mei ’43 n aar het k a n to o r van de B d S w erd g estuu rd om aanw ijzingen te on tv an g e n v o o r de uitvoering van tegen w o o n ­ w a g e n b e w o n e rs gerichte m aatregelen, bleef zich tot zijn ontslag - op 1 augustus ’43 - o p intensieve en na uw g e ze tte wijze m et deze k w estie bezighouden. K e m p e r was al vo or de oorlog bij de politie in dienst g e tre d e n . Hij w erd lid van de N S B . In de oorlog m a a kte hij snel pro m otie. Hij w erd in sp ecteu r van politie in Z a a n d a m e n vervolgens, in mei ’42, kreeg hij een aanstelling op het b u reau van de gevolm achtigde v o o r de reorganisatie van de N e d e rla n d se politie, dat m et ingang van 1 m aart ’43 overging in het directoraat-g en eraal van politie. K e m p e r b e k le e d ­ de er de functie van h oo fd van de H o o fd a fd e lin g U itv o e re n d e D ienst en had in­ middels de rang van m a jo o r bereikt. Hij w as o n d e r m eer belast met het o n d e r z o e ­ ken van m isstan den in de verschillende politiekorpsen. T o e n hij d eze ta a k n aar ei­ gen zeggen iets te serieus o p v a tte en ook and e re nationaal-socialistisch gezinde politie-am bten aren op de vingers tikte, begon m en hem lastig te vinden en w erd hij w e g g e w e rk t.1 De v o o rb e re id e n d e m aatregelen, die een aanzienlijk aantal w o o n ­ w a g e n b e w o n e rs in v e rz a m e lk a m p e n z o u d e n d oen b e land en, had hij toen al afg e­ rond. Bij zijn b e z o e k a an het b u reau van de B d S kreeg K e m p e r de instructie om aller­ ee rst zo snel mogelijk de w oo nw a ge n s uit de om geving van H ilversum te laten verw ijderen. V ervolgens z o u d e n vanuit de g e m e e n te n in de provincies N o o rd - en Z uid-H olland en Z eeland en uit de k u s tstre e k ro nd het IJsse lm e e r, de d a a r a a n w e ­ zige w o o n w a g e n s geleidelijk n aar b uiten deze gebieden gelegen v e r z a m e lk am p e n gevo erd m oeten w orden. O ok w as het de bedoeling om w o o n w a g e n b e w o n e rs uit het overige deel van het land op den d u u r n aar dergelijke oo rd e n te dirigeren. E e rst zou e c h te r m oeten w o rd e n nagegaan w elke p laatsen zich hiertoe het m eest z o u d e n le n e n .2

1 D o ss. R vO J. K e m p e r.

2 O . W en z k y aa n h o o fd R e c h e rc h e c e n tra le , 20 m ei 1943.

V oo rd a t K e m p e r van deze o p d ra c h te n kennis had k u nnen ne m e n , had H. O. A. E. Sellmer, B ea u ftra g ter des R e ic h sk o m m issa rs in de provincie D rente, in sa ­ m enw erking m et de plaatselijke m a r e c h au sse e al bepaald , dat in D rente de w o o n ­ w a g e n k a m p e n in de plaatsen A ssen, W e ste rb o rk , M eppel, H o o g e v e e n e n E m m en (gezien de goede bereik baarheid en de v oldo en de hygiënische voorzieningen) v o o r dit doel het best in a an m erking k w am en . Eind april w aren in d eze plaatsen al 62 w agens g e c o n c e n tr e e r d .1 Sellm er ve rz oc h t S chrieke zich met deze keus a k ­ k oord te v erk laren en o ok v oor de overige provincies snel een soortgelijke rege­ ling te tr e f fe n .2 O p 22 mei w aren de vijf gewestelijke po litiepresidenten d o o r het directoraat-generaal voo r het eerst in kennis gesteld van de w ens van R a ute r om de w o o n w a g e n ­ b e w o n e rs vaste w o o n p la a tse n te g e v e n .3 E nkele dagen later kreeg de gew estelijke politiepresident te A m s te rd a m de o p d ra c h t w o o n w a g e n b e w o n e rs uit het Gooi naar het w o o n w a g e n k a m p van de stad U tre c h t te d o en v erv oeren. N a a a n k o m st in U tre c h t m o est de politie bijzondere a a n d a c h t b e ste d e n aan de verplichte melding vo or de a rb eidsinzet o n d e r de mannelijke w o on w a g e n b e v o lk in g .4 O ok aan de reeds geringe bewegingsvrijheid van de b ezitters van w o o n w a g en s uit de drie ku stp ro vincies en de k u ststre ek ron d het IJsselm eer k w am spoedig een einde. H et werd hun v e rb o d e n om na 10 juni binnen dit gebied hun w agens te verplaatsen. D o or deze m aatreg elen m et aanplakb iljetten in de b e sta a n d e gem eentelijke k a m ­ pen aan te kondigen, h oop te m en te bereiken dat de w o o n w a g e n b e w o n e rs uit ei­ gen bew eging vo or de 10e juni het b e tre ffe n d e gebied z o ud e n verlaten. N a deze da tu m zou men met een w oon w agen deze stre e k oo k niet m eer mogen b in n e n tre k ­ ken. Op 10 juni m o est d o o r de politie een inventaris w o rd e n o p g em a a k t van het aantal in het kustgebied nog aanw ezige w o o n w a g e n s en de plaats w aar de wagens zich b e v o n d e n .5 H e t enige ons b e k end e p ro te st tegen deze inbreuk op de b e w e ­ gingsvrijheid k w am van de b u rg e m ee ste r van Z w o llerk erspel, mr. G. A. Strick van L in sc h o te n , die de gew estelijke politiepresident te A rn h e m v e rz o c h t hem wel m ede te willen delen, w a aro p zijn b evoegdheid b e ru stte , de vrijheid v an beweging van w o o n w a g e n b e w o n e rs in te tr e k k e n .6 Met ingang van 1 juli w erd o o k v o o r de rest van het land het tre k k e n m et w o o n ­ w agens v e rb o d e n , terwijl e v e n e e n s op die d a tu m een inventaris als in de k u s ts tr e ­ ken w erd o p g e m a a k t.7 Inmiddels was d oo r sa m en w e rk in g tu ssen het directoraatgeneraal van politie, de lokale en gew estelijke politie-autoriteiten en de Rijksiden­ tificatiedienst uitgezocht, welke plaatsen v o o r de v erz a m e lk a m p e n het m eest ge­ schikt z ou de n zijn en hoeveel wagens deze k am p en z o ud en k unnen b e rg e n .8

1 S ellm er aa n S c h rie k e , 17 m ei 1943. 2 A .v ., 21 ju n i 1943. 3 G ie le n s aa n G ew . P ol. P re s(n ), 22 mei 1943. 4 K e m p e r aan G ew . Pol. P re s. A m ste rd a m , 25 m ei 1943. 5 K e m p e r aa n G ew . Pol. P res(n ), 28 m ei 1943. 6 5 ju n i 1943. 7 K e m p e r aan G ew . Pol. P re s(n )., 25 ju n i 1943. 8 K e m p e r aa n h o o fd R e c h e rc h e c e n tra le , 27 m ei 1943. K e m p e r aa n G ew . Pol. P re s (n ).,2 8 mei 1943.

89 H. A. van H ilten, gewestelijk po litie c o m m a n d e u r te E in d h o v en , w achtte een b e ­ slissing van 'h o g e r h a n d ' niet af, m aar b ra c h t de politiegezagsdragers in het g e ­ w e st op de hoogte van het v o o rn e m e n alle w o onw a g e ns in zijn gew est in één groot kam p o n d e r te b ren gen en de m a nn en die o v e r het algem een ’te lui’ w aren om te w erk en en die leefden van ’bedelarij, diefstal, zw a rte handel en an dere o n g e re c h ­ tigheden, en een plaag w aren vo or de plattelandsbevolking, te w erk te ste lle n .51 Dit in een op de heide in te richten kam p zou bij de ge m e e nte Best (bij E in d h o ­ ven) ko m e n te liggen. E r zou den ruim 200 w o o n w a g e n s m oeten sta a n .2 K e m p e r m aakte hiertegen be z w aa r; het zou im m ers moeilijk zijn om in z o ’n groot k am p de nodige hygiënische vo orzieningen aan te brengen. De m a jo o r gaf er de v o orke u r aan om 'm e e rd e re goed ingerichte k a m p e n ’ in te stellen.3 V erschillende g e m e e n te b e s tu re n gaven er blijk van niet erg ingenom en te zijn met de inrichting van een v erz a m e lk am p in hun g e m eente. Dit bleek wel uit so m ­ mige a n tw o o rd e n , die de gew estelijke politiepresident van Groningen kreeg op zijn v e rz o e k om informatie o v e r de verschillende gem eentelijke k am pen. Uit deze brieven bleek tro u w e n s o ok in welke slechte staat deze k a m p e n v aak verk e e rd en . Zo w erd uit H o o g e z an d bericht: ’D e p la a ts w a a r d e w o o n w ag en s in z e e r b e p e rk te m ate s ta n d p la a ts k u n n en k rijg en , is in v e rb a n d m et h e t fe it d a t n im m er in d e z e g e m e e n te w ag en s o p o n th o u d h e b b e n , in v e rv a lle n to e s ta n d g e k o m e n . De p o m p is v e ro n tre in ig d e n w aterleid in g is niet te v e rs tre k k e n . D e b e h o e fte aan ee n w o o n w a g e n p a rk o n tb re e k t te n ee n e n m a le . ’4

De b u rg e m ee ste r van N oord dijk m aak te melding van een w o on w ag enstan dplaats van 3 bij 5 m eter en m erkte ten o v e rv lo e de o p, dat hierop 1 w o on w ag en kon w orden g e p la a tst.5 Eind juli w as bij het directoraat-generaal een landelijk ov erzicht o n ts ta a n van het aantal w o o n w a g e n b e w o n e rs en hun verblijfplaatsen en van de m eest geschikte v e r z a m e lk a m p e n .6 K e m p e r gaf nu de politiepresidenten ieder afzonderlijk de o p ­ d rach t o m in hun gew est een a a nv an g met de con c e n tra tie van w o o n w a g e n b e w o ­ ners te m aken. D eze o p d ra c h te n w aren gedetailleerd en z e e r minutieus v o o rb e ­ reid: er stond precies in v erm eld hoeveel w o o n w a g e n s uit de verschillende ge­ m eenten naar een bepaald v erza m e lk am p m o esten w ord en v e rv o e rd .7 H et waren de laatste o p d ra c h te n , die K e m p e r in deze kw estie gaf. E nkele dagen later werd hij ov erg eplaatst. Zijn taak w erd o v e rg e n o m e n d o o r J. B. Gielens. In juni 1942 w aren er in ons land ruim 2.700 w o o n w a g e n s .8 N iet al deze w agens m oesten in de k a m pen w ord en o n d e rg e b ra ch t. De v e rz am e lk am p e n w a re n n a m e ­

1 V an H ilten aan p o litie g e z a g sd ra g e rs (P G D (S ), 5 ju n i 1943. 2 V an H ilten aa n D G V P te H oogS o e re n , 8 ju n i 1943. 3 K e m p e r aa n G ew . Pol. P re s. E in d h o v e n , 22 juli 1943. 4 P G D H o o g e z a n d aan G ew . Pol. P re s. G ro n in g e n , 16 ju n i 1943. 5 B urg. N o o rd d ijk aa n G ew . P ol. P re s. G ro n in g e n , 4 juni 1943. 6 K e m p e r aan D G V P , 19 juli 1943. 7 K e m p e r aa n G ew . P ol. P re s. G ro n in g e n , 20 juli 1943; A rn h e m , 22 juli 1943; A m ste rd a m , 27 juli 1943; R o tte rd a m , 29 juli 1943; E in d h o v e n , 29 juli 1943. 8 D e B evo lkin g sb o ekh o u d in g , (juni 1942), no. 54.

90 lijk uitsluitend b e stem d v o o r w o o n w a g e n b e w o n e rs die g ew o on w aren o m g e re ­ geld m et h un w agen rond te tre k k e n . A anvankelijk w erd dan o o k v oo rg e sch re v e n , dat alleen diegenen die op 1 mei ’43 in het C B R s to n d e n in geschreven, uit het te o ntru im en gebied m o esten w o rd en verw ijderd en, in een later stadium , in k am pen on d e rg e b ra ch t. Zij, die als gevolg van de slechte staat van hun w oo nw agen niet m eer k o n d e n tre k k e n en van wie d a a ro m kon w o rd en aa n g e n o m e n , dat ze een ge­ m e e nte als vaste w oo nplaats ha d d e n , m oc h te n op hun stand plaats blijven.1 L a te r w e rd e n de m aatregelen van toep assin g op z w e rv e n d e w o o n w a g e n b e w o n e rs in het algem een, du s o o k op he n , die o m welke red e n oo k niet in het C B R w aren o p g e n o ­ men. Bij het b e p alen wie wel en wie niet m et zijn w o on w a g e n n aar een v erz a m e l­ kam p m o est, h a d d e n de g e m e e n te b e s tu re n vrij veel invloed. Als een b u rg e m e e s ­ ter kon aa n to n e n dat een w o o n w a g e n b e w o n e r als sed en tair b e sc h o u w d kon w o r­ den, m o c h t de be tre ffe n d e p erso o n m et zijn gezin in e en ge m e e n te blijven staan, mits hij zijn w agen hierna niet m eer zou verplaatsen. Zo k o n d e n verschillende van hen aan plaatsing in een van de k am p en o n tk o m e n . A nderzijds h a d d e n g e m e e n te ­ b e stu ren nu ook de gelegenheid zich van de d o o r hen als asociaal en o na a ng e pa st b e sc h o u w d e p erso n e n te o n td o e n .2 Zo k w am en vanuit V alburg, T u b b e rg e n en G asselte klachten, dat v o o r de w oo nw a ge n s in deze ge m e e n te n nog geen v e rz a ­ m e lka m p e n w a ren a a n g e w e z e n .3 A n d e re g ro e p e n , die van de sam entrekk in g w erd e n uitg ezo nd erd, w a re n in w o on w a ge ns w o n e n d e directies van b o u w o n d e rn e m in g en , terwijl o o k kerm isrei­ zigers, die ingesch rev en s to n d e n bij de V akg roep K erm isinrichtingen, ’gezien hun w erkk rin g e n besch a v in g sp e il’ niet tot de z w e rv en d e w oo nw agenb evo lk in g w e r­ d en g erek en d. Ze m o c h te n , oo k al stond en ze bij het C B R ing eschrev en, als uit te zo n d e re n categorie w o rd en b e s c h o u w d .4 W e rk n e m e rs in voo r de oorlogvoering belangrijke bedrijven vielen, mits zij hiertoe een bewijs van hun w e rk ge v e r k o n ­ d e n to n e n , e v e n e e n s buiten de tegen z w e rv e n d e w o o n w a g e n b e w o n e rs gerichte maatregelen. Al m et al bleven er, volgens de berekening en van K e m p e r, van de plm. 2.700 w agens 1.163 o v er, die eind juli naar de v e rz a m e lk am p e n ge b ra c h t m oesten w o r­ den. V olgens de o p d ra c h te n van K e m p e r z o ud e n er in totaal 27 v e rza m e lk am p e n w o rd e n ingericht. De gro otste k am p e n , w aar m eer dan 50 w agens z ou de n m oeten ko m en, lagen in de ge m e e n te n A p eld o o rn , U tre c h t, ’s-H e rto g e n b o sc h , Tilburg, G roning en, A m e rs fo o rt en W este rb o rk . V a nuit een aantal g e m e en ten w erd p ro te st a a n g ete k en d tegen de beslissing om d aar e en v e rz a m e lk am p te plaatsen. G e ste u n d d o o r de b u rg e m ee ste r van O m m en

1 K e m p e r aa n G ew . P ol. P re s(n ), 28 m ei 1943. 2 B urg. V ries aa n G ew . P ol. P re s. G ro n in g e n , 12 aug. 1943. B urg. T ie tje rk s te ra d e e l aa n G ew . P ol. P re s. G ro n in g e n , 20 au g . 1943. 3 L o c o -b u rg . V alb u rg aan G ew . P o l. P re s. A rn h e m , 5 o k t. 1943. B urg. T u b b e rg e n aa n D G V P , 16 au g . 1943. G ew . P ol. P re s. G ro n in g en a a n D G V P , 2 se p t. 1943. 4 K e m p e r aa n G ew . P ol. P re s.(n ) A m ste rd a m , R o tte rd a m , L e e u w a rd e n en A rn h e m , 8 ju n i 1943. V an H ilten aa n P G D ( s ) e .a ., 7 juli 1943.

91 diende de W aterleiding Mij ’O v e rijsse l’ N .V . bij de gew estelijke politiepresident C. C. W alra ve n een v erz o e k in o m van het v e rz a m e lk am p in O m m e n af te zien. In de loop d e r ja re n had m en van de b e w o n e rs van het gem eentelijk w o o n w a g e n ­ kam p, dat vlak bij het ’p rise d 'e a u -te r r e in ’ van de m aatsch app ij gelegen w as ’al heel wat hinder o n d e rv o n d e n . G ed u re n d e de oorlog sjaren w as de o ve rla st hand o v e r h and to e g e n o m e n .’ M en v re e sd e , dat uitbreiding van het w o o n w a g e n k a m p tot regionaal v e rz a m e lk am p deze situatie nog zou v e r s le c h te r e n .1 H e t protest had succes: de v o o r het d aar geplande kam p b e ste m d e w agens w e rd e n elders o n d e rg e­ b r a c h t.2 O ok vanuit A peld o o rn , w aar m et 97 w agens het groo tste k am p van het gehele land zou m o eten k o m e n , k w am pro te st. De d ire c te u r van G e m e e n te w e rk e n sc h re e f m et instem m ing van de w e th o u d e r vo or O p e n b a re W e rk e n en e en kapitein van de gem eentepolitie: ’Bij d e te g e n w o o rd ig e re e d s b e s ta a n d e o v e rb e v o lk in g v an A p e ld o o rn te n g ev o lg e v an de o v e r b re n ­ ging v an h e t R e g e e rin g s a p p a ra a t, v an h e t R ijk sc o m m issa ria a t en v an d e z e e r v ele e v a c u é e s en an g stv lu c h te lin g e n a c h t ik h e t o n g e w e n s c h t om z o n d e r b ijz o n d e re n o o d z a a k de b ev o lk in g te v e rg ro o te n m et ee n d erg elijk a a n tal v a a k m in d er g e w e n s c h te ele m e n te n . ’3

D eze klacht had weinig succes: het v e rz a m e lk am p A peld oo rn bleef g e h a n d ­ haafd. Er w erd oo k veel b e z w a a r g e m a a k t tegen het feit, d at er aanvankelijk geen e n ­ kele financiële regeling w erd g e tro ffe n vo or de g e m e e n te n w aar een v e rz a m e l­ kam p zou w o rd e n ingericht. De k oste n, die v o o r de o n d e rste u n in g van armlastige w o o n w a g e n b e w o n e rs g e m aa k t m oesten w o rd en , w a re n v o o rh e e n o v e r e en vrij groot aantal g em e e n te n v ersp reid gew eest. Als gevolg van de sam en trek king werd nu een relatief klein aantal (zo b.v. het Burgerlijk A rm b e s tu u r M aastricht) 'o ffic ie e l b e la s t m et d e z o rg v o o r ’b e h o e ftig e n en a -s o c ia le n ’, die uit a n d e re g e m e e n te n a fk o m stig w a r e n .’4 ’E en g ev o lg h ierv an is ', a ld u s d e b u rg e m e e ste r v an S o e st a a n de s e c re ta ris -g e n e ra a l van B in n e n la n d se Z a k e n , ’d a t d e a a n g e w e z e n g e m e e n te in d e to e k o m s t v o o r d e z e c a te g o rie arm lastig en h o o g e re u itg a v e n v o o r a rm e n v e rz o rg in g zu llen m o eten d o e n , terw ijl de n ie t-a a n g e w e z e n g e m e e n te n fin a n c ie e l v o o rd e e l h e b b e n . ’ 5

Behalve uit M aastricht en S oest k w am en dergelijke klachten o o k uit B red a, E in d ­ hov en en O p ste rla n d .6 H et protest uit O p sterlan d w erd o n d e r w o o rd e n geb rach t d o o r de com m issaris van de provincie Frieslan d, mr. P. A. V. b aro n van H a rin x m a thoe Slooten. A an de d o o r hem geuite financiële b ez w a re n voegde hij nog toe:

1 W a te rle id in g M ij. 'O v e r ijs s e l’ N .V . aa n G ew . Pol. P re s. A rn h e m , 28 juli 1943. B urg. O m m en aan G ew . P ol. P re s. A rn h e m , 29 juli 1943. 2 G ew . Pol. P re s. A rn h e m aa n D G V P N ijm e g e n , 1 d ec. 1943. 3 D ir. G em . W e rk e n A p e ld o o rn aa n G ew . Pol. P re s. A rn h e m , 5 au g . 1943. 4 B u rg erlijk A rm ­ b e s tu u r M a a stric h t aa n SG v an B Z , 4 d e c . 1943. 5 24 se p t. 1943. 6 B urg. B re d a aa n c o m m issa ris d e r P ro v in c e (C d P ) N o o rd -B ra b a n t, 7 se p t. 1943. D ir. S o c. Z a k e n E in d h o v e n aa n b u rg . E in d h o v e n , 16 se p t. 1943 e n 28 juli 1944; aa n G ew . P ol. P re s. E in d h o v e n , 30 se p t. 1943; aa n S G S o c. Z a k e n , 28 juli 1944. C d P F rie sla n d aa n SG van B Z , 9 aug. 1943.

92 'B o v e n d ie n a c h t ik h e t, m et h e t o o g op de h an d h a v in g d e r o p e n b a re o rd e en ru s t, o n d e r de huidige o m sta n d ig h e d e n z e e r o n g e w e n s c h t, d a t c o n c e n tra tie v an a-so c ia le e le m e n te n p la a ts h e e ft. D e p o litie, d ie to c h al d e h a n d e n vol h e e ft, zal h ie rd o o r nog z w a a rd e r w o rd e n b e la s t, terw ijl d erg elijk e k am p en ee n in te n sie v e b e w a k in g zu llen v o rd e re n . T e n slo tte m oge ik U H o o g e d e lg e s tre n g e e r nog op w ijzen , d a t h e t la n d s c h a p ss c h o o n in de g e m e e n te O p ste rla n d d o o r b o v e n g e n o e m d e m aatreg el z e e r g esc h a a d zal w o rd e n . Ik m oge U d e rh a lv e d rin g en d in o v erw eg in g g e v e n , bij de b e tre ffe n d e a u to rite ite n p ogin­ g en te w illen o n d e rn e m e n , w elk e leid en to t in tre k k in g v an d e aan w ijzin g d e r v a s te sta n d p la a ts v o o r de w o o n w a g e n b e w o n e rs .’1

N a o ntvangst van dit schrijven uit Friesland toog mr. J. H e u s d e n s , hoofd van het bure a u Bijzondere Z a ke n bij het d e p a rte m e n t van B innenlandse Z a k en , aan het w erk en sc h re e f hij het c o n c e p t voo r een brief aan de d irecteur-generaal van politie. H ierin sloot hij zich aan bij de g em a a k te financiële b e z w a re n , m aar eindig­ de het c o n c e p t als volgt: 'E v e n w e l a c h t ik, m et d e n C d P F rie s la n d , m et h e t oog op de h a n d h a v in g d e r o p e n b a re o rd e , veilig­ h e id , in h e t b ijz o n d e r o n d e r de o n d e rh a v ig e o m sta n d ig h e d e n , ee n c o n c e n tra tie v an a-so c ia le e le m e n ­ te n z e e r o n g e w e n s c h t. In v e rb a n d m et h et b o v e n s ta a n d e m oge ik U in o v erw eg in g g e v en de b e tr e ff e n ­ d e m aatreg el te d o e n o p h e ffe n . ’ 2

H e t hoofd van het b ureau Finan ciën, N . A. N a p , w en ste dit c o n c e p t niet van zijn p a ra a f te voorzien. M et de klacht ten aanzien van de financiële kant van de z a a k kon hij zich verenigen. Hij zag e c h te r niet het nut in van het v e rz o e k tot vol­ ledige oph effing van de c o n ce n tratiem aatregelen: 'M e n m ag veilig a a n n e m e n ’, zo sc h re e f hij, ’d a t d e o v e rw e g in g e n , w elke to t die m a a tre g e le n h e b b e n g eleid , v o o r ee n g o ed deel een p o litio n eel k a ra k te r d ra g e n . H e t ligt to c h v o o r de h a n d , d a t m en e v e n tu ­ ele o rd e m a a tre g e le n t.o .v . d e o n d e rh o rig e c a te g o rie in g e z e te n e n het g e m a k k e lijk st te n u itv o e r k an leg­ g e n , in d ien d e z e p e rso n e n o p b e p a a ld e p la a ts e n g e c o n c e n tre e rd zijn. Ik m oge U v o o rste lle n , g o ed te v in d e n , d a t d e b e h a n d e lin g v an d en b rie f v an den C d P F rie sla n d van 9 a u g u s tu s .... d o o r m ijn b u reau g e s c h ie d t.’3

H ierm e e w as de z aa k afg edaan. V anuit het d e p a rte m e n t van B innenlandse Z a ­ ken zou alleen op e en financiële regeling v o o r de g e m e e n te n w o rd e n a a n g e d ro n ­ gen, terwijl o v e r de v e rza m e lk am p e n m et geen w oo rd w erd gerept. Pas begin s e p ­ te m b e r '44 ontving het d e p a rte m e n t van B in nenland se Z a k e n (na op het schrijven van 18 se p te m b e r ’43 a c h t maal e en rappèl te h e bb en g estuurd) de m ededeling dat de ko sten van de k a m p e n en k a m p b e w o n e rs ten laste van de begroting van het directoraat-generaal van politie k o nd en w orden g e b r a c h t.4

1 C d P F rie sla n d aan SG van B Z , 9 aug. 1943. 2 C o n c e p t J. H e u s d e n s , (se p t. 1943), no. 13137. 3 N ap aan H e u s d e n s , 20 nov. 1943. 4 S G v an BZ aan D G V P , 18 se p t. 1943; 5 nov. 1943; 18 d e c . 1943; 9 f e b r. 1944; 2 m a a rt 1944; 20 april 1944; 30 ju n i 1944; 29 juli 1944; 16 aug. 1944.

93 D e uitvoering De uitvoering van K e m p e rs o p d ra c h te n verliep niet volgens de p lannen. Een van de o o rz a k e n w as, dat een aantal w o o n w ag e n b e w o n e rs zich niet aan de vo or hen beste m d e m aatregelen wilde o n d e rw e rp e n . V o o rts w erd K e m p e r per 1 a u g u s­ tus ’43 van zijn fu nctie o n th e v e n , z o d a t degene die tot dan toe het n a u w st bij de voo rbereiding van de v e r z a m e lk am p e n w as b e tro k k e n , zelf geen to ezich t op de naleving van de d o o r hem gegeven o p d ra c h te n kon h ou den . Mogelijk heeft dit op de uitvoering van de m aatregelen e en nadelige uitw erking gehad. T o e n de w o o n w a g e n b e w o n e rs ter ore was g e k o m e n , dat ze niet m eer m et hun w agens z o u d e n m ogen tre k k e n en verplicht op een v e rz am e lk am p stand plaats m o e s te n innem en, slaagde een aantal van hen erin zich aan deze maatregel te o n t­ trekk en. Ze v e rk o c h te n hun w agens of stalden ze bij bo e re n . A nd e re n lieten de w agens wel a c h te r, som s na e r alle k en te k e n e n van te h e b b e n verw ijderd. De g e ­ zinnen tro k k e n in veelal slecht b e w o o n b a re w o ningen, h u u rd e n ka m e rs of tr o k ­ ken de vrije n a tu u r in, w aar ze, zoals een b u rg e m e e s te r het u itdrukte, ’als ho lb e­ w o n e r s ’ le e f d e n .1 De gew estelijke p o litieco m m an deu r van H ilten drong er bij de h oo fde n van politie in B ra b a n t en L im b urg op aan, van de v a ste w o o n p la a tse n van de b e tro k k e n p e rso n e n op de hoogte te blijven en lijsten m et a d r e s se n en an dere gegevens van hen bij te h ou den. Hij d e e d een dringend b e ro e p op de m e dew erking van de g e a d re sse e rd e n ’teneinde d eze a-sociale ele m e n te n o n d e r c ontrole te doen h o u d e n . ’2 Toen K e m p e r van het gedrag van de w o o n w a g e n b e w o n e rs kennis had g e n o ­ m en, stelde hij H a r s te r van deze situatie op de hoogte en stelde hem v o o r ’deze onwilligen na a r het k a m p Vught te d oe n o v e rbren gen en hun w o on w a g e ns v e r­ beurd te v e r k la r e n .’3 O f de B d S h ie r m e e a k k o o rd ging en er inderdaad o n d e rg e d o ­ ken w o o n w a g e n b e w o n e rs naar V ught w erden o v e rg e b ra ch t, is on s niet bekend. De b ew aking van de k a m pen w as in som m ige gevallen van dien aa rd , dat w o o n ­ w a g e n b e w o n e rs, al dan niet m et hun w agen, m et o n b e k e n d e b e stem m in g weg k ond en tr e k k e n .4 M aar oo k kw am het vo or dat de politie-autoriteiten wel degelijk o p de hoogte w aren van het feit dat een k a m p b e w o n e r zijn w agen had v e rk o c h t of ac h te rge laten om een huis of w o o n sc h ip te b e trek ken. V o o rz o v e r o ns is gebleken, w erd de b e w o n e rs dan bij het verlaten van het kam p geen stro b re e d in de weg ge­ legd. Er b e sto n d zelfs de mogelijkheid om , eenm aal in e e n huis w o n e n d , uit het C B R te w o rd e n a fge v oe rd en w eer in een gem eentelijk bevolkingsregister te w o r­ den o p g e n o m e n .5

1 G ew . P ol. P re s. A rn h em aa n D G V P , 10 juli 1943. O p p e rlu it. pol. D e v e n te r aa n G ew . Pol. P re s. A rn ­ h e m , 10 au g . 1943. K e m p e r a a n G ew . Pol. P re s. G ro n in g e n , 22 juli 1943. 2 V an H ilte n aa n P G D (s) in B ra b a n t en L im b u rg , 5 ju n i 1943. 3 K e m p e r aa n G ew . Pol. P re s. G ro n in g e n , 22 juli 1943. 4 B u rg e r­ lijk A rm b e stu u r M a a stric h t aan S G v an B Z , 4 d e c . 1943. B urg. A lm elo aa n G ew . P ol. P re s. A rn h em , 6 o k t. 1943. 5 G ew . Pol. P re s. A rn h e m a a n b urg. Z u tp h e n , 23 fe b r. 1944.

94 A anvankelijk w as het v o o r de b e w o n e rs van de k a m p e n som s mogelijk om d e s ­ ge w e n st m et hun w agen n aar een a n d e r dan het hun to e g e w e z e n k a m p te w orden overgeplaatst. Zij, die b.v. m et het oog o p de uitoefening van h un bero e p , o f o m ­ dat ze bij hun familie in een k am p wilden staan, een dergelijke overplaatsing w e n ste n , m o e sten hiertoe een v erz o e k indienen bij de gewestelijke politiepresi­ dent. D eze was bevoegd hierv oo r to e ste m m in g te gev en , als hij de a a n gevo erde a rg u m e n te n plausibel a ch tte en er in het g e w e n ste kam p nog ruim te was. H iero v e r vond dan overleg plaats met de bu rg e m e e ste rs van de b e tre ffe n d e gem eenten. H u n oordeel w as veelal d oorslaggevend. T o t 1 n o v e m b e r ’43 w e rd e n verschillen­ de van dergelijke v e rz o e k e n ingewilligd. N a die d a tu m w erd e c h te r elke v e rp la a t­ sing van w o o n w a g e n s, op straffe van arrestatie van de b ew o n e rs en inbeslagnam e van de w agen s, d o o r Duitse autoriteiten v e r b o d e n .1 E v e n e e n s in begin n o v e m b e r w erd in de g e w e ste n A rn h e m en G ron in gen 2 op last van de M a jo r d er G endarm erie N itsche, B d O -V erb in d u n g so ffizier, een in ven ­ tarisatie ge m a a k t van de nog v o o r v e rv o e r g eschikte w o o n w a g e n s.3 V o o r e en a a n ­ tal w o o n w a g e n b e w o n e rs vo rm d e dit het begin van w eer nieuw e zorg. In d e c e m b e r w erd de vorderin g van nog in g oede sta a t v e rk e ren d e w agens gelast ’o m bij een ev e ntue le c a ta stro p h e tot o n d e rk o m e n te dienen v o o r de bevolking van het ge tro f­ fen g e b ie d .’4 In het g ew est G roningen m o esten o n g e v e e r 200 w agens in beslag w o rd e n geno m en. H e t gro otste deel w erd v e rv o e rd n aar het Judendurchgangslag er W e ste rb o rk . O o k in de g e m e e n te n G ro ning en en L e e u w a r d e n w erd een aantal w agens opgeslagen. De vroegere b e w o n e rs van de w agens m o e ste n een a n d e r o n ­ d e rk o m e n z o eken. De politie kreeg h et v e rz o e k bij te h o u d e n w a a rh e en de eigena­ ren van de g e v o rd e rd e w o onw a g e ns v erh u isd e n , dit m et het oog op de eventuele s c h a d e v e rg o ed in g .5 T o e n de b u rg e m e e ste r van E n s c h e d e , J. J. G. E. R ü c k e rt, bij het uitblijven van d e z e vergoeding h ierover o m o ph eldering vroeg bij de w nd. ge­ westelijk politiepresident en deze zich tot N itsc h e w e nd de m et het v e rz o e k om nad e re inlichtingen, w erd hem bericht, dat deze kw estie d o o r de B d S in b e h a n d e ­ ling w as g e n o m e n .6 O f er oo k vergoedingen zijn v e rs tre k t is o ns niet bekend. De huisvesting van de d o o r de vordering g e tro ffe n w o o n w ag e n b e w o n e rs lev er­ de menigmaal p roblem en op. V o o r velen w as het moeilijk e e n w oning te vinden. Ze tro k k e n vaak in veel te kleine o f vrijwel o n b e w o o n b a re huizen. In H oo g e v e e n de e d zich zelfs een geval v o or, w aarin een gezin m et zes k in deren, van wie de m o e d e r h o og zw a n ge r w as, bij g eb rek a an a n d e re w o o n ru im te in een kipp en hok w o o n d e .7

1 G ew . P ol. P re s. G ro n in g e n aa n P G D (s) e .a ., I n o v . 1943. 2 M issch ie n o o k e ld e rs, m a a r dit blijkt niet uit h e t o n s te r b e sc h ik k in g sta a n d e m a te ria a l. 3 G ew . P ol. P re s. G ro n in g en aa n P G D (s), 30 o k t. 1943. G ew . Pol. P re s. A rn h e m aa n P G D (s) e .a ., 1 n o v . 1943. 4 N itsc h e aa n G ew . P ol. P re s. G ro n in ­ g e n , 28 d e c . 1943. G ew . Pol. P re s. A rn h e m aa n P G D (s) e .a ., 15 d e c . 1943. 5 G ew . P ol. P re s. G ro n in ­ g en aa n P G D (s), 31 d e c . 1943. 6 B urg. E n sc h e d e a a n G ew . P ol. P re s. A rn h e m , 18 fe b r. 1944. G ew . P ol. P re s. A rn h em aa n b u rg . E n s c h e d e , 29 fe b r. 1944. 7 R a p p o rt b u rg . W ild e rv a n k aa n G ew . Pol. P re s. G ro n in g e n . 14 juli 1944.

95 Al d e z e h u isvesting sp ro blem en leidden tot een aantal v e rz o e k e n om de w o o n ­ w agens o pn ieu w te m ogen b e tre k k e n , vooral n adat begin '44 d o o r b o m b a r d e m e n ­ ten van E n sc h e d e , N ijm egen en A rn h e m het h u iz e n b e sta n d nog m ee r w as a c h te r ­ uitg e g a a n .1 Lang niet in alle gevallen h a d den deze v erz o e k en su cces. O ok de v a ­ de r van het b o v e n g e n o e m d e gezin in H o o g e v ee n vroeg via de gew estelijke politie­ president van G ro ningen zijn w o onw a g e n terug. T o e n dit niets o p lev e rd e , tro k het gezin in bij een and e re familie, die in een kleine w o o n b o o t in W ild ervan k huisde, z o d a t in d eze kleine boo t nu in totaal zev entien m ensen een o n d e rd a k hadden. Pas to en d o o r een lid v an de voogdijraad te W in sc h o te n op de o n h o u d b a a rh e id van d e ­ ze situatie was g ew e z e n , kreeg het gezin van de S D in D en H aag to e stem m in g om zijn w oo nw a ge n w e e r te b e tr e k k e n .2 V an de h u isv estingsprob lem en van de e x -w o o n w a g e n b ew o n e rs w erd melding ge m a a k t in de landelijke editie van het illegale blad T rouw in januari '44.3 M aar dit vo rm d e een uitzondering in de landelijke illegale pers. In juni '44 b erichtte de G en era lko m m issa r fü r F inanz u n d W irtsch a ft dat w o o n ­ w agens die nog niet v o o r a n d e re d oeleinden w e rd e n gebru ik t, in geval van drin ­ gende b e h o e fte aan w oo nru im te d o o r middel van e en a an hem gericht v e rz o e k en na to e ste m m in g van de Sicherh eitsp o lizei w eer aan de eigenaars k o n d e n w orden teru g g e g e v e n .4 H e t inrichten van v e r z a m e lk am p e n had niet tot doel de z w e rv e n d e w o o n w a g e n ­ be w o n e rs van de rest van de bevolking te isoleren, m a a r veeleer hen te dw ingen een sed entair leven te leiden: R a u te r had dit reeds in mei '43 als zijn w ens te k e n ­ nen gegeven; zulks w as ook het verlangen van e en aantal N ed e rla n d e rs . Als ro n d ­ tre k k e n d e g ro e p w aren de w o o n w a g e n b e w o n e rs im m ers vrij o n c o n tro le e rb a a r en veelal - adm in istratief en feitelijk - onv in dbaar. De D uitsers v r e esd e n ook dat o n ­ de rd u ik ers zich o n d e r de w o on w ag en bev olking schuil z o u d e n h ouden. Volgens de p lannen van m a jo o r K e m p e r h a d d e n er in de z o m e r van 1943 1.163 w o on w a ge ns in de v e rz a m e lk a m p e n o n d e rg e b rach t m o e te n w ord en. Uit een tel­ ling, die in juni ’44 w erd g e h o u d e n , bleek het aantal w agen s o p de officiële k a m ­ pen nog slechts o n g e v e e r 440 te bedragen. Dit relatief lage cijfer had verschillende o o rz a k e n . R eed s w ezen wij e ro p , dat een aantal w o o n w a g e n b e w o n e rs het verblijf op de v e rz a m e lk a m p e n , al dan niet m et to este m m in g van de auto rite ite n , h ad de n w eten te v o o rk o m e n of beëindigen. A n d e re n w e rd e n gedw o n g e n de k a m p e n te verlaten , d o o rd a t hun w agens w e rd e n g e vo rd erd en niet teruggegeven. In mei ’44 w erd e en aantal als zigeuners b e sc h o u w d e k a m p b e w o n e rs bij e en razzia o pge p a kt en n aar het c o n c e n tra tiek a m p W e ste rb o rk g ebrach t. H u n w agens w e rd e n v e r z e ­ geld. V e rd e r bleek, dat in het g ew est A m ste rd a m d o o r de politie-autoriteiten niet aan het d o o r K e m p e r gedane bevel tot s am e n tre kk in g w as voldaan. E e n opgave

1 G ew . P o l. P re s. A rn h e m aan D G V P , 20 m a a rt 1944. 2 G ew . P ol. P re s. G ro n in g en a a n burg. W ild er­ v a n k . 4 au g . 1944. 3 T ro u w , 2e jrg . no. I (m id d e n -ja n u a ri 1944). 4 G ew . Pol. P re s. A rn h em aan P G D ( s ) e .a .,2 9 ju n i 1944.

96 van juli ’44 verm eldd e 113 w agens, versp reid o v e r 27 w o o n w a g e n k a m p e n 1, die n aar de m ening van de directeur-generaal van politie dan o o k kwalijk als v e r z a ­ m e lk a m pe n a a n g em e rk t k o n d e n w orden. De gew estelijke politiepresident kreeg de o p d ra c h t o m alsnog de sam entrekk in g uit te laten v o e r e n .2 Inm iddels w as na langdurig overleg m et de D uitse a u to rite ite n 3 aan de instelling van v e rz a m e lk am p e n voo r w o o n w a g e n b e w o n e rs e en officiële grondslag gegeven d o o r het Besluit van de secretaris-generaal van Justitie van 22 juni ’44 b e tre ffe n d e het aanw ijzen van vaste sta n d p la a tsen v o o r w o o n w a g e n s.4 De tot dan toe in dit k a d e r g e n o m e n m aatregelen w aren g e b a se e rd g e w e e st o p ' sicherheitspolizeiliche M a ssn a h m en .'. O p grond van het nu van k racht g e w o rd e n besluit ec h te r zou de N e d e rla n d s e politie vo o rta a n o p wettelijke basis k u n n en o p tre de n. B epaald werd, dat de beslissingsbevoegdheid inzake het toew ijzen 'a n e en stan dplaats zou b e ­ ruste n bij de gew estelijke po litiepresidenten en dat deze in o verleg met de b urge ­ m e e s te rs van de b e tro k k e n g em e e n te n to t een beslissing z o u d e n m o eten kom en. Dit besluit bevestigde de situatie, zoals die al sinds het in w erking tre d e n van de v e r z a m e lk am p en had b estaan. H e t aantal u itgezon derd e categ orieën w erd e c h te r b eperk t. De directeur-generaal van politie beval, o p grond van zijn in h et hierb o v e n g e n o e m d e Besluit v e r ­ m elde b ev oe g dh eid, dat oo k de categorie p e rs o n en , die langdurig m et hun w agen in é én gem e e n te h a d d en g e sta a n , v o o rta a n of in een huis, of in hun w agen o p een v e rz a m e lk am p z o u d e n m oeten w o n e n .5 S lechts bij hoge uitzon dering m ocht v o o rt­ a an nog van dit v o o rsc h rift w o rd e n a fg e w e k e n , z o d at in h et laatste oorlog sjaar een g roe p tot dat m o m e n t nog on bed reig de w o o n w a g e n b e w o n e rs , g edw on gen kon w orden zich in een van de v e rz a m e lk am p e n te vestigen.

1 G ew . P ol. P re s. A m ste rd a m aa n D G V P , 29 juli 1944. 2 D G V P aa n G ew . P ol. P re s. A m ste rd a m , 18 au g . 1944. 3 D G V P aa n SG v an B Z , 1 se p t. 1944. 4 N e d . S ta a ts c o u r a n t, 30 ju n i 1944. 5 D G V P a a n G ew . P ol. P re s(n ), 24 ju li 1944.

H O O F D S T U K 10

W O O N TO ESTA N D EN VAN Z IG EU N ER S (1940 - mei 1944)

In de eerste drie be z e ttin gsjaren (eigenlijk to t mei ’44) w erd tu ss e n de zigeuners als g roep en de overige w o o n w a g e n b e w o n e rs nauw elijks enig o n d e rsc h e id g e ­ m aakt. Beide gro ep en w e rd en , vo or zo v e r ze in w o o n w a g e n s w o o n d e n , d o o r d e ­ zelfde D uitse en N e d e rla n d se m aatregelen g e troffe n: eva c u a tie uit bepaald e g e ­ bieden, beperking van de b e roepsuito efen in g, geleidelijke sa m e n tre k k in g en o p ­ sluiting in v e rz a m elk am p e n . V e rd e r tro ffe n hen alle a n d e re m aatreg elen die tegen de ’s e d e n ta ire ’ bevolking w a re n gericht. Zo w a re n zig eu ners (an ders dan b ijvoor­ beeld de Jod en) niet uitgesloten van ged w o ng en tew erkstelling in D uitsland. O f en zo ja, hoeveel zigeuners in het k a d e r van de ’A rb e id se in sa tz' n aar D uitsland zijn gev o e rd is niet bekend. Slechts op een drietal plaatsen w erden in de periode tot mei ’44 zigeuners als groep m et n am e g enoem d: zo in een circulaire van de B efeh lsh a b er der Sich er­ heitspolizei u n d des S D (on de rte k e n d d o o r de S S -S tu rm b a h n fü h re r Dr. C an aris en g e d a te e rd D en H aag, 6 sept. '4 0 1, gericht a an de ’A u sse n ste llen ' A m ste rd a m , D en H aag, ’s- H e rto g e n b o sch en M iddelburg. H e t b e treft de d o o r de D u itsers ingestel­ de ’S ic h e ru n g szo n e ’, e en stro o k langs de N o o r d z e e k u s t, die o n g e v e e r van Den H e ld e r via H a a rle m , L e id en , D o rd re c h t en B red a tot de Belgische grens liep, en w aaruit b uite n la nd e rs, sta ten lo z e n , ’F rem denlegiondre, , Duitse em ig ranten , T s je c h e n en Polen dien den te w o rd e n verw ijderd. ’ In d ieser V e ro rd n u n g sin d n ic h t g e n a n n t die Z igeuner. D a diese je d o c h die g leich e G e fa h r bilden wie die vo rg en a n n ten P erso n en ersu ch e ich. ’ ald u s de B d S , ’u m g eh en d fe s tz u ste lle n , o b im B ereich der d o rtig en A u sse n ste lle sic h derartige K a m p e o d e r an d ere G ru p p en von Z ig eu n ern b efinden. B e ja h e n d e n fa lts sin d d iese Z ig eu n erg ru p p en u m g e h e n d a u s d er S ic h e ru n g sz o n e a u szu w eisen . (...) Die A u sw e is u n g ist bis sp a te ste n s 1 0 .9 .4 0 d u rc h zu fü h re n . ’

H e t hoofd van de A u sse n ste lle ’s-H e rto g e n b o sc h , S S -H a u p tstu rm fü h re r K u e th e , berich tte d a a ro p (12 se p te m b e r) C anaris per telegram , dat vanuit zijn ge­

1 A rch . H S S u P F , d o o s 193 J a , blz. 22760,22762, 27763. ’Sperrgebiete'

98 bied in de loop van de negende en tiende se p te m b e r alle zigeuners in zuidelijke rich ­ ting 'in M a r s c h g e s e tz t’ w e rd e n , evenals de overige w o o n w a g e n b e w o n e rs , v o o rz o ­ v e r die niet 'b o d e n sta e n d ig ' waren. 'D ie H oll. Polizei ist dem E rsu ch er der hies. D ienststelle in jed er W eise n a c h g e k o m m e n .’ O ok in D en H a a g bleek de N e d e rla n d ­ se politie tot m e d e w e rking bereid. E en h o o fd in sp e c te u r en een in sp ec te u r van de gem eentepolitie D en H aa g h a d d e n de A u sse n ste lle D en H aag er op o p m e rk z a a m ge m a a k t 'd a s s b e s tim m te Z ig eu n erg ru p p en im H a a g e r S ta d tg e b ie t tro tzd e m sie in W o h n w a g en w o h n en , sc h o n seit Ja h ren a n sa ssig sein. E s sei d u rc h a u s m ö g lic h ’, ald u s d e H aag se p o litie -a m b te n a re n , 'sie p o lizeilich ein w a n d frei zu ko n tro llieren , da d a s L a g e r, in d e m sic h d iese Z ig e u n e r b efin d en , von d er P olizei s o g e sc h lo sse n g eh a lten wird, d a s s die W agen n ich a b rü c k e n k ö n n e n . E s ta u c h t der G ed a n ke n g a n g a u f, d a ss eine p e rm a n e n te K o n tro lle d ieser L e u te d u rc h die ö rtlich e P olizei m eh r S ic h e rh e it bieten d ü rfte , a ls d a s W iederverfallen d ieser L e u te in den Z u s ta n d einer g ew issen A n o n y m ita t, w enn sie a u s d e r S ic h e ru n g szo n e a b g esch o b en s in d .’

A ldus w erd besloten: de H aagse politie kreeg to e ste m m in g het k am p bijzonder sc h e rp in de g aten te h o u d e n , 'u n te r a u ssch liesslich er V era n tw o rtu n g ’ van de N e ­ de rla nd se politie. E en tw e e d e plaats w a a r zigeuners w e rd e n g e n oe m d w as de V ero rdening no. 139, dd. 25 juli ’41, van de R ijkscom m issaris b e tre ffe n d e w a pe ns, m unitie, spring­ sto ffe n en o ntsteking sm iddelen. Artikel 4 1 van d ez e vero rdening bepaald e, dat 'w a p e n o n tv a n g stv e rg u n n in g e n , w a p e n b e z itv e rg u n n in g e n o f w a p e n v e rg u n n in g e n s le c h ts aan die p e r­ so n e n m o c h te n w o rd e n u itg ereik t o m tre n t w ier b e tro u w b a a rh e id g een tw ijfel b e s to n d .’ T o t d ieg en en aa n w ie u itre ik in g ’in h e t b ijz o n d e r’ niet p la a ts m o c h t v in d e n , b e h o o rd e n o .m . z ig e u n e rs o f 'p e r s o n e n , die o p de w ijze v an z ig e u n e rs ro n d z w e rv e n .

In een z e e r p regn ante zin vinden we te nslotte zigeuners aangeduid in de e e rd e r a a ng ehaald e brief van 20 mei ’43 a an het h oo fd van de R e c h e rc h ec e n tra le in Den H a a g .2 De b rief b e tro f de ’R ü c k fü h ru n g d er W ohnw agensiedlungen nach weiter von der K ü s te en tfern t liegenden S a m m e l b e z i r k e n In het bijzonder de laatste ali­ nea is in dit v e rba n d van belang: ’S c h lie sslic h bem erke ich, d a ss es sich h ier n a ch d e u ts c h e rp o liz e ire c h tlic h e r A u ffa s s u n g um eine zu r Z u sta n d ig k e it d er S ic h e rh e itsp o lize i g eh o ren d e A n g eleg en h eit h a n d elt, wei! vielfach ein Z u s a m m e n h a n g m it den F ragen d e r B e k a m p fu n g d es Z ig e u n e n v e s e n s b e s te h t.'

H a d d e n de zigeuners zelf er enig v e rm o e d e n van dat de sam e n tre k k in g wellicht deel u itm aak te van de vervolging die hen te w a ch te n sto n d ? W at wisten zij precies van h etgeen in D uitsland en in de d o o r D uitsland b ez e tte geb ieden in O o st-E u ro p a 1 V ero rd en in g en b la d vo o r h e t b e ze tte N e d erla n d se g eb ied (1941). p. 593. R e c h e rc h e c e n tra le , 20 m ei 1943. Z ie oo k p. 86.

2 O . W en z k y aa n h oofd

99 w as gesc h ied ? Wij k u n n en d a a r o p het a n tw o o rd niet geven. M aar veel wijst e rop, dat de bek en d m a k in g van de d e p ortatie in mei ’44 v o o r de m eeste zigeuners even plotseling en als e en ev e n grote s c h o k k w am als de aankondiging van de d e p o r ta ­ tie v o o r de J o d e n in juli ’42. Veel zigeuners h e b b e n zich w elisw aar aan de sa m e n ­ trekking o n ttro k k e n , m aar of deze handelw ijze w erd ingegeven d o o r angst vo or ve rd e re v rijheidsbeperkingen, is niet te zeggen. D a a rv o o r zijn h un m otiev en te o n ­ duidelijk. H o e o n ttro k m en zich nu aan de v e rz a m e lk a m p e n ? E r w a re n verschillende m o ­ gelijkheden, illegale en legale. Illegaal kon m en 'o n d e r d u ik e n ’, eventueel met w o on w a ge n en al w at er bij was. Som m igen gingen op een willekeurig m aar voor hen g eschikt p unt staan, in de h o o p do o r de plaatselijke politie met rust te w orden gelaten. E e n enkele k eer lukte dat; so m s bleef m en op d eze wijze wel gevrijw aard v o o r het z e n d e n n aar e en v e rz a m e lk am p , m aar niet v o o r dep ortatie. O ntsnapp in g aan d e po rtatie op deze wijze lukte slechts een enkele k e e r, b.v. to e n een zigeuner kans had gezien m et zijn wagen de Belgische grens o v e r te steken. O o k pro beerdde men wel op een an de re m anier een o n d e rd a k te krijgen. In h o o fd stu k 9 werd al melding g e m aa k t van klachten o v e r w o o n w a g e n b e w o n e rs , die in vaak o n b e ­ w o o n b are w oningen o n d e rd a k zo c h te n of ’de vrije n a tu u r ’ in t ro k k en ; wij b rengen in herinnering, dat de m a jo o r K e m p e r a an de B d S had voorgesteld d e z e ’onwillig e n ’ n a a r het c o n c e n tra tie k a m p Vught o v e r te doen b r e n g e n .1 E e n van deze onwilligen was de zigeuner J. M ., die, blijkens een brief van de b u rg e m e e ste r van W e ste rb o rk aan de gew estelijke politiepresident G ron in gen2, o p 29 o k to b e r bij hem te r secretarie was v e r sc h e n e n . Hij v e rk la a rd e, met zijn vro uw en een kindje van 11 m a a n d e n , ste e d s r o n d g e tro k k e n te h e b be n in de p ro ­ vincie U tre c h t, w aar ze in een ten tje sliepen of bij een b o e r in de schuur. Hij v e r ­ z ocht nu zijn intrek te m ogen ne m e n in een w o o n w a g e n op het v e rz a m e lk a m p te W e ste rb o rk , s am en met zijn gezin en een nicht met h a a r 6 kin d e re n , die tot d u s ­ verre in het kam p o n d e r an d ere w o o n w a g e n s had geslapen. Dit v e rz o e k w erd doo r de b u rg e m e e ste r o n d e rs te u n d en de politiepresident had - begrijpelijkerwijs geen b e z w are n . H o ev e e l zigeuners liever in te n tje s of als 'h o lb e w o n e r ’ leefden dan in h un w o o n w a g e n in een v e rz a m e lk a m p , valt niet bij b e nadering te zeggen. E en legale mogelijkheid o m a an de sa m e ntrek king te o n tk o m e n , w a s de intrek in h uizen; een verhoudingsgew ijs groot aantal zigeuners nam d a a rto e zijn to e ­ vlucht. Officieel kon d a a r - mits aan de gebruikelijke v o o rw a a rd e n w erd vo ldaan - g een b e z w a a r tegen w o rd en gem aakt. O pm erkelijk is, dat de zigeuners e en v o o r ­ keu r v e r to o n d e n v o o r D en H a a g en (in m ind ere m ate) A m s te rd a m . De grote stad geno ot blijkbaar de v o o rk e u r o m d a t d a a r wellicht in het algem een g em akkelijker w oo nruim te te krijgen w as v o o r een aantal (vaak grote) g ezinnen bij elkaar. Dat de

1 Z ie p. 93.

2 2 9 o k t. 1943.

100 zigeuners eikaars g ezelschap z o c h ten in e en o n b ek e n d e om geving, w aar b o v e n ­ dien weinig vriendelijkheid v e rw a c h t m o c ht w ord e n , ligt vo or de hand. De 112 zi­ geuners die zich in Den H aag gingen vestigen w o o n d e n ind erdaad dicht bij elkaar, van de 19 gezinnen w o o nd e n er 16 in de directe om geving van de V e e n k a d e , de overige 3 w o o n d e n in de b u u rt van de K e m p e rs tra a t. De w o o n o m sta n d ig h e d en w aren overigens, n a a r gangbare m a a tstav e n , slecht. In de regel w o o n d e n 8 tot 10 m e n se n op e en verdieping waarbij som s o o k nog inw onend e ’b u rg e rg e z in n en ’. Op e en b o ve nv e rd ie p in g le efden wel 17 m en sen . E en tw e ed e m o tief vo or de trek n aar de grote stad kan g e w e est zijn, dat men h oop te d a ar m inder a a n d a c h t te krijgen van hinderlijke autoriteiten dan dat in een d o rp of kleine stad het geval zou zijn - de later te b e sp re k e n voorvallen in twee prov in cieplaatsen geven enige grond aan dit v e rm o e d e n . O ok zal de broodw inning een belangrijke rol g espeeld h eb ben. D o or het tre k v e rb o d w as de - d o orgaans a m ­ bulante - bedrijvigheid van de w o o n w a g e n b e w o n e rs en de zigeuners danig aan b a n d e n gelegd. V o o r wie e c on om isc h afhan kelijk w as van een grote, exte nsie f b e ­ zochte klantenkring bleef de grote stad de enig mogelijke w oo np laats. W a a rd o o r o e fe n d e juist D en H a a g z o ’n g rote a a n tre k k in g sk ra ch t op de zigeu­ ners uit? M isschien b e ru stte dit op toeval (er w o o n d en een p a a r zigeunergezinnen, die w e e r a n d e re a a n tro k k e n , enz.). M aar om een of and e re re d en had D en H aag e en g oede naam ; m en w erd er m isschien m inder lastig gevallen d o o r de plaatselij­ ke o verheid dan elders. Bijna alle H aagse zigeuners w e rd e n ing esch rev en in het gem een telijk bevolkingsregister: hun vestiging in de stad was dus v olkom en le­ gaal. Uit deze bro n w eten we o ok w a n n e e r zij er in zijn ko m en w onen: het o v e r­ grote deel w erd ingesch rev en in de periode 26 juni-31 au gu stus ’43, dat wil zeggen ten tijde van de s a m e ntre k king of vlak d aarn a. A an een o orzakelijk v erb an d b e ­ h o e ft dan ook nauw elijks te w o rd e n getwijfeld. O ok in A m ste rd a m gingen zigeuners w one n , m a a r m inder dan in D en Haag. V an 33 p e rso n en is be k e n d , dat ze in mei ’44 in A m ste rd a m w o o n d e n , m aar het zijn er z e e r w aarsch ijnlijk m e e r gew eest. In A m ste rd a m w aren slechts 2 gezinnen (in totaal 11 p erson en ) in het bevolkingsregister ing e sc h re v e n, en wel o p 27 n o ­ v e m b e r en 7 d e c e m b e r ’43. E e n vo ordeel van vestiging in A m ste rd a m was dat w oo nruim te d a a r niet m oei­ lijk te krijgen was. Alle 33 on s b e k e n d e zigeuners w o o n d e n nam elijk in het in die tijd al go edd eels on tru im d e en o n tta ke lde jo o d se 'g e t to ’. T o c h leefden ze d aar, evenals tro u w e n s in D en H a a g , wellicht veiliger dan in ogenschijnlijk m inder ge­ vaarlijke oo rd en , zoals moge blijken uit de volgende tw e e voorbeeld en. O p 7 februari ’44 zond b u rg e m e e ste r M oot van de U tre c h tse ge m e e nte IJsselstein (een alu m nu s van de b e k e n d e s p o e d c u rs u s se n v o o r am bitieuze N S B -ers) een telegram n aar het d e p a rte m e n t van B innenlandse Z a k e n , w elks inhoud wij le tte r­ lijk w eergeven:

101 ’h ier zijn o n g e v e e r 80 w o o n w a g e n b e w o n e rs ’ (w a a ro n d e r n a a r sc h a ttin g o n g e v e e r 30 z ig e u n e r s 1) ’die zich v e stig d e n in k ro tte n e n o n b e w o o n b a a r v e rk la a rd e w o n in g en - uit m ed isc h e n so c iaal o o g p u n t h e ­ m e lte rg e n d e to e s ta n d e n - k w e e k p la a ts v o o r e p id e m ie ë n - h ie r h e e rs c h t re e d s d ip h te rie - e n k e le g e v a l­ len m et d o o d e lijk e n a flo o p - alle pogingen bij g e w e ste lijk p o litie p re s id e n t to t a f v o e r fa a ld e n - v e rz o e ­ ke d rin g e n d sp o e d ig st m a a tre g e le n to t a f v o e r v an d e z e aso c ia le n n a a r ee n k am p in D r e n th e .’

De secretaris-generaal van B innenlandse Z a k e n liet een o n d e rz o e k instellen d o o r een h o o fd in sp e c te u r van de V o lk sg ezo nd heid (V olkshuisvesting) w iens r a p ­ p o rt2 wij (terwille van het co n trast) vrijwel geheel citeren - al was het alleen m aar o m d at dit ra p p o rt een van de weinige doo r on s g e v o n d e n d o c u m e n te n is, waaruit begrip sp reekt v o o r de le v e n so m sta n d ig h e d e n van deze in het n au w g e drev en groep w o o n w a g e n b e w o n e rs . 'O m s tre e k s Ju n i 1943 w e rd e n b e d o e ld e w o o n w a g e n b e w o n e rs o p b ev el van de D u itsc h e a u to rite ite n g e d w o n g e n h u n w ag en s te v e rla te n ; zij tro k k e n n aar IJs se ls te in , w a a r zij v e rsc h ille n d e p a n d e n h u u r­ d en . T w e e d e r g e z in n e n b e tro k k e n o n b e w o o n b a a r v e rk la a rd e w o n in g en , die th a n s e c h te r d o o r tw ee a n d e re g e z in n e n , e v e n e e n s uit w o o n w a g e n s a fk o m stig , b e w o o n d zijn . U it m ed isc h en so c iaal o o g p u n t b e z ie n laat de h u isv e stin g v an d e z e g e z in n e n in h e t alg em een z e e r v eel te w e n s c h e n o v e r e n b e s ta a t de m o g elijk h eid in d e rd a a d , d a t de w o n in g en k w e e k p la a ts e n v o o r e p i­ d em ie ë n w o rd e n . E v en w el is n iet g e b le k e n , d a t bij ee n d e r g e z in n e n d ip h te rie o f ee n a n d e re b e s m e tte ­ lijk e zie k te is v o o rg e k o m e n . D e a a n d u id in g a -so c ia le n lijk t m ij v o o r d e z e m e n sc h e n m in d er g elu k k ig g e k o z e n ; d it m oge uit h e t o n d e rs ta a n d e b lijk en . Zij z ijn h u n le v e n lang g ew en d g e w e e st aa n h e t w o o n w a g e n le v e n e n h e b b e n z e l­ d e n o f n o o it ee n h u is b e w o o n d . H e t lijk t m ij n iet o n m o g elijk , d a t d e z e m e n s c h e n h u n b e h o e fte n so m s o p d e o p e n b a re s tr a a t d o e n , z o o a ls de b u rg e m e e ste r m e d e d e e ld e , d o c h zij w a re n dit g ew e n d in de v rije n a tu u r; in ee n sta d je is d it e c h te r n iet to e la a tb a a r en e r zu llen d a n o o k m a a tre g e le n g e tro ffe n d ie n e n te w o rd e n , o m - w a a r dit n o o d ig is - de p riv a te n in hu n w o n in g en te n sp o e d ig ste in b ru ik b a re n s ta a t te b ren g en . G e e n d e r g ezin n en k o m t te n la ste van de g e m e e n s c h a p , n o ch h e b b e n zij h u u rsc h u ld ; allen h e b b e n e e n b e d rijf; een ig en z ijn h a n d e la a r, te rw ijl zij m et h u n k o o p w a a r - g a la n te rie ë n , relig ie u ze a rtik e le n , p a p ie re n b lo e m e n - v e n te n , a n d e re n zijn sto e le n m a tte r o f m u z ik a n t; éé n m an w e rk t v o o r de D u itsc h e W e e rm a c h t h ie r te la n d e , ee n a n d e r in D u itsc h la n d . D e b u rg e m e e ste r d e e ld e m e d e , d a t d e p olitie k la c h te n o v e r d e z e m e n s c h e n k rijg t; de h o o fd w a c h t­ m e e s te r d e r m a re c h a u s se e v e rk la a rd e e c h te r , d a t to t h e d e n g een e n k e le k la c h t o v e r d e z e m e n sc h e n is o n tv a n g e n , n o ch d a t ee n ig v e rb a a l te g e n h en is o p g e m a a k t. De b u rg e m e e ste r e rg e rt zich aa n h e t fe it, d a t e n k e le d e z e r b e w o n e rs ie tw a t z o n d erlin g g ek leed op s tr a a t lo o p e n , w at ee n d e r re d e n e n s c h ijn t te z ijn , d a t hij U H o o g e d e lg e s tre n g e v o o rste ld e allen a f te v o e re n n a a r een k a m p in D re n th e ; dit is v o o r d e n b u rg e m e e ste r de e e n v o u d ig s te w eg van d e z e m e n ­ sc h e n a f te k o m en . D e h u isv e stin g v a n d e z e w o o n w a g e n b e w o n e rs b e h o e ft z e k e r v e rb e te rin g . V e rsc h ille n d e w on in g en v e rk e e re n in z e e r sle c h te n s ta a t, terw ijl de m e e s te g e z in n e n b e la n g rijk te klein b e h u isd zijn . Ik m oge U H o o g e d e lg e stre n g e a d v is e e re n o p g ro n d v an h e t b o v e n s ta a n d e a f te zie n v a n h e t v o o rste l v an d e n b u rg e m e e ste r v a n IJs se ls te in b e d o e ld e w o o n w a g e n b e w o n e rs a f te v o e re n n a a r ee n k a m p in D re n th e . Z o u d t U H o o g e d e lg e stre n g e ald u s b e slisse n d a n zal ik d en w a a rn e m e n d In s p e c te u r v o o r de V o lk sg e z o n d h e id in d e p ro v in c ie U tre c h t v an U w b e slissin g m e d e d e e lin g d o e n e n d e z e n v e rz o e k e n d e n b u rg e m e e s te r v an IJsse ls te in te ra d e n aa n de h a n d van de W o n in g w et e n e v e n tu e e l v an de B o u w ­ v e ro rd e n in g d e r g e m e e n te IJs se ls te in te h a n d e le n .’

1 G ew . P ol. P re s. U tre c h t aa n D G V P , 14 juli 1943.

2 16 fe b r. 1944.

102 H e t d e p a rte m e n t van B innenlandse Z a k e n hand eld e in o v e re e n ste m m in g m et het a d vies van de h o o fd in sp e c te u r van de V o lk sgezondheid. H e t liet de b u rg e ­ m e e s te r w eten, er niet aan te tw ijfelen, ’dat e en tactisch o p tre d e n .... eventueele m o eilijk heden .... zal kun nen v o o r k o m e n .’1 E e n a n d e re p ro vinciestad w a a r w o o n w a g e n b e w o n e rs (on der wie, evenals in IJs­ selstein, zigeuners) ergernis v e ro o rz a a k te n , w as Z utp h en . O ok hier klaagde de b u rg e m e e ste r, die, in tegenstelling tot zijn o pvo lg er geen N S B -e r w as, o v e r de ’o n g e w e n s c h te g ev olge n ’ w aartoe de m aatregel b e tre ffe n d e de evacuatie en sa ­ m en tre k k in g van de w oonw agenbevo lk in g ten op z ic h te van zijn ge m e e nte had ge­ leid. De b u rg e m e e ste r ging overigens niet zo ver als zijn IJsselsteinse collega. Hij b e p e rk te zich tot de opm erk in g ’dat deze ned erzetting van veelal a-sociale ele­ m en ten tot h oogst o n g e w e n sc h te to e sta n d e n aanleiding kan geven, z o o d a t beëin­ diging da a rv a n ten spoedigste dient te w o rd e n b e v o rd e rd . ’ O ver de m anier w aarop dit z.i. diende te gesch ieden liet hij zich niet uit.2 T w e e m aa n d e n te v o r e n 3 had de k a p ite in -k o rp sc o m m an d an t d e r Z u tp h e n se g e­ meentepolitie zich overigens al m et een soortgelijke klacht tot d ezelfde instantie ge w e n d , (nl. de gew estelijk politie-president in A rnh em ) blijkbaar buiten m e d e ­ w eten van de b u rg e m e e s te r.4 Beide brieven gingen vergezeld van (deels identieke) bijlagen, t.w. de bevindingen van een o p p e r w a c h tm e e s te r , uitg ezo nd en te r v e r ­ kenning van suspe c te behuizingen van w o o n w a g e n b e w o n e rs , en e en rap port van de plaatselijke dire cte ur van de Dienst van Sociale Z a k e n , D. M ulder. V ooral dit laatste is exem plarisch d o o r de too n waarin het gesteld is. H e m w aren , sc h re e f de d irecteur, de laatste dagen (de nota is g e dateerd 11 juni ’43) enige malen 'in lic h tin g e n g ev ra a g d o m tre n t w o o n w a g e n b e w o n e rs , d ie zich in d e z e g e m e e n te z o u d e n w illen v e s ­ tig en . (...) W a a ro m de a a n d a c h t v an d e z e g ro e p m e n s c h e n sp e c ia a l o p Z u tp h e n is g e v allen , is o n s nog n iet re c h t d u id e lijk , o fs c h o o n w ij v e rm o e d e n d a t h e t v e rb a n d h o u d t m et d e n z.g . z w a rte n h a n d e l, die h ie r v o o ra l o o k in de a c h te rb u u rte n w elig sc h ijn t te t ie r e n .’

M u ld er w a a rsc h u w t ernstig tegen vestiging van dergelijke lieden in Z utphen: ’O v e r h e t alg e m e e n b e tre ft h e t h ier ee n g ro e p p a u p e rs , die n iet te g e n z ie k e n h u isv e rp le g in g s-, b e g ra ­ fe n is- en a n d e re d erg elijk e k o ste n v e rz e k e rd is. V o o r eik e n te g e n sla g w a a rm e d e m en d u s te k am p en k rijg t, w o rd t o m hu lp bij de g e m e e n te a a n g e k lo p t. H ie r k o m t n o g b ij, d a t de m e n sc h e n n im m e r eenig w e rk g e d a a n h e b b e n e n e r o v e r h e t alg em een n iets v o o r v o e le n om de h a n d e n uit de m o u w en te ste k e n . T h a n s zu llen d e m e e s te n nog wel o v e r een ig geld de b e s c h ik k in g h e b b e n , n .l. van d en o p b re n g st v an de v e rk o c h te w ag en s e n e v e n tu e e le p a a rd e n . D e o n d e rv in d in g h e e ft o n s e c h te r g e le e rd , d a t d e z e m en ­ sc h e n h e t geld als w a te r d o o r de v in g ers la te n g lijd e n , z o o d a t ze o n g e tw ijfe ld sp o e d ig bij o n s b u re a u o m o n d e rste u n in g zu llen k o m en v rag en . E en kleine k a n s b e s ta a t, d a t ze v o o r ee n d eel zu llen w eg b lij­ v e n , o m e v e n tu e e le u itz e n d in g n a a r D u itsc h la n d te v o o r k o m e n .... W a n n e e r de o o rlo g e c h te r te n ein d e

1 22 fe b r. 1944. 2 B urg. v an Z u tp h e n aan G ew . P ol. P re s. A rn h e m , 9 se p t. 1943. 3 16 juli 1943. 4 In p o tlo o d is o p d e z e b rie f a a n g e te k e n d : ’W eet de B u rg em . b lijk b a a r n ie ts v a n ’, en d a a rb o v e n , in a m b te lijk e b e ru stin g : 'O p le g g e n , K om t v a n z e lf te r e c h t.'

103 is, zal Z u tp h e n to c h v o o r de k o ste n o p d ra a ie n , o m d a t de g e z in n e n h ie r d an v o o r ee n g ro o t deel zu llen b lijv e n h an g en . O o k m e rk e n w ij U b e le e fd o p , d a t de m e n sc h e n th a n s in h u iz e n k ru ip e n , die b e slist v o o r h u n ta lrijk e g e z in n e n o n g e s c h ik t z ijn , p a n d e n die re e d s ja re n leeg h e b b e n g e s ta a n , o m d a t ze eig en lijk n iet m e e r b e ­ w o o n b a a r z ijn , w o rd e n th a n s w e e r in g eh u u rd en z e lfs d o o r m e e r d a n é é n gezin b e tr o k k e n ...’

Met een aantal v o o rb e e ld en o n d e rste u n d e M ulder dit betoo g, dat in zijn b e ­ v o o ro o rd e e ld e harteloo sheid niettem in een beeld geeft van de m anier w a aro p de opgejaagde w o o n w a g e n b e w o n e rs zich m o esten zien te redden. Dit laatste blijkt ook uit e en verslag van de b o v e n v e rm e ld e o p p e rw a c h tm e e s te r be tre ffe n d e een zige unergezin, dat zich te Z u tp h e n had gevestigd; nl. het gezin van J. W ., k o op m a n in m a n ufa c tu ren: 'H e t g ezin v a n W . b e s ta a t uit m an , v ro u w e n v ie r k in d e re n , w a a rv a n de jo n g ste e e n w e e k o u d is. O p W o e n sd a g d en 9 d en Ju n i 1943 z ijn a n d e re w o o n w a g e n b e w o n e rs in g en o e m d p e rc e e l bij de v ro u w van W . o p b e z o e k g e w e e st terw ijl zij in h e t k ra a m b e d lag e n W . a fw e z ig w as. E en v an d e b e z o e k e rs m o e t... via ee n v lierin g in h e t p e rc e e l v an (een b u u rm an ) g e w e e st z ijn . (...) N a dit o n g e w e n s c h te b e ­ z o e k m iste (de b u u rm a n ) v an z ijn z o ld e r een ta fe lk le e d en ee n p a n ta lo n . W . h e e ft bij zijn v e rh o o r te r ­ z a k e v e rk la a rd , n iet te w e te n , w ie bij h em op d e n z o ld e r w as g e w e e st. V e rd e r v e rk la a rd e h ij, d a t hij v o lg en s z ijn m een in g d a a r veel te n e tje s w o o n d e en liev er in ee n g rie b u s w o o n d e , o m d a t, als h ie r iets g e b e u rd e , hij d a a r te rs to n d van w erd v e rd a c h t. O v e rig e n s m a a k t h e t g ezin W ., (in a a n m e rk in g g e n o ­ m en , d a t h e t w o o n w a g e n b e w o n e rs zijn ) ee n ta m e lijk n e tte n in d r u k .’

R eed s w ezen wij op de m ogelijkheid van enkele catego rieën w o o n w a g e n b e w o ­ ners om van de sam en tre kk in gsm a a treg e le n vrijgesteld te w o r d e n .1 Z eer weinig zigeuners g eno ten e ch ter dit vo orrech t: wij k e nn en niet m eer dan tw ee gevallen van zigeuners die buiten e en kam p in hun w o on w a g e n m o c h te n blijven w onen. Beiden w e rk ten v o o r de W eh rm a ch t. A n d ere n p ro b e e rd e n bij de bev oegd e instanties (de gew estelijke politiepresidenten) m et een b e ro e p op hun verloren broodw inn in g alsnog onth effing van het tre k v e rb o d te krijgen - in vrijwel alle gevallen tev e rg e e fs. H e t volgende v o o r­ beeld kan een illustratie zijn van e en dergelijke m islukte poging. O p 12 aug ustus ’43 m eldde de c o m m issaris van politie van de g e m ee n te R heden aan de gew estelijk politiepresident te A rn h e m , dat alle 11 w o o n w ag e n s op de g e ­ m eentelijke sta n dp la a ts, bij het d o rp Dieren, heim elijk d o o r de b e w o n e rs w aren v e rla te n .2 Uit een bijgevoegd r a p p o r t 3 blijkt, dat het ging om 54 p e rso n e n ; daarbij w a re n 45 zigeuners die allen in huizen trokken: 18 in D en H aag , 3 in O ldenzaal en 24 in A rnh em . In deze stad vestigden zich de gezin nen van de g e b ro e d e rs J. en H. W ., m et nog een derde gezin in é én niet ze e r ruim e woning a an de Koningsstraat. Dit leidde tot o n h o u d b a re to e sta n d e n (er w as in het huis m aar één kraan en

1 Z ie p. 90. 2 D e g e a d re s se e rd e d e e ld e h et b e ric h t op zijn b e u rt m ede aa n d e D G V P (dd. 16 aug. 1943), w aarb ij hij a a n te k e n d e : 'T e n e in d e te g e n d e z e onw illige b e w o n e rs te k u n n en o p tre d e n , m oge ik U v e rz o e k e n mij te b e ric h te n , o f de d o o r U v o o rg e ste ld e s tra fm a a tre g e l sp o e d ig m ag w o rd e n teg e m o e t g ezien . In d a t g ev al lijkt h et mij g e w e n s c h t d e z e w o o n w a g e n b e w o n e rs v o o rlo p ig o n g e s to o rd o p hun n ieu w e a d re s s e n te l a te n .’ 3 d d. 7 aug. 1943.

104 é é n d e fe c t toilet) en begin m a a rt ’44 v e rz o c h te n de b ro e rs via een a d v o c a a t de g e ­ w estelijk politiepresident o m to e ste m m in g h un w o o n w a g e n s te D ieren w eer te mogen b e tre k k e n . O n d a n k s een n egatief a dv ies van de d ire c te u r van sociale z a ­ ken te R h e d e n - de w o o n w ag e n s z o u d en zich in een te slechte sta a t v o o r b e w o ­ ning b e v in de n - beschikte de politiepresident goedgunstig op het v e rz o e k van de beide b ro e rs, mits zij zich met hun w o onw a g e ns te rsto n d z o u d e n b egeven naar het v e rz a m e lk am p te Z utp h e n . M aa r dat w as natuurlijk niet de bedoeling gew eest. Middels dezelfde a d v o c a a t d iend en zij nieuwe petities in. E en d e r bro ers voerde aan, dat hij v o o r de uitoefening van zijn b e ro e p als reizend m usicus telkenm ale korte tijd op verschillende p laatsen m oest v erblijven (’h etgeen bij de huidige w o ­ ningnood ernstige m oeilijk heden o p le v e r t’). De and e re v oerd e te v e n s aan dat hij m et zijn m uziek gezelschap , d at in d ezelfd e o m sta n d ig h e d e n v e rk e e rd e - geënga­ geerd w as bij het circu s-v ariété Boltini. Beiden lieten hun v e rz o e k vergezeld gaan van verklaringen van het Muziekgilde d e r N e d e rla n d s c h e K u ltu u rk a m e r. De b ro e rs h a dd e n geen su cces. De gew estelijk politiepresident besliste kortw eg ’dat aan het v e rz o e k ... o p grond van de b e sta a n d e v o o rsc h rifte n niet kan w o rd en vol­ d a a n . ’1 D a a rn a a st had hij het nodig g ev o n d e n de K u ltu u rk a m e r in te lichten o ver de w are aard d e r re q u estra n te n : de families sto n d e n bij de politie b e k e nd als 'w e r k s c h u w ’ en vo orz a g en gro tend eels in hun o n d e rh o u d d o o r handel in tw e e d e ­ h an ds violen. De familie W. w as wel geëngageerd d o o r de circu s-d ire cte u r Boltini (4 m an z o u d e n m uziek m aken en 2 b eh u lp z a a m zijn bij v erschillende w e r k z a a m ­ heden), d och zij z o u d e n liever langs de weg z w e rv e n dan dat zij w e rk te n - zo zou de circu s-directeu r Boltini desgevraagd h e b be n v e rk la a rd .2 De beide gezinnen h e bb en geen gebruik gem aakt van de vergunning o m h un w o o n w a g e n s w eer te b e ­ trekk en . In het v o o ra fg a an d e h e b b e n wij ge tra c h t een indruk te geven hoe een kleine ge ï­ so leerde g roep zich sta a n d e p ro b e e rd e te h o u d e n , v o o rtd u re n d opgejaagd (hoewel m isschien niet e e n s zoveel m e er dan in norm ale tijden), m a a r nog niet d a a d w e r k e ­ lijk vervolgd. O verigens, niet veel m e n se n - afgezien van w at korzelige a utorite i­ ten - b e ste e d d e n enige a a n d a c h t a an die p a a r h o nde rd z igeuners; zelf h a d de n zij er o o k allerm inst belang bij o m de a a n d a c h t te trekk en: zo onopvallen d mogelijk p r o b e e rd e n zij de gevaarlijke tijd d o o r te k o m en. O o k de D uitsers en hun N e d e r ­ landse m ed e s ta n d e rs d ed en geen m oeite o m hierin veran dering te brengen: v o o r­ z o v e r wij h e b b e n k u n n e n n agaan w erden geen pogingen o n d e rn o m e n om de N e ­ de rlan dse bevolking te ov ertuigen van de o n g e w e n sth e id van dit 'r a s ' hier te lan­ de. Zelfs in periodieken en kra n te n als S to rm -S S , D e W aag, De Z w a rte S o ld a a t, V olk en V aderland en de D eu tsch e Z eitu n g in den N iederlanden m issen wij het soort verhan deling en w a a rm ee de Jod en verv olging begeleid w erd - ook de gelijk­ g e sch ak elde pers h eeft zich niet v o o r dit doel ingespan nen. O o k tegen de ’zigeu­ 1 W n d . G ew . P ol. P re s. aa n m r. P h. A. M . H ellen , 21 ap ril 1944. K u ltu u rk a m e r, 21 ap ril 1944.

2 W nd. G ew . Pol. P re s. aa n N ed .

105 n e r c u ltu u r’ w erd op geen enkele wijze iets o n d e rn o m e n . W e zagen al dat zigeuner-m u z ik a n ten lid k on den w o rd e n van de N e d e rla n d sc h e K u ltu u rk a m e r, e en in­ stelling die v a n a f de oprichting v o o r Jo d e n gesloten was. E e n Duits operette-gezelsc h a p , speciaal op gericht tot vertier van Duitse militairen en a m b te n a re n in N e d e rla n d , vo e rd e als eerste stuk ' D er Z ig eunerbaron' van J o h a n n S tra u ss op. De gala-pr^m ière van d e z e o p e re tte , w aarin het lustige zigeunerleven met sen tim e n te ­ le b ew o n d e rin g w ordt b e zon gen, w erd d o o r de aanw ezigh eid van de R ijk sc o m ­ missaris o p g e lu iste rd .1 Deze m u z iekm inn aar had toen al de na m e n van Jo o d se co m p o n iste n uit het C o n c e rtg eb o u w laten verw ijderen. A c h te raf k un nen wij va ststellen, dat een nationaal-socialistische cam p a g n e te ­ gen de zigeuners in N e d e rla n d ov erb odig en zinloos zou zijn gew eest. O verbodig, o m d at uiteindelijk to ch vrijwel niem an d iets zou m e rk en van de d e p ortatie van dit 'm a rg in a le ’ g roepje; zinloos, o m d a t in het algem een het gros van de N e d e rla n d se bevolking toentertijd to ch niet v o o r racistische pro p a g a n d a v a tb a a r w as - al had m en o o k in dit geval handig op be sta a n d e v o o ro orde le n k u n n e n inspelen.

1 D e u ts c h e Z e itu n g in den N ied e rla n d en , 30 n o v . 1942.

H O O F D S T U K 11

D E 'C E N T R A L E A A N H O U D I N G ’ (16 mei 1944)

De ’definitieve o p lo ssin g ’ van het zige u ne r-’v r a a g s tu k ’ in N ed e rla n d werd ingezet m et e en razzia op 16 mei ’44 o v e r vrijwel het gehele land. Drie dagen later w erden de o pge p a kte n op tra n sp o rt gesteld n aar A usc h w itz , w a a rh e en re e ds zi­ g eu ners uit an d e re landen w aren g ede p o rtee rd . De tw ee belangrijkste circulaires met b etrek king tot de m oord op de zigeuners en de ’Z igeunerm ischlinge' in A u sc h w itz w a re n het geheim e bevel van H im m ler van 16 d e c e m b e r ’42 en de uitw erking hiervan in de 'S c h n e llb r ie f, het zgn. A u sc h w itz-E rla ss van 29 januari ’43 van het R S H A . De v o o rafg a a n d e bepalingen h a d ­ den vo ornam elijk het k a ra k te r gehad van u itzon dering sm aatregelen - die van 16 d e c e m b e r ’42 en 29 janu ari ’43 w aren direct tegen h et lijfelijk b esta a n van de zi­ g e u n e rs gericht. In de bepalingen van het R S H A van 29 januari ’43 w e rd e n de gro ep e n zigeuners g e n oe m d die g e d e p o rte e rd m o e ste n w o rd e n n aar A u sc h w itz en de g roe p en die van d e po rtatie vrijgesteld w e rd e n - voorlopig a lthans, zoals wij zullen zien. W eggevoerd m o e ste n w orden en wel 'fa m ilien w eise' , ’Z igeunerm ischlinge, R ö m -Z ig eu n er u n d n ich t d eu tsch b lü tig e A ngehörige zigeunerischer S ippen balkanisch er H e r k u n ft'. Vrijgesteld w aren de ’rassenreinen Sinte- u n d Lalleri-Zigeuner' en nog negen and e re bij nam e g e n oem d e gro ep en. Bij enkele groep en vrijgestel­ den bov en de 12 ja a r zou de K rim in a lp o lizei 'die E inw illigung zu r U nfruchtbarm ach u n g a n stre b e n ' -1 Met de v o o rb e re id e n d e m aatregelen voor de dep ortatie m oest direct b e go nn en w ord e n , z o d a t de actie v a n a f 1 m aart kon beginnen en in het alge­ m een einde m aart kon w o rd e n afg e slo te n .2 H e t A u sc h w itz-E rla ss van 29 januari ’43 bepaalde verd e r, dat 'a h n lich e Regelungen' in dit E rla ss v e rv at, met ingang van 29 m aart ’43 in N e d e rla n d , België, L u x e m b u rg en E lzas-L otharing en van k racht z o u d e n w o rd e n, m aar dat de ' H a u p ta k tio n ' (vnl. in D uitsland) einde m aart ’43 afgesloten zou m o eten zijn. De actie tegen de zigeuners in N ed e rla n d (in de zin van het A u sch w itz-E rla ss) vond e c h te r pas ruim e en ja a r later plaats. De vraag rijst: wat w as de o o rz a a k van dit

1 D ö rin g , p. 154, 216.

2 A .v ., p. 217.

107 be trekkelijk lange uitstel, gezien de haast die b.v. m et b etrek king tot D uitsland uit het A u sc h w itz-E rla ss sprak. D o c u m e n ten hierov er h e bb e n wij niet, m aar als re ­ den dient w aarschijnlijk in de e e rste plaats g e noe m d te w o rd e n de g rote h o e v e e l­ heid arbeid die de organisatie van de dep ortatie van de Jo d e n n aar Polen nog ste e d s vereiste. In de dagen o m stre e k s m aart ’43 en later o n d e rv o n d e n de D uit­ sers bo ven dien steed s m eer moeilijkheden bij de g edw ong en tew erkstelling van a rbeiders in N e d e rla n d . Daarbij m ag niet uit het oog verlo ren w o rd e n , dat eind april, begin mei ’43 e en stakingsbew eging zoals N e d e rlan d in om v a n g nooit had g ekend , het gehele land b e ro e rd e . Bij al deze grote acties w a ren de zigeuners op generlei wijze b e tro k k e n . Zij v o rm d e n geen g ev a a r - ze h a d d e n nooit een gev aar gevo rm d. E r w as, o .i., du s geen enkele reden o m hals o v e r kop een razzia te o rga­ n iseren, terwijl het politie-apparaat (Duitse è n N e d e rla n d se ) veel m eer dan v o o r­ heen pa raa t m o est blijven v o o r an d ere niet te voorziene g eb eurtenissen. D a a r k w am bij, dat dit zelfde a p p a ra a t op d at m o m e n t bijna z e k e r niet in staat w as, om binnen enkele w ek en alle ’zigeunerische’ p e rso n e n in N ed e rla n d op te pakken: m en had dan im m ers, volgens de letterlijke te kst van het E rlass praktisch alle w o o n w a g e n b e w o n e rs m o e te n a rreste ren . M a a r de definitieve sam entrek king van d eze groep (noodzakelijke v o o rw a a rd e v oo r de aa n h ou ding van de zigeuners d aaro n d e r) was nog niet eens be gonnen. Met de b ijzondere om stand ig heid , d at in N e d e rla n d de ov erg ro te m e e rde rheid van de w o o n w agenb evo lk in g niet tot de zi­ g eu ners gerek en d kon w o rd e n , h eeft het R e ic h ssic h erh e itsh a u p ta m t verm oedelijk geen rekening g eh ou den. D at ko rt na de uitvoering van het E rla ss van 29 januari ’43 sam en trek king van de w o on w ag enb ev olking w erd b evolen (uit te vo e re n do or de N e d e rla n d s e politie)1 kan een aanwijzing zijn, dat to en reeds die s a m e n tre k ­ king een voo rbereid in g van de d e p ortatie der zigeuners zou m o eten zijn. Wij b re n ­ gen de b rief van 20 mei ’43 van W e n tz k y aan het h oofd van de R e c h e rch ec e n tra le in h erinn erin g2 w aarin de D uitser m e de d e elde, dat de sam e n tre k k in g van w o o n ­ w a g e n b e w o n e rs deze ' A ngelegenheit' tot de co m p e te n tie van de Sicherheitspolizei b e h o o rd e , aangezien ’vielfach ein Z u s a m m e n h a n g m it den Fragen der B eka m p fu n g des Zigeunerw esens besteht. ’ N a d a t de vijf gew estelijke politie-presidenten d o o r de directeur-generaal van de v o o rg e n o m e n sam en trek king van w o o n w a g e n b e w o n e rs re e ds in mei ’43 o p de hoogte w aren gesteld3, zond laatstgen oem d e de vijf gew estelijke politie-presidenten een op 14 mei ’44 g e dateerd ’z e e r d rin g e n d ’ en ’g e h e im ’ te le x b eric h t, w aarvan de inhoud als volgt luidde: ’m et h e t d o el e e n e r c e n tra le a a n h o u d in g v an alle in n e d e rla n d v e rb lijv e n d e p e rs o n e n , die h e t k e n ­ m erk d e r z ig e u n e rs b e z itte n , m o e te n m et in stem m in g v a n d en b e fe h ls h a b e r d e r o rd n u n g sp o liz e i op d in sd a g , 16 m ei 1944 te 7.0 0 u u r alle zig e u n e rfa m ilie s, alle k in d e re n in b e g re p e n , d o o r p e rso n e e l v an de

1 zie p. 8 7 -8 8 .

2 zie p. 86.

3 zie p. 88.

108 n e d e rla n d sc h e politie o n v erw ijld n a a r het k am p w e s te rb o rk w o rd e n o v e rg e b ra c h t en w el to t uiterlijk 20.00 u u r. o n d e r h e t b o v e n s ta a n d e v allen alle p e rso n e n , d ie o p g ro n d v an h u n u iterlijk , h u n z e d e n e n g e w o o n ­ te n als z ig e u n e rs o f als z ig e u n e rh a lfb lo e d e n k u n n e n w o rd e n a a n g e m e rk t, z o o m e d e alle p e rs o n e n , die n a a r d e g e a a rd h e id d e r z ig e u n e rs ro n d tre k k e n . d e o p tra n s p o rt te ste lle n g e z in n e n m o g en de n o o d ig e o n d e r- en b o v e n k le e d in g en m o n d v o o rra a d m its d o o r h en z e lf g e d ra g e n - m ed e n e m e n . id e n tite itsp a p ie re n m o e te n p e r g ezin w o rd e n in g en o m en e n m et ee n lijst v an de o v e rg e b ra c h te p e r ­ so n e n bij d e o v e rg a v e in h e t k a m p w o rd e n afg eg ev en . h e t a c h te rg e b le v e n eig en d o m v an b o v e n b e d o e ld e p e rso n e n w o rd t in b e sla g g e n o m e n en m o e t - in a fw a c h tin g v an ee n la te re in v e n ta risa tie - v o o r w eg m ak in g e n z . g e v rijw a a rd w o rd e n , g e b o u w e n , ru im te n en w o o n w a g e n s m o e te n v e rz e g e ld w o rd e n . ’ 1

A an dit telexberich t voegde de directeur-generaal van politie nog de volgende m ededelingen en instructies toe. V an het h oo fd van de R e c h e rc h e c e n tra le , z o b e ­ richtte hij, v e rw a c h tte hij nog dezelfde dag een opg ave van de in N ed e rla n d v e r­ blijvende p e rso n e n , die ’met aan z e kerh eid gre n z e n d e w a a rschijnlijkheid’ als zi­ g eu ners k o n d e n w o rd e n g ek e nm e rkt. D eze opgave zou hij onverw ijld aan de politiepresid enten d o o rg ev en. De politie-instanties die de razzia z o u d e n m oeten uit­ v o ere n d ienden instructies te o n tvan gen, om bijtijds ’een bedektelijk o n d e r z o e k ’ in te stellen n aar de aanw ezigheid van p e rso n e n die in w o o n w a g e n k a m p e n w o o n ­ den of op a n d ere pla a tse n , w a a r zich mogelijk w o o n w a g e n s k o n d e n be vinden. Dit o n d e rz o e k dien de zich o ok uit te stre k k en tot ’w oningen, logem enten e.d. w a a r zi­ g eu ners zich, m ede in verb a n d m et de bijzondere tijd so m sta n d ig h e d e n ’, plachten op te ho u d en . M en diende d a aro m tre n t inlichtingen in te winnen bij de politie-gezagsd ragers (de p olitiep-esidenten van de gro te ste d e n en de b u rg e m e e ste rs der overige g em eenten). ’Wellicht ten o v e r v lo e d e ’, aldus de directeu r-gen eraal van politie, w erd ero p g e w e ze n , dat de zigeuners ’w a a r het hier om g a a t’ in de regel niet de N e d e rlan d se nationaliteit b e zaten. V e rd e r bepaald e hij, dat de actie overal in het land op h etzelfde tijdstip m oest be ginnen, en wel op d insdag 16 mei ’44, ’s m org en s om vier uur. M et klem v e rz o c h t hij zorg te dragen dat o veral, w aar ’a a n h o u d in g e n ’ v e rw a c h t k o n d e n w o rd en , vo ld oende perso neel aanw ezig zo u zijn v oo r arrestatie en tra n sp o rt. V o o r het laatste diende v o o ra f een regeling te w o r­ den g e tro ffe n (b.v. g e re se rv e erd e ruim ten o f w agons in de treinen) ’e c h te r z o n d e r de geheim houding sch ad e a an te d o e n .’ V an het resu ltaat d e r actie wilde hij per om g aan de op de hoogte w o rd e n gesteld. De volgende o c h te n d , 15 mei k w art o v e r negen, verz o n d hij d ezelfd e instanties een aanvullend (’z e e r d rin g e n d ’) telex bericht, w aarin hij hen m ed edeelde 'd a t h e t h o o fd v an de r e c h e rc h e c e n tra le (hem h ad ) b e ric h t d o o r v e rh u izin g niet a a n s to n d s d e g e ­ v ra a g d e o p g a v e v an de in N e d e rla n d v e rto e v e n d e ’z ig e u n e rs ’ te k u n n e n v e rs tre k k e n . ’

In verb a n d h ierm ede diende de actie, zo v ervolgde het telex bericht, o n a fh a n k e ­ 1 D G V P a a n G e w . Pol. P re s(n ) te le x b e ric h t no. 5134.

109 lijk van de opgave van de R e ch e rc h ec e n tra le te g e s c h ie d e n .1 D eze b o o d sc h a p ve rdient n ad e re toelichting. V olgens een van de toenmalige o n d e rg e sc h ik te n van het hoofd van de R e c h e rc h e c e n tra le , de c om m issaris R egen ­ boog, had deze een spoedig te v e rw a c h te n v erhuizing van zijn dien st (van D en H a a g n a a r A m ste rd a m ) ge bruikt als een v o o rw e n d se l om de verlangde gegevens niet te v e r s tr e k k e n .2 H e t zou z e k e r mogelijk zijn gew eest uit de b e sta a n d e w o o n w a g e n c a rto th e e k in be trekk elijk k orte tijd de zig eun ers te lichten, m aar R egen bo og had d a a ra a n niet mee willen w erken. R egen bo og stond z e k e r niet als ’f o u t ’ b e k e n d , en dat hij, na jarenlange ervaring op deze p o st tijdens de b ezetting, v e rm o e d e n kon wat de D u itsers m et de zigeuners van plan w aren , is niet geheel o n w aarsch ijnlijk.3 N a de instructies van de directeur-generaal van politie aan de vijf gew estelijke po litiepresidenten volgden instructies van la a tstg e n o e m d en aan de be tre ffe n d e autoriteiten in het ge w est, t.w . het h oofd van de rec h e rch e h o o fd a fd e lin g , de burg em eesters-po litieg ezagsdrag ers e n de a fd e lin g sc o m m a n d an ten d er m a re c h a u sse e in het gew est. De inhoud van de instructies kw am nagenoeg o v ere e n met de beide te lex b e rich ten van de d irecteur-generaal van politie. T o eg evo eg d w as e c h te r de volgende w aarschuw ing: 'T e n e in d e te v o o rk o m e n , d a t v an d e z e ac tie te v o re n ie ts b e k e n d w o rd t, d ie n t h e t p e rs o n e e l, d a t m et d e u itv o e rin g van h et v o re n s ta a n d e zal w o rd e n b e la s t, e e rs t o p het la a ts te o g en b lik v o lled ig te w o rd en in g e lic h t.’

M et niet geheel b e tro u w b a re p olitiem annen hield m en du s wel rekening. De gew estelijke politiepresident v e rz o c h t de g e a d re s se e rd e n he m in de loop van de 16e mei telegrafisch het resultaat van de actie te d oe n to e k o m e n . Daarbij m o este n n aam , v o o rn a a m , g e b o o rte d a tu m en -jaar, zo mogelijk g e b o o rte p la ats en nationaliteit van de g e a rre ste e rd e zigeuners w o rd en opgegeven. U ite raa rd had elk g ew est zijn eigen aanv ullen de richtlijnen voo r het personeel dat de razzia m oest uitv oeren. Dit blijkt uit een telegram van de c o m m a n d a n t der m a re c h a u ssee in het g ew est A rn h e m (de o v e rste F e e n stra ) aan (o.a.) de c o m m a n ­ d a n t van de afdeling Z e v e n a a r. D eze kreeg het v erz o e k 'o m tr e n t h e t tr a n s p o r t e n de b eg eleid in g d a a rv a n o v e rle g te p leg en m et d en p o litie c o m m a n d e u r in m ijn g e w e st. U ite ra a rd zal n iet ie d e r tra n s p o rt a fz o n d e rlijk m o e te n g e s c h ie d e n , d o c h z o o v e e l m ogelijk m et a n d e re n (e v e n tu e e l o o k tra n s p o rt v a n ge m e e n te p o litie ) g e c o m b in e e rd w o rd e n . ’ 4

1 D G V P aa n G ew . Pol. P re s(n ), 15 M ei 1944, te le x b e ric h t n o. 5137. 2 In te rv ie w v an P elt. 3 B eh alv e d o o r d e R ID h ad ee n d erg elijk e o p g a v e o v e rig e n s ó ó k v e rs tre k t k u n n e n w o rd e n d o o r h e t C B R , d a t im m ers s e d e rt juli 1942 g eg e v e n s b e tre ffe n d e w o o n w ag en - e n w o o n s c h ip b e w o n e rs r e c h ts tr e e k s v an de R ID k re e g to e g e z o n d e n , w are h e t n iet, d a t d e z e c a r to th e e k o n b ru ik b a a r w a s g e ra a k t d o o r h e t b o m b ard em en t_ v an h et h o o fd k w a rtie r van de R ijk s in sp e c tie v a n d e B e v o lk in g s re g is te rs (afg. R IB R ) in h e t g e ­ b o u w K le y k a m p te 's -G ra v e n h a g e , op 1 I ap ril 1944. D e Jo n g , G esch ied w erk, 1, p. 797 e .v . en p. 1352. 4 Z e v e n a a r, 15 m ei 1944.

110 De Z e v e n a a rs e c o m m a n d a n t voegde d a a r v o o r zijn o n d e rg e sc h ik te n nog aan toe dat hij van h en dezelfde dag telefonische o pg aven v e rw a c h tte van de v e r m o e ­ delijk te v e rric h te n arre staties en de hoeveelheid benodigd personeel. V o o r z o v e r dat laatste b e sc h ik b a a r w as, m o e sten alle riviero vergangen , 'a ls m e d e die p unten w aar v e rw a c h t (kon) w o rd e n , dat bed oeld e p erso n e n illegaal de Afdeling (konden) bin nend ring en v an a f 4.00 tot 8.00 uur w o rd en bew a a k t. ’ De vraag wie o p g e p a k t m o est w o rd e n hoe fde vo or de politie die de razzia uit­ voerde geen b ijzond ere m oeilijkheden op te leveren. In het bevel van 14 mei ’44 stond im m ers, dat o .m . 'a a n g e h o u d e n ’ m o e ste n w o rd e n oo k al d egen en ’die n aar de geaardheid der zigeuners r o n d t r e k k e n ’. H ie rto e w o rd e n o o k wel de w o o n w a ­ g e n b e w o n e rs g e rek e n d , m .a .w . de directe v era n tw o o rd e lijk h eid vo or de selectie bij het o p p a k k e n van de m en se n lag niet bij de directe uitv oerders. In tegenstelling tot het bevel van mei ’44 gaf het A u sc h w itz-E rla ss uitdrukkelijk aan, wie als ’zigeunerische P e r s o n ’ m oest w o rd e n b e sc h o u w d en du s g e d e p o r­ teerd. In die gro ep w erd de categorie w o o n w a g e n b e w o n e rs niet gen o e m d ; er w erd oo k niet op gezinspeeld. De uitdrukking: ’p e rso n e n die naar de geaardheid d e r zi­ g eu ners r o n d tr e k k e n ’ w erd niet g e b r u ik t1 en e ve n m in de aanduiding (afkom stig van de directeur-generaal van politie) p e rs o n e n die ’met aan z e kerh eid g renzend e w a a rsc h ijn lijk h eid ’ als zigeuners k ond en w o rd e n g e k en m e rk t. M a a r wie k ende hier het A u s c h w itz -E r la s s? De u itvoe re nd e politie-am btenaar han delde volgens het bevel van 14 mei ’44 en dat b e te k e n d e , dat o o k w o o n w a g e n b e w o n e rs , landlo­ pers en stra a tm u z ik a n te n g e a rre ste erd k o n d e n w o rd e n - h etg een, zoals we later zullen zien, niet de bedoeling was. M aar er w a re n oo k politie-am btenaren die een and e re interpretatie aan het bevel g aven d o o r geen w o o n w a g e n b e w o n e rs op te p ak ken. M isschien zijn de vele korte telegrafische beric h te n van de ’gezagsdrag e r s ’ a an de directeur-generaal van politie, dat in hun am b tsgeb ied geen zigeuners aanw ezig w aren , hiervan een v oorbeeld. E nkele gevallen van tegenw erking tij­ de n s de razzia k o m e n nog te r sprake. De razzia vond plaats, zoals gezegd, op dinsdag 16 mei en b egon ’s m orgens om vier uur. T ot k w a rt v o o r zes m oest v erd uiste rd w o rd e n. H e t was nog do n k e r toen een begin w erd g e m a a k t m et de uitvoering van de e e rste e ta p p e van het A u s c h ­ w itz-E rla ss, d .w .z . van het tra n sp o rt n aar het Judendurchgangslager (JDL) W e s ­ te rb o rk , sed ert juli ’42 het d o o rg a n g sk a m p vo or J o d e n n aar de vernietiging 'im O s te n '. Al een uur e e rd e r, v a n a f 3 uur ’s m orgens w aren op m instens 15 plaatsen in N e d e rla n d politie-agenten, m a r e c h a u sse e en la n d w a c h te rs in to uw gew eest;

1 D at w as w el h et g eval in ee n veel o u d e r stu k : het e e rs te d e c re e t v an de R e ic h sfü h r e r-S S u n d C h e f d er D e u tsc h e n P olizei H im m ler b e tre ffe n d e d e ’ B e k a m p fu n g d e r Z ig e u n e rp la g e ', van 8 d e c . 1938, w aa rv a n a rt. A -l-l(4 ) lu id d e: ’Die P olizeibehörden h a b en d e m g e m a s s alle P ersonen, die n a ch ihrem A u sse h e n , ihren S itte n u n d G eb ra u ch en a ls Z ig e u n e r o d e r Z ig eu n er-M isch lin g e angesehen w erden, sow ie alle n a ch Z ig eu n era rt u m h erzieh en d e n P ersonen ü b er die zu sta n d ig e n K rim in a lp o tiz e iste lle n . . . zu m e ld e n .' (zie D ö rin g , p. 197 e .v .). W a a ro m d e z e te rm , die se d e rtd ie n n o o it m eer g e b ru ik t is in enige D u itse m a a t­ regel te g e n z ig e u n e rs, h ie r w e e r o p d u ik t, is n iet m et z e k e rh e id te zeg g en .

111 straten w erden afgezet, w o o n w a g e n k a m p e n om singeld. E e n p aar uur later w aren h o n d e rd e n veelal niets v e rm o e d e n d e m en se n uit hun bed gehaald en n aar politie­ b ureau ’s of stations geleid. W e rd e n de zigeuners inderdaad d o o r de ra z z ia ’s v e rra s t? Bij de m ee ste n was dat stellig het geval; in z e e r enkele gevallen w as er sp ra k e van een vaag v o o rg e ­ voel: ’Mijn m o e d e r zei altijd: v an daag gaan de Jo d e n , m orgen w ij’, vertelde een vro uw die het o v e r le e f d e .1 E e n an d e r had de dag te v o re n zijn z o o n tje bij familie uitbesteed: ’hij had er als het w are een voorgevoel van dat er iets zou g e b e u r e n ’ vertelde zijn zoon la ter.2 In het algem een, z o is onze indruk, bleef de g e h e im h o u ­ ding, w a a ro p de directeu r-gen eraal had a a ng ed ro ng en, goed b e w a a rd . In een e n ­ kel geval vertelden a genten later aan teru g k ere n d e zigeuners, dat zij hen niet h a d ­ d e n k ün nen w a a rs c h u w e n : tot op de o c h te n d van de razzia h a d d e n zij zelf van niets g e w e te n .3 W e zagen reeds, dat de richtlijnen vo or m eer dan één interp retatie v a tb a a r w a ­ ren. Wij zullen d aa ro m e en aantal plaatsen of g e w e sten , w a a rv an gegevens b e ­ kend zijn, afzo nderlijk beh an delen . O m te beginnen dan het gew est van de politiepresident te G ron in gen, het enige w a a rv an de am btelijke c o rre sp o n d e n tie te r zake is o v erg eblev en . De dag na de ra z z ia ’s stelde hij de directeur-generaal per telex in kennis van de resultaten van de zigeuneractie in zijn re s s o r t.4 Te D rachten (in het v e rz a m e lk am p O psterland ) t w e rd e n a a n g e h o u d e n 7 p e rso n e n (1 gezin), in de afdeling Beilen 25 (nam elijk een gezin van 5 p e rso n e n op het v e rz a m e lk am p te V ledd er en tw ee g ezinnen van elk 10 p e rso n e n op het v e rz a m e lk am p te W esterb ork). De o p d ra c h t tot de aanho uding w erd in het n oo rd e n in enge zin g e ïn terp re teerd : alle a a n g e h o u d e n p e rso n e n w a ­ ren zigeuners. Allen w e rd e n zij o o k vanuit W e ste r b o r k n aar A u sc h w itz g e tra n s ­ p o rte e rd . Slechts tw ee van hen k w a m e n terug. V an hen w eten we iets o v e r de to e d ra c h t van de razzia in W e s te rb o rk .5 H et k am p was geheel afgezet d o o r de p o ­ litie en de k orte tocht naar het ’D urchgangslager' w erd g em aak t op d o o r p aarden g etro k k e n w agens. H e t politiegew est E in d h o v e n besloeg de provincies N o o rd -B ra b a n t en L im ­ burg. N a de stad D en H a a g w e rd e n in dit g ew est de m eeste zigeuners a an g e h o u ­ de n , in totaal 105, namelijk: in ’s-H e rto g en b o sc h 39 op het v e rz a m e lk a m p en 7 in w o o n w a g e n s d a a rb u ite n ; in E in d h o v e n 6 in huizen en 21 op het v e rz a m e lk am p ; in V enlo 22 op het v erz a m e lk a m p ; in B eek 9 in een w o o n w a g e n en in S u stere n een pe rso o n in een huis. O f er niet-zigeuners in dit g ew est zijn o p g e p a k t, is o n b e ­ k e n d .6 H e t b est zijn we ingelicht o v e r de to e d ra c h t van de razzia te Venlo, w a a r op de ’Kleine H e id e ’ een v e rza m e lk am p w as ingericht. T w e e dagen v o o r de razzia was 1 In t. R. Z ie o o k int. P. en V. 2 Int. J. 3 Int. K . 4 G ew . Pol. P re s. G ro n in g en aa n D G V P , 17 mei 1944, te le x b e ric h t no. 3371, m ap 41 (arc h . PG L e e u w a rd e n ). 5 Int Q . 6 A a n ta lle n o n tle e n d aan Z A -lijst, m ap 4 5 (arc h . R K ).

112 het hoofd van de V enlose politie telegrafisch o pg edragen ’b e de kte lijk... een o pga­ ve sam en te stellen en gereed te h o u d e n van alle leden d e r zigeunerfam ilies, ook k in d e r e n ’ in zijn bew akingsgebied. H o e dit geb e u rd e , w eten wij van p olitiem an­ nen die bij de uitvoering of het tra n sp o rt b e tro k k e n w aren en van zigeuners die het h e b b e n overleefd. M aa r wel spreken de verklaringen elkaar op enkele punten tegen. Z o verk laren de z ig e u n e r s 1 gea rre ste erd te zijn d o o r N e d e rla n d se agenten, N e d e rla n d se SS-ers en ’N S B - e r s ’; de politieb eam bten d aa re n te g en herin nerd en zich dat dit g e be urd e d o o r 'D u itse rs in u n if o r m ’. (Dit lijkt in elk geval o n w a a r ­ schijnlijk: in het telex bericht van 15 mei w erd op ged rag en aanho ud in g en o v e r ­ brenging te d oen gesch ieden ’d o o r Uw o.h. p o litie p e rso n e e l’). V ervolgens w o rd t d o o r de zigeuners verteld, dat ze e erst n a ar het politiebureau, d a a rn a naar het station w e rd e n g evoerd - de po litiem annen m enen e c h ter, dat ze direct n aar het station gingen; ze h a dd e n d u s, o m zo te zeggen, niet veel m et de hele actie te m aken gehad. (E en van hen zou zelfs een z ig eu nerv ro uw h e b b e n ge­ red d o o r teg e n o v er de D uitsers te verk laren, dat zij m et een N e d e rla n d e r ge ­ tro u w d was. H e t is m ogelijk.) Z eker is, dat de zigeuners w erd verteld w aar ze h e e n gingen: n aar W e ste rb o rk . De m a nn en z o u d en da a r gaan w e rk e n , de kinderen z o u d e n naar school gaan en de vrou w en z o u d e n ’th u is’ mogen blijven. G een w o n ­ d er dat zij, n aar de a g en ten die m et de begeleiding van het tra n s p o rt w a re n belast v e rklaa rden , zich tijdens de treinreis in het algem een ’vrolijk en o p g e w e k t’ ge­ droegen. De begeleiders k e n d e n W e ste rb o rk wel als een oo rd w a a rh e e n Jod en (ook vanuit V enlo) w erden ge tra n sp o rte e rd , m aar m e e r wisten ze ook niet. V anuit V enlo w e rd e n 22 m en se n afgev oerd: 1 gezin van 10 p e rso n e n - w a a ro n d e r e en zui­ geling van 2 m a a n d e n - 2 gezinnen van 4 en 1 van 3 p e rso n e n en een alleenstaande v ro u w , de enige van d eze g roep die in W e s te rb o rk als niet-zigeuner w erd vrijgela­ ten. A a ng a an de de arrestatie van 39 zigeuners in ’s-H e rto g en b o sc h zijn onze gege­ ven s m eer eenzijdig: we m o eten hier afgaan op de verslagen van vanuit W e s te r ­ b ork of A u schw itz teru gg ekeerde z ig e u n e rs2, v o o rz o v e r die in grote lijnen e e n s ­ luidend zijn. H e t hele k a m p , zo v e rn e m e n wij, was om singeld d o o r N e d e rla n d se politie en ’S S ’ (w aarschijnlijk w aren dat de - z w a rt ge ü n ifo rm e e rd e - leden van de 'L a n d w a c h t N e d e r la n d ’), die m et een p aar o v e rv a lw ag e n s g e k om e n w aren. Zij bevalen de zigeuners de pa a rd e n vo or de w agens te sp a nn e n en n aar het station te gaan. (A nd eren zeggen dat m en te v oet n aar het station m oest.) De politiem annen liepen a an w e e rsz ijd e n van de w agens; hun gedrag te g e n o v e r de a r r e sta n te n w ordt g e k e n sc h e tst als ’g e w o o n ’, d .w .z . zij w aren wel onvriend elijk m aar er w erd niet g esch olden of geslagen. De zigeuners w erd verteld , d a t de a an ho ud in g m aar van korte d u u r zou zijn; zelf h a d d e n zij geen enkel v e r m o e d e n w at er m et hen zou ge­ beuren. Bij het station w erden de w agens g e p a rk e e rd en m o est iedereen u itsta p pe n; wat 1 I n t.F e n P .

2 In t. S. L . M . en D.

113 b e dd eg oed e n kleren m oc h te n w o rd en m eegenom en. In een overvolle trein, die uit de richting E in d h o v e n k w am en w a a r al zigeuners - geen p assag iers, althans niet in hun w agons - inzaten, ging de reis verder. O n d e rw e g w erd een aantal keren g e ­ stopt; dan m o e ste n de rolluiken om laag en gingen de b e w a k e rs op de tre e p lan k e n staan. O m s tre e k s 3 of 4 uur in de middag kw am de trein in W e ste rb o rk aan. W einig an d e rs verliepen de g e b eurtenissen in E in d h o v e n ; alleen is d aar sprake van een politie-agent, die m et een lijst rondging do o r het v e rz a m e lk a m p - b l ijk b a a r het resultaat van een ’b edektelijk o n d e rz o e k ’ - aan de hand w a a rv a n de zigeuners w erd en uitgezocht. O ok hier w ordt het o p tre d e n van de politie rustig g e n o e m d .1 In B eek w erd een gezin van 9 pe rso n e n , d at d a a r op particulier terrein een w o o n w a g e n b e w o o n d e , o p g e p a k t.2 V a n a f hun sta n d p la a ts gingen ze te voet naar het nabijgelegen politiebureau, w aar de arre statiep ap ie re n klaar lagen. De ou dste zoo n, die een beetje kon lezen en schrijven, vroeg ze te mogen inzien; dat werd toegestaan. V a n a f het b ureau w erd en ze vervolgens in een gew o ne lijnbus o n d e r bew aking n aar het station Sittard gev oerd , v a n d a a r in een aan een diensttrein a a n ­ geko pp eld e wagon n aar Zwolle. D aar w erd h un w agon aan de trein n aar W e ste r­ b o rk g ekoppeld; een vijftigtal and ere zigeuners stap te n op dit station in. Drie le­ den van dit gezin h e b b e n de ve rschrikkingen die volgden, overleefd. T o t z o v e r de gang van z a k e n in het politiegew est E ind ho ven. H e t lijkt erop of m en hier de o p d ra c h t niet ruim h eeft opgevat: er zijn geen aanw ijzingen d at a n ­ dere p e rso n e n d a n zigeuners op tra n sp o rt zijn gesteld; het blijft e venw el mogelijk. H e tz e lfd e geldt v o o r het volgende voorbeeld: de razzia in D en Haag. Ook hier is het materiaal b e p e rk t tot getuigenissen van de v e r v o lg d e n .3 Z oals e e rd e r verm eld w o on de n de H aagse zigeuners vo or het m eren deel in een klein gedeelte van de b in n e n stad , in de om geving van de V e e n k ad e ; het w erd de politie dus niet moeilijk ge m a a kt. W e zullen ons in h o o fd z a a k be p e rk e n tot het re ­ laas van een b e tr o k k e n e 4, die op de V een k a d e w oon de. O m 4 uur ’s m orgens werd d a a r op de d eu r g eb onsd d o o r N e d e rla n d se agenten. Ie d e re en w erd g e so m m eerd het huis te v erlaten, m en kreeg geen tijd o m zich goed aan te kleden en reisbenodigdheden te p a k k e n ; het huis w erd verzegeld. Op vragen van de zigeuners a n t­ w o o rd d e n de ag en ten , dat ze even mee m o esten n aar het b ure a u op de M auritskade, v a n w a a r ze do org e stu u rd z o ude n w orden n aar W e ste rb o rk om d a a r hun p ap ie­ ren te laten co n tro lere n ; na een paar dagen z o u d e n ze w e e r thuis zijn (de naam W e ste rb o rk zei de zigeuners niets). In een a n d e r g e v a l5 v ertelden de agenten , dat de stad ontruim d w erd en d at ze elders nieuwe huizen z o u d en krijgen. W e e r a n d e ­ ren w aren o pen h a rtig e r6: iedereen zou op tra n sp o rt naar Duitsland gaan. De m a n ­ nen z o u d e n in de ’A rb e itse in sa tz' k o m e n , de kinderen zo u d e n naar school gaan en de v ro u w e n z o u d e n thuis blijven - h etzelfde beeld als de V enlose zigeuners werd voorgespiegeld. De o m w o n e n d e n , gew ekt d o o r h et law aai, sto n d e n op stra a t of keken toe van a ch te r de ram en . Som m igen huilden: de v e rsta n d h o u d in g m et de zi­ 1 I n t .H .

2 Int. l . e n K .

3 Int. B ., E ., V ., U ., R. en O.

4 Int. B.

5 Int. R.

6 Int. O.

114 g eu ners was altijd goed g e w ee st (of dit overal zo w as k u nn en wij niet bevestigen). De politie ged roeg zich c o rre c t en er werd geen gew eld gebruikt. De a g enten lieten de zigeuners v o o ro p lopen en volgden zelf. O p het b u re a u , w aar al m eer zigeuners aanw ezig w aren, w e rd e n de pap ieren ingenom en; er ston den p akjes brood klaar v o o r on derw eg. O o k hier w ekte m en de ind ruk dat alles m aar van korte d u u r zou zijn, en de zigeuners geloofden dat. Een an d e re g e tu ig e 1 vertelde, d at o nderw eg n aar het bureau vooral de k inderen alle kans kregen o m weg te lopen - zelf ging hij nog ev e n v o o r zijn v a d er cigaretten ko pen - m a a r dat niem and er gebruik van maakte: de kinderen bleven liever bij hun ou d e rs en bo vend ien had niem and er een v erm o e d e n van wat hun bov en het hoofd hing. O m stre e k s 8 uur w erd en allen in met dekzeil afgesloten v r a c h ta u to ’s naar het station S ta a tssp o o r g ereden. In apa rte w agons, aan een gew o ne reizigerstrein g ek opp eld en elk d o o r vier N e d e r ­ landse a genten b e w a a k t, reisden zij verder. De trein w as vol; ra m e n m och ten niet geo pen d w o rd e n en op de stations m oesten de rolgordijnen omlaag. Zo begon vo or 109 zigeuners de reis naar het oosten. O f de H aag se politie o o k niet-zigeuners h e e ft m ee g e stu u rd is niet b ek end . Wel w eten wij dat vanuit d eze stad na de razzia nog 4 zigeuners, die m en blijkbaar had v ergeten, naar W e ste rb o rk zijn ge­ b ra ch t - alle 4 zijn o m gekom en . De verantw o ord elijkh eid v o o r deze n azending in geen enkele instructie van h ogerhand geëist - m oet geheel vo or rekening van plaatselijke politie-beam bten kom en. O p een iets a n d e re m anier ontplooiden oo k de Z u tp h e n se politie-autoriteiten ei­ gen initiatief bij de uitvoering van hun o p d ra c h te n tegen de zigeuners. O v e r de w ijze w aaro p een en a n d e r d aar toeging besc h ik k e n wij o v e r een toevallig o v e rg e ­ bleven rap po rt van de locale g ro e p s c o m m a n d a n t van de L a n d w a c h t N e d e rla nd , J. O rdelm an, aan het d istric tsc o m m a n d o G elderland van deze instelling2, die als volgt berichtte: ’(...) M a a n d a g a v o n d k re e g ik ee n te l. o p ro e p van d e n B u rg e m e e s te r en d en K a p ite in v an P o litie om v o o r ee n b e sp re k in g bij h en te w illen k o m e n . D a a r w erd m ij m eeg e d e e ld , d a t e r ee n p ra c h tig e g eleg en ­ heid w as om d e m e n s c h e n p ra c tisc h te o e fe n e n . E r z o u d e n n.1. in d e n n a c h t v an 15 o p 16 M ei 1944 alle z ig e u n e rs e n n a a r z ig e u n e ra a rd lev e n d e p e rso n e n v an hu n b ed g elich t w o rd e n , te n ein d e n a a r W e s te r­ b o rk g e tra n s p o rte e rd te w o rd e n . (...) N a o v erleg m et d en A fd .C d t. h e b ik 15 m e n s c h e n o p g e ro e p e n v o o r d ie n st v an 3.30-8.30 en 8 v o o r d ien st v an 7.30-20.30. A llen w a re n o p tijd a a n w e z ig , en h e b b e n h u n w erk b e h o o rlijk v e rv u ld . B eide p lo eg en h e b b e n o n d e r m ijn to e z ic h t g e w e rk t; v o o ral de m e n sc h e n bij h e t tr a n s p o r t h e b b e n b e w e z e n , h u n ta a k te k u n n en v e rv u lle n . G ro v e fo u te n zijn niet v o o rg ek o m en . D e tra n s p o rtle id e r, ee n h o o fd w a c h tm e e s te r, d eeld e m ij na th u isk o m s t m e d e, d a t hij u ite rst te v re d e n w as o v e r d e w ijz e , w a a ro p de L a n d w a c h te rs de g eg ev en a a n w ijz in g e n u itv o e rd e n . N o g ty p e e re n d e r is h e t, d a t tijd e n s h e t tra n s p o rt e n te v e n s , to e n zij re e d s in W e s te rb o rk w aren a fg e le v e rd , de b e w a a k te p e rso n e n ste e d s om ra a d en z. bij de L a n d w a c h te rs k w a m e n en d a t zij z e lfs m e d e d e e ld e n ; ’W ij h a d d e n ju llie z o o n iet v e rw a c h t. Ju llie vallen o n s re u sa c h tig m e e ’. A an g ez ie n h e t tr a n s p o r t te lang v a n huis w as (m e n sc h e n zijn v an 4-7 o p g e h a a ld ), h eb ik d e s m id d ag s c irc a h a lf tw e e te B eilen , w a a r o n z e w a­ g o n s ee n u u r b lev en sta a n , 10 liter m elk g e k o c h t bij ee n Z u iv e lfa b rie k te n b e h o e v e v an de v ele k in d e ­

1 In t. Q .

2 H S S u P F 360a.

115 re n (o n g e v e e r 65 stu k s );d it v o o rb e e ld w erd h ie rn a d o o r de p olitie o p g ev o lg d . K w a rt o v e r a c h t d es a v o n d s k w am en wij te Z u tp h e n te r u g .'

Uit dit d o c u m en t m ag wel afgeleid w o rde n, dat in Z u tp h e n veel m e e r m ensen zijn a a n g e h o u d e n en n aar W e s te rb o rk zijn g e stu urd d a n de vijf p e rso n e n die later (op 19 mei) zijn g e d e p o r te e rd .1 Uit de h oeveelheid ingezette m a n sc h a p p e n , uit de d u u r van de r a z z ia ’s (3 uur!) en vooral uit de verm elding van 65 kind eren in het tra n s p o rt, k u nn en wij afleiden dat het om enige tientallen p e rso n e n ging, e en v e r ­ onderstelling die bevestigd w o rd t d o o r een zigeuner, die in W e ste rb o rk w erd vrij­ g e la te n .2 Wij b e h o e v e n o ns v e rd e r slechts de klachten van de Z u tp h e n se autoritei­ ten o v e r de w o o n w ag e n b e w o n e rs in hun stad te he rin n e re n om te begrijpen wat hier gebeu rd is. De b u rg e m ee ste r, in die tijd een N S B -e r, en de politie-kapitein h e bb e n van de actie tegen de zigeuners ongetw ijfeld gebruik g em aakt o m zich in één k eer van al deze zgn. o ng e w e n ste bu rg ers te o n td o e n .3 In A m ste rd a m w aren in de o c h te n d van de 16e op de ’g e w o n e ’ m anier 15 zigeu­ ners (2 gezinnen) uit hun huizen gehaald en op tra n sp o rt gesteld. De av on d van d e ­ zelfde dag ec h te r, om 21.40 uur w erd en nog 5 zigeuners, w a a ro n d e r een b ab y van 9 m aa n d e n , a a n g e h o u d en (verm oedelijk in e en c a fé w aar ze m usiceerden ) en o p ­ g eb ra c h t naar het b ure a u -J.D . M eyerplein. V a n d a ar w erden ze bijna 5 uur later, om 2.30 uur d o o r een o p p e r w a c h tm e e s te r o v e rg e b ra ch t n aar het h o o fd b u re a u . De c o m m a n d a n t van de w ach t was die nacht e en als fo u t b e ke n d staand e r e c h e r ­ c h eu r, die ditmaal een be hu lp z a m e hand zou b ied e n .4 De volgende dag om 14.15 uu r w e rd e n nog eens 17 zigeuners (10 vo lw a sse n e n en 7 kinderen) a a n g eh o u d e n en o p g e b rac h t naar het h o o fd b u re a u . Zij w erden in o pe n cellen geplaatst (de 5 e e rd e r g ea rre s te e rd e n bleven in het dagverblijf); allen w erden, n aar een van hen v ertel­ de, z e e r goed behandeld. De re c h e rc h e u r had op dat m o m e n t geen dienst: hij b e ­ nutte zijn vrije tijd om bij c a f é h o u d e rs verklaringen o p te halen m et de strekking, dat de ingesloten zigeuners als m u zikanten bij hen in dienst w aren. Dit lukte: toen hij die av on d w e e r dienst had, wist hij van een Duitse politie-officier op het h o o fd ­ b u re a u g edaan te krijgen, dat de zigeuners m o c h te n w o rd e n vrijgelaten. De v e r ­ klaringen van de kasteleins k u n n e n hierbij overigens n a uw elijks e e n rol gespeeld h ebben: de 17 zigeuners, die die middag w a re n op g e b ra c h t w e rd e n nam elijk ook in vrijheid gesteld. W aarschijn lijk wist de D uitser o o k niet precies w at hij m et de zigeuners d o e n m oest. T oen d ezen het bericht ho o rd e n , uitten zij met een spontaan c o n c e rt in de cellengang hun vreugde. De volgende o c h te n d , o m 8.30 uu r, verlie­ ten ze het bure a u , aldus o nze m ededelingen. Soortgelijk, niet geheel te c o n tro le re n o p tre d e n van politiem annen zou o o k el­

1 Z A -lijst (arc h . R K ). 2 In t. A. 3 Z ie p. 102. 4 G e g e v e n s a a n g a a n d e h et v o lg en d e zijn o n tle e n d aan a. d o c u m e n te n uit h e t a rc h ie f v an de A m ste rd a m s e G e m e e n te p o litie , m ap 38, b. aa n In t.C C e n c. aan In t. m et J. K. U it d e z e - niet altijd e v e n c o n s iste n te - g eg e v e n s h e b b e n w ij g e tra c h t h e t g e b e u rd e te r e c o n s tru e re n .

116 ders h e b be n plaats g evo n d e n . In E in d h o v e n zou de politie een p aar zigeuners, die in h uisjes bij het v e rz a m elk am p w o o n d e n , h e b b e n a a n g e ra d en zich een dag of drie schuil te h o u d e n .1 T w ee H aagse a g enten , die een e c h tp a a r m oesten a rre ste ren w a a rv a n de m an ziek in bed lag, z o u d e n hem en zijn vro uw m et rust gelaten h e b ­ b e n .2 E e n zigeuner in So est, die aan de G rebbelinie had g e v o c h te n , zou d o o r de politie e en paar d agen in de gevangenis zijn op gesloten om zijn depo rtatie te v o o r ­ k o m e n .3 Dit alles zijn geïso leerd e mededelingen. In het algem een, zo k u n n e n wij c o n c lu ­ d e re n , zijn oo k de D uitsers ’te v r e d e n ’ g e w e e st m et de re su lta te n van de actie. N og niet de helft van alle plm. 565 g e a rre ste erd e zigeuners en niet-zigeuners (de zgn. asocialen) is g e d e p o rte e rd 4 en de actie is geheel z o n d e r vervolg gebleven. N a de 17e mei is, v o o rz o v e r wij w e ten , niet één zigeuner m eer als zodanig a a n g e ­ ho ud en . De bezittingen van de w eggevoerde zigeuners w erd en in beslag g en om en . H et A u sc h w itz-E rla ss van 29 januari was ’a a n g e v u ld ’ met een ’G eheim erlass' van 30 januari w aarin e en beschikking dd. 26 januari van het ministerie van B innenlandse Z a ke n w as o p g en om en. Hierin w erd g e c o n s ta te e rd , dat volgens de w et van 14 juli '33 ’ü b er die E in zieh u n g volks- u n d sta a tsfein d lich en V erm ogens’, het strev en en het han delen van de g e d e p o rte e rd e zigeuners ’ volks- u n d sta a tsfein d lich bzw. reichsfeindlich gew esen s in d .’5 Zo w erden de zigeuners onteigend en k w am en hun scham ele bezittingen z o n d e r m eer aan de staat. Op deze inbeslagnem ing kom en wij nog terug. O v e r het k orte verblijf in W e ste rb o rk van de zigeuners en de and e re op 16 mei o p gepakte p e rso n e n (die 'a n d e r e ' o p g epakte p e rso n e n w o rd en in de kam p a d m in i­ stratie stee d s als ’a -so c ia le n ’ o f ook wel als ’A rië r’ aangeduid) besch ik k e n wij o ver tw eeërlei b ro n n e n . In de eerste plaats zijn er enkele gegevens uit de (o ve­ rigens go ed deels vernietigde) adm inistratie van het kam p, en wel van het statis­ tisch b u re a u . Dit b u reau m aak te o.a. dagelijks ov e rz ic h te n van het ’Lagerbes ta n d ’, die als zgn. 'M eld ezettel' o.m . n a a r het C entraal D istributie K a n to o r w e r­ den g e zo nden. V e rd e r w eten wij uit 18 g e sp re k k e n m et o v e rle v e n d en iets over hun behandeling en ervarin gen in het Judendurchgangslager W es te rb o rk (sinds enige m a a n d e n officieel een 'w e r k k a m p ’). H u n verklaringen ste m m e n in het alge­ m een wel o v e ree n ; m aar oo k dringt zich de veronderstelling op, dat de b e tro k k e ­ nen h un ervaringen in W e ste rb o rk som s v e rw a rre n m et latere kam p ervarin gen . R e e d s ’s m o rgens om 7.15 uur w erd en de e erste o p g e p a k te n het kam p b in n e n ­ gebracht. De gehele dag k w a m e n tra n s p o rte n aan. E r w aren treinen ge vorm d w a a ra a n in verschillende plaatsen w agons w e rd en aa n g e h aak t met elders o pg e­ pakte m en sen . Zo werd b.v. een trein g e v o rm d , k o m en d e uit de richting Venlo

1 In t. B. 2 In t. H . 3 In t. B . 4 B e h alv e in de g e n o e m d e p la a ts e n w e rd e n nog z ig e u n e rs g e a rre s ­ te e rd in A rn h e m (5), O ld en zaa l (5) e n N ijm eg en (2). V an 15 z ig e u n e rs is niet b e k e n d w a a r ze z ijn a a n ­ g e h o u d e n . 5 D ö rin g , p. 155.

117 m et ald a a r o p g ep akte zigeuners en and e re p e r s o n e n .1 D eze trein nam o .m . in N ij­ m egen, A rn h e m , Z u tp h e n , D ev e n te r en Zwolle de d a a r o pg ep akte p e rso n e n mee na a r A sse n , w aar alle g e a rre ste e rd e n , b e w a a k t d o o r N e d e rla n d s e politie, in de trein n aar W e ste rb o rk m o e ste n o v e rsta p p e n . H e t b in n e n k o m e n van de treinen du u rd e tot o m stre e k s 8 uur ’s a v on ds. De volgende dag, 13 uur, w a re n deze tra n s­ p o rte n ’a fg e w ik k e ld ’. O verzicht a a n k o m s t gearresteerden op 16 m ei ’44 7.15 u ur 21 uit W e ste rb o rk 8 .1 0 uur 5 u itV le d d e r 14.40uur 134 uit richting Z u tp h e n 17.00 uur 169 uit richting M a a sb ra c h t 2 0 .1 0 u u r2 2 1 uit richting U tr e c h t 2 550 O p 17 mei (17.15 uur) k w a m e n nog 3 zigeuners aan en 6 w o o n w ag e n b e w o n e rs (’A r ië r s ’, die op 18 mei w e e r w erden vrijgelaten). O m 9 uur ’s a v o n d s werd"nog 1 zigeun er b in neng ebracht uit D en H a a g en 18 mei om 13.50 uur, 9 zigeu ners, w a a r ­ schijnlijk uit A m ste rd am . In totaal w aren er volgens deze opgave (uitgezonderd de 6 w o o n w a g e n b e w o n e rs , die op 18 mei w e e r w e rd e n vrijgelaten), 563 zigeuners t en niet-zigeuners g e a rre s te e rd .3 Volgens een M eld ezettel (no. 443) van 17 mei ’44 w aren op 16 mei niet 550 zigeu­ ners en ’a-so c iale n ’ in het k am p b in n en gebrach t m aar 565 (ben ev ens 13 'N e d e r ­ la n d e rs ’ w a a rm e e Jo d e n bedoeld zijn). V olgens deze opg av e no. 443 was de totale kam pb evo lk in g nu '3474 plus 565’. V an de 565 p e rso n e n - wij zullen deze opgave m a ar als uitgangspunt blijven n e m en - w aren 308 p e rs o n e n b e n e d e n de leeftijd van 21 ja a r, zoals blijkt uit een ’K in d erm eld u n g d er a m 16.5.44 eingetroffenen Z i­ geuner u n d asozialen E le m e n te ’. V an deze kinderen w aren er 44 in de leeftijd van 0-2 ja a r, 30 van 2-4 , 158 van 4-14 en 76 van 14-21 jaar. V olgens het ca h ie r ’L agerb ew eg u n g '4 w aren van de 565 p e r so n e n 260 ’asocia le n ’ en 305 zigeuners. H o e het o nd e rsc h e id tu s se n zigeuners en 'a s o c ia le n ’ tot stand k w a m , welke m a a tsta f d a a rv o o r w erd ge n o m e n , w eten wij niet. Stellig zu l­ len de fam ilien am en een aanw ijzing zijn ge w e e st of zullen de zigeu ners, o m da t h un dit gevraagd w a s, hun a fk o m s t niet verz w e g e n h e b b e n of niet h e b b e n du rv e n verzwijgen. B ovendien, de zigeuners hadd en papieren bij zich; o n g e v e e r 75% van de g e d e p o rte e rd e zigeuners w aren, volgens o pg aven in W e ste rb o rk v e rk r e ­ gen, s ta te n lo o s.5 1 Z ie v e rsla g m et 4 led en van de po litie te V e n lo , 16 ap ril 1959. 2 R a p p o rte n IV c (64) 193.1, p. 32-34. A rc h . W e s te rb o rk . 3 A .v . 4 B e v in d t zich in A rch . W e s te rb o rk , a fd . S ta tis tis c h e s B iiro. 5 Wij b re n g e n in h e rin n e rin g , d a t bij h et u itb re k e n v an de o o rlo g e r o n g e v e e r 11.000-12.000 w o o n w a g e n b e ­ w o n e rs w a re n , die v o o r h et g ro o tste deel de N e d e rla n d s e n a tio n a lite it b e z a te n . D eze zijn n iet te v e r­ w a rre n m et d e z ig e u n e rs, w a a rv a n ee n g ro o t g e d e e lte sta te n lo o s w as (zie p. 71).

118 W isten de zigeuners op het m o m e n t van hun a a n ho uding en tijdens het tr a n s ­ port n aar W e s te rb o rk in de regel niet wat hun boven het hoofd hing, na aa n k o m st in het k a m p w erd dat al duidelijker. De aanblik van w a c h tto re n s, m ac h in e g e w e ­ ren, prik keldraad, b a ra k k e n , ge ü n ifo rm e e rd e D uitsers en g esterde Jo d e n lieten nauw elijks ruim te m eer v o o r illusies. E e n vro uw v ertelde dat h aar v ader, toen hij dit zag, tegen zijn vrouw zei niet te geloven dat ze er levend af z o u d e n k o m e n .1 E e n a n d e r verteld e dat ha a r o u d e rs zich op d at m o m e n t het lot h e rinn e rd e n van fam ilieleden in D uitsland, die in 1939 in e en c o n c e n tra tie k a m p w a re n opgesloten en van wie men sindsdien niets m eer had g e h o o r d .2 Bij a a n k o m s t van de trein m oesten de a rr e sta n te n in e en rij g aan staan ter iden­ tificatie; later m o este n , volgens e en getuige, de gezin sh o o fd e n nog eens ’vóórkom e n ’.3 N a a r wij a an n e m e n zal dat v e rba n d h eb be n ge h o u d e n m et de vraag wie zi­ g eun er was of niet. ’Die A rier' (dat w aren de ’a s o c ia le n ’) w erden d o o r de registra­ tie ’von den Zigeunern a b g e so n d e rt’. N a de eerste c o ntrole w erden de m e e g eno m en 'b e z ittin g e n ’, ook geld en siera­ de n , a fg e n o m en ; alles zou teruggegeven w o rd en , z o w erd verteld. D eze 're g istra ­ tie ’ d u u rd e tot in de a v on d. D a a rn a volgde de ’m edische k e u rin g ’ en de ’ontluizing’, een v oo r de zigeuners bijz o n d e r sc h o k k e n d e en v e rn e d e re n d e gebeurtenis. H o e dit in zijn w erk ging w eten we, behalve van de o n d erv ra a g d e zigeuners, ook van een Jo o d s e arts, die bij de ’k e uring’ b e tro k k e n w a s.4 D eze herinn erde zich dat op de av o n d van de 16e, o m s tre e k s 8 uur, de k a m p c o m m a n d a n t G e m m e k e r bij hem kw am en zei ’J e tzt k o m m e n die Z ig e u n e r’. De zigeuners w e rd e n v o o r een lan­ ge tafel geleid, w a a r zij w erd e n geregistreerd; er k w am en veel D uitsers kijken, o m d at ze het ’machtig in te re s s a n t’ v o n d e n nu e ens zigeuners te zien. Wel w aren zij z e e r be d u c h t v o o r enigerlei besm etting: de vloer tu sse n de tafel en de plaats, w aar de zigeuners m o e ste n staan, was met een onsm etting sm id del b ew erkt, ’dam i t - zoals de D uitsers zeiden - ’die K ra n kh eitskeim e n ich t überhin w eg h iip ften ’. De zigeuners m o e sten zich o n tk leden, m a n n e n en v ro u w e n in verschillende h o e ­ ken van één v e rtrek , w a a r ze w erden k a algesch oren en ’o n tlu is d ’.5 Een soort m edisch e keuring die w aarschijnlijk tegelijkertijd w erd v erricht (’de d o k te r klopte iedereen met een soo rt glim m ende pen, er wel vo or o p p a sse n d iem and m et de h a n d e n aan te r a k e n ’) had niets te b eteken en : niem and w erd (uiteraard) ’afgek e u r d ’.6 Deze gehele b eh andeling w erd d o o r de zigeuners als uiterm ate k w etse n d e n o n t­

1 Int. B. 2 In t. I. 3 Int. L. 4 N o titie s g e s p re k B. A . S ijes m et E . A. M . S p eijer, 27 nov. 1958. 5 V o lg en s d r. S p e ije r w as ’ee n vrij g ro o t aa n ta l v an de z ig e u n e rs in d e rd a a d v e r lu is d .' M w . L. M azirel v e rte ld e e c h te r , d a t hij h a a r na d e o o rlo g h ad g ezeg d , d a t de z ig e u n e rs g één lu izen h a d d e n , m a a r d a t de D u itse rs d e d e n a ls o f dit het geval w as, om bij de Jo d e n ee n z e k e re w e e rz in te b e w e rk ste llig e n . E en v an d e z ig e u n e rs h e rin n e rd e z ic h , d a t e e n keu rin g w erd u itg e v o e rd d o o r tw e e d o k to re n ’d ie d a c h te n d a t h e t h ele tra n s p o rt o n d e r de luizen z a t ’ (in t. M .). 6 Int. B. V e rd e r o v e r de ’k e u rin g ' e .v .: in t. M . S. P. en K .V .R . U it de n o titie s van h et g e s p re k m et S p e ije r b le e k n ie ts o v e r een eig en lijk e keuring. O o k een tw e e ta l z ig e u n e rs (int. A . e n I.) ze id e n dat g een k eu rin g had p la a tsg e v o n d e n .

119 e re n d e rv aren. H e t k aa lsc h e ren w erk te daarbij als een a fb raa k van de individuali­ teit: van toen af aan, vertelde een g e tu ig e 1 w erd het moeilijk elkaar te h e rkenn en. Z o vroeg hij zich af of hij d a a rd o o r enige b e k e n d e n , die bij de keuring aanw ezig w aren, later niet m eer had gezien. H e t ontluizen en het kaa lsc h e ren d u u rd e n tot de volgende o c h te n d . O m stree k s 7 uur kw am , volgens de arts, de c o m m a n d a n t G e m m e k e r, d ro n k e n en begeleid d o o r enkele v ro u w e n , een kijkje nem en. ’N a , H err D octor, das sin d d o c h g a n z a n ­ dere L e u te als Sie u n d ich, w a s ? ’zou hij o p g em erkt h ebben. H u n ’bijna m a g isc h e ’ angst voo r besm etting d re e f de D uitsers ertoe o ok alle in beslag g e n o m e n bagage, zelfs de violen, te laten 'o n ts m e tt e n ’. Sommige getuigen vertelden dat o o k hun kleren w e rd en afg en o m e n ; d a a rv o o r in de plaats kregen ze 'e e n so o rt g ev an gen is­ p a k ’.2 E en h o n d je , dat d o o r de zigeuners w as m eege n o m e n , w ekte het medelijden van de b ew akers: het dier w erd in leven ge h oud e n en kreeg zelfs eieren. O v e r de verd e re behandeling van de zigeuners valt weinig m eer te verm elden dan dat die ook naar W e ste rb o rk se m a a tsta v en slecht w a s.3 In een overvolle b a ­ rak, die zij niet m oc h te n v erlaten, w e rd e n zij on d e rg e b ra ch t. C o n ta c t m et de J o o d se kam p bevo lk in g w as v e rb o d e n ; niettem in h o o rd e n som m ige zigeuners van J o d e n iets o v e r hun verdere bestem m ing. H e t eten w a s karig en slecht: rotte a a r d ­ ap pelen , w interpeen en w aterige soep w o rd e n als belangrijkste ge rec h te n g e­ n oem d . D e so n d a n k s w o rd t de behandeling m eer d a n e en s als 'r e d e lijk ' geken^ sch etst - vergeleken dan m et die in Duitse kam pen. Drie d agen en n a c h te n blev en de zigeuners in de barak. O p vrijdag 19 mei begon de d e po rtatie van 40 families en 31 alleenstaan den . T ra n sp o rt zigeuners op 19 m ei n a a r A u sc h w itz In fam ilieverband: vo lw assen m annen volw a sse n v ro u w e n kinderen b e n e d e n 16 j. kinderen van 16-21 j. kinderen bo v e n 21 j. A lleenstaande perso nen: m a n n e n b e n e d e n 21 j. m a n n e n 21 j. en o ud e r v ro u w e n b e n e d e n 21 j. vro u w en 21 j. en ou der

29 38 110 18 19 4 17 2 8 2454

V an de 309 in het kam p geregistreerd e zigeuners w e rd e n 64 p e rso n e n niet g e d e ­ po rteerd . H e t o ve rgrote deel van de vrijgelaten zigeun ers be h o o rd e tot tw ee fa m i­ lies: 28 tot de familie W ., 29 tot de familie B. V an een tot de familie B. b e h o re n d

1 I n t.M .

2 I n t.S .e n Q .

3 P re ss e r: O ndergang. II, p. 330.

4 C(64) 131/91, A rch . W e s te rb o rk .

120 gezin v e rn a m e n wij dat het d o o r tu sse n k o m st van een plaatsv e rv a n g en d consul van Italië zou zijn b e h oe d v o o r tra n sp o rt; een a n d e r lid van de familie, die de Z w itserse nationaliteit bezat, had de c o m m a n d a n t o v e r hem ho re n zeggen: ’Schw eizer, d a s sin d keine Z ig e u n e r’.1 (6 a n d e re Z w itsers w e rd e n overigens wel op tra n sp o rt gesteld). O o k be sc h ik te n een p aar leden van de familie W . o v e r Italiaan­ se p a sp o o rte n (vervalste w elisw aar, volgens hun eigen zeggen).2 A nd ere leden van de familie W. w aren afkom stig uit G u a te m a la en h a dd e n oo k de nationaliteit van dat land. Zij m a a k te n e v e n e e n s melding van de interventie van een consulaire fun ction aris. In elk geval w e rd e n op de d erd e dag van hun verblijf in W e sterb o rk alle leden van deze tw ee families m et nog 7 an d e re n n aar e en an d e re ba ra k o v e r ­ g eb rach t. De volgende dag w e rd e n zij vrijgelaten. E v e n e e n s op 20 mei '44 k onden de 'a s o c ia le n ’ v e rtre k k e n . O v e r de h e rk o m st, de sam enstelling en de behandeling van deze groep zijn wij slecht ingelicht. Wij w e z e n er re e d s op, dat zij gescheiden w erden van de zigeuners. D at zij geregistreerd w e rd en , m ogen wij a a n n e m e n , m aar lijsten met h un n am en zijn niet g ev on den. Dat zij vrijgelaten zijn, ligt v o o r d e hand . Zij w erden in het A u sc h w itz-E rla ss niet g en o e m d als é én d e r categorieën die vernietigd m oesten w o rden. E e n feit is, dat op 20 mei, ’s m orgens o m 9 uur, 327 w o o n w a g e n b e w o n e rs (w .o p e rson e n die d o o r de inbeslagnam e van hun w a ­ gens 's e d e n ta ir' w aren gew orden ) sp o o rk a a rtje s kregen om w eer naar hun w o o n ­ plaatsen terug te keren. ’E in M a n n erhalt seinen A ffe n Z u r ü c k ’, zo eindigt een Duits niet-gedateerd ra p p o rt o v e r deze 'v r ijla tin g '.3 N a d eze grote razzia in mei '44 zijn, v o o rz o v e r wij w e te n , zigeuners niet m eer als 'z ig e u n e r', of als iem and die 'n a a r uiterlijk, z eden en g e w o o n te n ’ als 'zig e u ­ n e r ’ o f ’z ig e u n e rh a lfb lo e d ’ kon w o rd en a a n g e m e rk t, g e a rre s te e rd om naar A u s c h ­ witz te w o rd e n g e d e p o rte e rd . Z ig eu n ertra n sp o rt op 19 m ei '44 Tegelijk m et de zigeuners in dezelfde trein, m a a r g e scheid en van hen, v e rtro k ­ ken die dag nog 208 N e d e rla n d se Joden n aar A usch w itz en 238 n aar Bergen-Belsen. In zijn telexb ericht van 14 mei ’44 had de B d S b eslo ten dat het ’a c h terg ebleven e ig e n d o m ’ van de o p gepakte zigeuners in beslag m o est w o rd en g e n o m e n en in a f ­ w achting van een inventarisatie - ’v oor w egm aking... g e v r ijw a a rd ’. G e b o u w e n , ruim ten en w oon w a ge ns m oesten w ord en verzegeld. N a d e re instructies volgden per circulaire van 30 juni ’44 van de d ire c te u r-g en e ­ raal van politie aan de gew estelijke politiepresidenten. De B d S had bepaald dat van de in beslag g e n om e n g o e d e re n ’gezinsgew ijze lijste n ’ m o este n w o rd en s a ­ m engesteld, w aaruit overzich telijk zou m oeten blijken wie de eigenaar was, welke de aard van het goed ('w o o n w a g e n s, p a a rd en , m u z ie k in stru m e n te n , sieraden en 1 I n t.M .

2 I n t.A .

3 R a p p o rt IV. C (64) 1 9 3 .1, p. 32, 33. 34. A rch . W e s te rb o rk .

121 w aardevolle v o o rw e rp e n , c o n ta n t geld, b e dd e go e d, kleeding stu kk en e n z . ’) was en de plaats w a ar de go e de re n zich b evo n d e n . Kleine en v o o r de sloop geschikte w agens k o n d e n ter be schikking w o rd en gesteld van de g e m e e n te n ; bruikbare w a­ gens d ienden op één plaats, zo mogelijk b e w a a k t, te w o rd e n o pg eborgen, om dienst te d oen bij ev e ntue le ra m p e n. O ok pa a rd e n m o este n op e en centraal punt w o rd e n gestald en zo goed m ogelijk verzorgd: zij m oc hte n te r b eschikking w o r­ den gesteld van ’te g oeder na a m en fa a m b ek en d sta a n d e p e r s o n e n ’. M uziekin­ stru m e n te n m o e ste n e v e n e e n s ’zoo goed mogelijk opgeslagen en verzorgd w o r­ d e n ’. W aard evo lle v o o rw e rp e n en sieraden dien den a a n g e te k en d te w o rd e n v e r ­ z o n d e n naar de B d S en c o n ta n t geld m oest gesto rt w o rd e n op zijn girorekening, met de vermelding: ’Z ig eu n ererfa ssu n g' . B ru ik b a a r b ed dego ed en bru ik bare kle­ dingstu kk en k o nd en ’o n d e r het arm e deel van de b e v o lk in g ’ verdeeld w o rd e n of te r beschikking gesteld van een ’kled in ginzam elingsactie’. De gew estelijke poli­ tiepresident te G ro ning en verlangde v ó ó r 12 juli van zijn o n d e rg e sc h ik te n de d e s ­ b e tre ffe n d e ’in de Duitse taal ingevulde lijsten in trip lo ’ te o ntvangen. K.

Holl.

L a a tste w oonplaats

M.

V.

A m ste rd a m A rnh em C .B .R . ’s-H e rto g e n b o sc h D rac h te n E in dh ov en D en H aag IJsselstein N ijm egen O ldenzaal S usteren W e ste rb o rk V ledder Venlo Z u tp h e n

4 2 13 3 1 3 27 2 1 1

5 1 7 2 2 6 26 3

12 2 4 3 4 17 36 7

-

-

-

2

-

-

-

-

T otalen

7

5

-

-

6 1

3 1

1 9 3 10 3

71

63

111

1 -

2 6 -

2 15 -

-

14 5 45

Stl. 20 5 19 2 7 24 68 11 1 3 1 21 3 5 -

190

Div. -

3 -

6 1 -

10*

K ath. 21 5 24 8 7 26 89 12 1 3 1 21 3 19 5 2451

* Diverse nationaliteiten: S pa n ja a rd e n : 1, Zw itsers: 6, D uitsers: 3. 1 E e n v o o ra lsn o g o n o p lo sb a re k w estie is d e v raag o f e r v ó ó r dit z ig e u n e rs tra n s p o rt nog a n d e re h eb b e n p la a tsg e v o n d e n . M w . M azirel m een t z e k e r te w eten dat in het n a ja a r van 1943 z ig e u n e rs v an u it W e s te r­ b o rk o p tra n s p o rt zijn g esteld (L . F. M azirel: Die V erfo lg u n g d er ’Z ig e u n e r’ im d ritten R eich. Vorgesc h ic h te a b 1870 u n d F o rtse tzu n g bis h eute. In: E s s a y s ü b e r N a ziverb rech en . S im o n W ie se n th a lg e w id m et. (A m ste rd a m 1973). In g een e n k e le d o o r o n s g e v o n d e n b ro n w o rd t d e z e u itsp ra a k e v en w e l b e v e s ­ tigd.

122 R eed s tw ee w eken Jater, op 15 juli ’4 4 z o n d de m a re c h a u sse e -c o m m a n d a n t van het g ew est de g evraagde besch eiden. W aardevolle zaken kon men de B d S (en zelfs de plaatselijke arm en) niet aanbieden: 'B ettzeu g : w ertlose, sch m u tzig e Sachen; V erschiedenes: ein wenig teils w ertloses K ü c h en g esch irr' heet het in één g e ­ val; 'ein T isch, ein S ch ra n k, ein O f en, ein Spiegel, ein B e tt’ was alles w at in e en a n ­ de re w oo nw agen viel buit te m aken. Slechts één paard w erd gemeld: ’ wird von einem B a u ern versorgt' ; in de w oo nw agen van dezelfde eigenaar w erden nog 13 violen a a n g e tro ffen (’zu m Teile sehr gut, zu m Teile k a p u tt’) en een tafel (’tibergegeben an einem arm en B ürger in V ledder). Alleen de w oo nw agen kw am indirect het Duitse Rijk ten goede: hij werd 'w eggegeven aan iem and die w erkte op de L u ftw a ffe -basis te H avelte. In e en circulaire g e d ateerd 12 juli ’44, berichtte de directeur-generaal van politie nog dat de v o o rg e sc h re v e n verzegeling van g eb o u ­ w en, ruim ten en w o onw a g e ns kon w o rd e n o pgeheven . De w oningen m ochten w o rd e n ’vrijg e g e v en ’. 1 O p de te ru g k ee r van de b e w o n e rs w erd klaarblijkelijk niet m eer gerekend.

1 Z ie o .a .: A rc h . pol. p re s. G ro n in g en (U .D .I.V e rg . l , n o . 15520), 27 juli 1 9 4 4 e n 2 4 a u g . 1944.

H O O F D S T U K 12

O N T R E C H T IN G EN V E R N IE T IG IN G (1941-1944)

U itzonderingsm aatregelen in D u itsla n d Terwijl in O o st-E u ro p a o p grote schaal zigeuners w e rd e n g edo od , w e rd e n in D uitsland tegelijkertijd nog stee d s v e rorden in gen uitgevaardigd die tot doel h a d d e n de nog niet g e d e p o rte e rd e zigeuners te o n t r e c h t e n 1 en te isoleren. De bepalingen be stre k e n menig gebied van het m aatschappelijk leven; zij h a d d e n b.v. betrek king op de huwelijkssluiting, het v errich ten van militaire dienst, het uitsluiten van sociale voorzien in gen en het volgen van onderw ijs. H ier moge een b e k n o p t o v e r ­ zicht volgen o v e r de wijze w aa ro p de zigeuners te n aan zien van huwelijkssluiting en sociale voorzien in gen in een u itzonderingspositie w e rd e n geplaatst. O p 20 juni 1941 w erd vanw ege het ministerie van B in nen land se Z ak e n bepaald, dat huw elijk en tussen D uitsers en ’M ischlinge m it einem Viertal oder noch weniger artfrem den B lu te ' niet m eer to e g e sta a n w erden. W a n n e e r tw ee p e rso n e n aangifte d e d e n van h un v o o rn e m e n in het huwelijk te tre d e n m o e ste n de ’Ehegenehm igu n g sa n tra g e... einer besonders sch a rfen P rüfung' o n d e rw o rp e n w orden w a n n e e r bij een o f bij beide p e rso n e n (’ V erlobten') ’zigeunerischer B lu tein sch la g festg estellt o der begriindet verm u tet wird. '2 O p 20 se p te m b e r 1941 volgde een nadere bepaling vo or de groep d er ’niet-Zig e u n e r s ’; op die dag gaf het R S H A aan alle p o ste n van de K rim inalpolizei o p ­ d ra ch t v o o rta a n ’n iet-Z ig eun ers’, die rechtsgeldig g eh uw d w aren m et zigeuners of ' Z igeun ersm isch lin g e' en wier kinderen gerekend w erden tot de ’M isch lin g '-be­ volking, als volgt aan te duiden: 'I s t A n g eh ö rig e(r) ein er Z ig eu n er-M isch lin g s-F a m ilie . F allt, o b w o h l N ic h t-Z ig e u n e r, u n te r die Z igeun erb estim m u n g en . ’3

D u itsers, die niet rechtsgeldig m et zigeuners of 'M isc h lin g e ’ w aren ge tro uw d , w erd en een m aand later (25 o k to b e r ’41) d o o r een circulaire van het R S H A g e tro f­ 1 D ö rin g , p. 125-138. 2 M itteilu n g d e s R e ic h sm in iste riu m s des Innern (I d 239/40-5626 e g eh). Z ie: A u s z u g A k t. V. Z ig. V erf., p. 15. 3 A. v ., p. 18.

124 fen. H ierin staat, dat de regelingen van de circulaire ’V orbeugende V erbrechens­ b eka m p fu n g durch die P o lize i’ (14 de c e m b e r ’37) nu o o k o p hen van to epassing zijn gew o rd e n . De argum en tatie was dat zij asociaal h an deld en d o o r de o o g m e r­ ken van het ’E hegesundheidsgesetz' te do ork ruisen . M et betrekk in g tot de sociale voorzieningen w e rd e n de zigeuners o ok m et de reeds o n tre c h te Jo d e n gelijkgesteld. Zulks geschiedde b i j ' A n o rd n u n g über die Besch a ftig u n g von Z ig eu n ern ’ van 13 m aart ’42, van de minister van A rbeid, Seldte, die deze A n o rd n u n g uitvaardigde op initiatief van het R S H A : ’D ie f ü r Ju d en erlassenen S o n d e rv o rsc h rifte n a u f d e m G ebiete des S o zia lre c h ts fin d e n in ihrer jew eiligen F a ssu n g a u f Z ig e u n e r e n tsp rech en d e A n w e n d u n g . ’1

Die ap arte v o o rsc h rifte n v o o r de Jo o d se bevolking op dit gebied d a te e rd e n van 3 o k to b e r ’41. In het vervolg k ond en o o k de zigeuners géén a a n s p ra a k m a k e n op doorb etalin g in geval van ziek te, op vergoeding van z iek te k o ste n , op e x tra uitk e­ ringen w egens v errichte arbeid op zon- en fee std a g en , op uitbetaling w egens o v e r­ w erk, op gezinstoeslagen, op kinderbijslag, op kerstgratificaties etc. etc. Deze re­ gelingen h ad d e n v a n a f 1 april ’42 kracht van wet. Per regeringsdecreet van 26 m aart ’42 w erd en de zigeuners ook nog verplicht een e x tra belasting te betalen; deze b edro eg 15% van het inko m en, w a a ro v e r al de norm ale belasting w as g e h e v e n (een regeling welke sinds d e c e m b e r ’40 v o o r Polen en J o d e n gold).2 Eind januari ’43 volgde het A u sc h w itz-E rla ss, d a t, we v e rm e ld ­ den het re e d s, de dep ortatie van de nog levende Duitse en niet-D uitse zigeuners zou ’re g e le n ’.3

V E R N IE T IG IN G D e Sow jet-U nie N a a r schatting z o ud e n o n g e v e e r 200.000 zigeuners d o o r de D uitsers zijn v e r ­ m oo rd en wel uit de S ow jet-U n ie 30.000, uit Servië en K ro a tië resp. 12.000 en 28.000, uit Polen 35.000, uit R o em enië 36.000, in totaal 169.000 m en sen . A ndere zigeuners, o .m . k om e nd e uit O ostenrijk (6.500), T sjecho slow ak ije (7.500), D uits­ land (15.000) en Frank rijk (15.000) w erd en op tra n s p o rt n aar A usch w itz gesteld, v ergast o f k w am en op and e re wijze om het le ve n .4 D aar de m eeste niet-N ederlandse zigeuners vóó r mei ’44, dus v ó ó r de razzia in N e d e rla n d w e rd e n o m g e ­ b ra c h t, zullen wij een schets geven van w at er in O o s t-E u ro p a v ó ó r die tijd ge­ schiedde. Als voorbeeld h e b b e n wij de g eb e u rte n isse n in de S o w jet-U nie en J o e ­

1 A . v . . p . 21.

2 D öring, p. 136-137.

3 Z ie p. 106-107.

4 K e n ric k en P u x o n , p. 166-167, 183-184.

125 goslavië geno m en . H e t zal - bepaald d o o r het doel van dit w erk - een globale sc h ets zijn, die gevolgd zal w o rd e n d o o r een kort relaas ov e r de d e p o rta tie s de r zi­ g eu ners naar A u sch w itz en de zgn. m edische e x p e rim e n te n a ldaar, w a a ra a n de ge­ vang en zigeuners - even als an d e re gevangenen - zich m o e ste n o n d erw erp e n . De liquidatie van het ’Z ig eu nerunw esen' in de S o w je t-U nie , d .w .z . de lijfelijke vernietiging van de zigeuners, begon definitief en vrijwel direct na de overval van de D uitse tro e p e n op de S ow jet-U n ie in juni ’41. In o k to b e r ’40 en zelfs nog in a u ­ g ustu s ’41 w erd de indruk ge w e kt dat de ’z ig e u n e rk w e s tie ’ pas na de oorlog zou w o rd e n ’g e reg eld’. In een op 31 o k to b e r ’40 g ed ateerd te lexbericht van het R eichskrim in a lp o lize ia m taan de politie-autoriteiten in d e ’O stm a rk ', heet het: 'Die vorgesehene U m sied lu n g von 6000 Z igeunern a u s d er O s tm a rk n a c h d em G en era lg o u vern em en t h a t zu un terb leib en , weil n a c h d em K riege eine andere R eg elu n g d er g e m a ste n zigeunerfrage vorgesehen is t.1

E n in e en beschikking van 9 a ugustus ’4I d eelde het R K P A aan de h o o f d b u ­ reaus van politie te B re m e n , H a m b u rg , K eu len en S tuttgart mede: 'E in e N a c h sie d lu n g von A n g eh ö rig en d e r im M a i 1940 in d a s G en era lg o u rve rn em en t um gesiedelten Z ig e u n e r k a n n m it R iic k sic h t a u f d em K rieg im O sten ' ( d .w .z . in de S o w je t-U n ie e n Jo e g o sla v ië ) ' bis a u f w eiteres n ic h t e r fo lg e n .'

Al w aren er z igeuners, die toch p ro b e e rd e n hun g e d e p o rte e rd e fam iliegenoten in het G eneralgouvernem ent op te zo e k en (wat tro u w e n s ve rb o d e n w erd)2, de werkelijke reden van het tre k v erb o d naar het G eneralgouvernem ent zal misschien gew eest zijn, d at de E in sa tzk o m m a n d o s hun liquidaties v olko m en geheim wilden ho u d e n en in het achterland niet gesto ord wilden w o rd e n d o o r he r en de r tr e k k e n ­ de kleinere g ro e p je s zigeuners die te w eten z o u d en ko m e n w at gaande w as en de achte rg e b lev e n zigeuners zo u den w a a rsch u w e n . In w erkelijkheid im m ers w aren in elk geval in aug ustu s ’41 de E in sa tzg ru p p en m et de uitvoering van hun ta ak b e ­ go nn en , t.w . alle ’rassisch u n d p o litisc h u n erw ü nschte E lem en te’ uit o v erw e gin­ gen van veiligheid te v e rm o o rd e n ('d u rc h T ö tu n g ’). E é n d e r leiders van de E in ­ satzgru p p en , O h le n dorf, verk laard e na de oorlog dat h iertoe b e h o o rd e n 'Juden, ko m m u n istisc h e F un ktio n a re u n d A g e n te n ...'3 In d e z e rij zijn de zigeuners niet ge n o e m d ; er b e sta a t overigens, v o o rz o v e r on s b e k e n d , geen schrijven, d at uit­ drukkelijk bevel geeft to t het v e rm o o rd e n van de zigeuners in de S ow jet-U nie. In de ’E reig n ism eld u n g en ’ van de E in sa tzg ru p p en w ordt wel melding g e m aa k t van het liquideren van R ussische zigeuners, m aar de schriftelijke gegevens h ie ro m ­ tre n t zijn verre van volledig. N a a r schatting zijn, zoals wij reeds sch re v e n , in de

1 H . B u c h h eim : Die Z ig eu n er-d ep o rta tio n e n vom M a i 1940. in: 'G u ta c h te n d es I n stitu ts f ü r Z eitges c h ic h te '. (M ü n c h e n 1958), p. 54. 3 R S H A aan alle K r im in a lb eh ö rd en . 28 dec. 1942. 3 N O -2890.

126 Sow jet-U n ie o nge v e e r 30.000 zigeuners v e rm o o rd ; volgens de ce n su s w a ren er in het E u ro p e se deel van Rusland 42.000 z ig e u n e rs.1 N iet alleen de E in sa tzg ru p p en h eb be n 'fe s tg e n o m m e n ’, 'erledigt', ’g e ste llt’, ’ersc h o sse n ', ’a u sg e m e rzt’, ’e x e k u tie rt’, 'b eseitigt' en ’so n d e rb e h a n d e lt’, o ok de G en­ darm erie nam aan de jach t op zigeuners deel. Dit blijkt o.a. uit een op 21 juni ’42 g e d a te e rd e brief van M eister d er G endarm erie Fritz J a c o b s (post: K a m enez-P o dolsk in de O ekraïne) aan G eneralleutnant Q u e rn e r, w aarin e e r s tg e n o em d e o.m . schreef: ’W ir sc h la fe n h ier nich t. W ö ch en tlich 3 -4 A k tio n e n . E in m a l Z ig e u n e r u n d a n d e rm a l Ju d en , P artisan e n u n d so n stig e s G esindel. ’2

De zigeuners v o rm d e n wel eens de inzet van een c om petentiegeschil tussen S ich erh eitsd ien st en W eh rm a ch t. Volgens een richtlijn van 21 n o v e m b e r ’41 m o e s­ ten ro n d tre k k e n d e zigeuners aan het dichtsbijzijnde E in sa tzk o m m a n d o van de S D ov erg eleverd w orden. Sed entair levende zigeuners - dat w aren in dit geval diegengn, die g ed u re n d e tw ee ja a r ergens ’v a s t ’ h a d d e n g e w oo nd en ’p o litisch u n d krim inell u n verd a ch tig ’ w aren - k ond en met rust gelaten w o rden. 'E in e M itw irkung m ilita risch er D ie n stste lle n ', zo luidde een bericht van de 281ste Sicherungsdivision, 'b e i etw a durch den S D vo rzu nehm enden L iquidierungen von Z igeunern... als p o litisc h e M a ssn a h m e ist nirgends vorgesehen un d wird a b g e le h n t.'3 De liqui­ datie van zigeuners d o o r de S D w erd du s gezien als een politieke maatregel - een op vatting o v e r e e n k o m e n d e m et de verklaringen van O h l e n d o r f - w e l k e zogenaam d b innen de sfeer van de militaire veiligheid viel, m a a r w a arv a n de uitvoering buiten de bevoegdheid van het militaire a p p a ra at lag. Joegoslavië A n d e rs dan in de bez e tte g ebieden van de S ow jet-U nie w erden in Servië vele ex e c u tie s vo ltro kk en d o o r de Duitse W eh rm acht. Op 6 april ’41 w erd Joegoslavië d o o r Duitse strijd krach ten aangevallen, op 17 april capitu leerde het. O p 20 mei b e ­ val de militaire b e v e lh e b b e r in Servië, generaal B öhne: 'Z ig e u n er werden den J u ­ den g leich g estellt.'4 Zigeuners m oesten een gele a rm b a n d dragen m et het opschrift: Zigeuner. Op 29 au gu stu s ’42 w as volgens een rapp ort van de militaire g o u v e rn e u r van Servië, H erald T u rn e r, in zijn gebied 'die Judenfrage un d die Zigeunerfrage g e lö s t.'5 In Servië - zo sch re v e n wij - w as de W eh rm a ch t z e e r nauw bij de ex ec u tie s d e r zigeuners b etro kk en . De Sicherheitspolizei m o ch t ’s le c h ts ’ de

1 K en rick en P u x o n . p. 150. V olgens de a u te u rs w e rd e n de 30.000 R u ssisc h e z ig e u n e rs v e rm o o rd d o o r d e E in sa tzg ru p p e n en in de v e rn ie tig in g sk a m p e n . In 1959 z o u d e n e r in geh eel R u slan d 132.000 zig e u n e rs zijn . 2 N O -5655. 3 N O K W -2022. 4 A rc h iv e s du C entre de D o c u m e n ta tio n Ju ive C o n tem p o ra in e (P a ris), N o . C C C L X I-9 5 a. 5 N O K W -1486.

127 gevangen zigeuners ter beschikking stellen van de W ehrm acht. De red en hiervan is w aarschijnlijk de vrijwel direct na de capitulatie b e g on ne n partisanenstrijd. In o k to b e r ’4 1 vond re e ds een grote o p sta n d plaats in M acedonië. E en d e r middelen van de D uitsers om de p artisa n e n te bed w in gen, beston d in het van te voren o p p a k k e n van m e n se n , die als gijzelaars m o esten dienen. R eeds op 28 se p te m b e r ’41 had e en o rd e r van v eld m a a rsc h alk K eitel, de algem een b e v e l­ h e b b e r legergroep Z uid-O ost, W ilhelm List, o p g ed ragen in v oldo end e m ate te b e ­ schikken o ver gijzelaars. Op 10 o k to b e r ’41 volgde het algem ene bevel van g e n e ­ raal B öhne om de p artisanen on schadelijk te m aken . V o o r elke bij deze actie ge­ vallen Duitse soldaat z o u d e n 100 gijzelaars te rechtgesteld w o rd e n . V o o r elke ge ­ w ond g eraakte Duitse soldaat w e rd e n 50 gijzelaars geë x e c utee rd . H e t bevel van 10 o k to b e r stond in verb a n d m et het feit, d a t op 2 o k to b e r in de bu urt van het d o rp je T o p o la (o ng eveer 80 km ten zuid en van Belgrado) e en D uitse patrouille in een hinderlaag van Servische g u e rrila ’s w as gelopen, waarbij 21 o f 22 D uitsers g e dood w erd e n , 3 g ew on d en 16 verm ist. De ’E reignism eldung U d S S R N o . 108' van 9 o k to b e r ’41 som t o n d e r ’politiek o v e r z ic h t’ van de to e sta n d in S e r­ vië de tegenm aatregelen n a het incident bij T o p o la bondig op: 'A l s S ü h n e m a s s n a h m e f ü r die vo r einigen Tagen bei T o p o la ersch o sse n e n 21 d e u tsc h e n S o ld a te n w er­ den 2 .1 0 0 Ju d en u n d Z ig e u n e r e x e k u tie r t... 8 0 5 Juden u n d Z ig e u n e r w erden a u s d em L a g e r in S a b a c , der R e s t a u s d em jü d isc h e n D u rch g a n g sla g er B elg ra d e n tn o m m e n . ’J

E r b e sta a n vrij nauw k eu rig e verslagen o v e r de voltrekking van deze e xecuties. In het bijzonder wijzen wij in dit verband op de g e b e u rte n isse n in het gijzelaarsintern ering skam p Z em un. D a a r de m a nn en als gijzelaars w e rd e n v a stg eh ou de n w e rd e n vnl. v ro u w e n , k in deren en oude m e n se n d o o r vergassing o m het leven g e b r a c h t.2 H ie rv o o r w aren speciaal mobiele g asw agens g estu urd. Begin a u gustus ’42 ke e rd e n de gasw agens terug n aar Berlijn. De ’Zigeunerfrage' in Servië w as 'g e lö s t'. O n g ev e e r 12.000 m e n se n w a re n v e r m o o r d .3 H e t zou buiten het raam van dit w erk vallen, beschrijvingen te g ev en van de wijzen w a aro p in an d e re O o st-E u ro p e se landen zigeuners w e rd en o m g ebracht. H e t lijkt o ns o ok in dit w erk ove rbodig, o m d a t er - zo v e r m o ed e n wij - nauwelijks een a n d e r beleid w erd gevo erd en an de re m e th o d e n zullen zijn gebruikt. E én voo rb e e ld m ogen wij h ie rv o o r a a n v o e re n . In een brief van 12 janu ari ’42 beval de H öhere S S - u n d P olizeiführer fü r d a s O stla n d in Riga, dat de zigeuners ’in der Behan d lu n g den Jud en gleichzustellen s in d .'4 Deze brief d o et o ns d e n k e n aan de brief

1 N O -3156. V o o r h et v e rz a m e le n van g ijz e la a rs zijn vele k am p e n o p g e ric h t, o .m . in B e lg rad o , S a b a c , S re m sk a -M itro v ic a (b eid e la a ts te p la a ts e n liggen aa n de S a v a ), O rv en i K rs t (bij N isj). 2 K e n ric k en P u x o n .p . 118. 3 V o lg en s N o v itc h (p. 2) zijn e r in S e rv ië 28. OOOzigeuners v e rm o o rd . 4 D e z e b r ie f is o p g e n o m e n in ee n sc h rijv e n v an de Z e n tra le S telle d e r L a n d e sju s tizv e r w a ltu n g e n aa n B. A. S ijes (I4 a u g . 1967).

128 van 20 mei ’41 van de militaire b e v e lh e b b e r in S ervië, die e v e n e e n s ko rt en bondig s c h r e e f : ’Z ig eu n er werden den Juden gleichgestellt. ’1 A u sc h w itz In het A u sc h w itz-E rla ss van 29 januari ’43 w a re n de ’reinrassige Sinte- und Lalleri-Z igeuner' de ’so zia l a n g ep a sst lebende zigeunerische P ersonen' en enkele a n d e re groep en zigeuners van dep ortatie vrijg e ste ld .2 H un toeko m stige 'B eh a n d lung' - aldus het E rlass - 'b l e i b t einer spateren R egelung vorbehalten.' Die regeling k w a m nauw elijks drie m a a n d en later. De vrijstellingsbepalingen v o o r d eze g ro e ­ pen w erden ingetrokken. Met deze maatregel (het was de 12. V erordnung van het R eichsbürgergesetz van 24 april ’43) was in feite o o k het 'z ig e u n e rv ra a g stu k ’ o p ge ­ h e v e n .3 M o c h te n er im m ers nog p e rso n en zijn die niei het bevel kregen zich voo r d e po rtatie te m elden, dan gold nog altijd de bepaling b e tre ffe n d e de sterilisatie.4 Zo gaf het A u sc h w itz-E rla ss de n a z i’s een 'z e k e r h e id ', dat de z igeuners eens ook een uitgesto rven 'r a s ' z o u d e n zijn. H e t is niet precies b e k e nd hoeveel zigeuners n aar A usc h w itz op tra n sp o rt zijn gesteld. Wij mogen a a n n e m e n , dat g edu re n d e de tra n s p o rte n velen d o o r honger, koude en an d e re o ntberingen zijn o m g e k o m e n , terwijl a n d ere n bij e en poging tot vluch ten d o o r h un b e w a k e rs zijn n e e rg esch oten. N ie tte g e n sta a n d e de o nv e rm ij­ delijke lacu nes willen wij tra c h te n enige d a ta en cijfers te gev en om een indruk van de vernietiging der zigeuners te k rijg en .5 R eed s v erm e ld d e n wij, dat er v oo r de zigeuners e en a p art L a g e r w a s 6: het ’S ta m m la g e r ’ A usc h w itz , later A u schw itz I g e no em d . Dit k w a m in april-mei '40, o n d e r leiding van de latere c o m m a n d a n t H ö s s , to t stand. In m a a rt '41 beval H im m ler uitbreiding van het kam p. V e rd e r beval hij, m et het oog o p de in het Opper-Silezische gebied aanw ezige bew ap e n in g sfa b riek e n , een 'N ebenlager' Birkenau (later A u sc h w itz II genoem d) te m aken . Dit m oest een 'c a p a c ite it' h e bb en v o o r 100.000 g evang enen. In o k to b e r '41 w erd m et de b ou w van het N ebenlagerB irken a u begonnen. In ja n u a ri ’42 v o n d e n er de eerste vergassingen van O pper-Silezische Jo d e n plaats. In het S ta m m la g e r w aren in au gu stu s ’41 en op 3 se p te m b e r ’41 re e ds m e n ­

1 Z ie p. 126. 2 D ö rin g , p. 215. 3 A .v ., p. 169. 4 A .v ., p. 216. 5 a. R. H ö s s: K o m m a n d a n t in A u s c h w itz . A u to b io g r a fisc h e A u fz e ic h u n g e n von R u d o lf H ö s s, (S tu ttg a rt 1958), p. 105-106; b. D a n u ta C z e c h : K a le n d a r iu m d e r E reig n isse im K o n z e n tra tio n s la g e r A u sc h w itz -B irk e n a u . In: H e f te von A u s c h ­ w itz, N o . 4, p. 63 e .v .; c. K e n ric k e n P u x o n , p. 152; d. A u s z u g A k t . V .Z ig . V erf., p. 3 2-87; e . D öring, p. 153. 189; F . H . L a n g b e in : D er A u s c h w itz p r o z e s s . E in e D o k u m e n ta tio n , deel 1 en 2 (W ien 1965). 6 V o o r ee n u itv o e rig e r b e sc h rijv in g v an de to e s ta n d in h e t z ig e u n e rk a m p in A u s c h w itz v e rw ijz e n wij n a a r ee n b e sc h rijv in g , die m r. A . F . v an V elsen d a a rv a n g af. V an V e lse n , to e n te rtijd 2de lu ite n a n t d e r m a rin ie rs , w e rd in fe b ru a ri '41 g e a rre s te e rd o n d e r v e rd e n k in g v a n o .m . sp io n a g e. N a in a n d e re c o n c e n ­ tra tie k a m p e n te zijn g e w e e st, w erd hij in n o v e m b e r ’42 n a a r A u s c h w itz g e d e p o rte e rd . In fe b ru a ri ’43 w erd hij ’o v e rg e p la a ts t’ n aar het z ig e u n e rk a m p . Z ie bijlage A.

129 sen (’arb eitsu n fa h ig e' en zieke g evan genen , alsm ed e R ussische krijgsgevangenen) m et gifgas v erm o o rd . De ’ V ern ichtungsanlagen' in B irkenau w erd e n steeds meer uitgebreid, vooral na m a a rt ’42, toen d aar de ’R S H A -T ra n sp o rte ' m et J o d e n a a n ­ k w a m e n en na 4 o k to b e r ’42 J o d e n uit and e re k a m p e n n aar A u sch w itz w erd en o verg e b ra ch t. O na fha n ke lijk van d eze vernietigingsplaatsen w e rd e n bij B irkenau o o k tw e e ’S onderlager' gevoegd, nl. een ’F rauenlager' en het reed s e e rd e r ge ­ n o e m d e k a m p v o o r zigeuners. T o e n op 26 febru ari ’43 het eerste z ig e u n ertran s­ p o rt uit D uitsland a a n k w a m , k w am e n zij in L a g e ra b sc h n itt B 11e, het 'F am ilienlager', d .w .z . het ’Z igeu n erla g er'. Dit Zigeunerlager lag dus in B irkenau (A u sch ­ w itz II), het b e ruch te vernietigingskam p; m aar hieruit mag niet w o rd en g e c o n sta ­ te e rd , d at alle zigeuners d aar o o k w erden vergast. N iettem in: er vo n d e n m instens drie ' M a sse n tö tu n g e n ' plaats, nl. in de laatste w e ek van m aart ’43, o p 25 mei ’43 en 31 juli ’44. D eze m assale vergassingen k om e n nog later ter sprake. O p 26 februari ’43 kw a m , zo sc h re v e n wij, het e e rste z ig e u n e rtran sp o rt uit D uitsland in B irkenau aan. V a n a f deze d a tu m tot en m et 25 m aart w e rd e n o ng e ­ ve e r 11.000 zigeuners - uit verschillende landen afko m stig - in het ’fa m ilie k a m p ’ g evangen gezet. Bij a a n k o m st kreeg elke zigeuner een registra tie nu m m e r, v o o r ­ zien van een ’Z ’. In de p eriode eind m aart-eind april arriveerde een aantal van o n ­ ge v e e r 4.000 p e rso n en en van eind april tot eind mei nog e ens bijna 2.200. In drie m a a n d e n w a re n du s m eer dan 17.000 zigeuners n aar B irkenau g e tra n sp o rte erd . N a mei ’43 n am , vergeleken m et bo v e n sta a n d e aantallen, het hoge aantal gedepor1 te e rd e n af. In D uitsland w as o o k de ja c h t geo p en d op z igeunerk in deren , die in w e e sh u iz e n v e rto e fd e n . In totaal k w a m e n v a n a f fe b ru a ri ’43 tot en m et 21 juli ’44 in B Ile bijna 21.000 zigeuners aan; 11.000 v ro u w e n en 10.000 m annen. De le v e n so m sta n d ig h e d e n in A usch w itz w aren o n g e v e e r gelijk a an die van a n ­ de re k a m p b e w o n e rs , d .w .z . erbarm elijk. H ö s s sc h re e f in zijn h errinneringen ' K o m m a n d a n t in A u s c h w i t z '' vollgestopfte W o h n b a ra c ke n ’, ' vollbelegte K ra n ken b ara cke’, ' die S e u c h e n k ra n k en ' , 'd ie K in d erseu che N o m a ' en de hoge k in der­ sterfte in het algem een. Bijna geen van de in het k am p g eb o re n k inderen heeft de o ntberingen o verleefd. D u iz e n d e n zigeuners zijn aan diarree g e sto rv en en velen k w a m e n om tengevolge van v le k typ hu sepidem ieën . V an het m ax im um van o n g ev e e r 21.000 g evangen zigeuners w aren er o m stre e k s juli ’44 bij benadering 6.000 ov e r, w a arv a n o m stre e k s die tijd o n geveer de helft w erd vergast. T w e e m assale vergassingen h a d d e n re e ds in m a a rt e n mei ’43 plaats g evo nd en . Bij de e e rste stierven 1.700 zigeuners, afkom stig uit h et district Bialystok. O n m id ­ dellijk na hun a a n k o m s t in m a a rt (de e xacte d atum is niet bek end ) w erd een 'L a gersperre' a fgekondigd, aangezien de D uitsers v e rm o e d d e n , d a t zij ty p h u s h a d ­ den. Zij w e rd e n geïsoleerd in b a ra k k e n en k o rt d a a ro p allen vergast. In het ' H a u p tb u c h ' staa n deze zigeuners niet geregistreerd, d a a r zij geen n u m m e r h a d ­ den gekregen. De tw eede m assa -m o o rd d a te e rt van 25 mei. W e e r w aren enkele h o n d e rd e n zi­ g eun ers uit Bialystok (en ook uit O ostenrijk) ' eingeliefert'. De zieken (en de 'T y -

vi>Te-f\K \V 'X

130

'P* t

ft g

p h u sv e rd a c h tig e n ’) w erd en op bevel van de L a g erartz Dr. Mengele vergast, nl. 507 l mannelijke en 528 vrouwelijke zigeuners. Zij w aren o n g e v e e r tw ee w ek en e e rd e r ' aang e k o m e n . A c h te r de dag van overlijden (de ’ T odestag') s ton den de letters S.B. ^ ('S o n d e rb e h a n d lu n g '). De de rd e - èn laatste è n g ro o tste - m a ssa m o o rd gesch iedd e veertien m aa n d e n later, nl. in juli ’44. O p de laatste dag van die m aand w erd het laatste appèl g e h o u ­ den van de nog overg eb lev en 6.000 zigeuners, w aa ro n d e r zich o ok be v o n d e n de N e d e rla n d se zigeuners, die bij de razzia van 16 mei ’44 in N ed e rla n d w aren o pg e ­ pak t; deze 6.000 w erd en g eselecteerd n aar hun ' A rb e itsfa h ig k e it'. Bij de 'a rb e id s­ g e s c h ik te ’ g roep b e v o n d e n zich 72 N e d erla n d se m annelijke zigeuners, die naar B uchen w ald w erden g e stu urd en verm oedelijk 35 N e d e rla n d se v rouw elijke zigeu­ ners, die o p tra n sp o rt gesteld w e rd en n aar R a v e n s b rü c k . Allen, die in A uschw itz m o e ste n achterblijven, d .w .z . o n gev eer 3.000 mannelijke en vrouw elijke zigeu­ ners - o n d e r wie du s o o k de N e d erla n d se zigeuners - w erden in de n ach t van 31 juli en 1 a u gustus v e rg a st.1 Sindsdien had ’L a g e ra b sc h n itt B Ile ' geen zigeuners meer. D e experim enten Wij breng en in herinnering, dat o m stre e k s a u gustus ’41 de E in sa tzg ru p p en reeds bezig w aren ’alle rassisch u n d p o litisch u n erw ünschte E lem en ten ' te verm o o rd en . O m stre e k s d ezelfde tijd w e rd e n voorstellen ged aan zigeuners te g ebruiken bij ’p r o e v e n ’ m et betrekk in g tot castratie en sterilisatie. G erlan d, de p la a ts v e rv a n ­ gend gouw leider van N e d e r d o n a u , wees H im m le r in een brief van 24 au gustus ’41 op de 'In sa s se n des Zigeunerlagers L a c k e n b a ch in N ied e rd o n a u .' H et ging im­ m ers, z o sc h ree f hij, om 'd ie V erhinderung der F o rtp fla n zu n g E rbuntiichtiger und rassisch M inderw ertiger.' Zo w as het reeds e e rd e r gezegd en o o k op pseudo-w ete nschapp elijke basis d o o r R itter en E va Ju stin, n aaste m e d e w e rk ste r van Ritter, reeds e e rd e r verkondigd. En ook d a a rn a z o u d e n die 'resultaten van o n d e r z o e k ’ nog herhaald w ord en . H u n b etoog en dat v an vele an de re ’a n th ro p o lo g e n ’ en ’rassenb io lo gen ’ luidden altijd hetzelfde. E r zou bij de zigeuners een onv erbrek elijke sa m e n h a n g zijn tussen primitiviteit en crim inaliteit.2 N iet-seden taire bevolkings-

1 O v e r h e t a a n ta l sla c h to ffe rs en o o k o v e r de d a tu m v an de la a ts te m a s sa m o o rd lo p en de m en in g en u ite e n . V o lg en s H e fte von A u s c h w itz , deel 8, p. 55 w e rd e n op 2 a u g u s tu s 1944 2.897 z ig e u n e rs v e rg a st. D ö rin g , p. 173, sc h at d a t 2.500 p e rso n e n 'a rb e id s g e s c h ik t' zijn v e rk la a rd en d a t e r o n g e v e e r 3.500 zig eu ­ n e rs zijn v e rg a st. In ee n b ijz o n d e r aan g rijp en d v erslag n o em t C a m b ie r een a a n tal v an 4.000 en g eeft als d a tu m o p d e n a c h t v an 20 op 21 a u g u s tu s. (L e o C a m b ier: R a p p o rt a M . S im o n W iesen th a l de V ienne s u r / ’e x te rm in a tio n de 4000 G ita n s en u n e seule n u it au K L A u sc h w itz -B irk e n a u ; 20/21 a o ü t 1944 (P aris 1967). Z ie b ijlag e B. H e tz e lfd e a a n tal w o rd t d o o r H ö s s g en o e m d (die to e n o v e rig e n s g een k a m p c o m ­ m a n d a n t m eer w as). Z y w u lsk a (p. 195) n o em t ee n a a n ta l van 5.000 v e rg a ste n . (Z y w u lsk a: / ca m e back) (L o n d o n 1951). “R o b e rt R itter: P rim itiviteit u n d K r im in a lita t. V olledig a fg e d ru k t in h et M o n a tsh e ft f ü r K rim in a lb io lo g ie u n d S tra fr e c h tsr e fo rm . 31. Ja h rg a n g . H e ft 9 (M ü n c h e n /B e rlin 1940). C f. h et o n ­ g e d a te e rd e A rb e itsb e ric h t.

131 gro epen, aldus Ritter, k e n m e rk te n zich bovenal d o o r e e n lage ontw ikkelingsgraad en een hinderlijke ongedurigheid. Daarbij w as de zigeuner als h et 'U rb ild des unsteten M en sch en ' te b e sc h o u w e n - een o n v e ra n d e rlijk gegeven, waarin geen m a a t­ regel van politieke aard noch o o k e en assim ilatiem etho de ooit v erbetering verm ag te brengen: 'R a ss e , A r t u n d W esen' had h e t ' E rb sc h ic k sa l' reeds v ó ó r de gebo orte bepaald. Ritter deed verschillende suggesties om aan deze situ atie1 het h oofd te kunnen bieden. H ie ro n d e r vielen rigoureuze scheiding van de g eslachten en verplichte sterilisatie. En om de k a n se n op het begaan van m isd ad e n te ve rm in de re n, m o e s ­ te n de zigeuners als p reven tiev e m aatregel allen o n d e rg e b ra c h t w o rd e n in arb e id s­ k am p e n o f in b e w a a k te en van de b u itenw ereld afgesloten vestigingsplaatsen. De 'su g g e stie s’ tot verplichte sterilisatie h a d d e n - wij w ezen er re e ds e e rd e r op tot doel het ’z ig e u n e rra s’ te d oe n uitsterven. H im m ler liet - v o o rz o v e r hij zelf al niet tot die 'c o n c lu s ie ’ g e ko m e n was - de aanbev elin gen w erkelijkheid w orden. O m d a t niet alleen zigeuners, m aar o o k an de re g roepen m en sen v o o r sterilisatie in aan m erk in g z o u d e n k om e n ('z w a k z in n ig e n ', 'm is d ad ig e rs') w erden p ro e v e n g e n o ­ m en om zo onopv allen d en zo snel mogelijk grote g ro e p e n m en se n te steriliseren. Dit geschiedde o.a. d o o r röntgenbestraling, w a a rd o o r z e er veel m e n sen stierven. D eze p ro e v e n v on den r e e d s in 1941 plaats. L a te r w erd een an d e r voorstel g e fo r­ m uleerd in het 'B e ric h t ü ber die V ersuche betr. R ö n tg e n k a stra tio n '. Dit bericht t w as v oorzien van een begeleidend schrijven, w aarin uiteen gezet w e rd , dat bij de toenm alige stand van de rö ntge nte c hn ie k m assale sterilisatie 'o h n e weiteres' uitge­ voerd kon w o rd e n (geschat w erd een aantal van 3.000-4.000 per dag. H o o fd van d e ­ ze serie ex p e rim e n te n in A u schw itz was sinds 1943 Dr. S c h um a n n. V erm oedelijk heeft hij dergelijke e x p e rim e n te n ook in R a v e n s b rü c k geleid. E e n Poolse v ro uw , G u sta w a W inko w ska , verhaalt althans dat een arts uit A u sc h w itz in o k to b e r '43 zich g edu rend e een volle w ee k alleen had b e ziggehouden m et het steriliseren van zige u ne rkind eren z o n d e r enige verdoving. 'D ie K in d e r', aldus W in k o w sk a , 'pflegten nach der Sterilisierung w einend h era u szu ko m m en u n d fra g ten ihre M utter, was m a n ihnen getan h a tte . .. ’2 In de w inter van 1944/1945 heeft één d e r k a m p a rtse n van R a v e n sb rü c k , Dr. T re ite , e v e n e e n s dergelijke ingrepen verricht. D aarbij w erd de valse belofte ge­ d aa n , dat de zig e u n e rv ro u w en de vrijheid z o u d e n herkrijgen, indien zij to e s te m ­ den in de p roe fne m in ge n ; velen gingen op de b elofte van de SS in en stie rv e n .3 T u s se n 4 en 7 januari ’45 had (in R a v e n sb rü c k ) nogm aals een m assale röntgensterilisatie van kinderen plaats. S c h u m a n n w as aanw ezig. E r w e rd e n ong ev eer

1 N l . d e b ed reig in g w elk e m e n sen m et zu lk e raciale en crim in e le e ig e n s c h a p p e n v o o r het D u itse volk z o u d e n v o rm e n . 2 N O -865. In: A. M itsch erlic h un d F r. M ielke: W isse n sc h a ft o h n e M en sch lich ke it. M ed izin isc h e u n d eu g en etisch e Irrw ege u n te r D ikta tu r, B ü ro kra tie u n d K rieg. (H e id e lb e rg 1949), (afg. M .M . W isse n sc h a ft), p. 236. V eel g eg e v e n s h e b b e n wij aan dit w erk o n tle e n d . 3 F rauen R a v e n sb rü c k , p. 135.

132 140 zigeun erinnen gesteriliseerd, van wie de m ee ste n de leeftijd van ac h t ja a r nog niet h a d d e n bereikt. Bijna alle meisjes stierven na deze a fsch uw elijke m ish an d e ­ ling; van de o v e rle v e n d e n w erd e en klein gedeelte op tra n s p o rt gesteld, de rest bleef a c h te r, o p d a t m en de gevolgen van de operatie kon b e s tu d e r e n .1 O v e r het aantal op deze wijze gesteriliseerden (gestorven en e n o ve rle v en de n ) is niets met ze k e rh e id te zeggen. O ok w erd e n vele sterilisaties uitgevoerd volgens de m e thode-C lauberg. Deze arts sc h re e f op 7 juni ’43 aan H im m ler, dat hij e en s teriliseringsprocédé had uitge­ d a c h t, w aarbij o p e ra tie f ingrijpen overbo dig w as g ew o rd en . Sterilisatie kon nu w o rd e n bew erkstelligd 'd u r c h eine einzige E in sp ritzu n g vom E ingang der Gebarm u tter' en o fsc h o o n nog enkele ’ V erfeinerungen' m o e ste n w o rd e n aan g e b ra ch t, kon g e reken d w o rd e n op een b eh andeling van 1.000 v ro u w en per dag. D o or H im m ­ ler persoo nlijk w erd h em precies één m aand later A u schw itz als e x p e rim e n te e r­ ce n tru m ter beschikking gesteld. E v e n z o heeft hij in R a v e n sb rü c k zijn m etho de ge p ro be e rd. E e n vrouw elijke arts, Dr. Z d e n k a N e d v e d o v a -N e j e d la (zelf gevangene in R a v e n sb rü ck ), is ooggetuige g e w e est van de injecties, w aa ra a n voornam elijk zig e u n e rv ro u w en zich h e b b e n m o e te n o n d erw e rp e n . Zij w erd en verm oedelijk g e ïn je cte erd m et zilvernitraat en een c o n tra ste re n d e vloeistof, z o d a t onmiddellijk na de ingreep, in de rö n tg e n k a m e r de uitw erking b e stu d e e rd kon w o rden. Zij v e r ­ telt de r ö n tg e n f o to ’s gezien te h e bb en en d a a ro m te ku n n e n getuigen, ’d a s s bei den m eisten d e r oben erw a h n ten F alie die F ü llu n g bis in d a s E n d e d e r E ileiter eingedrungen war: in m eh reren F allen so g a r b is in die B a u c h h ö h le . N u r u n g e fa h r den letzten zeh n w urden d u rc h d a s E in g reifen d er S S - S c h w e s te r G erda eine N a r k o se gegeben. Ic h h a b e die K in d e r die g a n ze N a c h t d er O p era tio n gepfleg t. A lle diese M a d c h e n b lu teten a u s den G esch lech tsteilen u n d h a tte n so lc h e S c h m e rze n , d a s s ich ih n e n h e im lic h B e ru h ig u n g sm itteln geben m u s s t e ....'2

Uit het b o v e n s ta a n d e blijkt wel, dat z e e r vele zig eu ners d o o r de p ro e v en on d e r groot lijden o m het leven g e k om e n zijn o f er vo orgo ed z w a a r lichamelijk letsel aan h e b b e n o v e rge h oud e n. H a rtv e r s c h e u re n d e getuigenissen van dit alles geeft het grote A rts e n p r o c e s .3 ’P r o e v e n ’ w erd en niet alleen gen om en m et betrekk in g tot sterilisatie o f c a s tr a ­ tie. G e v a n g e n en , w .o. z igeuners, w erden bij geheel an d e re 'e x p e r im e n te n ’ ge­ bruikt. Z o b.v. bij e x p e rim e n te n om z e e w a te r d rin k b a a r te m ak en en e en serie p ro e v e n m et een vaccin tegen vlek ty ph us. De p ro e v e n met het z e e w a te r w erden g e no m e n m et het oog op de stee d s heviger w o rd en d e luchtoorlog, waarbij in zee g esto rte Duitse vliegeniers som s dagenlang op redding m o e ste n w a c h te n ; ze leden dan e en ondragelijke dorst. N a d a t reeds e e rd e r verschillende p re p a ra ten w aren

1 L e s F ra n g a ises a R a v e n sb r ü c k (P a ris 1965), p. 217-219. 3 N O -875. Z ie v e rd e r, u itv o e rig e r, o v e r dit o n d e rd e e l v an h et zgn. e x p e rim e n t-C la u b e rg : D e Jo n g , G eschiedw erk, 8, p. 849-853. C la u b e rg w as h o o g le ra a r aa n de u n iv e rsite it van K o n in g sb e rg e n , th a n s K alin in g rad g e h e te n . 3 Z ie o .a . M. M. W is­ se n sc h a ft.

133 ge m a a k t m aar niet geheel bleken te voldoen, w erd en in mei ’44 nieuw e pogingen gedaan het b e sta a n d e p re p a ra a t volko m en b e tro u w b a a r te m ak en . B esloten w erd vo o r de p r o e v en ’die a sozialen Z igeunerm ischlinge im K o n ze n tra tio n sla g er A u sc h w itz zu verw en d en .'1 G raw itz (R eich sa rtz S S ) m aakt m .b .t. het gebruik van zigeuners de te genw erping 'd a s s die Z ig e u n e r bei ihrer teilw eise andersartigen ra ssisch en Z u s a m m e n s e tz u n g m ö giicherw eise V ersu ch serg eb n isse bringen, die a u f un sere M a n n e r n ic h t o h n e w eiteres a n zu w e n d e n sind. A u s diesem G ru n d w are es w ü n sch en sw ert. w enn f ü r die V ersu ch e so lc h e H a ftlin g e zu r V erfü g u n g g estellt w erden k ö n n te n , die ra ssisch d e r e u ro p a ïsc h e n B evö lkeru n g vergleichbar sind. ’

H im m ler besliste: 'Z ig eu n er u nd zu r Ü berprüfung 3 andere'. V ervolgens w e r­ den in het K L B uchenw ald bij een appèl van 1.000 zigeuners vrijwilligers o p g e ro e ­ pen om puin te ruim en in D a ch a u , w a ar een b o m b a rd e m e n t zou h e bb e n plaatsge­ v o nd e n; de eigenlijke bedoeling van het tra n s p o rt n aar D achau - w aar g e ëx peri­ m e n te e rd zou w o rd e n - werd d us niet m eegedeeld. Velen h e bbe n zich opgegeven, aangezien h un een 'besseres A rb e itsk o m m a n d o ' w erd b e lo o fd .2 Uiteindelijk w e r­ den 44 p e rso n e n uitgekozen. Bij de p ro e v e n welke p e r p erso o n 5-7 dagen en op z ’n hoogst 10 dagen d u u rd e n , z ou de n geen m ensen o m het leven zijn gekom en. Wèl h e b b e n zich ernstige gevallen van k oorts en apathie voo rged aan. De typhus- en v le k ty p h u s-ex p e rim en ten w erd en uitgevoerd in de c o n c e n tra tie ­ k a m p e n B uchenw ald en N atzw eiler. H e t be tro f hier een poging om in de toe k om st 1 te v o o rk o m e n , d at SS-tro epen, uit het O o ste n k om e nd , z o u d e n k un nen sterven aan vlektyp hu s. Vrij snel is m en van d ie rp ro e ve n overgegaan n aar p roe v en op m en sen. O p 14 febru ari ’44 w erd toestem m in g gegeven e x p e rim e n te n in B u c h e n ­ wald uit te v oeren op 30 zigeuners met het pas ontw ik kelde D eense vaccin 'K o ­ p e n h a g e n ’.3 Op 16 april ’44 w erden 26 p e rso n e n ingeënt, van wie er na de b eë in ­ diging van de p ro e v e n 11 ’m ittelsch w er' ziek w erd en en 15 's c h w e r '. V an hen zijn e r zes om het leven gekom en. N a tz w e ile r is b eru c h t gew eest om zijn ty p h u s-e x p e rim e n te n . In 1944 w erden d aar 80 zigeuners, die b e s m e t w aren m et ty p h u s , v erdeeld in tw e e groepen . De ene g ro e p w erd ingeënt de an d ere niet. V e rvolgens w e rd e n beide g roe p e n inge­ spo ten met typh us-b acillen .4 V o o r deze serie e x p e rim e n te n kreeg m en regelmatig zigeuners to e g e stu u rd , die t y p h u s h ad den; zij k w a m e n veelal uit A usch w itz. M engele had zijn ’la b o ra to riu m ’ in ' L a g e ra b sc h n itt B Ile ' d .w .z . in het zigeu­ n erkam p . D a a r h e eft hij p ro e v e n uitgevoerd op invaliden en tw eelingen. O v e r de p ro e v e n o p tw eelingen schrijft E lisabeth G uttenb erger:

1 N O - 179. 2 M en m o et e c h te r b e d e n k e n d a t uit an g st v o o r de S S w el n iem an d g ew eig erd zal h e b b e n . H et b eg rip v rijw illig er in relatie to t h e t c o n c e n tra tie k a m p is u ite ra a rd m isleid en d . 3 N O -1188. In: M . M . W isse n sc h a ft, p. 92. 4 K e n r ic k e n P u x o n , p. 178.

134 'N a c h d e m er an ihnen verschiedene M essu n g en u n d In jektio n en vo rg en o m m en h a tte , w urden sie vergast, als die letzten Z ig e u n e r in d ie G a sk a m m e rn g e s c h ic k t w u r d e n .1 A u f B efeh l von M engele sin d die L e ic h e n d er Z w illin g sp a a re seziert w orden, b evo r sie verb ra n n t w urden. E r w ollte sehen, wie w eit die inneren O rgane von Z w illingen e in a n d e ra h n lic h s i n d .'2

B o v e n sta a n d e o psom m ing van ’e x p e rim e n te n ’ is niet volledig. H e t w aren v o o r­ beelden o m te to n e n welke b eproevingen de z igeuners o o k op dit gebied h a d de n te do orsta a n . V an de o n g e v ee r 245 g e d e p o rte e rd e zigeuners uit N e d e rla n d afkom stig, k e e r­ den, v o o r z o v e r be k e n d , 30 p e rso n e n naar N e d e rla n d terug, verm oedelijk 16 v ro u ­ w en en 14 m a n n e n .3

1 B ed o eld is d e la a ts te m assa le v e rg assin g van z ig e u n e rs o p 31 juli/1 au g . 1944. 2 E lisa b e th G u tte n b erg er: D a s Z igeunerlager. In: A u s c h w itz . Z e u g n isse u n d B erich te (u itg eg ev en d o o r H . G . A d ler, H erm an n L a n g b e in , E lla L in g e n s-R e in e r). ( F ra n k fu rt am M ain 1962), p. 161. C f. Z d e n e k und Jiri S tein er: Z w illin g e in B irken a u , p. 154-156. S p eciaal v o o r de u itv o e rin g van m e d isc h e e x p e rim e n te n w e rd e n op 9 no v . 1943 ee n p a a r h o n d e rd jo n g e g e z o n d e z ig e u n e rs o v e rg e b ra c h t n a a r h et K L N a tz w e ile r. (In: H e fte von A u s c h w itz , N o . 6, p. 75). O p 15 april ’44 w e rd e n 884 z ig e u n e rs n a a r B u c h en w ald en 473 zi­ g e u n e rin n e n n a a r R a v e n sb rü c k g e z o n d e n . O p 24 m ei ’44 zijn 82 z ig e u n e rs in de le e ftijd v an 20-25 ja a r o p tra n s p o rt g e ste ld n a a r h et K L F lo ss e n b u rg . In: H e fte von A u s c h w itz , N o . 7, p. 8 8 ,9 6 ). 3 G eg ev e n s v e rs tre k t d o o r h et In fo rm a tie b u re a u van het N e d e rla n d s e R ode K ru is.

NAW OORD

In te g e n ste llin g to t d e d e p o rta tie d e r Jo d e n is de w eg v o erin g d e r z ig e u n e rs tijd e n s de o o rlo g vrijw el g eh eel o n o p g e m e rk t g e b le v e n . D e a c tie v e rlie p o o k g e ru islo o s o m d a t klein e g ro e p je s o p g e p a k t w erd en die b o v e n d ie n m e estal o p afg eleg en p la a tse n aan de ran d van sta d o f d o rp w o o n d e n . B o v e n d ie n w e r­ d e n d e m e n se n al z e e r v ro eg in de m o rg en v an h u n b ed g elich t. S le c h ts zij, die in d e d ire c te om g ev in g v an de z ig e u n e rs w o o n d e n , zullen op die 16e m ei alleen ee n lege w o o n w a g e n g e v o n d e n h e b b e n . P la a t­ selijk e p o litie zo u in lich tin g en h e b b e n k u n n e n g e v e n , m a a r h o e v e le n zu llen die h e b b e n in g ew o n n en ? D e b elan g stellin g v o o r d it ’v o lk je ’ w as m e estal to c h n iet zo g ro o t g e w e e st, m issc h ie n w as zij tw e e ­ sla ch tig ; z ig e u n e rs w a re n w el g e z ie n , ee n 'g e v ra a g d a rtik e l’ v an w eg e h u n zgn. ro m a n tis c h e zig eu n erm u z ie k , m a a r e v e n z e e r g e v re e s d v an w eg e ee n 'd ie fa c h tig e v in g e rv lu g h e id ’, die h u n a a n g e b o re n zou zijn . Z ig e u n e rs en s e d e n ta ire b e v o lk in g le e fd e n n aast e lk a a r en h e t w a n tro u w e n w as w e d e rz ijd s zo g ro o t, d a t in h e t alg em een c o n ta c te n w e rd e n v e rm e d e n . V o o r z o v e r m en al m et w o o n w a g e n b e w o n e rs in c o n ta c t k w am , w as m en e r b o v e n d ie n w el aa n g e w e n d , d a t h et hu n m oeilijk w erd g e m a a k t. E en d o o r p o litie-ag e n ten o p g e b ra c h te g ro e p w o o n w a g e n b e w o n e rs tro k v o o r de o o rlo g g een b ijz o n d e re a a n ­ d a c h t o f w e k te n au w elijk s enig p ro te s t. V o o r v elen w a re n o o k alle w o o n w a g e n b e w o n e rs z ig e u n e rs. Z e lfs o p h o o g a m b te lijk n iv eau sc h ijn t dit o n d e rsc h e id n iet to t de p a ra te k e n n is te h e b b e n b e h o o rd . In d e m arg e v an ee n c o n c e p t-b rie f d d. 29 juli '44 v an de s e c re ta ris -g e n e ra a l v an B in n e n la n d se Z a k e n aan d e d ire c te u r-g e n e ra a l v a n p olitie (b e tre ffe n d e ee n reg elin g to t o n d e rste u n in g v an w o o n w a g e n b e w o ­ n ers) w as d e v o lg en d e k a n tte k e n in g g e m a a k t: 'In m id d e ls zijn n a g e n o e g alle w o o n w a g e n b e w o n e rs via W e s te rb o rk n a a r P o len a f g e v o e r d .’ O v e rig e n s, o o k in d e illegale p e rs w erd nau w elijk s a a n d a c h t aa n de v erv o lg in g d e r z ig e u n e rs g e ­ sc h o n k e n . W el w as m id d en ja n u a ri '44 in het illegale blad T ro u w ee n klein b e ric h tje v e rsc h e n e n in d e ru b rie k ’U m o et w e t e n ...’, nl.: 'd a t in d e n la a ts te n tijd ze lfs w o o n w a g e n -b e w o n e rs n iet m e e r m et ru s t w o rd e n g e la te n , d a t ze hu n w a ­ g e n s m o e te n v e rla te n e n o n d e rd a k z o e k e n in s c h u re n e n k ip p e n h o k k e n e n d a t, w ie e r n iet in sla ag t, o v e rg e b ra c h t w o rd t n a a r het k am p W e s te rb o rk . ’ 1

M e e r a c c u ra a t was een m ededeling in h et tw e e d e m e in u m m e r van datzelfde ja a r van Je M aintiendrai. D aar stond in een soortgelijke rubriek ’W ist U ’: 'd a t de p o litie alle Z ig e u n e rs n a a r W e s te rb o rk h eeft g e b r a c h t...’2

H e t h e e ft nog ja re n na de bevrijding ged uu rd ee r de grote m o ord op de zigeu­ ners m eer algem ene b e ke nd he id zou krijgen. N o g o m s tre e k s 1955 w as in geen e n ­ kele N e d e rla n d se ency clop edie o n d e r het begrip ’z ig e u n e r s ’ een w o ord te lezen o v e r hun vervolging d o o r de n a z i’s - in één e rv a n wel o v e r de hun eigen ’geest van

1 2e ja a rg a n g , N o . 1.

2 4e ja a rg a n g (58), N o . 18.

136 list en b e d r o g ’ en hun lage zedelijk peil.1 N iet één N e d e rla n d e r o f D uitser te n ­ slotte is, v o o rz o v e r wij k o n den nagaan, w egens zijn aandeel a an de vernietiging van on g e v e e r tw e e h o n d e rd zigeuners uit N e d e rla n d vero ord eeld . D eg enen, die in N e d e rla n d direct bij de vervolging b e tro k k e n w a re n , h e bb en zich in het algem een niet te gen de gang van za k en v erzet. De Duitse politie-autoriteiten h e b b e n zich b e p e rk t tot het g even van niet altijd duidelijke o p d r a c h te n en de uitvoering d a a rv a n vrijwel geheel aan de N e d e rla n d se politie o vergelaten. Dat d e z e a m b te n a re n de Duitse o rd e rs in het algem een h e b b e n uitgevoerd is evenm in verw onderlijk. O p m aatregelen tegen w o o n w a g e n b e w o n e rs en ’as o c ia le n ’ werd, zo zagen wij in h e t v o o rg a a n d e , al sinds lang d o o r allerlei gezag sd ragers a a n g e ­ d ron ge n en vo or velen van de m et de uitvoering belaste N e d e rla n d se politie-agenten zal het a a n h o u d e n van w o o n w a g e n b e w o n e rs en zigeuners geen ongebruikelijk karwei zijn g ew eest. U ite ra a rd w aren er o o k politie-agenten die de Duitse orde r om de zigeuners op te p a k k e n niet stipt h e b b e n uitgevoerd. Wij w e z e n hier reeds op. H o e groot het p ercen tage zigeuners ge w e e st is, dat op deze wijze aan d e p o r ta ­ tie kon o n tk o m e n , w eten wij niet, d aar het aantal zig eu ners, dat in mei ’44 in N e ­ derland w as o ns niet b ek e nd is.2 De houding van de N e d e rla n d se ov erheid ten aan zien van w o o n w ag e n b e w o n e rs en zig eun ers is d o o r de geb e u rte n isse n tijdens de b ezetting niet w ezenlijk v e ra n ­ d erd. De sa m e ntre k king van de w o o n w ag enb ev olking w erd niet als een wettelijk of m oreel o ng e o o rlo o fd e z aa k gezien: niet tijdens de bezetting en ev enm in d a a r­ na. V o o rz o v e r het de b ezettin g b e tre ft, wijzen wij e r op, dat op 22 juni ’44, du s o n ­ g e v e e r een m aan d na de razzia, e en besluit van de secretaris-generaal van Justitie, de N S B -e r S chrieke, tot stand kw am , waarbij de b e w o n e r van een w oo nw agen verplicht w e rd , zich op bevel van de gew estelijke politie-president n aar een aan de w o o n w a g e n b e w o n e r a a n g e w eze n vaste stan dp laats te begeven. O ok w erd hem v e rb o d e n de stan dp laats m et een w oo n w a g en te verlaten. H ie rm e e w as aan een reeds b e s ta a n d e praktijk een ’w e ttig e ’ grondslag gegeven. De con c e n tra tie van de 'w o o n w a g e n b e v o lk in g ’ w as, aldus Schrieke in een circulaire van 30 juni ’44 aan de gew estelijke politie-presidenten, ’in een nieuw stad iu m g e ko m en . ’ Drie m a a n d e n later w erd aan dit ’nieuw e sta d iu m ’ een einde gem aak t. O p 17 se p te m b e r ’44 w erd nl. vanw ege de N ed e rlan d se regering het Besluit Bezettingsm aatregelen van kracht. H ie rm e e v e rloor het Besluit van S chrieke van 22 juni ’44 binnen het in se p te m b e r ’44 bevrijde gebied zijn rechtsg eld ig heid .3 In de plaats van het Besluit van 22 juni ’44 k w am de W o o n w a g e n v e ro rd e n in g van de c h e f van

1 U it h e t a rtik el 'Z ig e u n e r s ’ in D e K a th o lie k e E n c y c lo p e d ie (ed . 1955), g e t. v. S o n . 2 In 1938 w a re n e r 12.000 w o o n w a g e n b e w o n e rs e n o m s tre e k s 1946 11.200. H o ev ee l z ig e u n e rs hierb ij w a re n , w eten wij n iet. In 1959 w aren e r o n g e v e e r 500 z ig e u n e rs, z ijn d e V-k% van de w o o n w a g e n b e v o lk in g (zie W e rn in k , p. 55). A ls m en dit p e rc e n ta g e als u itg a n g sp u n t zo u n em en v o o r h e t ru w b e p a le n van h e t aa n ta l z ig e u n e rs in 1940 (h e tg e e n z e e r w illek eu rig is !)d an z o u d e n e r to e n te rtijd (1944) o n g e v e e r 300 zig e u n e rs in o n s land z ijn g e w e e s t. 3 S ta a ts b la d 1944, N o . E33.

137 de staf Millitair G ezag; deze vero rden in g zo u van 7 n o v e m b e r '44 to t 2 juli '45 gel­ d e n . 1 O p grond van deze w o o n w a g e n v e ro rd en in g w erd elke verplaatsing van w oo nw a ge n s v erb o d e n , tenzij hie rv o o r vanw ege het Militair G ezag to estem m ing w as g e g e v e n .2 M et het vervallen van de W o o n w a g e n v e ro rd e n in g op 2 juli ’45 vie­ len de w o o n w a g e n b e w o n e rs w e e r o n d e r de v o o rsc h rifte n van de w et van 1918, hetgeen e en gro tere bewegingsvrijheid v o o r de w o o n w a g e n b e w o n e rs bete k en d e . Met de o ph effing van het Besluit van 22 juni ’44 w as e en aantal g e m e e n te b e s tu ­ ren niet erg gelukkig. Dit blijkt uit klachten , die het m inisterie van B innenlandse Z a k e n bereikten - klachten w aaruit geen enkele consid eratie s p ra k m et het lot, dat de w o o n w a g e n b e w o n e rs tijdens de bezettin g ge tro ffe n had. De c o m m issaris van de koningin in de provincie O verijssel ontving van ee n aantal g em e e n te n e en g ez a ­ menlijk sch rijven , w aarin vanw ege 'o v e rla s t van w o o n w a g e n b e w o n e rs ’ op m eer rigo ureuze bepalingen tegen hen w erd aan ged ron gen. Hij b ra c h t dit v erz o e k in ja ­ nuari '46 o v e r aan het ministerie, w aar de c h e f van de afdeling O p e n b a re O rd e en Veiligheid, mr. F .R . Mijnlieff, deze kw estie in een n ota o n d e r de a a n d a c h t van minister dr. L .J .M . Beel brach t. Mijnlieff stelde vo or ’o m d e w et o p d e w o o n w a g e n s aa n te v ullen m et e e n b ep alin g d a t de C o m m issa ris d e r K o n in g in de g e m e e n te n in zijn g e w e s t k an aa n w ijzen , w a a r w o o n w a g e n s in h e t geh eel niet w o rd e n g e d u ld .'3

D eze materie k w am o o k te r sprake op een o m stre e k s 10 februari '46 g e ho ude n vergadering van c o m m issa risse n d e r koningin. D aar w erd de w en s van de b urge ­ m e e ste rs o v e rg e b ra ch t om e en w ettelijke regeling te s c h ep p e n , die o v e re e n k w a m met het W oo nw a g en be sluit van 22 juni '44. ’D e b u rg e m e e ste rs z o u d e n h e t z e e r to e ju ic h e n , indien w e d e ro m c o n c e n tra tie v a n w o o n w a g e n s zou p la a ts v in d en e n de v rijh eid van bew eg in g van w o o n w a g e n b e w o n e rs w erd b e p e r k t.’4

O n g e v e e r een m aand later m a a kte M ijnlieff v o o r de minister een o n tw e rp tot wijziging van de W o o n w a g e n w e t van 1918 in de zin v an het e e rd e r d o o r hem ge da ­ ne, h ie rb ov e n geciteerde voorstel. In de M em orie van Toelichting w erd als doel van de w etswijziging o n sc h re v e n : het sc h e p p e n van de m ogelijkheid ’d e w o o n w a g e n b e v o lk in g op b e p a a ld e p la a ts e n te c o n c e n tre e re n om d a a rd o o r h e t to e z ic h t op d e z e in h e t alg em een as o c ia le b e v o lk in g sg ro e p e e n v o u d ig e r e n d o e ltr e ff e n d e r te d o e n z ijn ’.5

Mr. J .M . K an , h oo fd van de afdeling B innenlands B e stu u r, ging m et dit o n tw erp niet a c c o o rd . Hij noem de het een lapmiddel en pleitte vo or e en v e ra n de rin g van

1 C h e f a fd elin g O p e n b a re O rd e en V eiligheid (afg. a fd . O .O . en V .) aa n B Z , 24 ja n . 1946 - P u b lica tie­ b la d N o . 35, 2 juli 1945. 2 V e ro rd e n in g N o . 39 in h e t P u b lica tieb la d van h e t M ilita ir G ezag, N o . 8, 10 no v . 1944. 3 C h e f a fd . O .O . en V. aa n B Z , 24 ja n . 1946. 4 S G van B Z aa n c h e f a fd . O .O . en V ., 1 i fe b r. 1946. 5 C o n c e p t c h e f a fd . 0 . 0 . en V. a a n j u s t ., m aart 1946.

138 het sy s te em en niet slechts gedeeltelijke v e ra n de rin g van de wet. Hij m e e n de dat in het o n tw e rp een g root aantal pro blem e n o v e r het h o ofd w erd gezien. Hij vroeg zich af, of niet ’de gehele bem oeiing m et de w o o n w a g e n k a m p e n ’ n aar de provinci­ ale b estu re n m oest w o rd en o vergeheveld. En hij ac h tte het bijvoorbeeld v oo r ge ­ m e e n te n een ’twijfelachtige e e r ’ o m ’als c o n c e n tr a tie k a m p ’ te w o rd e n a an g e w e ­ z e n ’. (De aanhalingsteken s om het w oo rd c o n c e n tra tie k a m p zijn m et de hand a a n ­ ge b ra c h t, n a d a t het stuk al w as getypt). M ijnlieff en K an k o nd en het m et elkaar niet e ens w o rd e n; het o n tw erp bleef ongeb ruikt liggen.1 Inm iddels bleef de o n te v re d e n h e id o v e r de w o o n w a g e n b e w o n e rs v oo rtd u re n . Zo k w am het o n d e rw e rp o o k ter sp rake tijdens e en in februari ’47 g e ho ud en b e ­ spreking van Beel m et de b urg e m e e s te rs van de provincie L im burg. To en hierbij het p ro bleem van de ’a-sociale e le m e n te n ’ (door Beel g e k e n sc h e tst als ’e en van de vele pro blem en die om een oplossing s c h r e e u w e n ’) ter sprake kw am , vestigde de b u rg e m e este r van Sittard de aa n d ac h t ’o p ee n sp eciaal so o rt van a-so c ia le e le m e n te n , nl. de w o o n w a g e n b e w o n e rs , die ee n w are p laag v o r­ m en v o o r de b o e re n b e v o lk in g . 'H ie rb ij valt o p te m e rk e n ’, a ld u s de b u rg e m e e ste r, ’d a t v o o r deze m e n s c h e n g een k a m p v e rb lijv e n b e h o e v e n te w o rd e n in g erich t. Zij k u n n e n in h u n w o o n w a g e n b lijv en w o n e n , m aar d a n o p e e n ce n tra a l p u n t. ’ ’

Beel deed hierop de toezegging het w o o n w a g e n v ra ag s tu k m et zijn a m b tg e no te n te zullen b e s p r e k e n .2 Ruim tw ee ja a r later, in juni ’49, stelde de minister van Justitie, mr. Th. R. J. W ijers, voor ’o m d e su b c o m m issie v a n de S ta a tsc o m m is sie to t h e rz ie n in g v a n de A rm e n w e t, w elk e h e t w o o n w ag e n p ro b le e m th a n s in stu d ie h e e ft, na h e t u itb re n g e n v an h a a r ra p p o rt aa n d e z e S ta a tsc o m m is sie , te v e rz o e k e n o f zij h a a r w e rk z a a m h e d e n zo u w illen v o o r tz e tte n - w ellich t n a d a t zij enige aan v u llin g h e e ft o n d e rg a a n - d o o r de g eh ele m a te rie v an ee n w ijziging v an de W et op de W o o n w ag e n s e n W o o n ­ sc h e p e n te b e z ie n en te rz a k e ee n v o o rste l to t w etsw ijzig in g te d o e n .’3

Mr. H . M. de V ries, vo o rz itte r van de d o o r de minister bedoelde subcom m issie, w a a rv a n n.b. oo k L. A. van D oorn (zie h o o fd stu k 7) lid was, d eelde hierop mee, dat dit college het w o on w a ge n-pro bleem in al zijn asp e c te n in studie had en dat ook e en even tu ele wijziging van de w et op de w o o n w a g en s en w o o n s c h e p e n in overw eging zou w o rd e n geno m en . De sub com m issie w as, aldus de Vries, reeds belangrijk met h aar w erk g e v o rd e rd en h o op te in se p te m b e r ’49 ha a r ra p p o rt, v e r ­ gezeld van voo rstellen, w aarbij in grote lijnen de w etsw ijzigingen zo u den w orden gegeven, bij de plenaire com m issie in te d ie n e n .4

1 C h e f A fd . B .B . aan c h e f a fd . O .O . en V ., 2 april 1946. 2 V erslag v an de v e rg a d e rin g v an d e m in is­ te r v an B Z m et de b u rg e m e e ste rs d e r g e m e e n te n in de p ro v in c ie L im b u rg o p 21 e n 22 fe b r. 1947. 3 J u s t. aa n B Z , 14 ju n i 1949. 4 De V ries aan B Z , 25 ju n i 1949.

139 De w etsw ijzigingen, die in dit ra p p o rt w e rd e n vo orgesteld , to o n d e n opvallende gelijkenis m et het Besluit van 22 juni ’44: afkondiging van e en tre k v e rb o d en o p ­ richting van stree k k a m p e n . M et de instelling van de com m issie-de Vries w as de e e rste stap gezet op weg naar de W o o n w a g e n w e t van 1968. De W o o n w a g e n w e t van 21 febru ari ’68 k n o o p te a an bij m aatregelen (en g e sa n c ­ tioneerd d o o r het Besluit van 22 juni ’44) zoals die tijdens de bezetting w aren o n t­ staan. Dit is de re d e n w a a ro m wij - zij het b e k n o p t - enkele o p m erk in gen o v e r d e ­ ze w et en de w et van 1918 - zij g af im m ers de eerste regelingen v o o r w oon w a ge ns en w o o n sc h e p e n - willen m aken. Wij b rengen dan in herinnering, d at laatstge­ n o e m d e w et een einde zo u m o e te n g aan m a k e n aan h e t o pjagen van de w o o n w a ­ genbevolking. De g e m e e n te n z o u d e n niet m e e r de w o o n w a g e n b e w o n e rs binnen hun gem e en te k u n nen v e rbied en ; wel z o u d e n er s ta n d p la a tse n w orden a an g e w e ­ zen. T o c h bleef de prak tijk , d at m en 'tr a c h tte de z w e rv e rs zo snel mogelijk uit de g e m e e n te n te lozen en bij de b u u rm a n binnen te lo o d s e n .’ (MW-90). O n d an k s de gunstige bepalingen van de z e w et, bleef zij e e rd e r gericht op de b e ­ scherm ing van de seden taire bevolking (90) dan op de m a a tsch ap pelijk e en c u ltu ­ rele belangen van de w oon w agen groep. (90) H ierin zou de wet van 1968 v e ra n d e ­ ring brengen. V olgens de c o n sid e ra n s van deze wet w as het hoofddoel: ’nieuw e regelen te stellen te r b e vo rdering van het m a a tsch a p p e lijk welzijn van de w o o n ­ w a g e n b e v o lk in g .’ M a a r h ierm ee w ordt bed oeld de aanp assing van de w o o n w a ­ g e n b e w o n e rs aan de gevestigde sam enleving. (M vA , III, 21. Zorg etc.). E r m oest l een d o e lb e w u st beleid k om e n ’tot e en aanp assin g van de groep a an de sedentaire m a a ts c h a p p ij...’, ’een aanpassing die o p h aar be u rt een overgang naar die s a m e n ­ leving zou ku nnen m e e b r e n g e n .’ (Toelichting bij art. 18, blz. 26) (M vA , a.v. p. 22). K ennelijk b e sc h o u w t de w et van 1968 ’e en aanp assing a an de gevestigde sa­ m e nle ving ’, ’een bevo rderin g van het m a a tsc h a p p e lijk w elzijn van de w o o n w a ­ g e n b e v o lk in g .’ Wij m ogen hier o p m e rk e n , dat de wijze w aa ro p de gevestigde sa­ menleving de tre k k e n d e bevolking in het v e rled en he e ft bejeg end - op jag e n en o p ­ b rengen n aar m odderige te rre in e n en nabij vuilnisbelten - v o o r de w etgev er reden had k u n n e n zijn zich te m atigen bij het te stellen doel - e en doel dat toch niet vrij is van eenzijdigheid, h ovaardij en sup erioriteitsgevoelens. Dit w ordt nog een s bevestigd d o o r het feit (art. 10, lid 1 van de w et) dat het v e r­ bod en is met een w oo nw a ge n stan dp laats te h eb b e n buiten het k am p (in de wet ’c e n t r u m ’ genoem d). A lhoew el een tr e k v e rb o d in de w et niet is op ge n o m e n , is d o o r g e no e m d artikel 10 het tre k v e rb o d een feit. Im m e rs, alleen B u rg e m e e ste r en W e th o u d e rs k u nn en van dit verb od (met e e n w o o n w a g e n buiten het kam p s ta n d ­ plaats h ebb en ) o ntheffing verlenen. D aarbij mag niet uit het oog w o rd e n v erloren, dat deze bepaling - in feite d e z e gehele w et - alleen geldt v o o r één categorie der w o o n w a g e n b e w o n e rs , de categorie der zgn. reizigers, dat zijn de w o o n w a g e n b e ­ w o n ers van origine, de ’e c h te ’ w o o n w a g e n b e w o n e rs . V o o r hen alleen zijn de zgn. c e n tra ge m a a kt, niet vo or de reizen de kerm ise x p lo ita n te n en w e g w erk e rs en al die a n d e re n die a m bu lant zijn en in een w o o n w a g e n m o eten w on en , d .w .z . in een w a ­

140 gen die v o o rtd u re n d of nagenoeg v o o rtd u re n d als woning w o rdt gebezigd en d a a r ­ toe is b estem d (art. 1). N iet alleen gevestigde m aar o o k nieuwe b e ro e p sb e o e fe n a re n uit d eze groep k u nn en een vergunning v o o r een w o o n w a g e n krijgen. E e n dergelijk vergunningen-stelsel geldt niet v o o r de ’reiziger’. H e m w ord t e en vergunning verleend als h em , of zijn e c h tg e n o te , of één van d egenen o n d e r wier gezag zij g estaan h eb ben , e e r d e r een vergunning tot het b e w o n e n van een w oo nw a g en w as verleend. V oor de g roe p reizigers (w aa ro n d e r ook de zigeuners te re k e n e n zijn) geldt met b e tre k ­ king tot het vergunningenstelsel dus een afstam m ingsbeginsel. H e t is overbodig erop te w ijzen, d at de w etg ev er m ede d o o r deze bepaling de mogelijkheid g e sc h a ­ pen heeft, e en speciale c ontrole op deze categorie w o o n w a g e n b e w o n e rs uit te o e ­ fenen. H e t is in d eze studie niet onze ta a k de w et van 1968 verder te beh an delen . Wij wilden er slechts op wijzen, dat van een gro tere vrijheid van beweging, in de zin van vrij tre k k e n en e en vrije p laatskeuze geen sp rake is. In zo v e rre kan van een v erbetering ten aanzien van de Duitse m aatregelen niet g esp ro k e n w ord en. H e t is o.i. o o k niet de bedoeling van de w etge v e r ge w e e st de zgn. reizigers hun eigen m aa tsch a pp e lijk w elzijn, zoals zij dat zelf z o u d e n k u n nen in te rp re teren , te laten b epalen. Wij h e b b e n hier re e ds op gew e z e n , m aar willen bij het afsluiten van deze studie nog e en s a a n d a c h t vragen voo r de M em orie van A n tw o o rd , b e h o re n d e bij de wet van 1968 waarin duidelijk w o rd t gesteld dat het uiteindelijke doel is tot een ’sed en taire behu izing ’ te k om en. D aar m oest m en niet o m h e e n draaien. De geest van de w et is, aldus de M em orie van A n tw o ord van 1968, ’dat m en in vrijheid d e ­ ze groep n aar de sed en taire status wil brengen, niet g e f o r c e e r d .’ (MvA. E .K . 10 januari ’68, p.2). N iet g e fo rc eerd , m aar ’in v rijh e id ’, verlangend de kam pen m et hun o n to e re i­ kend e hulpm iddelen te verlaten, zullen de k a m p b e w o n e rs naar de sedentaire m aatschapp ij verhuizen. D aar aan g e k o m e n zullen zij, zo leert ons de praktijk bij het afsluiten van deze studie, noch d o o r de a m b te n a re n , noch d o o r de bevolking - uitgezonderd een klein deel dat met v o o ro ordeel en discriminatie heeft a fg e re ­ kend - met o p e n arm en w orden ontvang en. In on z e h ed en daagse m aatschappij zijn wij m et betrekk in g tot de bijzon dere categorie w o o n w a g e n b e w o n e rs q u a w e t­ geving en m entaliteit niet veel v e rd e r g e ko m e n dan datgene w at de D uitsers ons in het Besluit van juni ’44 he b be n nagelaten.

B IJL A G E N

A. G edeelte uit een ra p p o rt, sam engesteld d o o r mr. A. F. van V elsen, die, na een verblijf in verschillende k a m p e n , in 1943 g e d e p o rte e rd w erd naar het K L A u sch w itz-B irken au , w aar hij als B lo cka lteste in het zgn. 'z ig e u n e rk a m p ’ werd geplaatst, (p. 142) B. L é o C ambier: R a p p o rt a M . S im o n W iesen th al de Vienne su r l ’exterm ination de 4000 g ita n s en une seule n u it au K L A u sc h w itz-B irke n a u . (20/21 a o ü t 1944) (Paris 1967) (p. 151) C. O rganisatie van de N e d erla n d se Politie v ó ó r en tijdens de T w e e d e W e re ld ­ oorlog. (p. 157) D. C entralisatie van de Duitse politie i.v.m. de vervolging van zigeuners. (p. 160) E. B e k n o p t o verzich t van tegen de zigeuners in D uitsland en N e d e rla n d g eno m en m aatregelen sedert het begin van deze eeuw . (p. 161)

B IJL A G E A

G ed eelte uit een rap p o rt, sam engesteld d o o r mr. A. F. van V elsen, die, na een verblijf in verschillende kam p e n , in 1943 g e d e p o rtee rd w erd n aar het K L Auschw itz-B irkenau, w aar hij als B lo cka ltester in het zgn. 'z ig e u n e r k a m p ’ w erd ge­ plaatst.

H e t Z ig eu n er-L a g er. H e t ty p isc h e is, d a t m en de zig e u n e rs heel a n d e rs b e h a n d e ld e d an m en to t nu to e de m e n sen g ed aan h ad . Zij m o c h te n alles b e h o u d e n , k reg en g een g e v a n g e n isk le re n , hu n h a a r w erd n iet af g e s n e d e n , m aar zij w e rd e n wel als g e v a n g e n e n b e s c h o u w d . Z e w e rd e n b in n e n g e b ra c h t m et e e n g ro e n p a p ie r, w aaro p d e re d e n v an d e a rre s ta tie s to n d , n am elijk , d a t zij ’a u f A n o rd n u n g d e s h ö h e re n R e ic h sfü h re rs d e r SS u nd P o lizei als M ischling z u r B e k a m p fu n g d e s Z ig e u n e r U n w e s e n s ’ w e rd e n in g elev erd . D eze m e n sen w e rd e n w el o g e n b lik k e lijk g e ta to u e e rd op d e z e lfd e w ijze als w ij, alle e n k reg en zij een ’Z ’ e rv o o r, en b eg o n h u n n u m m e rin g bij O . D aarb ij k reg en m a n n e n en v ro u w e n e e n a p a rte n u m m erin g e n d it h e e ft la te r to t v e rsc h ille n d e v erg issin g en aan leid in g g eg ev en o p d e a p p è ls , d a a r je de n u m m ers o p d e a rm e n n iet a ltijd k o n zien e n d u s n iet w ist o f je m et e e n m an o f m e t ee n v ro u w te d o e n had. H e t ty p isc h e w as, d a t h u n k a m p in h e t begin n iet o m g e v e n w as d o o r p rik k e ld ra a d e n d u s helem aal v rij s to n d . E r sto n d e n alleen p o ste n o m h e e n e n h e t gev o lg w as, d a t o p d ag e n , d a t de m e n se n b u ite n h et b lo k m o c h te n k o m e n , de k in d e re n d a a r oo k gingen sp e len en so m s k ilo m e te rs v e r w eg liep en . H ierb ij v o n d ik h e t z o e ig e n a a rd ig , d a t d e p o s te n , d ie om h e t L a g e r h e e n s to n d e n , n iet d u rfd e n te sc h ie te n . D it w as e e n heel v re e m d e g e w a a rw o rd in g e n dit bevel m o e st b e slist v a n h o g e rh a n d g eg e v e n z ijn . S c h ie te n d e d e n d ie k e re ls n o o it en om d ie k in d e re n b in n en h e t k am p te h o u d e n , sto n d e n ze d an te ro e p e n : ’H é , h é , ’G e h ’s w eg, g e h ’s w e g ’. S p o ed ig g ro eid e h e t k a m p aa n e n h e t en e tr a n s p o r t zig e u n e rs na h e t a n ­ d e re ro ld e b in n en . D e m e n sen k w am en uit D u itslan d en uit T sje c h o -S lo w a k ije . Z e h e b b e n m ij v e rte ld , d a t zij v o o r h u n a rre s ta tie o p a n a lo g e w ijze w a re n b e h a n d e ld als de J o d e n . Z o k reg en b ijv o o rb e e ld de Z ig e u n e rs v an H a m b u rg e e rs t ee n ’R e is e s p e rre ’, w a a rd o o r zij H a m b u rg n iet m e e r m o c h te n v e rla te n . L a te r m o c h te n zij n iet m eer in th e a te r s , in p a rk en e n z . en w e e r ee n tijd je h ie rn a w e rd e n ze in b ep a a ld e b e d rijv e n , zo a ls d e v isa fsla g , g e c o n c e n tre e rd . O o k k reg en zij k lein ere r a n ts o e n e n d a n de D u itse b e ­ v o lk in g e n g eleid elijk w erd h u n h e t v u u r n a d e r aa n de sc h e n e n g e le g d ,w a t te n s lo tte geleid h e e ft to t h et tr a n s p o rte re n n a a r c o n c e n tra tie k a m p e n . Die Z ig e u n e rs w e rd e n d u s b e h a n d e ld als de J o d e n e n o o k o p d e z e lfd e w ijze g e re g istre e rd . Z o a ls er in alle la n d e n , v an w a a ru it J o d e n w e rd e n g e d e p o rte e rd , e e n J o o d s e R aad w as g e v o rm d , die alle Jo d e n re g is tre e rd e , z o w e rd e n bij de Z ig e u n e rs de z.g . Z ig e u n e rk o n in g e n - e e n b eg rip d a t nog uit hu n p rim i­ tie v e le v e n sw ijz e a fk o m stig w as - a a n g e w e z e n e n d e z e m e n sen re isd e n heel D u itsla n d d o o r om alle Z i­ g e u n e rs v a n h u n sta m o p te z o e k e n : ze sc h re v e n h u n n am e n o p en g av e n d ie aa n d e D u itse rs . D e D u it­ se rs h e b b e n m et d e z e Z ig e u n e rk o n in g e n a n d e rs g e h a n d e ld d an m et de J o o d s e R a ad , w a n t die b leef

143 h ie r to t h e t a lle rla a tste z itte n , m a a r d e zig e u n e rk o n in g e n w a re n de e e r s te n , die in B irk e n a u a a n k w a ­ m en. E én v an die sta m m e n w as d e z .g . R o m n y zig , die zich H o n g a a rse Z ig e u n e rs n o e m d e n en o o k als z o ­ d an ig w e rd e n a a n g e d u id . Z e h a d d e n e c h te r m et de H o n g a re n n ie ts g e m e e n , o m d a t ze g e e n H o n g a a rs sp ra k e n e n ee n d ia le c t h a d d e n , d a t de H o n g a re n o o k n iet k e n d e n . Ik v e rm o e d d a t zij o o rs p ro n k e lijk uit H o n g a rije a fk o m stig w a re n e n e e n eigen d ia le c t h a d d e n g e v o rm d . Z ij h a d d e n allen u itg e sp ro k e n D u it­ se n am e n als S c h u b e rt, W in te r en z . W ij, als p o litiek e g e v a n g e n e n , h e b b e n eig en lijk altijd de in d ru k g e h a d , d a t m en zich bij de G e s ta p o en S S , die d e z e ac tie le id d e n , g een d u id e lijk e m en in g g e v o rm d h a d , w a t m en m et d e z e m e n sen m o est d o e n . D it b lijk t w el h ie ru it, d a t h o g ere S S -o ffic ie re n h e rh a a ld e lijk in h e t k a m p k w a m e n e n zich v o o r ­ ste llin g en lieten g e v e n , d a a r e r v eel Z ig e u n e rs w a re n , die ta p d a n s te n , m u c ise e rd e n e n z . E r w erd d an o o k al g au w ee n b a n d o p g e ric h t, d ie la te r o n d e r leiding k w am v a n L o u is B an n et. Zij w e rd e n alleen d u s g e ta to u e e rd , m aar v e rd e r m o c h te n ze alles b e h o u d e n . L a g e ra lte s te w erd een z e k e re T ü m , ee n D u itse A s o , d ie la te r ’g e p la tz t’ is m et d e ee n o f a n d e re g oud- o f d ia m a n tsm o k k e l. H ij is to e n v e rv a n g e n d o o r d e in m id d els uit A u sc h w itz g ek o m e n B ru n o B ro d n é w itz , H a ftlin g n o. 1, die e e n z e e r b e v o o rre c h te p o sitie b e k le e d d e . H ij m o c h t z ijn h a re n la te n s ta a n , k re e g S S -v o e d in g , o m d a t hij zich in d e o g en v an d e D u itse rs o n g elo o flijk v e rd ie n ste lijk h ad g em a a k t bij d e o p b o u w v an het S ta m m lag er A u sc h w itz I. Hij had bijna g een v rie n d e n , o m d a t hij z o ’n o n g elo o flijk e b a n d ie t w as. E r w as b ep a a ld n ie m a n d , w ien s v e rtro u w e n hij h a d . E en van zijn z o g e n a a m d e v rie n d e n w a s de A rb e itsd ie n s tf ü h re r v an h e t S ta m m la g e r, die e c h te r g e v lu c h t w as. Dit w as de re d e n , d a t B ro d n é w itz w as afg e lo st, d a a r m en h em e rv a n v e rd a c h t de h an d in d e z e o n tv lu c h tin g te h e b b e n g eh a d . H ij h e e ft e e r s t ee n tijd in ee n b u n k e r g e z e te n e n is d a a rn a n a a r het Z ig e u n e rla g e r g eg a a n , o m d a t m en u itein d elijk to c h niet a a n ­ n am , d a t hij sc h u ld ig w as. Ik v o o r mij ben h ie r o o k stellig v an o v e rtu ig d , w an t zo u hij iets van die o n tv lu ch tin g sp o g in g g e w e te n h e b b e n , d an h ad hij d e z e m an v a s t aan d e D u itse rs v e rra d e n . B ro d n é w itz m ee n d e in mij ee n gew illig w erk tu ig te zien e n b e n o e m d e mij d a a ro p to t L a g e r c a p o . Ik w as d u s z o ’n b e e tje S te llv e rtre te n d L a g e ra lte s te en m o est z o z o rg en v o o r de gang v an z a k e n in h e t k a m p , v o o r het e te n u itd e le n , v o o r d e q u e s tie s v an de w a te rle id in g , en z . O ok w as ik v o o r het u iterlijk van h e t k am p v e r­ a n tw o o rd e lijk , d u s h e t b e s t te v e rg e lijk e n m et ee n d ire c te u r O p e n b a re W erk en . N u h e t k a m p z o la n g z a m e rh a n d vol liep e n d o o r p rik k e ld ra a d o m h e in d w e rd , k w am P alisch w e e r op d e p ro p p e n , d ie R a p p o rtfü h re r w as o n d e r de L a g e rfü h re r H o ffm a n n v an h e t B .I.-L a g e r. E én v an d e d in g en w a a ro p d e SS nu al d ire c t de a a n d a c h t w ilde v e stig e n w as, d a t de p o litie k e g e v a n ­ g e n e n , d ie in h e t k a m p w a re n w a a r zo w el m a n n e n als v ro u w e n v e rb le v e n , g e e n e n k e le se x u e le g e ­ m e e n s c h a p m o c h te n h e b b e n . D it k o n d e n ze to c h n iet v o o rk o m e n in ee n k a m p m et 10.000 z ig e u n e rs en sle ch ts 12 p o litiek e g e v a n g e n e n , w a n t die h a d d e n v o lo p g eleg en h eid zich e rg e n s te v e rsto p p e n . In het b eg in h e e ft m en g ew eld ig veel m o eite g e d a a n o m te p ro b e re n d e p o litiek e g e v a n g e n e n te b e tra p p e n en lu k te d it, d an ging je in d e S .K . L a te r o n d e r S c h w a rz h u b e r is d e z e c o n tro le v e rz w a k t, o m d a t m en wel zag , d a t dit n iet m eer te g e n te g aan w as. W ij, p o litiek e g e v a n g e n e n , w e rd e n in d it k a m p g e z e t, o m d a t te n m in ste 9 8 % v a n d e z e m e n se n analp h a b e e t w as e n h u n d e leiding v an h e t k a m p n iet to e te v e rtro u w e n w as. D a a rb ij w as h e t k a m p le v e n hu n o o k v re e m d e n d u s w e rd e n e r, om d e z e m a s sa e n ig sz in s te le id e n , p o litiek e g e v a n g e n e n n e e rg e z e t. L a te r w e rd e n d a a r o o k v ro u w e n uit h e t v ro u w e n k a m p , n a m e lijk p o litie k e P o o lse v ro u w e n v o o r g e ­ b ru ik t, d ie n a a r h e t Z ig e u n e rk a m p w e rd e n o v e rg e b ra c h t. D e d a m e s v an d e a rb e id sd ie n s t w a re n o o k P o o lse m e isje s u it h e t P o o lse k am p e n d e z e z ijn la te r o o k o v e rg e k o m e n . H ierb ij w a s V e ra , ee n L e ts e , die B lo c k a lte s te v an h e t v ro u w e n b lo k w e rd , nl. v an B lo ck 1, w aarin sp e c ia a l d e v ro u w e n , die in de k e u k e n w e rk te n , w a re n o n d e rg e b ra c h t. Z o w a s er o o k e e n B lo ck u itslu ite n d d o o r m a n n e n b e w o o n d , nl. B lo ck 2. E r w a re n 2 k e u k e n s , w a a rv a n e r ee n m et m a n n e n e n m et v ro u w e n w e rk te e n uit ee n o o g ­ p u n t v an h y g iën e h ield m en d e z e m e n sen g eh eel a p a rt. Zij k re g e n , o m d a t zij m et h e t v o ed sel in a a n ra ­ k ing k w a m e n , in d e z e B lo ck s o o k ee n b e te re ligging. Al de a n d e re B lo ck s v an h e t k a m p w a re n g e ­ m en g d , in te g e n ste llin g m et h e t la te re fam iliela g er van de T s je c h e n , w a a r de m a n n e n e n v ro u w e n ied er a a n ee n k a n t v an h e t k am p lagen. U b e g rijp t, d a t d e z e to e s ta n d o n tz e tte n d d e m o ra lise re n d w e rk te .

144 v o o ral v o o r d e je u g d , die alles w at de o u d e re n d e d e n m e e m a a k te n e n d a t het d a a r ee n o n tz e tte n d e ro m m el w as. D it k o n to c h o o k n iet u itb lijv e n . H ier sto n d e n d e z e lfd e b a ra k k e n als in h e t m a n n e n k a m p en zij w a re n gem id d eld b ew o o n d d o o r 500 p e rs o n e n . D e w a te rto e v o e r w as e r sle c h t, de v o ed in g w as n a tu u rlijk o o k n iet p rim a en z o o n tsto n d e n in k o rte tijd alle m o gelijke z ie k te n en ee n v an de z ie k te n , die h e t k a m p o n tz e tte n d te is te rd e , w as scabies. H e t Z ig e u n e rk a m p k reeg ee n eigen K ra n k e n b a u , d ie o o rs p ro n k e lijk b e s to n d uit tw e e b a ra k k e n , één v o o r m a n n e n en éé n v o o r v ro u w e n , m aar die la te r w e rd u itg e b re id to t 6 b a ra k k e n . Ik w a s in die tijd nog s te e d s L a g e rc a p o en e r w erd ee n re u z e ja c h t o n tk e te n d o p de p o litiek e g e v a n ­ g en e n , die p ro b e e rd e n se x u e le g e m e e n s c h a p te h eb b e n . T ü m w as a fg e lo st e n e r o n tsto n d ee n intrige om B ru n o B ro d n é w itz w eg te w e rk e n en in h e t k am p te k rijg e n , w a n t dit b a a n tje b o o d e n o rm e v o o rd e le n , v o o ral o m d a t er in h e t Z ig e u n e rk a m p ee n b e te re v o ed in g w as, d o o rd a t e r k in d e rv o e d in g (b o te r en m elk) w e rd v e r s tr e k t, w a a rv a n n a tu u rlijk e n o rm w erd g esto le n . B ro d n é w itz h ad g e d a c h t, d a t ik ee n g e sc h ik t w e rk tu ig v o o r h em zo u zijn en p ro b e e rd e m ij o v e r te h a le n T ü m , die in h e t m a n n e n k a m p w e rk te , te n e k k e n . Ik w eig erd e d it, m a a r zei h e t n iet o p e n lijk . H ij h ad h e t in d e g a te n en k re e g to e n de pik op m ij en p ro b e e rd e m ij v an m ijn p la a ts te d ru k k e n , m a a r de enige m o g elijk h eid om m ij w eg te k rijg e n w as te b e w ijz e n , d a t ik g e s la c h tsg e m e e n s c h a p h ad m et die Z ig e u n e rv ro u w e n . D it is hem n a tu u rlijk n iet g e lu k t, o o k a l, o m d a t hij h e t z e lf veel te d ru k h ad m et een v ro u w en hij h ad er w el v o o r g ezo rg d d a t dit ee n D u itse w as. O p ee n k e e r, to e n ik m et ee n D u itse v ro u w v an d e K ra n k e n b a u o v e r s tra a t liep e n wij sa m en e e n b e e tje liep en te la c h e n , k w am ik B ro d n é ­ w itz te g e n , die een fie ts h ad g e k re g e n om d o o r h e t k am p te g aan en die m ij to e rie p d a t ik, a ls v e rd o m d e H o lla n d e r, m et m ijn v in g ers v an D u itse v ro u w e n a f m o e st b lijv en . M a ar hij kon m ij v e rd e r to c h niets m ak en . O p ee n g eg ev en m o m en t p la tz te hij e n w el, n a d a t P alisch w as v e rd w e n e n . P alisch w erd n a die tijd in de b u n k e r o p g e slo te n d o o r de G e s ta p o , o m d a t hij g e m e e n s c h a p h ad g e h ad m et die V e ra e n v o o r hem in d e p la a ts k w am d e R a p p o rtfü h re r P lagge. P alisch sc h ijn t w eg en s dit geval tw a a lf ja a r F e s tu n g te h e b b e n g e k reg en , d a t h e e ft m en m ij te n m in ste v e rte ld . P lagge k w am d u s in zijn p la a ts en tra d al heel sp o e d ig in zijn v o e ts p o re n , iets w at o o k heel m oeilijk uit k o n b lijv en . B ru n o B ro d n é w itz p la tz te d u s ee n tijd je d a a rn a , w erd o o k afg e la st e n v e rd w e e n in de b u n k e r. H ij sc h ijn t e r zich e c h te r uit te h e b b e n k u n n e n re d d e n , w a n t e n k e le w ek en d a a rn a k w am hij w e e r in h et Z ig e u n e rla g e r en w as z e lfs al w e e r in e e n m ooi u n ifo rm g ek le e d . Hij is to en n a a r G leiw itz g eg a a n , ik m een om d a a r L a g e ra lte s te te w o rd en . Ik w as o n d e rtu s s e n a fg e lo st als L a g e rc a p o en B lo c k a lte s te g e w o rd e n e n H e rm a n D im an sk i w as in m ijn p la a ts g e k o m e n e n m e te e n L a g e ra lte s te g e w o rd e n . In d ie tijd b eg o n d e ty p h u s in h e t Z ig e u n e rk a m p sla c h to ffe rs te e isen e n o o k k w a m e n er s te e d s m eer g ev a lle n v an sc h u rft v o o r die o p g e n o m e n m o e ste n w o rd e n , w a a rd o o r de K ra n k e n b a u w e e r en ig szin s u itg eb reid w erd . In d e v o e d in g s to e sta n d w as v e rb e te rin g g e k o m e n , d o o rd a t m en m elk , ro o m b o te r en w o rst v o o r k in ­ d e re n ging a a n v o e re n e n m en h u n in p la a ts v an so e p a a rd a p p e lp u re e ging g ev e n . E r k w am z e lfs w it­ b ro o d e n d e le e ftijd s g ro e p e n v an nul to t é é n , éé n to t d rie, d rie to t z e s , z e s to t v e e rtie n en v e e rtie n en o u d e r k reg en elk ee n b e p a a ld e d istrib u tie re g e lin g . U b eg rijp t w at v o o r m o eilijk h ed en dit v o o r d e B locka lte s te n m et zich m e e b ra c h t. D it alles d u id d e e ro p , d a t m en h e t n iet d ire c t had v o o rz ie n op v e rn ie ti­ ging v an de Z ig e u n ers. O n d e rtu s s e n k w a m e n d ie Z ig e u n e rs te n la ste v an de s ta a t, o m d a t zij g een w e rk v e rric h tte n en m en h e e ft d a a ro m g e p ro b e e rd h e n in c o m m a n d o ’s te la te n u itru k k e n , m aar h e t enige w at ze d e d e n w as een b e e tje p la n e re n , v e rd e r n ie ts. D e to e s ta n d w erd h o e lan g er h o e e rg e r, te n m in ste o p h y g iën isc h gebied en h e t L a g e r v erlu isd e h elem aal. N a d a t die Z ig e u n e rs e e rs t op die kale b rits e n h a d d e n g eleg en , kreg en ze d e k e n s , nl. die o u d e d e k e n s m et fra n je , die m e e k w a m e n m et d e G rie k se tra n s p o rte n en d it w erk te de v erlu izin g nog m e e r in de h a n d . O m d at d e z e to e s ta n d o n h o u d b a a r w as, is m en e rto e o v e rg e g a a n d e z e m e n se n te o n tlu iz e n e n h o ew el e r in h e t F -L a g e r e e n g ro te sa u n a sto n d , b o u w d e m en a c h te ra a n in het

145

t

Z ig e u n e rla g e r ee n g eh eel n ieu w e sa u n a . M en h e e ft h ierin ee n ’E n tla u s u n g s a n s ta lt’ g e m a a k t e n H o rst Jo n a s k w am d a a r als en ig e Jo o d in te z itte n als e le k tric ië n . O m stre e k s d ie tijd zijn e r o o k J o o d s e d o k to re n g ek o m en in de K ra n k e n b a u . M en h e e ft to e n o n d e r leiding van d e d o k to re n van het k am p en sp e ciaal v an H a u p ts tu rm fü h re r dr. H . J. M en g elre (b e d o e ld is M e n g ele.S .) d ra g e r IJz e re n K ru is e e rs te k la s se , die o n d e rz o e k in g e n d e e d op h e t g eb ied v an tw e e lin ­ g e n , h e t h ele L a g e r o n tlu isd e n z o d o e n d e w erd de to e s ta n d en ig szin s draag lijk er. N u k w am e r w e e r een n ieu w e eig en aard ig e b ep alin g in h e t Z ig e u n e rk a m p : alle tw e e lin g e n m o este n g e s p a a rd w o rd e n . W ij m o e s te n de tw eelin g en o p tro m m e le n en d a a rn a w e rd e n zij e v e n tu e e l m et hun v a d e r o f m o e d e r o n d e rz o c h t en dit w erk w erd in h a n d e n gelegd v a n de J o o d s e d o c to r e n , o m d a t M eng erle d e P o o lse d o c to re n , die e r al e e r d e r w a re n g e k o m e n , b lijk b a a r n iet v e rtro u w d e . D ie k in d e re n k re ­ gen e e n g o ed e b e h a n d e lin g . Zij m o e ste n de b e s te ligging h e b b e n e n k reg en e x tra v o ed in g . O o k had M e n g erle bij v o o rb e e ld ee n a s s is te n te bij z ic h , ee n P o o lse te k e n a re s uit h e t v ro u w e n k a m p , d ie al die m e n sen m o est u itte k e n e n . Die tw e e lin g e n w e rd e n z e e r u itg e b re id o n d e rz o c h t e n le tte rlijk alles w erd n a g e te k e n d en m en k an w el zeg g en , d a t zij ee n z e e r b ijz o n d e re p la a ts in h e t k am p gingen in n em en . M en g erle m a a k te zich bij de k in d e re n z e e r g eliefd . H ij p ra a tte w el m et h en e n h e t is z e lfs v o o rg e k o ­ m e n , d a t zij, als hij a a n k w a m , de s tra a t op s to rm d e n en riep en : ‘H a , d a a r is o o m M e n g e rle ’; d an sto p te hij m et z ’n a u to en g a f h u n c h o c o la d e en s n o e p je s. In m id d e ls is Plagge o o k g e p la tz t m et e e n v ro u w e n g e sc h ie d e n is; hij m o e st d u s o o k w o rd en a fg e lo st en in zijn p la a ts k w am d e S c h a rfü h re r B o n ig u t, ee n V o lk sd u its e r uit S e rv ië . S c h w a rz h u b e r w as in die tijd w e e r L a g e rc o m m a n d a n t. H e t m a n n e n k a m p w as in m id d els v e rh u isd v an h e t B -I-B -L ag er n a a r h e t B -II-D -L a g e r en o o k de K ra n k e n b a u in h e t B -II-F -L a g e r w as in g e b ru ik g e n o m e n , z o d a t in de B -II-A b sc h n itt alleen h e t A -, Ben C -L a g e r nog leeg s to n d e n . T o e n is m en e r in h e t Z ig e u n e rla g e r to e o v e rg e g a a n ee n sp e c ia le K ra n ­ k e n b a u in te ric h te n o n d e r leiding v an M e n g elre. E r w erd ee n E n tla u s u n g sa n sta lt g e m a a k t e n dit is een heel p ijnlijke g e s c h ie d e n is g e w o rd e n . D e m e n sen w e rd e n d a a r n am elijk in h e t b ad g e d a a n in de ee n o f a n d e re b ijten d e v lo e isto f e n v erg in g en d an v an de pijn. Zij w e rd e n zo o p k a n n ib a listis c h e w ijze van h u n s c h u rft a fg e h o lp e n . D e s te rfte ste e g , v o o ra l o n d e r de b ab ies. D aarb ij k w am , d a t e r veel v ro u w e n zw an g e r h e t k am p w a re n b in n e n g e k o m e n e n e r d u s v o o rtd u re n d k in d e re n w e rd e n g e b o re n . O o k n a d a t m en al lan g er d a n 9 m a a n d e n in h e t k am p w a s , gingen d e z e g e b o o rte s d o o r e n ju is t o n d e r d e z e k in d e ­ re n w as d e s te rfte e n o rm g ro o t. E en v an d e z ie k te s , die d o o r v ita m in e g e b re k o n ts to n d , w as n o m a en d e z e is o n d e r leiding v an p ro ­ fe s s o r E p p ste in , die d a a rv o o r ee n a p a rt k a m e rtje k re e g to e g e w e z e n , b e s tre d e n . W ij m e rk te n h ie r al­ leen m aar v an d a t hij d e b e s ch ik k in g k re e g o v e r rau w e g ro e n te n , die uit de k e u k e n w erd a a n g e v o e rd en h e t is w el ty p isc h , d a t d e z e n o m a in d e rd a a d is g a a n a fn e m e n . Ik h e b ee n geval g e z ie n van n o m a bij een jo n g e tje , w ien s hele re c h te rw a n g w as w e g g e v re te n , zijn k a a k lag h e le m a a l o p e n . H e t w as e e n v re se lij­ ke z ie k te . O n d e r d ie J o o d s e d o k to re n b e v o n d zich ee n v ro u w e n a rts-c h iru rg . H ugo H eller, die o n tz e t­ ten d lang w as vrij g eb le v e n . H ij w a s ee n D u itse Jo o d . E e n jo n g e P o o lse d o k te r w as sp e c ia a l v o o r de b ev allin g en a a n g e w e z e n e n hij b e v o n d zich altijd in h e t h o k w a a r de v ro u w e n b e v a lle n m o e ste n . Ik h e b in h e t Z ig e u n e rk a m p o o k Irm a G re e se o n tm o e t, e e n h eel k n a p p e v ro u w , d ie de e rg ste w re e d ­ h ed e n h e e ft u itg e h a a ld . Z o h e rin n e rd e ik mij h e t geval v an ee n v ro u w , die b e v a lle n m o e s t, v a n w ie zij de b e n e n in o p g e tro k k e n h o u d in g m et d ik to u w h e e ft la te n v a s tb in d e n , m et als g ev o lg , d a t d e z e v ro u w n a tu u rlijk in h e t k ra a m b e d is o v e rle d e n . D e R a p p o rtfü h re rs w isse ld e n e lk a a r nogal e e n s a f e n ik noem h ierbij o n d e r m e e r d e n aam van B ug, die la te r c o m m a n d a n t is g e w o rd e n v an C re m a to riu m III. D eze m an h e e ft g e p ro b e e rd mij te ro n se le n v o o r de S S S ta n d a rd -W e stla n d . D e L a g e ra lte s te v a n d e K ra n k e n b a u in h e t Z ig e u n e rk a m p w as d o k te r R iem , d ie o o k v o o r de illegale a c tie in de b u n k e r g e z e te n m o et h e b b e n . O p e e n g eg ev en m o m en t is e r in h e t Z ig e u n e rk a m p ee n v re se lijk e rel o n ts ta a n , d o o rd a t e r ee n f o to ­ g ra a f k w am , d ie v an d iv e rse u itg e sp ro k e n Z ig e u n e rtro n ie s f o to ’s w ilde m a k e n , w at h em o o k w erd to e ­ g e s ta a n . D ie f o to ’s sc h ijn e n la te r g e p u b lic e e rd te zijn ó f in D u itsla n d ó f z e lfs in h e t b u ite n la n d , d a t w eet ik n iet p re c ie s, m aar ee n feit is, d a t d e H a u p ts tü rm f ü h re r M e n g erle d a a r e n o rm k w aad o v e r is g e ­ w e e s t, d a a r hij ee n ste v ig e u itb ra n d e r uit B erlijn h ie ro v e r g eh a d m o et h eb b e n .

146 H et is h ie r o o k o p zijn p la a ts te w ijzen o p de c o n s ta n te strijd , die g e le v e rd w erd tu ss e n de d o k te r v an d e S S , die h e t to e z ic h t had op de g e z o n d h e id s to e sta n d en d e L a g e rfü h re r. Zij h a d d e n v o o rtd u re n d ru z ie e n d it is een b elan g rijk e teg e n ste llin g , w an t de ee n p ro b e e rd e de p a tië n te n in de K ra n k e n b a u nog en ig szin s o p peil te b re n g e n , terw ijl d e a n d e r zich n iets v an d e z e m e n se n a a n tro k . Z e z a te n e lk a a r v o o rtd u re n d in de h a re n en ee n sp re k e n d v o o rb e e ld h ie rv a n is w el h e t fe it, d a t te n slo tte in de K ra n ­ k e n b a u v a n h e t Z ig e u n e rk a m p d e H a u p ts tu rm fü h re r M e n g erle h e e ft d o o rg e d re v e n , d a t e r ee n sp e ciale L a g e ra lte s te -K ra n k e n b a u w erd b e n o e m d . D it w as z e e r e ig e n a a rd ig , o m d a t e r al een K ra n k e n b a u m et e e n L a g e ra lte s te in h e t F -L a g e r w as. D e L a g e ra lte s te K ra n k e n b a u in h e t F -L a g e r w erd e e rs t ee n O o s­ te n rijk e r, O tto B e n ja m in , ee n v re se lijk e s c h o ft. D eze m an p ro b e e rd e d o o r m iddel v a n in trig es e n d e r­ gelijk e zijn K ra n k e n b a u zo g o ed m ogelijk te d o e n sc h ijn e n om d a a rm e e e e n goed n u m m e r te m ak en te g e n o v e r M en g elre e n z o h o e la n g e r h o e m eer m a c h t te krijgen. M en is to e n b e g o n n e n - o o k d o o r in tri­ g e s - d e z e v e n t o p zij te z e tte n e n dit is te n slo tte g e lu k t. M en is e r nam elijk in g eslaag d om aa n w ijz in ­ g en te v e rz a m e le n , d ie d e z e m an in de b u n k e r z o u d e n b re n g e n en op d a t m o m en t h e e ft M en g erle hem p e rso o n lijk m e e g e n o m e n en hem d o e n o p n e m e n in de K ra n k e n b a u 1 in A u sc h w itz om hem op die m a ­ n ier uit h a n d e n v an de G e s ta p o te h o u d e n . In d e z e tijd h e e ft m en ee n tw e e d e S c h u tz h a ftla g e rfü h re r in g e v o e rd , n am elijk Jo c h e m , ee n O bers c h a rfü h re r, d ie n a a r d e S S -F ü h re r-S c h u le zo u g aan . Jo c h e m sto n d d u s o n d e r S c h w a rz h u b e r. D it h a d ­ d en ze sp e ciaal g e d a a n , o m d a t de S c h u tz h a ftla g e rfü h re r van h e t B -II-L a g e r v o o r ee n te g ro te ta a k k w am te sta a n . H e t B -II-L a g e r h ad zich n am elijk e n o rm u itg eb reid en b e s to n d uit: h e t A -L a g e r - Q u a ra n ta in e k a m p h et B -L ag er - fam iliek a m p h e t C -L a g e r - w e rk k a m p e n w everij h e t D -L a g e r - m a n n e n k a m p h e t E -lag er - Z ig e u n e rk a m p , terw ijl in h e t F -la g er de K ra n k e n b a u w as o n d e rg e b ra c h t, h o ew el die n iet o n d e r de v e ra n tw o o rd e lijk ­ heid v an d e S c h u tz h a ftla g e rfü h re r viel. D it w as n a tu u rlijk te veel v o o r één m an, o m d a t e r v e rsc h ille n ­ de c o n tro le s m o e ste n p la a ts v in d e n en d a a ro m h e e ft m en zijn v e ra n tw o o rd e lijk h e id g e d e e lte lijk o v e r ­ g ed ra g e n aa n de S c h u tz h a ftla g e rfü h re r II. D ie Jo c h e m kw am v e rsc h e id e n e m alen in h e t k am p e n d a a r w as o n d e r a n d e re n ee n z e k e re W a n d a , ee n Z ig e u n e rin , die w eg en s o p lic h te r ij- z ij h ad zich nam elijk u it­ g eg ev en v o o r een g ra v in , terw ijl zij h e t h elem aal n iet w as - in de g ev a n g e n is te re c h t w as g e k o m e n en to e n d o o r d ie actie teg en de Z ig e u n e rs w as o n tsla g e n en n a a r h e t c o n c e n tra tie k a m p o v e rg e b ra c h t. Zij h ad ee n eig en k a m e rtje , alle m ogelijke artik e le n om zich o p te m a k e n , als lip p e n stift en w at d ie s m eer zij en leid d e ee n b e tre k k e lijk p lezierig lev en . H e t w as ee n g ro te , n iet o n a ard ig e v ro u w en bij h a a r ging Jo c h e m reg elm atig o p b e z o e k . D ie v e rh o u d in g w erd s te e d s in tiem er en in tie m e r e n W a n d a re g e e rd e ei­ g en lijk h e t hele k a m p d o o r de in v lo ed , die zij o p Jo c h e m h a d . W a n n e e r iem and h a a r o o k b ep aald o n ­ sy m p a th ie k w as, m o est die m an erg u itk ijk en , w a n t a n d e rs w as hij n iet lang m eer z e k e r van zijn lev en . T ijd e n s ee n to e s p ra a k v an de R a p p o rtfü h re r, w aarb ij wij altijd allerlei o p m e rk in g e n te h o re n k re g e n , h e b ik ee n stu n t u itg e h a a ld , d o o r z o a ls wij bij de m arin e zeg g en , o p m ijn s tro t te g aan sta a n en h e b te ­ g en d e R a p p o rtfü h re r g ez e g d , d a t h e t to ch eigenlijk sc h an d elijk w a s , d a t zu lk e w ijv en als W a n d a z o ’n g ro te in v lo ed h a d d e n e n d at d a a r m aar e e n s ee n ein d aa n m o est k o m en . D it w as eigenlijk e e n v isje , d at ik u itw ie rp o m e e n s te kijk en h o e hij e ro p zou re a g e re n e n ik b e n e r o o k helem aal n iet k w aad om a a n g e ­ k ek e n . W a n d a k o n mij niet g o ed z e tte n , m aar ko n mij to c h o o k niets m a k e n , o m d a t ik wel u itk e e k , d at ze m e n iet k o n grijp en o p h e t d rin k en v an je n e v e r o f ie ts d e rg e lijk s, ik w as altijd re u z e v o o rzich tig . D ie Jo c h e m is u itein d elijk a fg e lo st, oo k in v e rb a n d m et d e z e k w estie. H ij is w eggegaan nog v o o rd a t h e t Z ig e u n e rk a m p v ern ietig d w erd e n te re c h tg e k o m e n in W a rsc h a u . N a d e rh a n d h e b b e n S S -lie d e n , die m et lui uit die co m p ag n ie h e b b e n g e c o rre s p o n d e e rd , mij v e rte ld , d a t hij bij h e t v e rn e m e n v an de liq u i­ d a tie v an h e t Z ig e u n e rk a m p z e lfm o o rd h e e ft g ep leeg d . Ik h aal dit aa n om de viezig h eid nog d u id e lijk e r aa n te to n e n , e n om te la te n z ie n , d a t d erg elijk e m o ­ tie v e n bij d e SS o o k nog ee n g ro te rol sp e e ld e n . D it is ee n van de g ev a lle n , w a a rv a n ik h e t z e k e r w eet, m a a r P alisch en Plugge zijn om d e z e lfd e re d e n v e rd w e n e n . E é n van d e u itw a s se n , die h ierv an h e t g e ­ volg w as, is g e w e e st e e n m o o rd o p e e n Z ig e u n e r. In het E -L a g e r w a re n nam elijk tw e e z u s je s , w aa rv a n

147 éé n ee n b e p a a ld lied erlijk lev en leid d e en zich d a a rd o o r b ro o d en z . b e z o rg d e . D ie S S -e rs w a re n m eest P o le n , die d o o r d e D u itse rs d a a r w a re n n e e rg e z e t, o m d a t zij de taal b e h e e rs te n , sp e c ia a l de S lav isch e ta le n . E é n v an die S S -e rs ging g ereg eld o p b e z o e k bij d a t m eisje en k w am o o k o p K e rst- o f o p O u d e ­ ja a rs a v o n d 1943, d a t w e e t ik n iet z e k e r, m et dit d o el in h e t k am p . H ij ging n a a r de b a ra k , m aar zag h a a r n ie t. T o e n k reeg hij h e t v e rm o e d e n , d a t zij bij ee n Z ig e u n e r, die d a a r B lo c k a lte s te w as, zo u zijn e n ging d a a rh e e n . Bij h e t o p e n e n v an de d e u r zag hij h a a r m et d ie v e n t in b e d ; hij k e e k alleen m aar, d e e d de d e u r w e e r d ic h t, ging n a a r b u ite n , n am zijn p isto o l en s c h o o t z o d o o r d e w an d h e e n n a a r b in n e n . Ik heb g e h o o rd , d a t die k erel d ro n k e n w as, m aar hij h e e ft h e t m eisje p re c ie s in h a a r h o o fd g e tro ffe n e n h o e ­ w el zij d ire c t v e rv o e rd is n a a r d e K ra n k e n b a u in h e t F -L a g e r en g e o p e re e rd , is zij to c h na 3 o f 4 d agen o v e rle d e n . N u k o m t d e g ro te riv a lite it te r sp ra k e , w a n t O tto , de L a g e ra lte s te v a n de K ra n k e n b a u , zag h ie rd o o r zijn k a n s sc h o o n . H e rm a n D im an sk i h a d n am elijk d e z e sc h ie tp a rtij o p e e n a fs ta n d g e z ie n e n O tto h e e ft h ie ro v e r ee n g eh eim ra p p o rt o p g e m a a k t, w a a rin hij v e rk la a rd e , d a t h e t on m o g elijk w as, d a t die S S -er d o o r d e g lad h eid g e v a lle n w as, w aarb ij zijn p isto o l w as afg e g a a n , zo a ls m en d e z e h isto rie h ad w illen d ra a ie n . H ij h e e ft a a n g e to o n d d a t h e t in d e rd a a d m oedw il w as g e w e e st e n d e z e b e w e rin g g e s ta a fd m et o p m e tin g e n , die hij bij die b a ra k had v e rric h t. H ij sp e e ld e z o ’n b e e tje als d e te c tiv e . E r is h ie r e e n hele k w estie uit g ev o lg d , w at e r te n slo tte to e geleid h e e ft, d a t O tto v e rd w ijn en m o e st. Al die S S -e rs z a te n nl. to t h u n n ek in d e sm u rrie e n v e rd e d ig d e n e lk a a r d o o r d ik e n d u n , m et a n d e re w o o rd e n , Jo c h e m v e r­ d ed ig d e d e z e v en t e n m en b eg o n to e n , a a n g e z e t d o o r W a n d a , h e t le v e n v an d e z e L a g e ra lte s te z u u r te m a k e n , m et h et g ev o lg , d a t hij e r te n slo tte u itg e z e t is. D eze m an d a c h t e c h te r d a t hij de d o k to re n a c h ­ te r zich h ad en ging d a a ro m ru stig d o o r m e t zijn o p p o sitie , to t hij te n slo tte m et ee n z e n u w in s to rtin g m o est v e rd w ijn en . Zij h e b b e n die Jo c h e m nog w at w illen m a k e n , w a n t ze z e id e n d a t O tto h ad d o o rg e ­ sla g en . D at w as ee n h ele ro d d e lk w e stie v an de L a g e rfü h re r te g e n d e K ra n k e n b a u . D ie O tto h ad altijd m iljo en en o b je c te n in zijn h o o fd . H e t w as o o k in d e z e tijd , d a t ik c o n ta c t k re e g m et de nog z e e r p o v e re illegale b ew eg in g o n d e r de g e ­ v a n g e n e n in h e t k a m p z e lf, ee n c o n ta c t, d a t ik v o o rn a m e lijk legde d o o r m iddel v an H e rm a n D im an sk i e n H o rs t J o n a s. Ik d u id d it h ier alleen m a a r e v e n aa n om e r la te r o p te ru g te k o m e n , w a n t d e z e g e s c h ie ­ d e n is w e e ft zich d o o r h e t hele k a m p le v e n h e e n . E r w a re n in die tu ss e n tijd o o k H o n g a a rse J o d e n in h e t k am p g e k o m e n en de b ev o lk in g v an h e t Z i­ g e u n e rla g e r w as d e rm a te u itg e d u n d , d a t er no g s le c h ts o n g e v e e r 6000 m e n sen o v e r w a re n . D eze w e r­ d e n aa n d e en e k a n t v a n h e t L a g e r o n d e rg e b ra c h t en de H o n g a re n a a n de a n d e re k a n t, nl. in de b a ra k ­ k e n , d ie teg en h e t D -L ag e r aa n lagen. V o o r d e z e H o n g a a rse to e g a n g e n w erd ee n a p a rte L a g e ra lte s te b e n o e m d , ee n B .V .-e r. D e h ele h isto rie v an h e t Z ig e u n e rk a m p is ee n in g ew ik k eld sy s te e m g e w e e st v a n in trig es, die zich d a a r h e b b e n a fg e sp e e ld . D eze zijn te n slo tte te ru g te v o e re n to t e e n poging van die R ijk sd u itse B .V .-e r o m H e rm a n D im an sk i als L a g e ra lte s te te n val te b re n g e n , w aarb ij hij zich v an de h u lp v an e n k e le Z i­ g e u n e rs h a d v e rz e k e rd . D it p a s te n a tu u rlijk g eh eel in d e k ra a m v an de S S . D ie z e lfd e v e n t is la te r bij de b ev rijd in g in E b e n se e d o o r o n s v e rm o o rd . Die Z ig e u n e rs in trig e e rd e n teg en H e rm a n D im an sk i en zijn g ro e p o m h en w eg te k rijgen. D an is e r nog h e t g ev al B ro ad . B ro ad z a t in h e t S ta d sg e b a u d e , o p de P o litisc h e A b teilu n g en to e n h et Z ig e u n e rk a m p w as g e ïn s ta lle e rd is e e n deel v an de P o litisch e A b teilu n g d a a rh e e n v e rh u isd . D eze w erd g ev estig d in d e B lo c k fü h re rs tu b e v an h e t Z ig e u n e rk a m p . D it w a s e e n p ra k tisc h e z e t o m d a t dit L ag er vol z a t m et rijk d o m m e n . D ie m e n sen h a d d e n im m ers al h u n g o u d en sie ra d e n m og en b e h o u d e n . E r o n ts to n d h ie rd o o r ee n e n o rm e ‘S c h ie b u n g ’ e n de z w a rte h an d e l b lo e id e . H e t ging z o v e r, d a t B ro a d , die d a a r m et L a c h m a n n z a t, zijn h ele a a n d a c h t, in v e rb a n d m et d e z e z w a rte h a n d e l, o p h e t Z ig e u n e rk a m p ging ric h te n . D it k o m t o v e re e n m et h e tg e e n J e n n y S p ritz e r h ie ro v e r in h a a r b o e k sc h rijft. B ro ad m o ch t m ij, o m d a t ik o ffic ie r w a s e n hij m een d e zich nogal e e n s in h e t E n g els m et mij te k u n n e n o n d e rh o u d e n . H ij p ra a tte d a n m e estal z o v e e l, d a t ik m et h e t d o e n en la te n v an d ie B ro a d vrij g o ed op d e h o o g te w as. H ij tra d o o k o p als m e n to r v an d e Z ig e u n e rk a p e l, die o n d e r leiding v an L o u is P a n n et o e fe n d e , w at v o o r mij n ie t o n g u n stig w as, w a n t ik k re e g d a a rd o o r sig a re tte n . O p z e k e re a v o n d w as e r ee n g ro o t d ra n k fe e s t in h e t k am p . D e je n e v e r k w am uit K ra k a u , w a a r ee n

148 g ro te sp iritu sfa b rie k w as en via de civ iele a rb e id e rs k o n d e n wij fle s s e n van een h alv e en ee n h ele liter k rijg en . E r w as die b e w u s te a v o n d z w a a r g e d ro n k e n in B lock 27 en d a a rb ij w a re n d iv e rse B lo ck a lteste n te g e n w o o rd ig , o .a . H e rm a n D im a n sk i, die mij ’s n a c h ts om é é n uur o o k uit bed tro m m e ld e . V an te ­ v o re n h a d d e n zij al z w a a r gep im p eld e n d a a rb ij w as de R a p p o rts c h re ib e r F ra n k ie w isz g e w e e st. In het k am p b e v o n d e n zich o p d it m o m e n t e c h te r o o k tw e e B lo c k fü h re r, die bij tw e e v ro u w e n in B lock 27 w a re n . E én v an d e v ro u w e n w as de z u s te r van h e t d o o d g e s c h o te n m e isje , d ie ru stig o p d e z e lfd e v o et d o o rg in g e n d an w as e r nog ee n v ro u w , d ie w ed u w e w as e n w ier b ro e r, n a a r ik m e e n , rid d e rk ru isd ra g e r w as, in ied er gev al ee n hoge o n d e rsc h e id in g d ro e g . A ls fam ilielid van e e n O o s tfro n ts trijd e r h ad d e ­ z e v ro u w in h e t k am p ee n sp e ciale b e h a n d e lin g . B ro ad nu lo e rd e s te e d s o p S S -lui, d ie in h e t Z ig e u n e r­ k am p c o n ta c t h a d d e n m et v ro u w e n e n dit w as de tw e e d e re d e n , w a a ro m de P o litisch e A b teilu n g zijn ze te l h ad in h e t E -L a g e r. Z o ko n zij im m ers c o n tro le re n w a n n e e r d e B lo c k fü h re r ’s a v o n d s na S p errtijd h e t k a m p b in n en g in g en . W at e r nu p re c ie s g e b e u rd is, w e e t ik n iet, m a a r v a s t sta a t wel - d a t h e b ik z elf g e z ie n - d a t F ra n k ie ­ w isz h alf d ro n k e n h e e ft g ezeg d : ‘Ik m o et nog n a a r B ro ad to e ’ e n in d e rd a a d n a a r v o re n is g e lo p e n n a a r de B lo c k fü h re r e n B ro a d h e e ft g eh a a ld . Zij zijn to e n sa m e n h e t k a m p b in n e n g e k o m e n . E n ig e o g e n b lik ­ k en h ie rv o o r w as H e rm a n D im an sk i bij mij g e k o m e n , w a n t ik w a s in m id d els n a a r b ed g eg aan e n zei: ‘P as o p , A n to n , e r is vuiligheid aa n de lu c h t. K om m ee, w an t wij p la tz e n d ire c t a lle m a a l.’ Ik d e n k dat ik m ee m o e s t k o m e n , o m d a t hij zich w ilde v o o rz ie n v a n ee n p e rs o o n , die nog n iet in o p s p ra a k w a s ge­ w e e s t, v o o r h e t geval hij m id d en in d e n a c h t B ro ad te g e n m o c h t k o m e n . W ij gingen n a a r B lock 27 en w a a rsc h u w d e n die tw e e B lo c k fü h re r, d a t zij w eg m o e ste n g a a n , o m d a t B ro ad op k o m st w as. Zij h a d ­ d en zich e c h te r u itg ek leed e n lagen bij d ie v ro u w e n in b e d , w aarb ij ze o o k h u n p isto o l h a d d e n a fg e ­ legd. A ls S S -e rs in ee n c o n c e n tra tie k a m p dit d o e n , b e te k e n t d a t g ew o o n z e lfm o o rd . D at w as ee n van d e e rg ste v erg rijp e n , die in ee n c o n c e n tra tie k a m p m ogelijk w a re n . D e p isto le n lagen d a a r op e e n stoel en die lui w a re n h a lf in de lo rem en w ild en e r niet uit. W ij d a c h te n : ‘N u vliegt de hele boel z e k e r de lu ch t in ' en h a d d e n n og h et b e s e f om te zeggen: ‘D oe d a n de d e u r d ich t en laat n iem an d b in n e n .' E en o g en b lik la te r k w am B ro ad e ra a n m et de d ro n k e n F ra n k ie w isz e n sa m en liepen ze het e e r s t n a a r de S tu b e v an d e B lo c k a lte s te , w a a r ze lich t za g e n b ra n d e n e n w a a r H e rm a n D im anski e n ik o n s b e v o n ­ d e n . H e t w as o n g e v e e r tw e e u u r ’s n a c h ts . B ro ad v ro e g w a t wij e r d e d e n en ik a n tw o o rd d e h e m , dat wij g e w o o n e e n p ra a tje z a te n te m a k e n . ’O p z o ’n laat u u r ? ’ ’J a , w a n t ik h e b L a g e rc o n tro le en hij loopt ee n e in d je m et mij m e e .’ D it v e rh a a l k lo p te , w an t e r w erd s te e d s ee n B lo c k a lte s te a a n g e w e z e n , die het L a g e r m o e s t c o n tro le re n . D a a ro p v ro e g hij: ‘W ie zijn e r aa n de o v e rk a n t in d a t k a m e r tje ? ’ W ij z e id e n , d a t wij d a t n iet w iste n , w an t h e t w a s e rg m oeilijk a ls de SS ru zie m et e lk a a r k reg en , p artij te k iezen . N am je d e p artij o p v an de P o litisc h e , d a n g re e p de B lo c k fü h re r je , k o o s je d e partij van de B lo c k fü h ­ r e r, d a n w erd je g e g re p e n d o o r de SS e n k w am je in de b u n k e r. W ij z e id e n d u s, d a t wij h e t n iet w iste n . B ro ad ging n a a r d e d e u r to e , ram m e ld e e ra a n , m aar k reeg g een g e h o o r: D ie lui h ield en zich v o lk o m en stil. Hij ra m m e ld e nog m aar ee n k e e r e n o n d e rtu s s e n h ad hij zijn p isto o l uit zijn za k g eh a a ld e n hield zijn v in g e r al aa n d e tre k k e r. W ij d a c h te n : ‘D it w o rd t e e n k n o k p a rtijtje , d a t n iet m ooi m e e r is, w a n t die SS laat zich z o m a a r n iet ’e r w is c h e n ’. E r g e b e u rd e e v en w e l n ie ts. B ro ad w erd w a a rsc h ijn lijk b a n g v o o r e e n v u u rg e v e c h t e n ging m et F ra n k ie w isz w eg. D a a rn a h e b b e n wij de d e u r o p e n g e m a a k t, w at heel m ak k elijk ging, w a n t h e t ra a m p je sto n d o p e n en wij b ru ld en : ’E n n o u e r u it’ ! ’Wij g a a n n ie t.’ ’A ls jullie n iet g a a n , sc h ie te n wij ju llie m et je eigen p isto o l n e e r .’ W ij d u rfd e n d a t to e n te zeg g en . Z e zijn in d e r­ d a a d g eg aan e n d o o r B ro ad n iet g e g rep en . B ro ad b e g re e p , d a t h e t L ag er sa m e n sp a n d e e n h e e ft g e p ro b e e rd dit te o n td e k k e n . N u h a d d e n zij h et g ro te v o o rd e e l, d a t e r in dit je n e v e rc o m p lo t o o k ee n z e k e re B u c h d am m z a t, de C a p o A u fn a h m e sc h re ib e r, ee n m a n , die als P ool uit de O e k ra ïn e kw am en in h e t k a m p alleen m a a r o p de P o len sc h o ld , o m d a t hij v a n d e zo g e n a a m d e ‘O e k ra ïn se v rijh e id s b e w e g in g ’ w as. W a a rsc h ijn lijk is dit e e n stu n t g e w e e st om uit h e t L a g e r te k o m e n , m a a r aa n de a n d e re k a n t w a s hij w el zo slim om zich n iet te m eld en v o o r het ‘V rijw illig ersleg io en O e k r a ïn e ’. W aarsch ijn lijk h e e ft d e z e m an B ro a d o o k g ed eeltelijk k u n n e n b e p r a ­ te n . B ro ad k re e g n a tu u rlijk o o k w el h e t ee n en a n d e r , h o ew el hij mij de m in st o m k o o p b a re sc h e e n van h e t hele ste l. Ik haal dit geval v an F ra n k ie w isz a a n , om te to n e n w a t v o o r v e rh o u d in g e n e r o n d e r d e SS h e e rste n .

149

t,

L a te r is hij m eeg eg aa n m et h e t E is e n b a h n k o m m a n d o , d a t n a a r D u itsla n d ging e n w aarb ij ee n heel stel P o len m et lage n u m m e rs w as. H ij sc h ijn t d a a r o o k w e e r je n e v e r te p a k k e n g ek re g e n te h e b b e n e n is to e n d o o r een p a s se re n d e trein d o o d g e re d e n . N u k w am e r nog ee n k w e stie bij, nl. de p o sitie van H e rm a n D im an sk i te g e n o v e r B o g e r, d ie z o ’n b e e tje o n d e rc h e f v an d e P o litisc h e A b teilu n g w as. Die B o g e r w as e e n sp e ciale v rien d v an H e rm a n D i­ m an sk i, o m d a t zij sa m en g e z e te n h a d d e n in de P rin z A lb re c h ts tra s s e in B erlijn , w a a r H e rm a n D im anski zat als R o ts p a n ie n k a m p fe r e n w a a r B o g e r w as g e k o m e n , n a d a t m en h e m zijn ran g o n tn o m e n h a d . Hij sto n d n am elijk b e k e n d als de ‘H e n k e r ’ v an O s te rle n k e , ee n stad bij W a rsc h a u , w a a r hij zich b u ite n g e ­ w o o n v e rd ie n ste lijk sc h ijn t te h e b b e n g e m a a k t, m aar o o k ee n vuile b ak u itg e h a a ld m o et h e b b e n . Die tw e e k e n d e n e lk a a r z o d o e n d e en n o e m d e n e lk a a r o o k bij de v o o rn a a m . H e t is v a n B o g e r g e w e e st, d a t wij de e e rste a a n ze g g in g g ek re g e n h e b b e n , d a t h e t Z ig e u n e rk a m p v e rg a st zo u w o rd e n . H e rm a n D i­ m an sk i z a t in die tijd nl. ju ist m e t h e t geval v an die R u d i, de L a g e ra lte s te v an de H o n g a a rse J o d e n . Zij h a d d e n nl. g ezeg d , d a t hij geld h ad v e rs to p t e n d o o r v e rra a d v an de S tu b e n d ie n st w iste n zij ee n b u s te v in d e n m et 200 R e ic h sm a rk . D e h ele z a a k w e rd o p d e S c h re ib stu b e d o o r B ro a d v e rh o o rd ; te g e lijk e r­ tijd w a s e r in d e B lo c k fü h re rs tu b e van h e t D -L ag e r ee n intiem f e e s tje , w aarb ij S c h w a rz h u b e r, P olatc h e k , d e R a p p o rtfü h re r v an h e t m a n n e n k a m p en o o k B o g e r aa n w e z ig w a re n . B o g e r is e r zich w aarsc h ijn lijk die a v o n d b e w u s t van g e w o rd e n , d a t e r o o k nog ee n Z ig e u n e rk a m p w as m et m e n se n , d ie ta p d a n s e n e n lie d je s zin g en k o n d e n e n z o d o e n d e w e rd e n er m e n sen g eh aald om v o o rd ra c h te n te h o u d e n v o o r de h e re n . H ie rto e k w am B o g e r e v e n op zijn m o to r a a n g e re d e n en H e r ­ m an ging o n m id d ellijk n a a r h em to e , v e rte ld e zijn m o eilijk h ed en e n v ro e g h e m , w at hij d o e n m o est. B o g e r zei d a a ro p : ‘H e rm a n , zo rg d a t je h ie r w eg k o m t. D er G ru n d w ird h e is s !’ D it h ad v o o r o n s , d ie al ee n p a a r ja a r z a te n , de b e te k e n is : ‘E r g e b e u rt h ier v a n d a a g o f m o rg en w at. ’ B o g e r h ad c o n ta c t m et alle le id e rs v an de P o litisc h e A b teilu n g e n w ist d u s alles. M en h ad in h e t Z ig e u n e rk a m p o o k ee n c a n tin e in g erich t, nl. a c h te r in B lock 2 e n dit w as ee n d e p e n ­ d a n c e v an d e c a n tin e v an h e t S ta m m la g e r A u sc h w itz . M en had d it sp e c ia a l g e d a a n om de z w a rte handel te g e n te g aan en te p ro b e re n die Z ig e u n e rs h u n geld in de c a n tin e te la te n u itg e v e n , z o d a t h e t o p die m a n ie r n iet n a a r d e a n d e re g e v a n g e n e n ging, die e r z w a rte h an d el m ee k o n d e n d rijv e n . D ie o m sla c h ti­ ge m e th o d e m o est m en w el to e p a s s e n , o m d a t m en v an D u itse zijde in z a g , d a t h e t o n v e rsta n d ig w a s g e ­ w e e s t d e Z ig e u n e rs h u n geld en goud n iet d ire c t te laten in le v e re n . H e t h ad g een zin d e z e m e n sen hier nu n og to e te d w in g e n , w a n t zij k e n d e n h et k am p le v e n veel te g o ed e n z o u d e n , als zij v an d e z e in le v e ­ ring d e lu ch t k re g e n , h u n b e z ittin g e n w el z o v e rs to p p e n , d a t zij n o o it g e v o n d e n z o u d e n w o rd en . In d ie c a n tin e w e rd e n v e rk o c h t: F ra n se s ig a re tte n , m erk G a u lo ise , b ie te n s la , z u re b o m m e n , lim onad e s a p , W .C .-p a p ie r, ta n d p a s ta , m in e ra a lw a te r e n nog d iv e rse a n d e re din g en e n w el te g e n ee n b e h o o r­ lijke o v e rp rijs . H e t g ev o lg w as, d a t de c a n tin e e n o rm e w in ste n m a a k te , die u itein d elijk de z a k k e n van d e d iv e rse S S -m e n se n k o n d e n s p e k k e n , o m d a t zij h ieru it n a tu u rlijk alleen m a a r sta le n . D e c a n tin e w erd g eleid d o o r tw e e P o le n , die te n s lo tte ‘h o c h ’ zijn g eg aan (g e p la tz t zijn ), m et e e n z o ­ g e n a a m d geval v a n e e n o n tv lu c h tin g sp o g in g , w aarb ij ze d o o r e e n S S -m an z o u d e n zijn v e rra d e n . Z e w e rd e n n a a r d e b u n k e r g e b ra c h t en h ie r b le e k w el h e t g ro te v o o rd e e l v a n h e t in c o n n e c tie k o m en m et de SS o p h e t g eb ied v an z w a rte m a rk t. Ik b en er n am elijk z elf bij g e w e e st, to e n m en h e t hele geval h e e ft o n d e rz o c h t e n m en o n d e r a n d e re ee n b u s v o n d , die h elem aal vol z a t m et d ia m a n te n . D ie lui h e b ­ b en a lleen m a a r tw e e m a a n d e n S .K . g e k re g e n ; zij k o n d e n nl. n ie t a a n de galg, w a n t B ro a d e n al die a n ­ d e re n z a te n veel te v eel bij h e n in de k n o ei e n w a re n veel te b an g d a t zij a n d e rs z o u d e n g aan p ra te n . U m o et n iet v e rg e te n , d a t v eel v an d e z e S S -lu i, v a n u it D u its sta n d p u n t b e k e k e n , n iet te v erg elijk en w a­ re n m et d e fa n a tie k e lui v an de S S -S ta n d a rte ‘A d o lf H itle r ’. Zij w e rd e n eigenlijk z o ’n b e e tje als h e t u it­ v aag sel b e s c h o u w d . H e t Z ig e u n e rk a m p is d u s te n s lo tte g e liq u id e e rd , n a d a t m en e e r s t in h e t b egin v an 1944 e n k e le tr a n s ­ p o rte n n a a r D u itsla n d h ad g e s tu u rd v o o r de A rb e itse in s a tz . D a a rn a h e e ft m en d e r e s t v a n h e t kam p v e rg a st, als ik mij g o ed h e rin n e r o p 26 o f 28 m ei 1944. V ó ó r d e z e v e rg a ssin g h e e ft m en d e S c h a rfü h re r B o n ig u t n og a fg e lo st, o m d a t hij v o o r dit w e rk m in d er g e sc h ik t w as e n v e rv a n g e n d o o r de S c h a rfü h re r B u n tro c k , d ie re e d s ee n g ro o t a a n d e e l h ad g eh ad in d e v e rg assin g v a n h e t Jo d e n -fa m ilie la g e r, w a a r hij d e s tijd s o o k R a p p o rtfü h re r w as g e w e e st.

150 H e rm a n D im an sk i, H a n s K o ch en ik w e rd e n ee n p a a r d ag en v o o r de v e rg assin g a fg e lo st in h e t Z i­ g e u n e rk a m p e n wij w e rd e n bij de P o litisch e A b teilu n g g e ro e p e n , o m d a t wij v e rd a c h t w e rd e n van g o u d sm o k k e l e n p la n n e n z o u d e n h e b b e n b e ra a m d om de S c h a rfü h re r B o n ig u t uit de w eg te ru im e n . D at d e z e b esch u ld ig in g d o o r de SS o o k n iet au se rie u x g e n o m e n is, blijkt w el uit h e t fe it, d a t wij m et b e h o u d v a n o n z e fu n c tie s o v e rg e p la a tst zijn n a a r e e n a n d e r k am p . H e t is d u s k en n elijk ee n v o o rw e n d ­ sel g e w e e st o m o n s v ó ó r de liq u id atie uit h e t k am p w eg te krijgen. Bij d e liq u id atie zijn o n g e v e e r v ie rd u iz e n d Z ig e u n e rs v e rg a st e n d a a rn a is h e t k a m p g eh eel in b eslag g e n o m e n d o o r de H o n g a a rse J o d e n e n w erd h e t u itslu ite n d m a n n e n k a m p . D e v e rg a ssin g sp e e ld e zich op n o rm ale w ijze af: nl. d o o r h e t g eh ele g eb ied L ag er- e n B lo c k s p e rre te g ev en e n h e t k am p z e lf o n d e r d u b b e le b e w a k in g te ste lle n . D a a rn a k w a m e n de tru c k s h e t k am p b in­ n e n rijd e n en w e rd e n d e m e n sen h ie r o p g ela d e n . Zij zijn v e rg a st in C re m a to riu m I. V e rm e ld e n sw a a rd is hierbij h e t v o lg en d e g ev al. D it b e tre ft n am elijk die tw eelin g en v an M en g erle. W elk e re d e n e r to e geleid h e e ft, w e e t ik n iet, m a a r h e t is ee n k w e s tie , d ie zich a fg e sp e e ld h e e ft tu sse n M en g erle e n d e P o o lse d o k to re n . M en g erle h e e ft v lak v o o r o f d ire c t na de liq u id atie de P o o lse d o k to ­ re n ee n p a p ie r d o e n o v e rh a n d ig e n , d a t zij m o e s te n te k e n e n . D e in h o u d h ie rv a n kw am e ro p n e e r, d a t zij er aa n sc h u ld ig w a re n , d a t e r zo v eel d u iz e n d e n d o d e n w a re n g ev a lle n , o m d a t zij p ro v ian d h a d d e n g e ­ sto le n e n d e m e n sen ee n sle c h te m e d isc h e b e h a n d e lin g h a d d e n g e g e v e n . D eze d o k to re n sc h ijn e n dit g ew eig erd te h e b b e n e n zijn d a a ro p n a a r de S .K . v e rv o e rd . Ik w e e t n a tu u rlijk n iet z e k e r o f dit w a a r is, w a n t ik h eb e r g een o ffic ië le b e w ijz e n van en h e b d it o o k z elf n iet m e e g e m a a k t. D it is ee n k w e stie g e ­ w eest tu s s e n d e P o o lse d o k to re n en M en g erle e n d e J o o d s e d o k to re n zijn e r o n b eg rijp elijk e rw ijze bij g e sp a a rd . W el m o e t M e n g erle h e t v o lg en d e g ra p je u itg eh aald h e b b e n . D e tw eelin g en w e rd e n n iet m e e r v e rg a s t, m a a r s c h ijn b a a r a p a rt g e h o u d e n . O o k h ie ro p d u r f ik g een ee d te d o e n . Ik h e b e c h te r g e h o o rd , d a t d ie k in d e re n om M e n g erle g e ro e p e n h e b b e n . Zij w iste n n am elijk w at e r g e b e u re n ging, o m d a t de o u d e re n d it v e rte ld e n . Zij zijn g aan sc h re e u w e n en h e b b e n een e n o rm k ab aal g e m a a k t. M e n g erle h eeft to en d e k in d e re n e ru it g eh aald en g ez e g d , d a t zij n iet v e rg a st, m a a r n a a r h e t v ro u w e n k a m p o v e rg e ­ b ra c h t z o u d e n w o rd en . N u b e w e e rt m en , d a t d e z e k in d e re n wel v e rm o o rd zijn , niet in C re m a to riu m I, m aar in C re m a to riu m IV en d a t zij d a a r ó f d o o r M e n g erle p e rso o n lijk ó f d o o r ee n van zijn h e lp e rs zijn d o o d g e s c h o te n . N a h e t v e rm o o rd e n van de k in d e re n h e e ft hij se c tie o p de lijk jes laten v e rric h te n en d a a rb ij is bij éé n tw e e lin g p a a r ee n o f a n d e re z ie k te o f afw ijk in g g e c o n s ta te e rd , w elk e de J o o d s e d o k ­ to re n h em n iet h a d d e n g em eld . M e n g erle h e e ft to e n ee n e n o rm k ra w e e l g e m a a k t, o m d a t zij dit niet o n td e k t h a d d e n , m a a r e r is v e rd e r to ch n ie ts g e b e u rd . D it is d u s in h et k o rt de g e s c h ie d e n is van h et Z ig e u n e rk a m p , v o o rz o v e r h e t de Z ig e u n e rs b e tre ft.

B IJL A G E B

L E O C A M B IE R : R A P P O R T A M . S IM O N W I E S E N T H A L D E V I E N N E S U R L 'E X T E R M IN A T IO N D E 4000 G IT A N S E N U N E S E U L E N U IT A U K L A U S C H W IT Z -B IR K E N A U (20/21 A O Ü T 1944). (P A R IS 1976).

I. V IE D E S G I T A N S A A U S C H W I T Z - B I R K E N A U ( M I - J U I L L E T 1944 A U 20.8.44) L o rsq u e je suis arrivé au Bl. 18 du L ager F ( K ra n k e n b au ) a la d a te du 27.7.44 p o u r un e ntrax au pied droit, les gitans étaient dé ja au K L B irkenau depuis quelqu es jours. L e u r no m b re total (environ) 5.800 p risonniers des d e u x sexes y compris les enfan ts. P rov en a nc e : Allemagne et les d iffére n ts Pays d ’E u ro p e centrale (H ongrie, Pologne, T c h é c o slo v a q u ie, Yougoslavie). Ils avaient été mis en q u a r a n ­ taine d an s le ca m p mixte am énagé a leur intention, aux limites du nötre. L a fagon d ont ils ont été traités est a bso lu m e nt inexplicable, sans au c u n e logique et p ro b a b le m e n t unique d a n s les an nales de la vie c o n c e n tr a tio n n a ire ... L es h o m m e s, les fe m m e s e t les e n fa n ts n ’ont pas été séparés mais affe c té s dans les block s divers du cam p. Ils avaient pu g arder leurs effe ts p erson nels. L es e n fan ts au d e ss o u s de 15 ans sont restés a v e c les f e m m e s et ont bénéficié d ’un régime de fa v e u r (zulag) de d e u x distributions par jo u r d ’un 1/3 de pain blanc et d ’un 1/4 de lait. P ou r les adultes m êm e régime que n ous mais ration double de pain noir. A uc un e tenue rayée (pyjam a). L es h o m m e s ont gardé leur habit civil avec s e ulem ent une croix peinte au minium ja u n e d an s le dos de la veste. P o u r les fe m m e s , la rob e de co uleu r vive av ec 1’éc h a rp e sur la tête. Pas de tatouage a 1’a v a n t b ra s, ni de m arqu e distinctive triangulaire sur le d e v a n t de s hab its, ni de nu m é ro m atricule. Pas de travail en k o m m a n d o pou r les gitans, ex c e p té s ceux qui étaient de corv é e dan s le L ager. Détail incroyable: Ils ont pu c o n se rv e r leur chevelure... N o u s étions ahuris de tr a in e r no tre m aigreur sq uelettique d e v a n t ces gens venus d ’un autre m onde et traités d ’une fa?o n im pensable p o u r un c o ncentration nai-

152 re. C ’est en les re g a rd a nt vivre et s ’é b a ttre (h om m es, fe m m e s e nfants), que nous réalisions ce que no u s avions été et ce que nous n ’étions plus avec nos 35 Kgs et nötre crane razé... J ’ai pu p erson nellem ent leur parler a sse z régulièrem ent et nous o btenion s des m orceau x de pain noir a la limite des b arbelés du c a m p F dan s la m esure oü la su r­ veillance le perm ettait et oü c ette nou rriture n ’était pas p e rd ue p o u r tou t le m o n ­ d e ... L e moral des gitans n ’était pas m auvais. Ils avaient pu s ’a d a p te r rap id em ent au c am p et s ’org aniser une vie co m m u n au ta ire . Un b re f apergu de notre aspect p hysique les avait vite renseigné sur leur situation privilégiée. Cet état de cho ses d evait d u re r j u s q u ’au 20 ao ü t 1944. E n tre Ie 13 et le 16 aoüt, su r décision a dm inistrative de la D irection du C am p (ou peut-être sur un o rdre de Berlin), une sélection médicale et su rto ut politique eu lieu par des officiers S/S que nous n ’avions jam ais vu dans le cam p . U s ’agissait de d e te rm in er quels étaient les gitans en m esure de p ro u v e r leur origine alle­ m an d e ? Près de 1.800 gitans sur le chiffre global de 5.800 prisonniers env iron ont été officiellem ent graciés. J ’ai assisté a leur départ. T o u te s leurs affaires et leurs valises m é th o d iq u e m e n t e n tre p o sé e s leur ont été rem ises. Ils ont quitté Ie K L Birkenau dan s la plus grande joie et en c h a n ta n t dan s les cam ions. N ul n ’a jam ais r a c o n té ce q u ’ils sont d e v e n u s ... Je sup po se pe rso n n ellem e n t, sans la m oindre p re u v e , q u ’ils o nt été tout sim plem ent gazés et brülés trois kilom ètres plus loin a A u schw itz I.II ne faut p as oublier que c ’est de cette fa?on que les k o m m a n d o s travaillant aux crém atoires d evaient être eux -m êm e s liquidés ulté rie u re m en t... L e s gitans restés au c a m p (environs 4.000) n ’ont p as m anifesté d ’inquiétudes et n ’ont p ra tiq u e m en t rien eu de ch ang é d an s leur mode vie et de n ou rriture. Certains m ’ont do nn é des détails sur le travail de la com m ission politique de sélec­ tion: C ela a consisté en des interrogatoires m inutieux su r leur province allem ande d ’origine, des vérifications sur leur c o n n a issa n ce de la langue allem ande avec des d ictées et devoir scolaire primaire. O nt été eliminés les gitans d ’E u ro p e centrale (a sav oir H ongrie, Pologne, T c h é c o slo v a q u ie e tc ...). Je n ’ai pas tro u v é malgré mes r e c h e rch e s de gitans v en us de F ra n c e ou d e s P ays de 1’O uest.

II. L E S T R A V A U X P R É P A R A T O IR E S D E L ’E X T E R M I N A T I O N . II est difficile de savoir si ces tra v a u x faits en grand secret par les prisonniers du S o n d e rk o m m a n d o ont été c o m m e n c é s a v a n t 1’arrivée des gitans au K L Birke-

153 nau ou ap rès la décision de grace partielles de s autorités du cam p. J ’aurai pu le sa­ voir ultérieu rem ent p a r m on info rm a te u r mais je n ’ai pas p e n sé a p o s e r la question et a u jo u r d ’hui je le regrette. Voici quel était le plan et le p r o ce ssu s de liquidation: J u s q u ’ici le p ro cé d é a d o p té était le passage dan s les c h a m b re s gaz suivi de l’incinération des corps par petits grou pes réguliers de prisonniers mais sans limite im pérative de du rée de 1’o p éra tio n da n s le tem p s (exemple: la destru ctio n de s convois de juifs hongrois exp éd iés par E ichm ann). Ici, il s ’agissait de faire disparaïtre en une seule nuit 4000 p risonniers, p ro b a b lem e n t par ’débro uillag e’ local. Com m ent ré so u d re le p roblèm e a v e c deux fo u rs c ré m a to ires su rch argés et en si peu d ’he u re s? On eu 1’idée des fo sse s d ’incinérations gé a n te s... C es b ü c h e rs c onsistaient en d eux fo s se s su pp lé m e n ta ire s, b e a u c o u p plus longues (30 a 35m) que larges (8 a 10 m)... Je ne sais plus le chiffre de p ro fo n d eu r, mais des ex pé rie n c es a n té rie u res sur les chiens a vaient perm is d ’év aluer en surface la dose de nocivité des a m pou les de gaz (zyklon) sans risque de danger pou r les o p é ra te u rs agissant a 1’extérieur. (C ’était la une g rossière erre u r d ’evaluation, car c e tte e xécution ne devait être, en fait, q u ’une très longue et infernale boucherie). L es am poules de gaz zyklon étaient e n tre p o s é e s dan s des em ballages en fer a v e c des é tiq uettes a tête de m ort et la m ention ironique ’Bon po ur la d e stru ctio n des e n nem is du R e ic h ’... Su r le m om en t, j ’ai d o u té de ce tte a ffirm ation mais je d evais c o n sta te r bien plus tard après la libération, que les c o u n ta in e rs de gaz z y ­ klon en pastilles (régime crém atoire) p ortaient e ffe c tiv e m e n t c ette inscription. M on info rm a te u r ne m ’avait pas menti.

III. L A F I N D E S G I T A N S Le jo u r de l’e x term ination (très p ro b a b le m e n t le 20 a oü t 1944) la jo u rn é e avait c o m m e n c é sans fébrilité sp éciale.... II y a vait eu p o u rtan t vers les dix h e u re s d is trib ution m assive de sup plé m e nts (pain noir adulte - pain blanc-lait e n fan ts de moins d e q u in z e a n s ) c e devait être m a d e r n iè re vision des gitans de B irk en au... C h e z n ous, au L ag e r F , la prem ière m e sure e xceptionelle a été 1’ordre de rentrée de la totalité des K o m m a n d o s e xté rie u rs av a n t 13 h e u re s et après un c ourt a p ­ pel, de regagner les b locks re sp e c tifs(B l. 1 5 - K r a n k e n b a u - e n c e owi me concerne). N o u s a vo ns dü, valide ou pas regagner les lits que nous ne d e vions quitter qu e le lendem ain matin. N o u s a vo ns tous p e nsé a une inspection des dignitaires du cam p ou a une visite de routine des ad jo in ts du Dr M engele, mais a au cu n m om e nt nous n ’a v o n s pu su p p o se r la liquidation ph ysiqu e de nos voisins.

154 N o u s ne pouvions pas voir ce qui se passait a c inqu an te m ètre du c am p mais n ous pou vion s e nten dre le trafic des c am ion s (opération qui devait durer ju s q u ’au petit jo ur)... II était 16 he u re s de l’après-midi qu an d les prem iers gitans fu re n t pris en charge a coup de sch lagu es...m ais le vrai signal du d r a m e ....la ch ose qui devait d é c la n c h er la révolte im puissante, les cris, les larm es et les h urlem ents: ce fut la séparation des petits e n fa n ts et des fe m m e s. II me sem ble que les gitans ont réalisé d ’un seul c ou p par sorte de p rém onition collective q u ’ils allaient a la m ort. Ils o n t tous com pris et ils ont hurlés!... (N o u s so m m e s très loin des c olonnes silencieuses de juifs hongrois p a rta n t vers les c ré m a to ires en cro y a n t aller au x d o u ­ ches!...). D es h urle m en ts que jam ais je n ’o u b liera i....ja m a is... En fait p o urtant, ces c am ions n ’allaient pas loin. Ils faisaient la navette entre les B locks et le W a sc hra um . L a, les prisonniers se sont mis c o m p lè te m e n t n us et ont été so m m é s de ranger leurs effets perso nnels par petit tas, en o rd re, dans le local. C ’est cette opération qui pris le plus de tem p s sur 1’horaire total. Plus tard, mon inform a te u r du S o n d e rk o m m a n d o m ’indiqua c o m m e n t il avait pu distribu er quelques c u v e tte s d ’eau a boire m o y e n n a n t une broche artistique q u ’il m ’a m ontré. II m ’a dit: ’De to u te s f a ? o n , ils n ’auraient pu rien g a rd e r... mais je leur ai d o n n é a boire qu an d m êm e , sans me d o u te r de ce q u ’il nous restait enc o re a f a ir e ... ’ En suite, cha c u n re m o n ta , e n velop pé c h a u d e m e n t d a n s une c o u v e rtu re dan s les cam ions et cette fois ce fut le génocide... Je ne décrirai pas 1’arrivée du convoi des gitans au crém ato ire car ces p ro c é d é s classiques de liquidation sont co n n u s m ain tenan t de tout le m onde. C h a q u e d éporté politique de reto u r des cam p s de c o n ce n tratio n a pu le c o n firm e r dès la fin de la guerre. Je ne parlerai d onc que de ce qui s ’est p assé aux fo ss e s incinératives. L o rsq u e les p rem iers c am ions a p p a ru re n t sur les lieux du supplice av ec un ch a rg e m e n t a partager entre d e u x fo sse s additives, il y a vait dé ja b e a u c o u p de retard sur le plan prévu. O n avait dispo sé des p ro je c te u rs alim entés par un cam ion a groupe électrogène. C ’est d o nc de nuit que les gitans fu re n t liquidés en partie par les S/S (gaz zyklon) et par les h o m m e s du S o n d e rk o m m a n d o (com p lètem ent ivres de schn ap s pour la plupart). L e u r röle consistait a précipiter les victimes d a n s les fo sse s a coup de baton en évitant les reto u rs de fla m m e s et la su ffocatio n p a r la fu m é e . U ne vision d ’E n fe r!... Seuls les prem iers gitans e u re n t la c h a n c e de mourir vite mais les c h o se s se g a tè re n t rap id e m e n t p a r le trop grand no m b re de corps et 1’affo le m e n t des victimes. O n vit des êtres en fla m m e s se re d re s se r ju s q u ’a la surface et s ’agripper au x bottes des e x e c u ta n ts. L e s S/S s ’é n e rv è ren t et renoncèrent au x am p ou les zyklon. P o u r aller plus vite on arrosa it de n o uv e a ux les victi-

155 mes avec de 1’esse n c e , mais c h ose étrange a u c u n S/S ne s e s e r v it d ’a rm e s a feu...L e S o n d e rk o m m a n d o , épuisé et noirci p ar les flam m es ne tenait plus d e bo ut ...C e rta in s vom issaient et les S/S e u x -m ê m es étaient d é p a ssé s par 1’am p le u r de 1’e x écutio n et le m auvais re n d e m e n t. L ’o pé ra tion se poursuivit toute la nuit pou r s ’ache ver avec des to m b e re a u x de c a d a v res a d e m i-ca lc in és.... P our nous, ceux du L ag er F et moi du K r a n k e n b a u , lorsque nous so rtim es le m atin, une épo uv a n ta b le o d e u r de chair brulée et d ’e sse n ce avait pén é tré e ju s q u ’a 1’intérieur du Block. D e h o rs, il y avait un brouillard n a u sé ab o n d et je regardai incrédule ... le cam p limitrophe a bso lu m e nt d é s e r t .... E nviron 4.000 p e rso n n e s venaient de m ourir en q uelq ues he u re s et ce n ’était plus un m ystère: T out B irkenau en parlait o u v e rte m e n t sans en c o n n a itre les d é ­ tails!....

IV . L E D E R N IE R D E S D E R N IE R S . Le 26 ao ü t 1944 soit près de six jo u rs ap rè s la liquidation totale des gitans, j ’étais déclaré valide et quittais le Bl. 15 po ur re to u rn e r travailler au Lager D (Bl. 18) ...L a , une surprise m ’attendait: Un bel e n fa n t gitan de 8 ans était d e ve n u ’aidestu b e d ie n st’ au p rè s du K a p o du Bl. 18! Son préno m ou son su rn om était T iarko. Je suis a b solum e nt incapable d ’e xpliquer par quelles c irc o n sta n c es providentielles, il avait réussi a p asser a trav ers cette exterm ination m assive ou ses p arents et son frè re n ’a vaient pu survivre? D é c o u v ert le lendem ain, ca c h é dans le c a m p F, il fini p a r être a ffe c té au Bl. 18 du L ag er D, le plus surchargé et le plus m êm e d ’ailleurs en nationalités diverses. U ne au tre version, b e a u c o u p plus c o n te sta b le a mon avis veut q u ’un resp o n sa b le S/S mis d e v an t le fait accom pli, déclara en riant ’Je suis de b on ne hu m e u r a u jo u r d ’h u i ... Je te do n n e ta v ie ! ....’ C o nsidéré co m m e la m a sc o tte du Block, le K a p o lui avait p ro c uré un petit p y ja ­ ma rayé sur m esure ainsi q u ’une m ütze a sa taille. II ne sem ble pas q u ’il ait été l’o b je t de sévices q u e lq u o n q u e s mais je ne 1’ai jam ais revu ap rè s m on pro pre départ du L ager D.

V. Q U E L Q U E S I N V R A I S E M B L A N C E S Q U I N ‘E N S O N T P A S . J ’ai to u jo u rs é p ro u v é une gêne é p o u v a n ta b le a ra c o n te r 1’histoire des gitans a un autre d é p o rté politique a y a n t fait c o m m e moi b e a u c o u p de c am ps de concentration, paree que tout dans cette histoire est a b so lu m e n t co ntraire a 1’ordre établi c o n c e n tra tio n n aire , mais q u ’y puis-je?

156 Je sais bien qu e h o m m e s, fe m m e s et e n fa n ts gro u p é s dans un m êm e L ager, c ’est a ne pas croire et p o u rta n t c ’e st vrai et je 1’ai vu! Je sais bien que le D o cteu r M engele p a ssa n t en m o to c y c le tte d ev an t les fe m m es gitanes nues a 1’entré e du W a sc h ra u m et celles-ci dissim ulant leur poitrine avec leur longue ch ev e lu re , cela ne peut que faire rire un d é te nu qui a eu com m e nous tous le crane razé depuis le p rem ier jo u r au cam p. Et p o u rta n t c ’est vrai et je 1’ai vu! Q u ’y puis-je? O n peut s ’interroger j u s q u ’a la fin de s te m p s sur les m otifs o b sc u rs des nazis pou r a voir appliqué un traitem ent de fa v e u r aux gitans et ensuite les exte rm in e r b ru ta le m e n t avec des p ro c é d é s inhabituels ch ez des scientifiques de la m o r t . ...

B IJL A G E C

O rganisatie van de N ed erla n d se Politie vóór en tijdens de Tw eede W ereldoorlog I. D e N ed erla n d se Politie vó ó r de oorlog V ó ó r de oorlog w as de politie in het algem een te o n d e rs c h e id e n in: A. Rijkspolitie B. G e m eentepolitie en g e m e e n te v eld w a c h t Ad A: R ijkspolitie 1. Koninklijke M a re c h a u sse e 2. Rijksveldw acht 3. Burgerlijke en militaire k orpse n, o.a. resp. B urgerw acht en Politietroep en 4. C om m issa risse n van Rijkspolitie ad 1. K o n in klijke M a rech a u ssee Met betrekking tot m aterieel en discipline re s so rtee rd e dit w a­ pen o n d e r het ministerie van D efensie. V o or het be w a ren van de o p e n b a re orde en rust o n d e r het mi­ nisterie van Justitie. H o o fd w as een in sp e cte u r van het W a p e n (Kolonel) m et Staf te D en Haag. E r w aren vier divisies m et div isie-co m m and an ten en e en d epo t (’s -H e rto g e n b o sc h , M aa stric h t, A rnh e m en G roningen). O nd e r elk divisie-co m m and o vielen drie of vier d is tr ic tsc o m m a n d o ’s o n d e r leiding van een d istric tsc o m m a n d a n t. Elk district was verdeeld in 10-20 brigades o n d e r bevel van een o p p e r w a c h t­ m eester. E en brigade o m v a tte gew oonlijk versc h e id e n e g e ­ m eenten . Alle m a n sc h a p p e n w aren korporaal. Sterkte plm. 1.200 man. ad 2. R ijksveld w a ch t R e s so rte e rd e o n d e r h et m inisterie van Justitie. O p tre d e n ten plattelande. Sterkte 1.300 man. H o o fd : In sp e c te u r te ’s-G raven hage. V e rd e r w a re n er dis-

158 tric tsc o m m a n d a n te n , o n d e r wie ook rijk sre c h e rch e u rs re s so r­ teerd en. D istricten: negen. O ok één te A m ste rd a m . D istricten w aren o n d e rv e rd e eld in b e w akingsgebieden. H e t p ersoneel d e r dis­ tricten w as o n d e rv erd e eld in brigades (met een brig a d e c o m ­ m andant), ad 3. P olitietroepen Belast m et politiediensten in het leger. Sterkte 1.350 man. H o o fd : In sp e c te u r (Kolonel). M et verdeling in vijf afdelingen. Alle militairen van het korps w aren o p sp o rin g sa m b ten a a r inge­ volge de D ienstplichtw et, ad 4. C o m m issa rissen van R ijkspolitie Zij w aren meestal ook c o m m issa rissen van G em eentepolitie. In 1939 aangesteld bij het ministerie van Justitie, i.v.m . de o p ­ richting van een R ijksre c h e rc h ec e n tra le , die in 1941 tot stand kw am . E en vo o rlo p e r h iervan w as de R ijksvreem delingen­ dienst, opgericht in 1938. Begin 1940 werd ook een Rijksidenti­ ficatiedienst opgericht. H e t H o o fd hiervan w erd H. J. R egen­ boog. Ad B: G em eentepolitie a. R e sso rte e rd e o n d e r het ministerie van B innenlandse Z aken , (wegens ond ergesch ik th eid aan de bu rgem eester). b. R e sso rte e rd e oo k o n d e r het ministerie van Justitie (w egens d ie n st­ baarheid aan de Rijkspolitie). G em een tepolitie w as on derg esch ik t aan: a. De b u rg e m e e ste r v o o r ge m eentepolitiezorg b. De p rocureu r-g en eraal voor rijkspolitiezorg c. De officier van justitie vo or justitionele taken. G e m eentepolitie w as te o n d e rsc h e id e n in: a. K o rp s e n o n d e r een h o o fd c o m m issa ris ( A m ste rd a m , R o tte rd a m , Den H aag , U tre c h t en G roningen) en k orpsen o n d e r een com m issaris. b. F uncties: A lgem ene Dienst (surveillance) en B ijzondere D ienst (re­ c h erc h e, verkeersbrigade). U. D e N ed erla n d se p o litie tijdens de bezetting De N e d e rla n d se politie stond o n d e r toezicht van de staf van de O rdnungspolizei, die eerst in D en H a a g en se d e rt mei ’43 in N ijm egen w as gevestigd. De N e ­ d erland se re c h e rch e stond o n d e r controle van en kreeg aanwijzingen van de K rim in a lp o lizei (A m t V van de Sicherh eitspolizei un d SD ). De politie (politiezorg) w erd principieel ge m a a k t tot aangelegenheid van sta a ts ­ zorg, z o n d er enige beperking. H e t zelfstandig k a ra k te r d e r gem eentepolitie

159 verviel d erhalve. In de acht g roo tste sted en van het land w erd de ge m e e nte poli­ tie o m gezet in staatspolitie o n d e r leiding van een zgn. politiepresident (in het algem een w aren dat vroegere h o o fd c o m m issa ris se n van politie). Vijf van deze a c h t politiepresidenten w are n oo k gew estelijk p olitiepresident, d .w .z . dat ieder van hen tevens de politie in tw ee of drie provincies co n tro le e rd en . In de kleine­ re steden w erd de gem eentepolitie u itv oerend o rgaan van de staatspolitiezorg. De staatspolitie b e sto n d o o k uit de m a r e c h a u s se e, die verd eeld w as in vijf g e ­ w esten. A an het h oofd d e r gehele politieorganisatie w erd v o o r h a a r uitvo erend e taak e en inspecteu r-generaal gesteld; als zodanig w erd aan g e w e ze n de inspecteur van het W ap e n d e r M a r e c h a u s s e e .1 De d e p a rte m e n ta le leiding der politie k w a m bij e en d ire c te u r-g en e ra a l.2 M et ingang van 1 juli ’41 w erd b e n o e m d een gevolm achtigde v o o r de reorganisatie van de N e d e rla n d s e Politie (aanvankelijk bij het D irecto raat-G en eraal, later bij het d e p a rte m e n t van Justitie, bij besluit van 21/22 april ’42 teven s bij het d e p a rte m e n t van B innenlandse Z ak en ) die zijn ta a k op 1 m aart ’43 beëindigde. Hij de e d zijn intrede in een nieuw e organisatie als s ta fc h e f van de d ire cteur-generaal3 en w erd d a a rm e e feitelijk hoofd van de N e d e rla n d se politie. De secretaris-generaal van Justitie, de directeur-generaal van politie en diens c h e f-sta f b eh o o rd e n tot de h oogste politie-instanties. Tot de m iddelbare politie-instanties b e h o o rd e n de vijf gewestelijke politiepresiden­ ten. D eze trad en in de tak en en b e v o e g d h e d e n van de p ro cu reurs-generaal, fu n geren d d ire c te u ren van politie.4 Met betrek king tot de in 1941 opgerichte R ijksre c he rch ec en tra le kan verm eld w o rd e n , dat deze e en ho ofdafdeling w erd van het D irecto raat-G en eraal van politie (de hoogste recherch e-in stantie), dat in aug ustus ’40 w erd opgericht. H a a r ta a k was: a. D iensttoezichtin stantie (controle staats- en gem eentelijke recherche) b. C entraal uitvo erend orgaan vo or v ree m d e lin g e n za k e n (toelating, verblijfsontzegging, toezicht) en o .m . gren saan g e leg en h e d e n . T e v e n s re s so rtee rd e o n d e r de R ijk sre c he rc hec e ntrale de Rijksidentificatiedienst (identificatie van p e rso n e n , p e r so n e n d o ssie rs, opsporingsregister). B ronnen : Stu k 7 van D oc. II, 21-625. Politie. N . K. C. A. in ’t Veld: D e S S in N ed erla n d (’s-G raven hage 1976), pp. 126-137. 1 T o t m ei 1941 w as d a t d e ko lo n el d e r m a re c h a u s se e A. W . de K o n in g h , n ad ien w as dit de o v e rs te d e r m a re c h a u s se e H . W . B. C ro ise t van U c h e le n . D it am b t m o est leiding g ev e n aa n de g e ü n ifo rm e e rd e p o li­ tie . 2 A a n v a n k e lijk w erd dit a m b t b e k le e d d o o r m r. A. B ra n ts , v o o rh e e n p ro c u re u r-g e n e ra a l bij h e t H a a g se G e re c h ts h o f. 3 Die fu n c tie w erd th a n s v e rv u ld d o o r d e se c re ta ris -g e n e ra a l v an Ju stitie en had als z o d a n ig vrijw el n iets te b e te k e n e n . 4 D e p ro c u re u rs -g e n e ra a l w a re n de h o o fd e n v an de p a rk e tte n bij d e vijf g e re c h tsh o v e n . T e v e n s v e rv u ld e n zij de fu n c tie van d ire c te u re n van p o litie.

B IJL A G E D

Centralisatie van de D uitse politie i. v.m. de vervolging van zigeuners1 In herinnering wordt gebracht, dat met het aan de macht komen van de nazi’s een centrali­ satie van de politie zich voltrok. In de herfst van 1936 werd het Pruissische Landeskrim inalpolizeiam t (Pr. L K P A ) belust met de zakelijke leiding van de Kripo van alle Lander. De Pr. L K P A werd 12 verschillende zaken behandelende Reichszentralen toegevoegd, w.o. de Reichszentrale zur B ekam pfung des Zigeunerunwesens behoorde. In juli ’37 kreeg de Pr. L K P A de naam van R eichskrim inalpolizeiam t (R K P A ). Verdachten werden sedertdien ook in een kartotheek opgenomen, die uit 10 verschillende groepen bestond. Zo was er ook één groep, die de namen van zigeuners bevatte, die een strafbaar feit hadden gepleegd. Bij de­ creet van 16 mei ’38 van Himmler werd bepaald, dat de Zigeunerpolizeistelle beim Polizeipresidium in München m.i.v. 1 oktober ’38 toegevoegd werd bij de R K P A in Berlijn als Reichszentrale zur B ekam pfung des Zigeunerunwesent.

1 Z ie D ö rin g , p. 42-43.

1

BIJLA G E E

B eknopt overzicht van tegen de zigeuners in D uitsland en N ederland genomen maatregelen sedert het begin van deze eeuw Nederland Verslag d.d. 22 juni '07 van de in 1903 ingestelde staatscommissie: de woonwagenbewoners kunnen niet anders dan ’een sociale hinder, een ware plaag’ zijn. 'Voornamelijk zijn de zigeuners te vrezen; zij zijn de schrik van de b e v o l k in g ...’ Om bedelarijen landloperij te weren, al­ dus de wens van de staatscommissie, moest 'noodzakelijkerwijze’ een regeling getroffen worden, die 'paal en p e rk ’ zou stellen aan ’het toene­ mend euvel, teweeggebracht door de bewoning van woonwagens en w o onschepen.’ 1899

D uitsland In München (toentertijd hoofdstad van het L a n d Bayern) werd bij de daar gevestigde Polizeidirektion een ’Zigeunerpolizeistelle’ met een gecentraliseerde inlichtingendienst ingesteld. (In 1925 waren daar reeds 14.000 zigeunerdossiers uit geheel Duitsland).

17 februari 1906

D uitsland Ministeriële beschikking voor Pruisen betr. ’B ekam pfung der Zigeunerplage ’.

26 juli 1918

Nederland W oonwagenwet. Door middel van ee n vergunningenstelsel hoopte men ’het aantal woonwagenbewoners op den duur tot een minimum te kunnen terugbrengen, onmaatschappelijke elementen uit de woonw a­ gens te kunnen weren en inferieure woonwagens te kunnen laten ver­ dwijnen.’ Maar het aantal woonwagenbewoners nam toe door de heersende woningnood, betere woonwagens en het uitreiken van ver­ gunningen aan al diegenen die konden waar maken, dat zij over vol­ doende middelen van bestaan beschikten. De wet bracht dan ook een geheel andere uitkomst dan werd beoogd. Bij de wet van 1918 vervielen alle bestaande verordeningen, ook dus

162 die van de gemeente die woonwagens in de gemeente konden verbie­ den. Daarmee was het ’opjagen’ officieel verdwenen. De gemeenten bleven echter bevoegd standplaatsen aan te wijzen. Door die ontw ik­ keling werd de grondslag gelegd voor de vele woonwagenkampen en woonwagenstandplaatsen, die overigens meestal aan de grens van de gemeente, met onvoldoende sanitair, licht, water etc. te vinden wa­ ren .1 1918-1940

Nederland Voortgaande moeilijkheden aan de grens van 'buitenlandse’ zigeuners die proberen Nederland of één der aangrenzende landen binnen te ko­ men. Mislukte pogingen om door tussenkomst van de Volkenbond het 'zigeunervraagstuk’ op te lossen.

16 juli 1926

D uitsland In Beieren ’Gesetz zur B ekam pfung von Zigeunern, Landfahrern und Arbeitsscheuen

3 november 1927

D uitsland Erlass van het Pruisische ministerie van Binnenlandse Zaken schrijft voor, dat van alle ' nichtsesshafte' zigeuners vingerafdrukken moeten worden genomen.

Na 1933

D uitsland De rassenwetgeving wordt een officieel instrument om de zigeuners te bestrijden. Dr. Phil. Dr. Med. Habil. R. Ritter, O berarztaan de Universitats-Nervenklinik in Tübingen, wordt door het Reichsgesundheitsa m tbelast m e t 'erbwissenschaftliche Forschungen'

8 februari 1936

Nederland De minister van Justitie geeft zijn fiat aan het oprichten van een N e­ derlandse zigeunercentrale.

9 maart 1936

Duitsland/O ostenrijk Op grond van een besluit van de 'Internationale Polizeiliche K o m m is­ sion' werd 'beim Internationalen Büro am Sitz der Bundespolizeidirektion' in Wenen de 'Internationale Zentralstelle zur B ekam pfung des Zigeunerunwesens ’opgericht.

31 maart 1936

Nederland Besluit Bevolkingsboekhouding. Doel: ’het zodanig registreren van de mens, dat de overheid steeds de beschikking heeft ... over alle die mens betreffende gegevens, welke bij de vervulling van de over­

1 W e r n i n k , p. 7 4 e .v . en Zorg voorw.w.b.

163 heidstaak van belang kunnen zijn.’ Bij de Rijksinspectie van de Be­ volkingsregisters worden geregistreerd die personen wier ambulante leven, ’gevolg van nomadische neigingen ... het onmogelijk maakt een bepaalde gemeente als woonplaats of duurzame verblijfplaats aan te wijzen.’ 9 juni 1936

D uitsland Rondschrijven van het Reichs- und Preussische M inisterium des Innern. 'E in energisches Vorgehen gegen die Zigeunerplage' wordt alle politie-instanties verplichtend gesteld. D uitsland Na de benoeming van Himmler in de zomer van 1936 tot C hef der deut­ schen Polizei werden de zigeuners officieel voornamelijk als ’asocialen’ beschouwd. 'A ls asozialgilt, wer durch gem einschaftsniedriges, wenn auch nicht verbrecherisches Verhalten zeigt, dass er sich nicht in die G em einschaft einfügen will.' Geciteerd uit Buchheim: Die Zigeunerdeportation vom M ai 1940, p. 51.

14 decem ber 1937

D uitsland ' Grundlegende Erlass über die vorbeugende Verbrechensbekam pfung durch die Polizei'. Tot de groepen die in verzekerde bewaring moesten worden gesteld behoorden ook zigeuners.

30 decem ber 1937

Nederland In het Algemeen Politieblad wordt de oprichting van de Nederlandse Zigeunercentrale bekendgemaakt.

1 oktober 1938

D uitsland Vanaf die datum ressorteert de ' Zigeunerpolizeistelle' in München als 'Reichszentrale zur B ekam pfung des Zigeunerunwesens' onder het R eichskrim inalpolizeiam t in Berlijn.

8 decem ber 1938

D uitsland De ’zigeunerkwestie’ moet 'a u s dem Wesen der R asse heraus' ’geregeld’ worden. (Runderlass van Himmler zur ' B ekam pfung der Zigeu­ nerplage').

13 januari 1939

N ederland Het Besluit van de minister van Justitie van 23 december '31 (oprich­ ting van de Nederlandse Zigeunercentrale) wordt ingetrokken. Bij cir­ culaire van 13 januari ’39 wordt de procureurs-generaal van deze op­ heffing mededeling gedaan.

1 maart 1939

D uitsland A usführungsanw eisung van Heydrich naar aanleiding van de Runder-

t

164 lass van Himmler dd. 8 decem ber ’38. Er moeten maatregelen geno­ men worden om de zigeuners van het ’deutsche V olkstum ’ te isoleren en ’R assenm ischung' te verhinderen. Deze maatregelen zullen uitge­ voerd worden na de registratie en de ’rassische Einordnung' van alle zigeuners, 'Zigeuner M ischlinge' en alle naar de wijze van zigeuners 'um herziehende' personen. Pogingen om zigeuners in groten getale voor het uitbreken van de oorlog naar concentratiekampen te bren­ gen, mislukten. Duitsland Al spoedig na de gevechten in Polen gaf Himmler bovengenoemd plan op en bepaalde (zie Schnellbrief van R eichskrim inalpolizeiam t van 17 oktober ’39) dat binnen korte tijd de ’zigeunerkwestie’ 'im Reichsm asstab grundsatzlich' geregeld moest worden. Alle zigeuners moes­ ten ’schnellstens' in de veroverde Poolse gebieden ’abgeschoben' worden. Eerst kwam een verbod om in het 'Reichsgebiet' te trekken. D uitsland Het ’rassenonderzoek’ ging intussen door. In de loop van mei ’40 wordt de eerste groep zigeuners uit de westelijke en noordwestelijke grensgebieden van Duitsland op grond van een Schnellbrief van Himmler van 2 7 april ’40 naar het Generalgouvernement gedeporteerd.’ 'Die Z ahl von 2.500d a rf a u f keinen Fall überschritten werden. ’ november 1940

Nederland Verzoek van de bezettende macht aan de secretaris-generaal van Jus­ titie, controle onder woonwagenbewoners te houden.

begin 1941

Nederland Aanvang gemaakt, ook bij de Rijksidentificatiedienst, met de registra­ tie van alle zich in Nederland bevindende woonwagen- en woonschip­ bewoners van Nederlandse nationaliteit (en later ook niet-Nederlandse nationaliteit).

27 oktober 1941

Nederland ’Wet op de varende en rijdende bevolking’. Met ingang van 15 novem­ ber ’4I worden woonwagenbewoners uit de gemeentelijke bevol­ kingsregisters afgevoerd en opgenomen in het Centrale Bevolkingsre­ gister. Volgens de gegevens van de volkstelling van 31 decem ber ’30 waren er 54.945 varende en 10.795 rijdende personen in de zin van de wet. Omstreeks 1940 waren er tussen de 2.700 en 3.000 wagens met on­ geveer 11.000 tot 12.000 bewoners.

1941-1942

D uitsland Einsatzgruppen vermoorden zigeuners in de Sowjet-Unie. In Joegosla­ vië is de W ehrm acht nauw betrokken bij de uitroeiing van de zigeu­ ners, waaraan de Sicherheitspolizei deelneemt.

165

28 maart 1942

D uitsland Uit Erlass van het R eichskrim inalpolizeiam t blijkt, dat van de 35.000 tot 40.000 zigeuners, 13.000 'rassenbiologisch' onderzocht zijn. V oor­ lopig geen grote deportaties. Wel werd een aantal Erlasse uitgevaar­ digd die op de ’rassische Verfolgung’ van de zigeuners betrekking hebben.

maart 1942

Nederland Registratie door de Rijksidentificatiedienst van woonwagenbewoners die statenloos waren of een andere dan de Nederlandse nationaliteit bezaten.

16 decem ber 1942

D uitsland A uschw itz-E rlass van Himmler.

29 januari 1943

D uitsland Uitvoeringsrichtlijnen van het Reichssicherheitshauptam t. Met de voorbereiding moest direct worden begonnen. Eind maart ’43 zou ’die A k tio n ’ voor het belangrijkste gedeelte voltooid moeten zijn.

26 februari 1943

D uitsland Eerste zigeunertransport komt in Auschwitz aan.

26 februari 1943 -2 1 juli 1944

D uitsland Bijna 21.000 zigeuners in Auschwitz aangekomen. Eind juli ’44 waren bij benadering nog slechts 6.000 zigeuners in Auschwitz in leven. De anderen waren vergast of door erbarmelijke omstandigheden en zgn. experimenten omgekomen.

1 maart 1943

Nederland Door de reorganisatie van de Nederlandse politie komt de controle op de woonwagenbewoners te berusten bij de gemeentepolitie, de staatspolitie en de marechaussee.

maart 1943

Nederland Brief van mr. N. J. van Leeuwen, de procureur-generaal te ’s-H erto­ genbosch, aan de secretaris-generaal van Justitie, waarin hij de wens uit tot concentratie van de woonwagenbewoners over te gaan.

juni-juli 1943

N ederland Verbod tot het trekken met woonwagens; voorbereiding om w oonw a­ genbewoners naar verzamelkampen over te brengen, te 'concentre­ ren’. Woonwagenbewoners duiken onder.

16 m ei 1944

Nederland Razzia in Nederland. Ongeveer 250 zigeuners via Westerbork gede­ porteerd naar Auschwitz.

166 30 juni 1944

N ederland De directeur-generaal van politie deelt de gewestelijke politie-presidenten mede, dat lijsten gemaakt moeten worden van ’in beslag’ ge­ nomen goederen. Op 14 mei ’44 was reeds bekendgemaakt, dat o.a. woonwagens ’voor w egm a king ......gevrijwaard’ moesten worden.

juni 1944

N ederland Ongeveer 440 woonwagens zijn in deze maand in de Nederlandse ver­ zamelkampen, terwijl in de zomer van 1943 reeds 1.163 woonwagens in die kampen hadden moeten zijn.

12 juli 1944

Nederland De verzegeling van woonwagens e.d. mag worden 'vrijgegeven’.

augustus 1944

D uitsland Ongeveer 3.000 van de ongeveer 6.000 in Auschwitz nog levende zigeu­ ners worden vergast. De anderen (3.000 zigeuners) naar andere con­ centratiekampen overgebracht.

17 september 1944

Nederland Het Besluit bezettingsmaatregelen vanwege de Nederlandse regering van kracht. Hierdoor verliest het Besluit van 22 juni ’44 betreffende het aanwijzen van vaste standplaatsen voor woonwagens binnen het in september ’44 bevrijde gebied zijn rechtsgeldigheid. In de plaats van het Besluit komt de woonwagenverordening van de chef van de staf Militair Gezag (geldt van 7 november ’44-2 juli ’45). Hierbij wordt elke verplaatsing van woonwagens verboden. De woonwagenbewo­ ners vallen weer onder de wet van 1918, hetgeen een grotere bew e­ gingsvrijheid betekent.

zomer 1945

Nederland Ongeveer 30 van de 245 gedeporteerde zigeuners keren in Nederland terug.

167 SUMMARY

T his study on the p ro sec u tio n of gipsies in the G e rm a n o ccupied N e th e rla n d s w as w ritten by Dr. B. A. Sijes, in co-op eration with five stu d e n ts of history in the U n iversity of A m s te rd a m , viz. miss Th. M. de G ra a f, miss A. K lo o ste rm a n , mr. J. F. A. van L o e n e n , mr. G. J. van S etten an d miss A. L. Visser. * T h ere exists no clear-cut definition o f w ho is or w ho is not a gipsy. N o r are the gipsies clearly d efined in the sou rc e s used fo r this study: they are freq uen tly de scribe d as p erson s w ho 'p re se n t the c h aracteristics of g ip sies’. O ne o f the ch a ra c teristic s is allegedly that they fo rm a closed, isolated group, living in c a ra v a n s in which they trek from tow n to tow n. But these c h aracteristics also apply to th ose w ho are term ed 'reizigers' (trekkers) and 'b u rg e rs'. 'R eizigers' are born and bred D utc hm e n , living in a cara v a n , w ho are regarded as gipsies by the ou tsider. T he group f o rm e d by the 'bu rg ers' is h ete ro g e n e o u s in c o m position; they include such o c c u p atio n s as fairground sh o w m e n and road c o n structio n w ork ers. U n d e r the law, these three g ro up s belong to the 'c a ra v a n d w e lle rs’. Fo r a long time - the p re se n t stu dy co v e rs the period elap sed since the tu rn of the c e n tu ry - th e se people had been in bad repute with the state and local authorities. As rep o rte d by a state com m itte e of 1907, they belonged to ’the low erm ost s tr a ta ’ o f society, form ing ’a genuine p la g u e’, ’a social n u isa n c e ’, a ’source of d a n g e r ’. A ccording to the state com m ission , ’especially the gipsies w ere to be f e a r e d ’ am o ng the c a rav a n dw ellers. T h ey w ere the ’te rro r of the p o p u latio n ’. In view o f such an opinion of the c a ra v a n p o pu lation, or the gipsies, one cann ot but ex p ec t that the b u rg o m a ste rs would prev ent c a ra v a n s from occupy in g a stand in the are a u nd e r their jurisdiction. C h a p ter 1 deals with this m a tte r in detail, also pointing to the D utch C a ra v a n and H o u s e b o a t Act that m aterialized in 1918. This Act brought about an im p ro v e m e n t of the situation in that. restraints w ere im posed u po n arbitrary action on the part o f the bu rg o m a ste rs. H e n c e fo rth it was to be im possible th at the taking up of residence by a ca ra v a n dw eller in a municipal area could be made entirely im possible. The to w n councils merely kept their authority to lay d ow n regulations regarding the site o f the ca ra v a n within their area. Y et, the situation o f the c a ra v an dw ellers co n tin u e d to be fa r fro m sa tisfactory. C h a p ter 2, entitled 'G ipsies and b o rd e r policing’, deals with the situation of the frontier. A few e xam ples are given of h ow gipsies (whose nationality was som etim es hard to establish) w ere c hased to and fro acro ss the b o rd e r by the Royal C o n sta b u la ry (w ho w ere charg ed , a m on gst o th e r things, with guarding the frontier). This mainly h a p p e n e d on the borderline with Belgium, but also on the

168

G e rm a n fron tie r difficulties a ro s e , although these w ere o f a less serious nature. T he bo rd e r conflicts p ro m p ted the qu e stio n w h e th e r co-o peration b e tw e e n the c o u n trie s c o n c e rn e d could p u t an end to the ’gipsy pla g u e ’. A b ou t 1928-9, pro posa ls w ere put fo rw a rd to do so u nde r the aegis o f the L eague o f N atio ns. H o w e v e r, the idea to arrive at a solution in this w ay w as a b a n d o n e d ab out the mid1930’s, w hen it had be co m e clear that the L eagu e of N a tio n s was beco m ing an increasingly pow erless body. Y et, especially the police authorities rem ained in fa v o u r of solving the ’gipsy p r o b le m ’ by international consultation. In ch a p ter 3 we discuss the controlling of gipsies in G e rm a n y be c a u se we w ant to get a b e tte r insight into the action ta k e n by the G e rm a n o ccu py in g p o w e rs in the N eth e rla n d s. A lready befo re the ’assu m p tio n of p o w e r ’ by the N a z is, there w as a fair deal of race c o n sc io u sn e ss in G e rm a n y with regard to the gipsies. F o r exa m ple , the ’ra c ia l’ origin of the gipsies in relation to the criminal and differing social b e ha v io ur attrib uted to th e m , plaid an im p ortant role w ith the police, especially in Bavaria. In that state, an adm inistrative sy stem was set up to enable the police to take fast and efficient action. In 1925, a register existed holding the n am es of app rox . 14,000 male gipsies. Follow ing B a v a ria ’s sxam ple, oth e r G e rm a n states p ro c e e d ed to establish a ’gipsy identification se r v ic e ’. M ention should be m ade of the fa c t th a t in 1930 the national c o m m itte e o f the 'K rim inalpolizeiliche K o m m is s io n ' to o k the decision to raise th e statu s of a central B avarian gipsy agency, fo u n d e d in 1899, to th a t of 'Z entralstelle fü r die Z igeu n erb eka m p fu n g in D e u tsch la n d ' - central agen cy fo r the controlling of gipsies in G e rm a n y - , indicating that the gipsies w ere to be c o p e d with on a national scale. N o t only that the police action w as c e ntralized, the racial laws intro du ced after 1933 be c a m e the official instru m ent to deal with the gipsies. The ' R a ssen h yg ien isch e und B evölkeru n g sb iologische F orschungsstelle des R e ic h sg e su n d h e itsa m te s’ (re se a rch institute fo r racial hygiene and population biology of the Public H e a lth Service o f the Reich) (1937) w as he a d e d by R obert Ritter, a psychiatrist an d sociologist w ho claimed to be able to m e a su re the ’degree of p u rity ’ of the gipsy blood and, th rough the ’q u a lity ’ of the race, also the degree of d elinquency. In 1938, H einrich H im m ler said: ’T he gipsy pro blem shall be dealt with in a c c o rd a n c e with the c h a ra c te r of the r a c e .’ Especially tho se of mixed blood w ere alleged to a c c o u n t for the largest s hare in gipsy delinquency. C h a p ter 4 gives m ore details on the a ction against the gipsies. T h e y w ere regarded as ’a n tiso c ia l’, ’sh irk e r s ’, and am o ng st o th e r things, had to do forced labo ur in quarries. F u rth e r, they w ere obliged to register with the 'R eich szen tra le zu r B e k a m p fu n g des Z igeun eru n w esen s' (central R eichs agency to contro l the gipsy nuisance). Following the registration, a b o u t 2,500 gipsies w ere d e p o rte d fro m th e R eich to th e Polish territory u n d e r G e rm a n rule. B ecau se in the various co un tries of E u ro p e different anti-gipsy regulations w ere valid, it w as mainly the police - c h a p ter 5 - w h o p ressed fo r international

169 c o-operation. This c o-op eratio n m aterialized within the set-up of the ’In tern a tio n a le K rim in a lp o lizeilich e K o m m is s io n ' (IK P K ). Follow ing a decision of this IK P K , ta k e n in M a rch 1936, the 'In tern a tio n a le Z entralstelle zu r B ek a m p fu n g des Z ig e u n eru n w esen s' (international central agency for controlling the gipsy nuisance) w as fo u n d e d in V ienna. A fte r th e 'A n s c h lu s s ', the IK P K (and with it the international anti-gipsy agency w as placed under G e rm a n adm inistration. At the r e q u e st of the N e th e rla n d s r e p re se n ta tiv es in the IK P K , the N e th e rla n d s M inister of Justice gave p erm ission - on e m o nth b efo re the IK P K was established! - to fou nd a N e th e rla n d s gipsy registration agency w hich becam e affiliated to the IK P K . M uch as the D e p a rtm e n t o f Ju stice h a rb o u re d o bjections due to the financial c o n s e q u e n c e s (there w ere plans to send finger prints and pho to g ra p h s of gipsies to Vienna), on 30th D e c e m b e r 1937 the founding of the 'N ed e rla n d se Z ig eu n er C entrale' w as an n o u n c e d in the 'A lg em een P olitieblad' , the Police G az ette of Holland. Due to the influx of large n u m b e rs o f Jew ish and political refugees from G e rm a n y , the g ov ern m en t agencies occupy in g th em se lv e s with aliens and bo rd e r policing did not find time to com ply with the w ishes o f the IK P K regarding the gipsies. In addition, the 'In te rn a tio n a le Z e n tra lste lle ’ had be co m e a G e rm a n institution. D ue to all this, the 'N ed e rla n d se Z ig euner C entrale' was closed d ow n in Jan u a ry 1939. T he N e th e rla n d s, having be e n the first c o untry to join the international co-operative bo dy, w as also the first to w ithdraw from it. T he desire to arrive at an acc u ra te registration of the gipsies and o th e r ca ravan dw ellers residing in the N e th e rla n d s , con tinu ed to exist. In M arc h 1936, the 'B e slu it B evo lkin g sb o ekh o u d in g ' (D ecree on Population Records) had com e into being (ch a p ter 6). T h o s e w ho , due to a n om adic urge, lead an a m b u la to ry life and c o n se q u e n tly had no fixed resid en ce, had to be tak en up in a central civil registry. In addition, legislation w as being en ac te d that especially dealt with pe rso ns leading a w andering existence. Before W orld W ar II, this D utch ’A ct on Population M oving bij R oad and B o a t’ did not m aterialize although in O c to b e r 1941, the D utch autho rities issued a regulation to the sam e effect. A ccording to the 1930 ce n su s, a b o u t 55,000 ’flo atin g’ and 11,000 ’riding’ perso ns w ere involved; the p e rson s travelling by road w ere said to have a p prox . 3,000 ca ra v a n s in 1939. Early in 1941, in keeping with the general policy, the registration was ta k e n in ha n d by the 'R ijk sid e n tific a tie d ie n st', an identification agency established by the D e p a rtm e n t of Justice. In the long run, this auth ority would register not only ca ra v a n dw ellers of D utch , but also of foreign nationality, in addition to stateless persons. As the G e rm a n o c c up a tion p ro g re sse d , a few civil se rv a n ts of the 'R ijk sid e n tific a tie d ie n st’ be c a m e m ore acutely aw a re of the c o n se q u e n c e s of their registration work: the entries in the card index s y ste m w ere sabotaged. As stated previously, ca ra v a n d w ellers w ere not held in great e ste e m by many.

170 T h e y w ere regarded as antisocial ele m e nts, w ho had to be ’raised so cially’. O ne of the solutions to this problem was fou nd (ch a p ter 7) in c o ncentrating this p opulation g roup in labour cam p s which they w ere not perm itted to leave until the c a ra v a n dw ellers would be fit to take part in the ’n o rm a l’ life. T he head of the 'R ijk sid e n tific a tie d ie n st'stood a loof o f these plans, pointing o ut th at such a m easure would m ean internm ent. H o w e v e r, that ’s o lu tio n ’ fo un d a ready ear both with the police and with the officials of the D e p a rtm e n t of Social Affairs. O rde rs to c o n c e n tra te the c a ra v a n p opulation also cam e from the side of the G e rm a n s. A part from an identity c h e c k on c a rav a n dw ellers, held in 1940 at the r e q u e st of the G e rm a n authorities, the o ccu py in g p o w e r hardly paid a ny attention to the gipsies. H o w e v e r, an am b u la to ry population - and to m ake m atters w orse, of ’d o u b tfu l’ racial origin - w as an eye-sore to her. In M ay 1943, R auter, the 'H ö h ere S S - u nd P olizeiführer’, chief of the SS and of the G e rm a n police in the N e th e rla n d s, directed that the ’germ anic nom adic life’ had to be put to an end. T h e re fo re , the ho rse s, o w n e d by the gipsies, w ere to be taken aw ay from them and placed at the disposal of the G e rm a n W eh rm a ch t or D utch a griculture. And so it h a pp e ne d that a few hun dred h orses w ere requisitioned by N e th e rla n d s g o v e rn m e n t agencies, and landed with dealers (ch a p ter 8). At the same time, minor rou nd-ups o f gipsies w ere held in several places. In M ay 1943, the N e th e rla n d s police authorities received o rd e rs fro m the G e rm a n s to provide a fixed place of residence to the c a ra v a n dw ellers; in oth e r w o rd s, th e y w ere to be sent to collective cam ps. Several to w n councils o bje c te d to this, b ecau se no financial a rra n g e m en t had been m ade for setting up these ca m p s, nor w as there any regulation for providing relief to d estitute c a rav an dwellers. In Ju n e 1942, a b o u t 2,700 to 3,000 c a ra v a n s had been co un ted. N o t all of these c a rav a n s had to be a c c o m m o d a te d in cam ps. T he c a m p s w ere intended only for c a ra v a n dw ellers, used to trek a b o u t in their ca ra v a ns. T h o se who, fo r exam ple due to the poor condition of their c a ra v a n , could no longer trek and who w ere th e re fo re assu m e d to have a fixed residence in a municipal area, w ere to be allowed to rem ain on their site. A bo ut 1,150 c a ra v a n s rem ained w ho w ere to be tak en to a collective c am p. A total of 27 c a m p s w ere to be ranged (ch a p ter 9). The im plem entation did not com e up to the plans. W h en the c a ra v a n dwellers heard w hat was going to h a p p en and what was actually happening, many of them sold their c aravan s. Also, som e of th em a b a n d o n e d their c a rav a n s, having re m o v ed the licence plates. M ostly, they m ov ed into poorly kept h o u ses, rented ro om s, or m ade fo r the c o u n try sid e , which practically m eant that they went to live as cave dw ellers (ch a p ter 10). The guarding of the c a m p s was not alw ays of a nature to pre v en t escape. W hen a coun t w as m ade in Ju n e 1944, the n u m b e r of c a ra v a n s in the official c a m p s turned out to be only 440 (instead of ab o u t 1,150 a ccording to the

171

estim ates). This d isc re p a nc y was due to the fac t that in M ay 1944,a big round-up had taken place (which will be discu ssed later) and the e m p ty ca ra v a n s had been locked and sealed. A sta te m e n t of July 1944 sho w s that the n u m b e r of c aravans had dim inished e ven more: there w ere only 113 then , spread am ong 27 cam ps. In the m eantim e, a fte r the ro und-up, the setting-up of c a ra v a n c a m p s had been given official authority: the D ecree by the Sec reta ry-G ene ra l of the D e p a rtm e n t of Justice dated 22nd Ju n e 1944 ruling that the c a ra v a n dw eller w as obliged to pro c e e d to a fixed site and prohibiting him fro m leaving that site in a carav an. *

t

During the time w hen the c o n ce n tra tio n of c a ra v an s in H olland w as p repared and partly im plem ented, tw o circular letters w ere d e s p a tc h e d in G e rm a n y relating to the exterm ination of gipsies, viz. a secret o rd e r issued by H im m ler on 16th D e c e m b e r 1942 and its im plem entation in struction, c o ntain ed in a de c re e of the ’R eic h ssic h e rh e itsh a u p ta m t' (Reich Secu rity H e a d q u a rte rs ) d ated 29th Ja n u a ry 1943. T h e se tw o o rd ers specified that specific g roups of gipsies w ere to be de p o rted to A usch w itz (the groups e x e m p te d in those o rd e rs w ere yet d epo rted later); the ’H a u p ta k tio n ' (the main action, p redo m inan tly in G e rm a ny ) w as to be co m p leted by the end of M arch 1943, an d fo r the N e th e rla n d s and a few o th e r co un tries it was directed that the de c re e of 29th J a n u a ry was to be effectiv e on 29th M arch 1943. W e wish to point out th at in Poland and the Soviet U n ion, large m ass m u rde rs of gipsies by ’E in sa tzk o m m a n d o s' (special com m a n d o s) had taken place as early as 1941. In these a ctions, alm ost 170,000 gipsies had been shot. By virtue of the tw o G e rm a n o rd e rs , at least 21,000 gipsies w ere locked up in A u sch w itz ca m p b e tw een F e b ru a ry 1943 and the end of July, 1944. A lthough the decree of 29th Ja n u a ry 1943 stipulated that the order would be c om e effective for the N e th e rla n d s by late M arch 1943, the large scale action there too k place only one y ear a fte rw a rd s, viz. on 16th M ay 1944. This po stp o n e m e n t may be explained from the fact that at that time, the d e p orta tio n of Jew s was still at its height, while a great deal of co m m o tio n w as ca u se d in the c o u n try by a big labour strike in M ay 1943 and the fo rc e d c on scription of labour for G erm a n y increasingly met with difficulties. H o w e v e r that m ay be, the N e th e rla n d s police received o rd e rs, on 16th M ay 1944, to round up all p e rson s p resenting the 'ch a ra c te ristic s of gipsies’; they were to be tran s p o rte d to the J e w s ’ T ransit C am p at W e ste rb o rk in the E a ste rn part of the c o u n try . This g roup involved ’all p erson s w ho could be qualified as gipsies on the grou nd of their o u te r a p p e a ra n c e , their m a n n ers, and c u s to m s ’, ’in addition to all p e rso ns trekking ab ou t as is the n atu re of g ip sie s’. This inform ation was c on tain ed in a circular letter dated 14th M ay 1944, issued by the D irector-G eneral of Police to the five regional chiefs of police. T h e police authorities w ho w ere to ca rry out the rou nd-up had to receive instructions so that in good tim e, a 'disc re te

172 inv estigatio n’ could be m ade o f the p e rso ns involved. T he action w as to start on 16th M ay 1 9 4 4 a t 4 .0 0 h in th e m o r n in g . D ue to the definition of the pe rson s th u s to be a p p re h e n d e d , not only gipsies w ere rou nde d up, but also c a ra v a n dw ellers w ho w ere no gipsies at all, the total being 565 person s. Am ong th e m , 305 pe rson s calling th em selv es gipsies and 260 so-called ’anti-socials’. The latter group w ere released. T he ro un d-up to ok place w ithout a hitch. T here w ere no fights. T o the q uestion w here they would be sent, the acc o m p a n y in g police replied that it would be W e ste rb o rk cam p. Since 3.00 h in the morning, in at least 15 places policem en, C o n sta b u la ry and D u tch N azi SS-police had been busy blocking streets and surro un ding c a ra v a n c am p s. In a fe w h o u r s ’ time, h u n d re d s of un suspecting people had been ta k e n aw ay from their beds to be c o n v e y e d to police-stations or railw ay-stations. On arrival at W e ste rb o rk cam p, the g ip sie s’ he a d s w ere shaved (also w om en) and they w ere ’de -lic ed ’ which cam e as a sh ock an d humiliation to the gipsies. M o n e y and jew els w ere ta k e n aw ay fo rm them . O n 19th M ay, 245 out of the 565 people ro un de d up w ere sent to A uschw itz w here they w ere locked up in the gipsy c a m p (ch a p ter 11). T h re e m a ss-tra n sp o rts of gipsies a rrived at that ca m p , on 25th M arch, 25th May and 3 Ist July 1944 re spectively; a total of 21,000 gipsies: 11,000 w o m en and 10,000 men. O f these people, 1,700 and 1,035 w ere a sp h y x ia te d in M arch and May respectively. T h o u sa n d s of o th e rs su c c u m b ed to disease or died due to ’e x p e r im e n ts ’. T he third and last large-scale m a ss-m u rd e r too k place on 14th July 1944. On 31 st July, th ere w ere 6,000 gipsies left, a m ong them the gipsies w ho had been rou nd e d up in the N eth erla n d s on 16th M ay 1944. T h e se 6,000 w ere selected as to their ’ability to w o r k ’. T he group selected fit for w ork included 72 men originating fro m the N e th e rla n d s w ho w ere sent to B u ch enw ald, and a p prox . 35 w o m en w h o w ere tra n sp o rte d to R a v e n sb rü c k . All th ose w ho had to stay behind in A u schw itz, i.e. abou t 3,000 male and fem ale gipsies, including the gipsies originating from the N e th e rla n d s , w ere a sph yxia te d during the night of 3 Ist July to Ist August. Of the approx. 245 gipsies d e p o rte d from the N e th e rla n d s, 30 re tu rn e d to H olland: 16 w om e n and 14 m en, as far as we have been able to ascertain. In the ’E p ilog ue ’ it is, i.a., p ointed out that the N e th e rla n d s un derg ro un d press barely paid any attention to the d e p o rta tio n of the gipsies. This is probably due to the fa c t that this d e p orta tio n c o n c e rn e d a relatively limited n u m b e r of person s c o m p a re d with oth er ro un d -u p s, while it also to o k place early in the morning or late at night. In addition, it m ay be assu m ed th a t few people too k any interest in gipsies. Surprizingly en ou gh , a ’C a ra v a n A c t ’ was p rom ulgated in the N eth erla n d s in 1968 w hich, again, directed tha t gipsies w ere to be com pulsorily c o n c e n tra ted in c a ra v a n c am p s. T h e re fo re it is feit that in relation to this special c a teg ory of

173

c a ra v a n dw ellers, the N e th e rla n d s society in their legislation and m entality have not risen very m uch a b ove the te n o r o f w hat the G e rm a n s im posed on the gipsies in their de c re e of Ju n e , 1944.

175

L ijst van de in deze publicatie vermelde bronnen

Archieven: Ministerie van Binnenlandse Zaken Ministerie van Buitenlandse Zaken Ministerie van Justitie Ministerie van Sociale Zaken en Volksgezondheid Directoraat-generaal van Politie Procureurs-generaal van Leeuwarden en Arnhem Gemeentepolitie (Amsterdam, Venlo, Den Haag) Inspecteur Koninklijke Marechaussee Rijksidentificatiedienst Administrateur van de grensbewaking en vreemdelingendienst Collectie Documentatie van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie Collectie kranteknipsels van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie Informatiedienst van het Nederlandse Rode Kruis Centre de D ocum entation Juive C ontem poraine te Parijs Institut fürZ eitgeschichte, München

Boeken, brochures en periodieken H. Arnold: Die Zigeuner. H erkunft und Leben der S tam m e im deutschen Sprachgebiet. (Olten und Freiburg im Breisgau 1965). Bericht über die Tatigkeit des 'Internationalen Bureau' in der Zeit vom 1. A pril 1937 bis zum 30. A pril 1938. De Bevolkingsboekhouding, Maandblad van de vereniging van Bevolkingsboekhouding 1936,1938,1942.

176 H. Buchheim: Die Verfolgung der Zigeuner aus rassischen Gründen zu rZ eit der national-sozialistischen Herrschaft. In: G utachten des Instituts fürZ eitgeschichte. (München 1958). H. Buchheim: Die Zigeunerdeportationen vom M ai 1940. In: Gutachten des Instituts fü r Zeitgeschichte (München 1958). Léo Cambier: R apport a M. Sim on W iesenthal de Vienne sur l ’exterm ination de 4000 Gi­ tans en uneseule n uitau K L A uschw itz-B irkenau;20/21 aoüt 1944. (Paris 1967). D. Czech: Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschw itz-B irkenau. In: H efte von A uschw itz, no. 4. H. J. Döring: Die Zigeuner im nationalsozialistischen Staat. (Hamburg 1964). L. A. van Doorn: De woonwagens moeten verdwijnen. Een plan v o o rd e maatschappelijke verheffing van de zwervende woonwagenbevolking. Overdruk van artikelen in het tijd­ schrift 'Sociale Z aken', 1940. Les Frangaises a R avensbrück. (Paris 1965). F rauen-K lR avensbrück (A utoren-kollektiv unterL eitu n g von G. Zörner). (Berlin 1971). E. Guttenberger: D as Zigeunerlager in A uschw itz, Zeugnisse und Berichte. (Frankfurt am Main 1962). (Uitgegeven door H. G. Adler, Hermann Langbein, Ella Lingens-Reiner). S. C. de Haas van Dorsser: De toekomst van ons werk. In: 'Sociale Zaken ’. H efte von A uschw itz. Vanaf 1959. F. A. Helmstrijd: 'Kinderen van het Rijk’. In: 'W eekblad v o o r d e Nederlandse B ond van G em eenteam btenaren’ (december 1941), no. 2109. R. Heydrich: A u fb a u und E ntw icklung der Sicherheitspolizei im L ande Osterreich. In: 'D as Schw arze K o r p s’, 21 april 1938. W. K. Höhne: Die Vereinbarkeit der deutschen Zigeunergesetze und -Verordnungen m it dem Reichsrecht, insbesondere derReichsverfassung. (Heidelberg 1929). R. Höss: K om m andant in A uschw itz, A utobiographische Aufzeichnungen von R udolf H öss. (Stuttgart 1958). L. de Jong: H et Koninkrijk der Nederlanden in d e Tweede Wereldoorlog. (1969) W etenschap­ pelijke editie. O. van Kappen: Geschiedenis der zigeuners in Nederland. De ontwikkeling van de rechts­ positie der Heidens o f Egyptenaren in de Noordelijke Nederlanden. 1420-± 1750. (Assen 1965). D. Kenrick and G . Puxon: The destiny o f E u ro p e’s Gypsies. (London 1972). H. Langbein: Der A uschw itzprozess. E ineD okum entation. dl. I en 2. (Wien 1965). J. L. Lentz: De Bevolkingsboekhouding!,z.pl., z . j .). J. L. Lentz: Supplem ent op De Bevolkingsboekhouding. (Zwolle, z.j.). L. Mazirel: Die Verfolgung der Zigeuner im Dritten Reich. Vorgeschichte ab 1870 und Fortsetzung bis heute. In: E ssays über Naziverbrechen. Sim on W iesenthal gewidmet. (Amster­ dam 1973).

177

L. Mazirel: De wet Nieuwe regelen ter bevordering van het maatschappelijk welzijn van de woonwagenbevolking. In: Nederlands Juristenblad, 23 maart 1968, no. 12. A. Mitscherlich und F. Mielke: W issenschaft ohne M enschlichkeit. M edizinische und euge­ netische lrrwege unter Diktatur, Bürokratie und Krieg. (Heidelberg 1949). M edizin ohne M enschlichkeit. D okum ente des Nürnberger Artze-Prozesses. Herausgegeben und kom m entiert von A . M itscherlich und F. Mielke. (Frankfurt am Main 1949). Nederlandse Staatsw etten. Editie Schuurman en Jordens. No. 94. Woonwagenwet en Wet op Woonwagens en Woonschepen. Bewerkt door H. J. ten Houten. K. Nieland: De wet op woonwagens en -schepen, 1918. (Staatsblad no. 492). M et aanteke­ ningen uit de gewisselde stukken, gevoerde beraadslagingen, ter uitvoering vastgestelde A l­ gemene M aatregel van B estuur enz. (Alphen aan den Rijn 1920). M. Novitch: La terreur nazie. Contribution a l ’etude du genocide des Tziganes sous le régi­ me nazi. (Prague 1963). J. Presser: Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom , 1940-1945. 2 dln. (’s-Gravenhage 1965). R. Ritter: Die B estandsaufnahm e der Zigeuner und Zigeunermischlinge in D eutschland. In: Der öffentliche Gesundheitsdienst, 6Jahrg. (5 februari 1941) H eft 21.

v

Robert Ritter: Ein M enschenschlag. A rztliche und erbgesundheitliche Untersuchung über die durch zehn Geschlechterfolgen erforschten N achkom m en von ’Vagabunden, Gaunern und R a ub ern '. (Leipzig 1937). N. Rost: Ook vele tienduizenden zigeuners werden vermoord. In: ’Buiten de perken'. (30 september 1965). J. Th. de Ruwe en L. S. J. Buis: Zorg voor W oonwagenbewoners. Met medewer­ king van J. W. Blankerten M. J. Hoytink. (’s-Gravenhage 1968). Steiner, Zdenek und Jiri: Zwillinge in Birkenau. S. Steinmetz: Osterreichs Zigeuner im N .S . Staat. (Wien 1966). W. Stuckart und W. Globke: K om m entar zur deutschen Rassengesetzgebung. B d I. R eichs­ bürgergesetz. Blutschutsgesetz. Ehegesundheitsgesetz■(München/Berlin) 1936). B. A. Sijes: De arbeidsinzet. (’s-Gravenhage 1966). Trials o f W ar Criminals before the Nuernberg M ilitary Tribunals under C ontrol Council L a w No. 10. Vol. I 'The medical C a se’. (Niirnberg 1949). Voorgeschiedenis en inhoud van de W oonwagenwet 1968. Brochure van het Landelijk K a­ tholiek Woonwagenwerk. (’s-Hertogenbosch, z.j.). J. H. A. Wernink s.j.: Woonwagenbewoners. Sociologisch onderzoek van een marginale groep. (Assen 1959). Zigeuner und Zigeunermischlinge in D eutschland. In: Der öffentliche G esundheitsdienst. Z eitschrift des R eichsausschusses fü r Volksgesundheit E. V. der Staatsakadem ie des öffentlichen Gesundheitsdienstes Berlin und der W issenschaftlichen G esellschaft der deutschen A rzte des öffentlichen Gesundheitsdienstes. (5 februari 1941).

179

L ijst van afkortingen

afd.

afdeling

AGVD

Administrateur voor de Grensbewaking en den Vreemdelingendienst

AP

Algemeen Politieblad

Arch.

Archief

Arnold

H. Arnold: Die Zigeuner. H erkunft und Leben der S ta m m e im deut­ schen S prachgebiet(,0\tenund Freiburgim Breisgau 1965).

A u szu g A k t V. Zig. Verf.

A uszug aus einem Aktenverm erk des Staatsanw alts Kleinert vom 20.4.1943 im Verfahren 24 J S 429/61 d e r S t.A . K öln betr. Zigeunerverfolgung im N S-R egim e, Justizverw altung des Landes N ordrhein-W estfalen. Zie bijbehorende brief aan B. A. Sijes, dd. 2 november 1971.

A.v.

Als voren

B a yr.G V B L

B ayerischeG esetz-und Verordnungsblatt

BdS

Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienstes

B ericht IB 1937-1938

’B ericht über die Tatigkeit des ’Internationalen B u rea u x’ in der Zeit vom 1. A pril 1937bis zum 30. A pril 1938

B estandsaufnahm e R. Ritter: Die B estandsaufnahm e der Zigeuner und Zigeunerm isch­ linge in D eutschland Brig.C

Brigadecommandant

Burg(s)

Burgemeester(s)

BuZa

Ministerie van Buitenlandse Zaken

BZ

Ministerie (Departement) van Binnenlandse Zaken

CBR

Centraal Bevolkingsregister

C dK

Commissaris der Koningin

C dP

Commissaris der Provincie

180 circ.

circulaire

Coll.Zig.

Collectie Zigeuners, RvO

Comm.

Commandant

Commiss.

Commissaris

corr.

correspondentie

CvP

Commissaris van Politie

DGVP

Directeur-Generaal van Politie

Dir.GVP

Directoraat-Generaal van Politie

Distr.C

Districtscommandant

Div.C

Divisiecommandant

Doc.

Collectie Documentatie RvO

Doc. Eichmann

D ocumenten gebruikt bij het Eichmann-proces

van Doorn

Zie lijst van bronnen: L. A. van Doorn

Döring

H. J. Döring: Die Zigeuner im nationalsozialistischen S ta a t (Hamburg

1964) Doss. RvO

Dossier Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie

EC

E conom ic Case. Stukken overgelegd door het Office o f the Chief o f the Council in Neurenberg

Forschungsstelle

Rassenhygienische und Bevölkerungsbiologische Forschungsstelle des R eichsgesundheitsam tes

Gew.Pol.Pres(n)

Gewestelijk(e) Politiepresident(en)

Gr Ned.Pol.

Gevolmachtigde voor de reorganisatie van de N ederlandse politie

Hfd Comm.

Hoofdcommissaris

H SSuP F

H öherer SS - und Polizeiführer

IKM

Inspecteur der Koninklijke Marechaussee

IK P K

Internationale Krim inalpolizeiliche K om m ission

Int.

Interview

JD L

Judendurchgangslager

De Jong, Geschiedwerk

L. de Jong: H et K oninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoor/og(Wetensch. uitgave)

181

Just.

Ministerie (Departement) van Justitie

v. Kappen

O. van Kappen: Geschiedenis der zigeuners in Nederland. De ontw ik­ keling van de rechtspositie der H eidens o f Egyptenaren in de noor­ delijke Nederlanden (1420- ± 1750)(Assen 1965)

Kenrick en Puxon

D. Kenrick and G. Puxon: The Destiny o f E urope’s Gypsies (London 1972)

KM

Koninklijke Marechaussee

LK W

Landelijk Katholiek Woonwagenwerk

NG

N a zi Governm ent. Documenten die betrekking hebben op de Duitse regeringsactiviteiten en overgelegd zijn als bewijsstukken in de Neurenberg-processen

NO

N a zi O rganisations. Documenten betr. de nazi-organisaties (o.a. de N S D A P )t.b.v. de Neurenberg-processen

NOKW

N azi O berkom m ando der W ehrm acht. Stukken betr. de Duitse Weer­ macht t.b.v. de Neurenberg-processen

NRC

Nieuwe R otterdam se Courant

O.O. en V.

Afd. Openbare Orde en Veiligheid van het Min. v. BZ

Overzicht Regen­ boog

Overzicht betreffende werkzaamheden van de Rijksidentificatie­ dienst ten opzichte van de registratie van woonwagen- en woonschip­ bewoners van Nederlandse nationaliteit. Opgesteld door H. J. Regen­ boog, 4 september 1941.

PG

Procureur-Generaal

PGD(s)

Politiegezagsdrager(s)

pl.pol.

plaatselijke politie

Pol.

Politie

prov.

provincie

RIBR

Rijksinspectie van de Bevolkingsregisters

RID

Rijksidentificatiedienst

RKPA

R eichskrim inalpolizeiam t

RSH A

Reichssicherheitshauptam t

RvO

Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie

SG

Secretaris-generaal

182 Steinmetz

Selma Steinmetz: Österreichs Zigeuner im N .S . Sta a t (Wien, Frankfurt, Zürich 1966)

Tgm

Telegram

Versl.St.C ie 1903

Verslag der Staatscom m issie, ingesteld bij K oninklijk Besluit van 22 septem ber 1903, No. 51. Bedelarij en landloperij; woonwagens en woonschepen; habituele dronkenschapCs-G ravenhage 1907)

Vr.Rgl. 1918

Vreemdelingenreglement Staa tsb la d 1918, No. 521

Weekblad Gem. A m bt.

W eekblad van den N ederlandschen B ond van G em eenteambtenaren

Wernink

J. H. A. Wernink s.j.: W oonwagenbewoners, Sociologisch onderzoek van een marginale groep (Assen 1959)

z.d.

zonder datum

Zorg voor w.w.b.

zie lijst van bronnen: de Ruwe: Zorg voor W oonwagenbewoners

183

Register Sam eng esteld d o o r L. F. de Jong

1

Adler, H. G ., I34n Algemeen Politieblad, 9, 62-64, 66, 83, 84 Alma, J., 19 Almelo, 93n A lp hen,A . A. S. v a n ,! 8 n Amerongen, 26 Amersfoort, 90 Amsterdam, 11, 27, 49, 55n, 57, 61 n, 88, 9 5 ,9 7 ,9 9 , 100, 109, 115, 117, 121 Angeren, J. R. M. van, 60, 63 Apeldoorn, 85n, 90, 91 Arbeitseinsatz, 97, 113 Arkel, C. J. van, 81, 82n Arm enwet, 76, 138 Arnhem, 61n, 84, 88, 94, 95, 103, 109, 1 16n ,117, 121 Arnold, H ., 33n, 35n, 44 A rtsenproces, 132 Assen, 88, 117 A uschw itz-E rlass, 84, 106, 107, 110, 116, 120, 121, 124, 128

Baarle-Hertog, 25 Baden, 51 Bader, Dr., 51-53 Balkan, 34 Baltendeutsche, 45 Bauduin, G. J. F., 15 Bayerische Politische Polizei, 40 Bedrijfschap voor Vee en Vlees, 86 Beek, 111, 113 Beel, L. J. M., 137, 138 Beelaerts van Blokland, F., 19-21 Beieren, 33-35, 39, 40, 49 Beilen, 111 België, 14, 17, 18n, 20, 21, 23, 25, 30, 31, 52, 53, 56n, 58, 59, 106 Belgrado, 53, 58, 59, 127 Belzee, 46 Bentheim, 4

Bergen op Zoom, 16 Berlijn, 42, 49, 63, 64, 127 Bertillon, A., 59n Besluit Bevolkingsboekhouding (1936), 67, 69, 74 Besluit Bezettingsmaatregelen (1944), 136 Besluit Uitreiking bescheiden ten behoe­ ve van de in het CBR opgenomen per­ sonen (1942), 76 Best, 89 Bevölkerungskundliche Forschungsstelle, 36 Bevolkingsboekhouding, De, 67,68,69, 71n, 75, 76n,89n Bialystok, 129, 130 Blankert, J. W ., 9n B lutschutzgesetz( 1935), 36, 38 Boekarest, 54, 63 Böhne, General, 126, 127 Boltini (Circus), 104 Brants, A., 73 Breda, 16, 18,31,91,97 Bremen, 45, 53, 125 Broekhoff, K. H., 55-57, 63, 64n Broersen, L. J., 81n, 83n, 84n Brussel, 63 Buchheim, H., 42n, 125 Buis, L. S. J., 9n Bundespolizeidirektion Wien, 48,49 Burgenland, 41, 43, 44 Burgerlijk Armbestuur Maastricht, 91 Burgerwachten, 14 Buskens, C. L.. 81

Cambier, L ., 130n Canaris, D r., 97 Centraal Bevolkingsregister, 74-76, 90, 93, 109, 121 Chinezencentrale, 61 n Christiansen, F. C., 85

184 Clauberg (arts), 132 Concentratiekampen: Auschwitz, 84, 107, 111, 112, 119, 120, 124, 125, 128-134 Bergen-Belsen, 120 Birkenau, 128-134 Buchenwald, 39, 40, 130, 133, 134n Dachau, 39,40,43, 133 Flossenburg, I34n Natzweiler, 133, 134n Ravensbrück (Frauen-K L), 39, 42, 131, 1 3 2 ,134n Vught, 93, 99 Westerbork, 81n, 88, 90, 94, 95, 99, 110-118, 120,121, 135 Concertgebouw (Amsterdam), 105 Crisiscontroledienst, 86 Croiset van Uchelen, H. W. B., 26, 55-67, 79 Czech, Danuta, 128

Daub, E., 19 Den Haag, 16, 84,97-100, 109, I I I , 113, I 17, 121 Den Helder, 97 D eutsche Zeitung in den Niederlanden, 1 0 4 ,105n Deventer, 3,117 Dienststelle fü r Zigeunerfragen, 42 Dieren, 103, 104 Donner, J., 19-23 Doorn, L. A. van, 71n, 77-79, 138 Dordrecht, 97 Döring, H. J., 34n-37n, 39n-42n, 45n, 46n, 84n, I06n, llOn, 116, I20n, I23n, 124n,130n Drachten, 111, 121 Drente, 6, 83,88, 101 Dresden, 54n Dressler, O., 58,59 D üsseldorf, 45

Ede, 84 Egypte, 3

Eichmann, A., 44n, 46n Eindhoven, 16,89,91, I I I , 113, 116, 121 E insatzkom m andos, 44, 54, 125, 126, 130 Elzas-Lotharingen, 4, 106 Emmen, 88 Engeland, 30 Enschede, 94, 95 E rbw issenschaftliche Forschungsstelle, 36 Experimenten op tweelingen, 133, 134 typhus-, 133 sterilisatie-, 38, 128, 130, 132

Feenstra, 109 Finland, 53 Frank, H .,4 4 Frankfurt/a. M., 45 Frankrijk, 1 7 ,2 1 ,2 3 ,5 3 ,5 4 , 124 Frederiks, K. J., 70, 74-76 Friesland, 27, 92

Gasselte, 90 G emeentestem, De, 68n G emmeker, A. K., 118, 119 Genechten, R. van, 80, 84n G eneralgouvernement, 45, 46, 121 Genève, 28n Gerland, 130 Gesetz zur B ekam pfung von Zigeunern, Landfahrern und Arbeitsscheuen (1926), 35 Gesetz zum S chutze des deutschen Blutes und der deutschen E hre(l935), 36 G etto’s; Bialapodlaska, 47 Kielce, 46, 47 Lodz, 47 Lublin, 47 Radom, 46 Sielce, 47 Tschenstochau, 47 Warschau, 47 Gezantschap, Nederlandse, in België, 20, 21

185 Gezondheidswet, 7, 67 Gielens, J. B., 80, 81 G ipsy, 3 Goes van Naters, M. van der, 64 Gohres, D.B., 67n Gooi, Het, 27, 88 Goseling, C. M. J. F., 65n, 66 Grawitz (Reichsartz SS), 132 Grondwet, De, 17, 29 Groningen (provincie), 94, Groningen (stad), 90,94 Grundlegende Erlass über die vorbeugende Verbrechensbekam pfung durch die Polizei (1937), 39 Guatemala, 120, Guttenberger, Elisabeth, 133, 134n

Haarlem, 97 H aas van Dorsser, S. C. de, 79 Hamburg, 45, 46, 125 H annover, 45 Harinxma thoe Slooten, P. A. V. baron v a n , 91 Harster, W., 85, 93 Havelte, 122 H eemskerk, Th., 15 Heidens, 3 Hellen, Ph. A. M „ 104n Helmstrijd, F. A., 67n, 75n ’s-Hertogenbosch, 90, 97, 111, 112, 121 Hessen, 34 H eusdens, J., 92 Heydrich, R., 42-45, 54 Hilten, H. A. van, 89, 90n, 93 Hilversum, 85, 87 Himmler, H., 38, 39, 41, 42, 43, 45, 54, 8 4 n , 1 06,l l O n , 128,130-133 Hitler, A., 36 H öhne, W. K .,3 5 n Hongarije, 22, 28 Hoog Soeren, 76, 89n Hoogeveen, 88, 89, 94, 95 Hoogezand, 89n Höss, R., 128, 129, 130n H outen, H. J. ten, I ln

Houten, M. C. van, 48, 54-64 Hoytink, M. J., 9n

India, 3 Inentingswet, 75 Inform ationsdienst des rassenpolitischen A m tes der N SD A P , 37n Internationales Bureau bei der Bundespolizeidirektion in Wien, 50 Internationale Kriminalpolizeiliche K o m ­ m ission (IK P K ), 24, 32, 34, 35, 36. 48-64 passim Internationale Zentralstelle zur B ekam p­ fu n g des Zigeunerunwesens, 48, 52, 53, 58-63 Interneringskampen: Belgrado, 127 Oweni-Krst (Nisj), 127 Radom, 46 Sabec, 127 Sremska-Mitrovica, 127 Zemun, 127 Italië, 28,29, 31, 121

Jacobs, F., 126 Je M aintiendrai, 135 Joden, 36, 39, 40, 44, 45, 54, 73, 75, 87, 97, 105, 107, 111, 112, 117-120, 124, 125, 127-129,135 Joegoslavië, 52, 53, 124-126 Jong, L. de, 15n, 29n, 65n, 66n, 132n Justin, Eva, 130.

Kaliningrad, 123n Kamenez-Podolsk, 126 Kan, J. M., 137, 138 Kappelhoff, J. H. G., 55, 59 Kappen, O. van, 3n, 4 Karlsruhe, 51 Keitel, W., 127 Kemper, J., 85-90, 93, 95, 99 Kenrick, D., 46n, 8In, 124n, 126-128n, 133n

186 Keulen, 45, 46, 125 Kinderwetten, 7 Klaiber, R .,5 4 Kleef, 4 ’Kleine H eide’, Venlo, 111 Klompé, M. A. M., 9 Kopenhagen, 51, 52, 55-57 Kriechow, 46 Kroatië, 124 Küthe, SS-H auptsturm führer, 97,

Landelijk Katholiek Woonwagenwerk, 71n Landtrekkers, 3, 5, 6 Landwacht Nederland, 112, 114 Langbein, F. H., 128n, I34n Lautenschlager, C. L., 81 Leerplichtwet, 7 Leeuwarden, 26n, 27, 61n, 84, 94 Leeuw en, N. J. van, 81, 82 Leiden, 97 Lentz, J. L., 67-70, 74-76 Letland, 52, 53 L e u v e n , 25 Liebing, 41 Lienden, 80 Limburg, 71,93, II, 138 Lingens-Reinert, E., 134n List, W ., 127 Lochitzen, 45 Londen, 53n, 63 Luxemburg, 106

Maaldrink, E. D .,80 M aasbode, De, 17, 29 Maastricht, 18n, 28, 29, 91, 93n, 117 Maatschappelijk Hulpbetoon, 77, 79 Macedonië, 127 Mazirel, L., 118n, 121 n Mengele, J., 130, 133 Meppel, 88 Mercks, pater, 78, 79n Methorst, H. W., 67, 69, 70 Meyere, J. P. de, 61

Middelburg, 97 Mielke, Fr., 131 n Militair Gezag, 137 Ministerie Pierson-Goeman Borgesius, 6 Minne, F. C. A. van der, 15, 22, 27 Mitscherlich, A., 131n Mondanel, 54 Moot, (burg. IJsselstein), 100 Mörbisch, 41 Mulder, D., 102, 103 München, 34, 39, 40 Münster, 4 Mijnlieff, F. R., 137, 138

N achrichtendienst in Bez.ug a u f die Zigeuner, 34 Nap, N. A .,92 Nebe, A .,39n, 54,63 Nederlandse Centrale inzake Falsificaten, 4 9 , 55n Nederlandse Centrale inzake Inter­ nationale Misdadigers, 49 Nederlandse Kultuurkamer, 104, 105 Nederlandse Rode Kruis, 134n, Nederlandse Staatsw etten, 11 n Nederlandse Zigeunercentrale, 57-66 Nederlander, De, 56n Nedvedova-Nejedla, Zdenka, 132 N eurenberger wetten, 38 Niederdonau, 41, 130 Nieland, K., lln Nieuwe R otterdam se Courant, 17, 18n Nieuweschans, 27 Nisko, 44 Nispen tot Sevenaar, O. F. A. M. van, 30n Nitsche, 94 Noord-Brabant, 5, 18,71,81, 111 Noord-Holland, 87, 93 Noorddijk, 89, Noordzeekust, 87, 88 Novitch, Mirjam, 40n, 127n Nijmegen, 48, 95, ll6n, 117, 121

187 Oberwarth, 41 Oekraine, 126 O ffentlicher G esundheitsdienst, 37n Ohlendorf, 125, 126 Oldenzaal, 103, 116n, 121 Ommen, 90, 91 ’O ngers’ (Hongaren), 3 Oostenrijk, 41-43, 49, 52, 53, 63, 124, 130 Ootm arsum, 84 Opsterland, 91, 111 Ordelman, J., 114 Ostm ark, 45,63, 121, 125 Overijssel, 137

Palitzsch, 54n P a n c k e ,43 Parey, Oberregierungsrat, 53 Parijs, 49 Pelgrims, 3 Pelt, G. van, 72-74n, 79n Personalausweis fü r Zigeuner und L andfahrer, 35 Pierson-Goeman Borgesius, Ministerie, 6 Polen, 28, 44-46, 53, 97, 107, 124, 135 Portschey, T., 41, 43 Portugal, 28, 53 Posen, 45 Putte, 25 Puxon, G., 46n. 81n, 124n-126n, I27n, 128n, 133n

Querner, 126

Rasse- und Siedlungshauptam t, 43 Rassenhygienische und Bevölkerungsbiologische Forschungsstelle des Reichsgesundheitsam tes, 36 Rauter, H. A., 84, 85, 86, 88, 95 ’Regale Carol’, 54n Regenboog, H. J., 7 In, 73, 79, 80, 109 Reichsbürgergesetz (1936), 38, 128

R eichskrim inalpolizeiam t (R K P A ), 39,40, 42,54, 125 Reichssicherheitshauptam t (R S H A ), 39, 40, 45, 46, 54, 84, 106, 107, 121, 123, 124, 125n Reichszentrale zu r B ekam pfung des Zigeunerunwesens, 39, 42 Réty, 25 Rheden, 84, 103, 104 Rhenen, 26 Riga, 127 Ritter, R., 36-38, 43, 130, 131 Roemenië, 63, 124 ’Romani’, 5 Rosman, M. A. J., 70 Rückert, J. J. G. E., 94 Rüwe. J. Th. de, 9n Ruys de Beerenbrouck, Ch. J. M., 15 Rijk van Nijmegen, 5 Rijke, W. J . de, 79, 80, 81, 84 Rijksidentificatiecentrale, 65n, 72-75, 79, 88, 109 Rijksinspectie der Bevolkingsregisters, 67,68 ,74-76 , 109n Rijksvreemdelingendienst, 62, 64, 72 Rijssen, 79

Schaik, J . R . H . van, 56,57,66 Schelt, L. H. van, 75, 76n Schimmelpenninck v and erO ye, H. M. T., 84 Schrieke, J . J . , 79, 80, 85,88, 136 Schulz, B., 49, 50, 52, 54n, 56-58, 64 Schumann, H., 131 Schumann, O., 83 Schw arze Korps, Das, 54n Seldte, 124 Sellmer, H. O. A. E., 88 Semplonius, 84n Servië, 124, 126-128, Seyss-lnquart, A., 85, 105 Sittard, 113, 138 Sociale Z aken, 71n, 76n, 77-79 Soest, 91, 116 Sowjet-Unie, 54, 124-126

188 Spanje, 28 Speyer, E. A. M., 118n Staatscommissie 1903, 7, 8 Staelenberg, M. G. J., 81 Steiner, J., 134n Steinhausl, 54n Steinmetz, S., 41n Sterilisatie, 38, 128, 130, 132 Sterilisationsgesetz, 52 S torm -SS, 104 Strick van Linschoten, G. A., 88 Strijbeek, 25 Stuttgart, 45, 46, 54, 125 Suriname, 22 Susteren, 111, 121 Sijes, B. A .,84n, I18n, 127n Sijsterman, 18, 3 1n

Telegraaf, De, 24, 25 n Tietjerksteradeel, 90n Tilburg, 90, Topela, 127 Treite, Dr., 131 Trouw, 95, 135 Tsjechoslowakije, 49, 52, 53, 97, 124 Tubbergen, 90 Tübingen, 36 Turkije, 28 Turner, Herald, 126 Tweede Kamer der Staten-Generaal, 9, I l n , 64 n

Uden, 81, 82 Unger, F., 49 ’£/ngers’(Hongaren), 3 Utrecht (provincie), 99, 100, 132 Utrecht (stad), 88, 117

Vakgroep Kermisinrichtingen, 90 Valburg, 90 Vee- en Vleesaankoopbureau, 86 Veenhuizen, 18 Velsen, A. F. van, I28n

Venlo, 19, 111-113, 116, l l 7n, 121 Verordeningen: V.O. 42/1941,84 V.O. 139/1941,98 Versteeg, H. J . , 54-56, 63 Vledder, 111, 117, 121, 122 Vluchtelingen, Joodse, 65-67 V olken Vaderland, 104 Volkenbond, 22, 23, 28-31 Vreemdelingenreglement, 11, 12, 16 Vreemdelingenwet (1849), 8, 12 Vries, 90n Vries, H. M. de, 138, 139

Waag, De, 104 Wageningen, 26 Walraven, C. C., 91 Warthegau, 45 Waterleidingmaatschappij 'Overijssel’, 91 W eekblad voor den B ond van Gemeente­ am btenaren, 65n, 75n, 76n Weimar-Republiek, 34 Wenen, 24, 50, 53, 56-66 passim Wenzky, O., 86, 87n, 98n, 107 Werner, H. L. E. G. J., I8n Wernink, s.j., J. H. A., 5n, 8, 9, 1ln, I36n Westfalen, 5 Wet op de Varende en Rijdende Bevol­ king (1941), 70 Wet op Woonwagens en Woonschepen-1918, 8-1 ln, 71, 72, 77, 137, 139 Wierden, 79 Wiesenthal, S., 121 n, 130 Wilde, J, A. de, 16 Wildervank, 94n, 95 Winkowska, Gustawa, 131 Winschoten, 95 W olhyniendeutsche, 45 W omen ’s International League fo r Peace and Freedom, 64 Woningwet (1901), 6, 101 Woonwagenbesluit (1944), 136, 137, 139, 140 Woonwagenverordening (1945), 136, 137 Woonwagenwet (1918), II

189 Woonwagenwet (1968), 138, 139 Württemberg, 33, 34 Wijers, Th. R. J., 138

IJsselmeer, 87, 88 IJsselstein, 100, 101, 102, 121

Zaandam, 87 Zdenek, D., 134n Zeeland, 87 Zentralstelle fü r die Zigeunerbekam pfung in D eutschland, 36

Zevenaar, 109, 110 Zigeunerbuch, 34 Zigeunerpolizeistelle beim Polizeiprasidium , 39 Zindel, 54 Zörner, C . , 43n Zuid-Holland, 87, 88 Zutphen, 93n, 102-104, 114, 115, 117, 121 Z w arte Soldaat, De, 104 Zwitserland, 120 Zwolle, 113, 117 Zwollerkerkspel, 88 Zywulska, 130