Samenvatting bespreking Groep Organisatorische Vitaliteit Opmerking vooraf De in deze notitie gegeven meningen en adviezen zijn zo zorgvuldig mogelijk samengesteld. Het is evenwel belangrijk om in voorkomende gevallen contact met ons op te nemen om zaken preciezer af te checken. 1. Ter introductie De organisatorische kant van het vitaliseren van je geloofsgemeenschap vormt een heel bijzondere uitdaging. Het bisschoppelijk beleid van centralistische parochiefusies er namelijk op gericht om uiteindelijk alle gelovigen samen te voegen in een nieuwe gemeenschap rond het eucharistisch centrum (EC). Dat betekent dat er een beleid gevoerd wordt van uitholling van de lokale gemeenschappen. De eerste stap is dat de lokale gemeenschap door het ondertekenen van het fusiecontract formeel wordt opgeheven en alle eigendommen (bankrekeningen, legaten, fondsen, kerkgebouw, liturgische voorwerpen) en zeggenschap overdraagt aan de nieuwe fusieparochie. Vervolgens neemt het centrale parochiebestuur (PB) fasegewijs o.m. de volgende maatregelen:
Geen eigen pastor/herder meer, maar centrale pastores en “portefeuillehouders”
Strikt toepassen bisschoppelijke richtlijnen ten koste van eigenheid en identiteit
Gedwongen afsluiting eigen kerkgebouw bij viering in EC
Ontmoedigen/verbieden van lokale activiteiten en vieringen; steeds meer vieringen exclusief in EC (bijv. paastridium)
Centraliseren parochiebladen, websites, koren etc.
Samenvoegen van Locatieraden en Pastoraatsgroepen
Uitsluitend nog doop- en 1e communievieringen in het EC (om de jongeren er vast aan te laten wennen dat dit hun toekomstige gemeenschap is)
Degraderen “locatie” tot “pastoraal steunpunt” (o.a. totaalverbod op vieringen en meeste sacramenten)
Voor een lokale gemeenschap, die haar voortbestaan wil waarborgen, ontbreken daardoor alle gebruikelijke organisatorische middelen (eigen beleidsruimte, leiding, organisatie, administratie/boekhouding, organiseren van bijeenkomsten, communiceren met eigen parochianen en, uiteindelijk, plaats van samenkomst). Om dit zelf in te kunnen vullen moet er een zwaar beroep gedaan worden op veel creativiteit, diplomatie, organiserend vermogen en informeel leiderschap van de lokale gemeenschap. In de bijeenkomst van 9 november hebben we slechts op enkele punten kunnen ingaan. 2. Terugdraaien van fusie, mogelijkheden federatiemodel Wij krijgen veel reacties van geloofsgemeenschappen, die pas nadat de fusiecontracten ondertekend zijn, zich zijn gaan realiseren wat de fusie betekent (bijv. gedwongen kerksluiting en het opheffen van hun geloofsgemeenschap).
Opmerkingen als “Als we dit geweten hadden zouden we nooit ingestemd hebben met de fusie” of “We voelen ons beroofd van financiële middelen, andere bezittingen, kerkgebouw”, of “In het fusiecontract werd onze eigen identiteit en eigenheid gegarandeerd, maar we moeten ons schikken in de strakke bisschoppelijke richtlijnen en nu wordt zelfs ons kerkgebouw ons ontnomen, terwijl we een vitale parochie waren”. Kort samengevat: Pogingen om al dan niet via (kerk)juridische weg de parochiefusie terug te draaien of over te stappen naar het federatiemodel zijn kansloos. De bisschoppen zullen dit zeker niet toestaan. Zij voeren hun beleid uit, zoals een van de bisschoppen het letterlijk uitdrukte: ”als het niet vrijwillig gaat, dan maar gedwongen”. Indien men echter constateert dat men, bewijsbaar, niet goed is voorgelicht dan kan door middel van een procedure bij de Congregatie van de Clerus een zogenaamde “Recourse” aangevraagd worden. Wij werken aan een standaardmodel hoe dit aan te pakken. Het federatiemodel wordt op een enkele plaatsen in de Nederlandse kerkprovincie toegepast als alternatief voor een centralistische fusie. Daarbij blijft de eigenheid en autonomie van de lokale geloofsgemeenschappen grotendeels behouden. De meeste bisschoppen wijzen dit model overigens af. In Noord Holland zijn we bezig met het begeleiden van parochies die de krachten willen bundelen om in plaats van de fusie het federatiemodel in te voeren. 3. Nut en noodzaak van oprichten onafhankelijke stichting cq. vereniging Veel geloofsgemeenschappen realiseren zich de consequenties van de fusie pas in een later stadium. De lokale geloofsgemeenschap ervaart de gevolgen van het verlies van autonomie, en garanties in het fusiecontract m.b.t. tot behoud van identiteit en eigenheid blijken in de praktijk vaak weinig waarde te hebben. Bovendien zijn parochianen steeds minder bereid te betalen voor tekorten van de overkoepelende parochie, noodlijdende andere “locaties” of voor restauratie van de centrale basiliek. Dit wordt nog sterker als er een gedwongen kerksluiting dreigt. In die situaties kan de behoefte ontstaan om aan eigen fondsvorming en geldwerving te gaan doen. Dit kan het eenvoudigst door het oprichten van een onafhankelijke stichting. Een suggestie is om de stichting en eventueel vereniging de naam te geven van: “Vrienden tot behoud van de .....kerk”. Zolang u het woord Rooms Katholiek of Katholiek niet in de naam of de statuten vermeld dan bent u geheel vrij om deze op te richten. Iedereen, bijvoorbeeld de buurtgenoten enz, kunnen hieraan een bijdrage doen. Een gezichtsbepalend gebouw met een gemeenschap die een sociaal stabiel punt vormt is als motivatie al voldoende. Echter, het oprichten van een dergelijke stichting wordt door de bisschop al snel als een subversieve daad gezien. Het verdient daarom aanbeveling dat de stichting zonder veel publiciteit wordt opgericht, met een onafhankelijk bestuur van betrouwbare en competente mensen (bij voorkeur geen functionarissen van de gemeenschap vanwege hun kwetsbaarheid) die zelf financiële middelen gaat genereren, waarmee ook de evt. voorgeschoten oprichtingskosten gedekt kunnen worden.
Als er vanwege een dreigend conflict van de geloofsgemeenschap met het bisdom openlijk geld geworven gaat worden bij de gemeenschapsleden moet je uiterst voorzichtig zijn, omdat het zonder meer wegsluizen van kerkbijdragen via een stichting binnen het kerkelijk recht onrechtmatig is. Voorzichtig ook in die zin dat u geen gebruik maakt van ledenbestanden die officieel eigendom zijn van de R.K. parochie. Overigens staat het uiteraard iedereen vrij om zonder de complicatie van een formele oproep geld over te maken aan wie dan ook. Het is dan nog wel van belang dat de stichting de ANBI-status verwerft (giften aan ANBI-instelling zijn aftrekbaar). De verenigingsvorm wordt meestal gekozen als de geloofsgemeenschap niet langer onder de parochiestructuur wil functioneren en daarom een rechtsvorm nodig heeft. In de praktijk zie je dan vaak dat er een stichting is voor het materiële beheer en een vereniging voor de organisatie van de gemeenschap. De bisschop zal dit echter meestal niet accepteren en de geloofsgemeenschap buiten de RK-kerk verklaren. (Noot vanuit kerkrechtelijk oogpunt: Iedereen is vrij om zich als gemeenschap te groeperen, volgens canon 215, met als doel het evangelie in stand te houden of te verspreiden. Als het woord katholiek niet officieel wordt gebruikt, valt er ook weinig buiten de RK kerk te verklaren). Let wel, zodra deze stichting donaties gaat doen aan het officieel erkende RK parochie dan oppassen. De Bisschop dient deze donatie goed te keuren. Dit wordt, als de fondsen belangrijk worden, een interessante case. (zie verder: http://bezieldverbandutrecht.nl/index.php/kerk-juridisch/handleidingoprichting-vereniging-en-stichting) 4. Mogelijkheden van protest bij aangekondigde kerksluitingen De golf van aankondigingen van kerksluitingen luiden een nieuwe fase in van het fusieproces waarin grote aantallen parochies in de afgelopen periode zijn opgeheven en samengevoegd. Die aankondigen roepen alom veel ontzetting en verontwaardiging op. Vooral als het gaat om vitale lokale gemeenschappen, waar financiële problemen of leegloop niet of nauwelijks een rol spelen. Dat geldt des te sterker als vervolgens blijkt dat door de betreffende gemeenschap aangedragen alternatieve oplossingen (bijv. kopen van de kerk door de parochianen, vieren van diensten in een ander gebouw in dezelfde plaats) door de bisschop verboden worden. De achterliggende reden is dat het uiteindelijke doel van de fusie is om alle parochianen onder te brengen in het eucharistisch centrum. Kerksluiting betekent daarom tegelijkertijd het definitieve einde van de betreffende geloofsgemeenschap. Anders dan pastoor en parochiebestuur soms bij de aankondiging van een kerksluiting willen doen geloven, is het wel degelijk mogelijk om bezwaar te maken en vervolgens beroep bij het Vaticaan in te stellen tegen een bisschoppelijk decreet tot onttrekking aan de eredienst (kerksluiting). In de praktijk blijkt dat parochiebesturen en bisschop regelmatig niet-legitieme argumenten gebruiken (zoals bijv. priestertekort of teveel kerken in een fusieparochie) voor een besluit tot kerksluiting, of niet de vereiste procedure hebben gevolgd.
Het kerkelijk recht beschermt lokale geloofsgemeenschappen omdat die het fundament van de kerk vormen. Zo hoeft in z'n algemeenheid een lokale gemeenschap zich niet op te offeren voor andere gemeenschappen, de parochie of het bisdom. Toch is dat wat op grote schaal gebeurt met de overdracht van alle eigendommen van een gemeenschap naar de nieuwe fusieparochie en de argumentatie bij kerksluitingen. Twee belangrijke lijnen bij bezwaarschriften:
Het zielenheil (dit is een essentiële term) van parochianen komt bij kerksluiting in gevaar. Het sluiten van een kerk betekent volgens schatting van het bisdom dat 20% tot 25% van de kerkbijdragen van de betreffende gemeenschap wegvallen. Ofwel, een gelijk percentage parochianen. Bij een gedwongen sluiting zal dat percentage aanzienlijk hoger liggen. Veel parochianen zullen de kerk de rug toekeren, of hun heil elders zoeken (naburige gemeenschap, PKN-kerk, niet-RK basisgemeenschappen etc.). Een groot deel stopt dus praktiserend RK te zijn, waarmee, zo redeneert het Vaticaan, hun zielenheil in gevaar komt.
Heel belangrijk is het om zelf oplossingen aan te dragen, waardoor het voortbestaan van de gemeenschap veilig gesteld kan worden. Dat hoeven niet per se door de bisschop goedgekeurde oplossingen te zijn. De Congregatie van de Clerus (de beroepsinstantie) zal wsch. alternatieven serieus meewegen als: met eigen middelen de kerk kopen en onderhouden, andere, goedkopere oplossingen vinden waar eigen vieringen kunnen worden gehouden, samenwerking met gelijkgestemde geloofsgemeenschappen, plannen om de eigen gemeenschap te revitaliseren, de financiële bijdragen te verhogen, andere financieringsbronnen te vinden etc. Dit allemaal geredeneerd vanuit het uitgangspunt dat je de ruimte krijgt om lokaal je verantwoordelijkheid te nemen.
Als de lokale geloofsgemeenschap dit soort punten inbrengt worden het PB en de pastoor uitgedaagd om aan te geven waarom ze die ruimte niet geven. Die tegenargumenten (meestal: “Dat mag niet van de bisschop”) zijn essentieel om bezwaar en beroep op te baseren. En wel om de eenvoudige reden dat ze niet gericht zullen zijn op het voortbestaan van de lokale gemeenschap maar op de parochie in totaliteit. Zie voor een handleiding: http://bezieldverbandutrecht.nl/index.php/kerkjuridisch/handleiding-bezwaar-en-beroep-tegen-kerksluitingen-en-fusies
5. Diverse losse punten
Conflict lokale geloofsgemeenschap met PB o Als overleg met evt. bemiddeling niet helpt, blijven er maar weinig mogelijkheden over. De pastoor is eindverantwoordelijke en wordt bijna altijd gesteund door de bisschop o Uitzondering: als PB/pastoor zich niet heeft gehouden aan (kerk)juridische regels en procedures (wat overigens regelmatig voor komt), kan formeel bezwaar gemaakt worden. In eerste instantie bij bisschop, maar meestal is vervolgens beroep mogelijk naar congregatie van de Clerus Mogelijkheden van motie van wantrouwen naar PB o Is wellicht zinnig om probleem duidelijk te maken
o Heeft zelden effect; bisschop zal PB en pastoor bijna altijd steunen Rol en bevoegdheden PB, relatie met bisschop o Het parochiebestuur is het enige bestuursorgaan en valt via de pastoor (voorzitter) direct onder de bisschop o De (fusie)pastoor heeft korte, directe lijnen met de bisschop aan wie hij de eed van trouw heeft afgelegd o Locatieraden en pastoraatsgroepen zijn uitvoeringsorganen van het PB en hebben geen eigen beslissingsbevoegdheden o De pastoor kan vieringen verbieden o Locatie heeft geen enkele zeggenschap of eigendom meer (overgedragen door handtekening onder fusiecontract) Het is van bijzonder belang dat een lokale geloofsgemeenschap zelf oplossingen bedenkt (voor bijv. financiële tekorten, teruglopend aantal gelovigen, te groot/leeg kerkgebouw), evt. met gelijkgestemde geloofsgemeenschappen. Zoveel mogelijk schriftelijk vastleggen van communicatie met PB
6. Samenvatting van suggesties 1. Parochie is nog niet gefuseerd Mobiliseer lokale kracht, bezieling en draagvlak Geef/verkrijg brede onafhankelijke voorlichting over alle aspecten (huidige en toekomstige) van de fusie Ontwikkel alternatieven voor centralistische fusie (bijv. federatiemodel) Onderhandel over voorwaarden en garanties Mobiliseer verzet tegen fusie bij decreet (petities, bezwaar bij bisschop, beroep bij Vaticaan) Bereid je voor op ontslag voortrekkers en/of buiten kerk verklaren van gemeenschap Blijf intensief met achterban communiceren! 2. Gefuseerd, in conflict om behoud eigen identiteit Mobiliseer en informeer de basis, houd peiling (belang eigen website, eigen mail/adresbestanden) Formuleer gezamenlijk essentiële kernwaarden van je gemeenschap (zie: Breed Manifest van Bezield Verband ) Ga in gesprek met pastoor en centraal parochiebestuur Laat je goed voorlichten door deskundige kerkjuristen, liturgen, theologen (o.a. “lokaal gebruik krijgt na 30 jaar kracht van wet”) Krachtenbundeling met “locaties” binnen en buiten eigen parochieverband en ondersteunende instanties Ontwikkel tijdig gedetailleerd plan voor als je gedwongen wordt je te schikken op essentiële punten (kan einde betekenen van lokale gemeenschap of, evt. tijdelijk, zelfstandig verdergaan) 3. Bij aangekondigde kerksluiting Mobiliseer en informeer de basis, houd peiling (belang eigen website, eigen mail/adresbestanden) Krachtenbundeling met andere “locaties” Formuleer gezamenlijk bezwaren en alternatieven
Bij afwijzing, kondig zo snel en breed mogelijk aan dat je bezwaar wilt gaan maken Dien bezwaar in bij bisschop (binnen 10 dagen na decreet van sluiting) Bij afwijzing: ga in beroep bij Congregatie van de Clerus (zie handleiding op website van Bezield Verband Utrecht) Na afwijzing: leg je er bij neer of ga eigen weg
7. Wat doen wij als Bezield Verband Utrecht en Professorenmanifest? Wij ondersteunen lokale geloofsgemeenschappen die in de knel komen door grootschalig fusiebeleid, strakke liturgische richtlijnen en kerksluitingen. Naast onze snelgroeiende eigen kerkjuridische en liturgische kennis en ervaring, kunnen we een beroep doen op een aantal prominente Nederlandse en Vlaamse kerkjuristen en liturgen. En we zijn vergevorderd met ons aan te sluiten bij internationale organisaties met dezelfde doelstelling, die al decennialang een brede en diepe deskundigheid hebben opgebouwd met het adviseren en begeleiden van lokale geloofsgemeenschappen en individuele parochianen. Omdat veel geloofsgemeenschappen niet over eigen middelen beschikken, is onze inschakeling in principe gratis. Bij intensievere begeleiding kan het zijn dat we vooraf met elkaar een zekere vergoeding overeenkomen. Wij verzamelen alle kennis en ervaring en geven die zo goed en volledig mogelijk weer op onze website http://bezieldverbandutrecht.nl/index.php/kerk-juridisch
