Verspreiding van Flora- en Faunawetsoorten in en langs de rijkswateren

Verspreiding van Flora- en Faunawetsoorten in en langs de rijkswateren

RWS Expertisecentrum Natuurwetgeving i.s.m. Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna

Verspreiding Flora- en Faunawetsoorten in en langs de rijkswateren

2


Verspreiding van Flora- en Faunawetsoorten in en langs de rijkswateren RWS Expertisecentrum Natuurwetgeving i.s.m. Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna

Colofon versie: 1.0 datum: 7 januari 2008 contactpersoon: Suzanne Stuijfzand ([email protected]) redactie: Theo Verstrael (De Vlinderstichting) & Suzanne Stuijfzand (RWS Waterdienst) auteurs:

Ruud Beringen, Arnout-Jan Rossenaar (FLORON) Jan Kranenbarg, Raymond Creemers, Ronald Zollinger (RAVON) Roy Slaterus, Harvey van Diek, Kees Oosterbeek, Rob Vogel, Dirk Zoetebier (SOVON) Theo Verstrael, Tim Termaat (De Vlinderstichting) Kees Mostert

met medewerking van: Maarten Platteeuw, Ruurd Noordhuis (RWS RIZA) Jaap de Vlas (RWS RIKZ) Arjen Kikkert (RWS DNH) Gert Butijn (RWS IJG) Sergé Bogaerts (RWS DON) Ronald Oostinga, Robert Jentink (RWS DZL) Martin Soesbergen (RWS DWW) Ger Boedeltje (Bureau Daslook)

3


Verantwoording In dit rapport is van alle Flora- en Faunawetsoorten die in of langs de rijkswateren voorkomen beschreven in welke watersystemen en biotopen deze voorkomen. Daarnaast is van activiteiten vallend onder de gedragscode aangegeven of deze effect hebben op deze soorten. Dit rapport is in opdracht van het RWS Expertisecentrum Natuurwetgeving (contactpersoon: Suzanne Stuijfzand) samengesteld door de Stichting VeldOnderzoek Flora en Fauna (VOFF), door: Theo Verstrael (projectleider, De Vlinderstichting), Tim Termaat (De Vlinderstichting), Roy Slaterus (SOVON), Harvey van Diek (SOVON), Kees Oosterbeek (SOVON), Rob Vogel (SOVON), Dirk Zoetebier (SOVON), Jan Kranenbarg (RAVON), Raymond Creemers (RAVON), Ronald Zollinger (RAVON), Ruud Beringen (FLORON), Arnout-Jan Rossenaar (FLORON) en Kees Mostert. De informatie is beoordeeld en waar nodig aangevuld met informatie door: Maarten Platteeuw, (RWS RIZA), Ruurd Noordhuis (RWS RIZA), Jaap de Vlas (RWS RIKZ), Martin Soesbergen (RWS DWW), Ger Boedeltje (Bureau Daslook), Arjen Kikkert (RWS DNH), Gert Butijn (RWS IJG), Ronald Oostinga (RWS DZL) en Robert Jentink (RWS DZL). Dit rapport is bedoeld als naslagwerk en hoort als onderbouwing bij het algemene RWS kader "Monitoring van Flora- en Faunawetsoorten in beheergebied van Rijkswaterstaat - De Rijkswateren".

4


Inhoud pagina 1

2

3

4

5

Inleiding en werkwijze............................................ 8 1.1 Inleiding .......................................................... 8 1.2 Teksten en tabellen.......................................... 8 1.3 Kaarten.......................................................... 12 Zoogdieren .......................................................... 14 2.1 Grijze zeehond............................................... 14 2.2 Gewone zeehond........................................... 15 2.3 Bruinvis.......................................................... 16 2.4 Gewone dolfijn .............................................. 17 2.5 Tuimelaar ...................................................... 18 2.6 Witflankdolfijn ............................................... 19 2.7 Witsnuitdolfijn ............................................... 19 2.8 Das................................................................ 20 2.9 Bever ............................................................. 21 2.10 Otter ............................................................. 22 2.11 Waterspitsmuis .............................................. 23 2.12 Noordse woelmuis ......................................... 25 2.13 Bosvleermuis.................................................. 26 2.14 Gewone dwergvleermuis................................ 27 2.15 Laatvlieger..................................................... 29 2.16 Meervleermuis ............................................... 30 2.17 Rosse vleermuis ............................................. 32 2.18 Ruige dwergvleermuis (Nathusius) ................. 33 2.19 Tweekleurige vleermuis.................................. 35 2.20 Watervleermuis.............................................. 36 Reptielen en amfibieën......................................... 38 3.1 Ringslang....................................................... 38 3.2 Kamsalamander ............................................. 39 3.3 Knoflookpad.................................................. 41 3.4 Poelkikker...................................................... 42 3.5 Rugstreeppad ................................................ 44 Vissen.................................................................. 46 4.1 Kleine modderkruiper..................................... 46 4.2 Meerval ......................................................... 47 4.3 Rivierdonderpad ............................................ 48 4.4 Bittervoorn .................................................... 49 4.5 Grote modderkruiper ..................................... 50 4.6 Gestippelde alver ........................................... 51 4.7 Rivierprik ....................................................... 52 4.8 Houting ......................................................... 53 Libellen................................................................ 55 5.1 Rivierrombout................................................ 55

tabel Ff-wet

2 3 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 3 HR 3 HR 3 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 3 3 HR 3 HR 3 HR 3 HR 2 2 2 3 3 3 3 3 HR 3 HR

5


6

Vaatplanten ......................................................... 57 6.1 Bergnachtorchis ............................................. 57 6.2 Blaasvaren ..................................................... 58 6.3 Blauwe zeedistel ............................................ 59 6.4 Bokkenorchis ................................................. 60 6.5 Brede orchis................................................... 61 6.6 Bijenorchis ..................................................... 62 6.7 Daslook ......................................................... 64 6.8 Gele helmbloem............................................. 65 6.9 Gevlekte orchis .............................................. 66 6.10 Grote keverorchis........................................... 68 6.11 Grote muggenorchis ...................................... 70 6.12 Gulden sleutelbloem ...................................... 71 6.13 Harlekijn ........................................................ 72 6.14 Herfstschroeforchis ........................................ 73 6.15 Herfsttijloos ................................................... 74 6.16 Hondskruid.................................................... 75 6.17 Honingorchis ................................................. 77 6.18 Klein glaskruid ............................................... 78 6.19 Kluwenklokje ................................................. 79 6.20 Kruisbladgentiaan .......................................... 81 6.21 Lange ereprijs ................................................ 81 6.22 Maretak......................................................... 83 6.23 Moeraswespenorchis ..................................... 84 6.24 Muurbloem ................................................... 86 6.25 Parnassia ....................................................... 87 6.26 Poppenorchis................................................. 89 6.27 Prachtklokje................................................... 90 6.28 Pijlscheefkelk ................................................. 91 6.29 Rapunzelklokje .............................................. 92 6.30 Rechte driehoeksvaren ................................... 93 6.31 Rietorchis....................................................... 94 6.32 Ronde zonnedauw......................................... 96 6.33 Ruig klokje..................................................... 97 6.34 Schubvaren.................................................... 98 6.35 Slanke gentiaan ............................................. 99 6.36 Spindotterbloem (subsp. araneosa)............... 100 6.37 Steenanjer ................................................... 101 6.38 Steenbreekvaren .......................................... 103 6.39 Stengelomvattend havikskruid ..................... 104 6.40 Stijf hardgras ............................................... 104 6.41 Tongvaren ................................................... 105 6.42 Veldgentiaan ............................................... 107 6.43 Veldsalie ...................................................... 107 6.44 Vleeskleurige orchis ..................................... 109 6.45 Waterdrieblad.............................................. 111 6.46 Weideklokje................................................. 112 6.47 Welriekende nachtorchis .............................. 113 6.48 Wilde kievitsbloem....................................... 114 6.49 Wilde marjolein............................................ 115 6.50 Zomerklokje................................................. 117 6.51 Zwartsteel.................................................... 118 6.52 Groot zeegras .............................................. 119 6.53 Drijvende waterweegbree ............................ 121

2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 (2) 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 3 HR 6


6.54 Kruipend moerasscherm............................... 122 6.55 Groenknolorchis........................................... 123 7 Broedvogels ........................................................126 7.1 Afbakening...................................................126 7.2 Rijn en Rijntakken .........................................126 7.3 Maas ............................................................129 7.4 Rijn- en Maasmonding..................................131 7.5 Noordzeekanaal en Amsterdam-Rijnkanaal....132 7.6 IJsselmeergebied ...........................................133 7.7 Deltagebied ..................................................135 7.8 Waddenzee ..................................................136 7.9 Noordzee......................................................138 7.10 Verstorende activiteiten ................................139 8 Referenties .........................................................140 Bijlage I: Watersystemen rijkswateren.........................145 Bijlage II: Vogels: doortrekkers en wintergasten ..........146 Bijlage III: Vogels: verstorende activiteiten ..................156

3 HR 3 HR

7


1

Inleiding en werkwijze

1.1

Inleiding

Onderliggend rapport geeft een overzicht van het voorkomen van Flora- en Faunawet (Ff-wet) beschermde soorten in en langs de Nederlandse Rijkswateren. Dit rapport is bedoeld als naslagwerk en hoort als onderbouwing bij het algemene RWS kader "Monitoring van Flora- en Faunawetsoorten in beheergebied van Rijkswaterstaat - De Rijkswateren" (RWS Expertisecentrum Natuurwetgeving 2007). In de hierna volgende hoofdstukken zijn voor alle onder de Ff-wet beschermde soorten soortbeschrijvingen gemaakt met daarin informatie over voorkomen en zeldzaamheid, functie van de rijkswateren, en invloed van beheeractiviteiten. Bij de vogels zijn niet de soorten maar de gebieden als ingang gekozen. Voor een deel van de soorten zijn tevens verspreidingsgegevens bij elkaar gebracht in verspreidingskaarten; deze zijn in een aparte bijlage opgenomen. In totaal is voor alle 37 watersystemen1 van RWS de kans op aanwezigheid van 89 Ffwetsoorten (uit Tabel 2 en 3) weergegeven. In totaal zijn er meer dan 1000 mogelijk positieve combinaties. Het is dan ook niet mogelijk om door middel van een rapport snel inzichtelijk is te maken welke beschermde soort(groep)en in een specifiek watersysteem voorkomen, al dan niet geselecteerd op beschermingsregime. Daarom is naast dit rapport ook een Excel-tabel beschikbaar waarmee deze informatie middels filters gemakkelijk oproepbaar is. Deze tabel is te downloaden op http://intranet.rijkswaterstaat.nl/natuurwetgeving. Vogels zijn hierin niet opgenomen. Het RWS monitoringkader "Monitoring van Flora- en Faunawetsoorten in beheergebied van Rijkswaterstaat - De Rijkswateren" Het algemene RWS monitoringkader beschrijft wanneer monitoring of inventarisatie van Ffwetsoorten in of langs de rijkswateren nodig is en welke uitgangspunten hierbij gehanteerd worden. Er is, op basis van onderliggend rapport, op een rijtje gezet welke Ff-wetsoorten relevant zijn voor RWS. Dit rapport is een corporate (d.w.z. uniform, in de gehele organisatie op dezelfde wijze geldend) kader voor activiteiten die onder de gedragscode vallen. Hieronder vallen bestendig beheer en onderhoud, en veel voorkomende en kleinschalige ruimtelijke ontwikkelingen (die onder de MERbeoordelingsgrens vallen). Op basis van het kader zal een RWS-breed monitoringprogramma worden opgezet, waardoor het bij regelmatige beheer en onderhoudactiviteiten grotendeels niet meer nodig zal zijn om aparte inventarisaties uit te voeren.

1.2

Teksten en tabellen

1.2.1 Alle soorten behalve vogels De teksten van alle soorten, met uitzondering van vogels, zijn volgens een vaste indeling opgebouwd. Na informatie over de staat van instandhouding en de eventuele Rode Lijst status (zie hierna) volgen tabellen met verspreidingsgegevens en met mogelijke bedreigende activiteiten. De informatie in de tabellen wordt vervolgens nader toegelicht in de teksten. De beschikbaarheid van informatie over een soort is bepalend geweest voor de omvang van de soortteksten. 1

Zie Bijlage I voor een overzicht en beschrijving van alle RWS watersystemen.

8


Staat van Instandhouding/Rode Lijst status Voor soorten die zijn opgenomen in bijlage II en IV van de Europese Habitatrichtlijn is aan het begin van de soorttekst de huidige inschatting gegeven van de Staat van Instandhouding (Ministerie van LNV, 2006). Indien bekend is tevens de status van de betreffende soort op de meest recente Rode Lijst gegeven (Van Beusekom et al., 2005; Hollander & Van der Reest, 1994; Hom et al., 1996; Odé et al., 2006; Wasscher et al., 1998). Verspreiding in de Rijkswateren Voor het inschatten van de verspreiding van de verschillende diersoorten over de Rijkswateren is gebruik gemaakt van de databestanden die bij de betreffende Particuliere Gegevensbeherende Organisaties (pgo’s) aanwezig zijn2. De gegevens van verspreiding en aantallen zijn niet ouder dan 5 jaar (fauna) respectievelijk 10 jaar (vaatplanten). De gegevens over de verspreiding zijn geïnterpreteerd op basis van de RWS eigendomsbegrenzing van de verschillende watersystemen. NB: Niet overal waar RWS eigenaar is, wordt ook door RWS beheerd. Het kan dus voorkomen dat hier genoemde soorten in bepaalde watersystemen voor RWS vanuit de Ff-wet niet relevant is, omdat het beheer door derden wordt uitgevoerd. De inschatting van de invloed van beheer- en onderhoudswerkzaamheden is gebaseerd op literatuurgegevens en eigen deskundigheid van de betreffende pgo. In de watersystemen die niet zijn vermeld in de tabellen komt de betreffende soort voor zover bekend niet voor. Per watersysteem van de rijkswateren is een inschatting gegeven van het voorkomen van een soort. Voor alle soortgroepen met uitzondering van de vaatplanten en de vogels is dat een inschatting op basis van vooral kwalitatieve gegevens (‘losse’ waarnemingen, aantallen uit meetnetlocaties). Bij de vaatplanten bieden de gegevens uit het meetnet langs de rijkswateren een belangrijke basis terwijl ook het florabestand FlorBase op een meer kwantitatieve manier is bewerkt dan bij de overige soortgroepen (zie onder). De nauwkeurigheid van de inschatting van de mate van voorkomen is aangegeven met een codering (tabel 1.1). Tabel 1.1: Toelichting op de in de verspreidingstabellen gebruikte coderingen voor betrouwbaarheid. code

betekenis

1

zeer onzeker (gokken op basis van expert judgement)

2

onzeker (redelijke inschatting te maken door expert)

3

redelijk zeker (expert judgement en/of extrapolatie veldmetingen)

4

zeker (op basis van feitelijke terugkerende waarnemingen ter plekke)

Biotoop en bedreigende activiteiten In de tabel “Biotoop en bedreigende activiteiten” worden per ecotoop/biotoop de belangrijkste bedreigende activiteiten in de beheer- en onderhoudswerkzaamheden van Rijkswaterstaat genoemd. In de kolom “periode” wordt een aanduiding gegeven van de periode waarin de

2 De pgo’s verenigen duizenden vrijwillige waarnemers, die losse waarnemingen en/of waarnemingen in het kader van meer systematische verspreidings- en meetnetprojecten aan de pgo’s ter beschikking stellen. Waar nodig zijn en worden de gegevensbestanden aangevuld met gegevens die zijn of worden verzameld door professionele beroepskrachten.

9


activiteit het meest bedreigend is. In de kolom “bedreigingsklasse” is met een code de mate van bedreiging aangegeven (tabel 1.2). Tabel 1.2: Toelichting op de in de tabel ‘Biotoop en bedreigende activiteiten’ gebruikte coderingen voor bedreigingsklasse. code

betekenis

1

mogelijk in lichte mate bedreigend

2

mogelijk bedreigend

3

bedreigend

4

sterk bedreigend

A

voor individuen

B

voor de (regionale) populatie

Hierbij dient opgemerkt te worden dat de meeste plantensoorten enige vorm van beheer behoeven. Activiteiten als maaien en begrazen kunnen in de tabel als (mogelijk) bedreigende activiteit worden genoemd. Hiermee wordt aangegeven dat b.v. maaien op een verkeerd tijdstip of met een te hoge frequentie schadelijk kan zijn, terwijl het voortbestaan van de soort juist gebaat is bij een op het juiste tijdstip en met de juiste frequentie uitgevoerd maaibeheer. Aan de andere kant is beheer “niets doen” vaak een bedreigende activiteit, hoewel deze “activiteit” niet in de tabel genoemd wordt. Vaatplanten Zoals hierboven aangegeven is de verspreiding van vaatplanten meer kwantitatief uitgewerkt dan de overige soorten. De tabellen met de verspreiding van plantensoorten over de verschillende watersystemen en de daarbij behorende kaartjes zijn gemaakt met verspreidingsgegevens afkomstig uit de landelijke floradatabank FlorBase (versie 2M). Dit is een bestand met plantensoort-waarnemingen op 1x1 kilometerhokniveau. Verspreidingsgegevens uit meerdere jaren en uit verschillende bronnen zijn in FlorBase samengebracht. Het bestand bestaat uit gegevens die verzameld zijn in de periode 1976 tot en met 2005 door provincies, particulieren, vrijwilligers, terreinbeherende organisaties en instituten. Ook de gegevens uit het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren uit de periode 1996 tot en met 2005 zijn in FlorBase opgenomen. In de tabellen in de hoofdtekst is met de kolom 'Kans op voorkomen rijkswateren' door middel van categorieën aangegeven hoe algemeen soorten zijn binnen de verschillende watersystemen. Hiervoor is berekend in hoeveel procent van de km-hokken van een watersysteem een soort in de periode 1975 tot heden is waargenomen (kolom % km-hokken; tabel 1). Km-hokken die voor een groot deel binnen het watersysteem liggen, zijn hierbij zwaarder gewogen dan km-hokken die maar voor een klein deel binnen het watersysteem liggen. Het percentage km-hokken is omgezet in de kans op voorkomen van een soort (zie tabel 1.3). Van de hoofdwatersystemen met grote oppervlakten water (Noordzee, Waddenzee, IJsselmeergebied en Delta) zijn in FlorBase vrijwel alleen van de km-hokken met land gegevens aanwezig. Met uitzondering van Groot zeegras Zostera marina zijn alle behandelde soorten echter landplanten. Binnen deze hoofdwatersystemen is de kans om de terrestrische soorten binnen de land km-hokken aan te treffen in werkelijkheid groter dan uit de tabel blijkt. Voor Groot zeegras is de informatie uit FlorBase aangevuld met recente (2004 en 2005) informatie van het RIKZ. 10


Tabel 1.3: 'Vertaling' van percentage km-hokken naar ‘abundantie/kans op voorkomen’ van vaatplanten. % km-hokken

Abundantie/kans op voorkomen

niet aangetroffen na 1975

afwezig

<5

zeer zeldzaam

5-10

zeldzaam

10-25

vrij zeldzaam

25-50

vrij algemeen

>50

algemeen

sinds lang niet meer aangetroffen

verdwenen na 1975

Binnen de watersystemen van de Maas en de Rijntakken zijn zo goed als alle km-hokken in de periode van 1975 tot 2005 bezocht. Meer dan 90% van de bezochte km-hokken is goed onderzocht. Als een soort nooit binnen één of enkele watersystemen van een hoofdwatersysteem is waargenomen, dan is de kans dat de soort toch binnen die watersystemen voorkomt zeer gering, maar nooit helemaal uit te sluiten. Als een soort binnen geen enkel watersysteem van een hoofdwatersysteem is waargenomen (de niet in de tabel genoemde hoofdwatersystemen) dan is de kans dat een soort er toch voorkomt zo goed als uit te sluiten. Alhoewel km-hokken die voor een groot deel binnen een watersysteem liggen, zwaarder meewegen dan km-hokken die voor een klein deel binnen een watersysteem liggen, kunnen “grens km-hokken” aanleiding geven tot onnauwkeurigheden wanneer de soorten zijn waargenomen in dat deel van het km-hok dat buiten het watersysteem ligt. Indien dit evident is wordt er in de “Aanvullende informatie” op ingegaan. Vooral bij de relatief smalle kanalen liggen de groeiplaatsen waarschijnlijk vaak niet op de oevers zelf maar in de directe omgeving van het kanaal. De codering van betrouwbaarheid is iets anders dan bij de overige soorten: code

betekenis

1

zeer onzeker (gokken op basis van expert judgement)

2

onzeker (aanwezigheid vastgesteld in omgeving maar waarschijnlijk buiten grenzen deelsysteem (onnauwkeurigheid km-hokken))

3

redelijk zeker

4

zeker (recent aangetroffen, naar alle waarschijnlijkheid binnen de grenzen van deelsysteem)

Door de lange periode van waarnemingen is het mogelijk dat de in de tabel weergegeven abundantie alleen berust op het voorkomen in het begin van de FlorBase periode (1975-2005) en de soort actueel niet meer of minder is waargenomen. Dit is evident voor Groot zeegras omdat door de afsluitingen van de zeearmen in het Deltagebied de geschikte biotoop voor deze soort voor een groot deel verdwenen is. Als een soort recent niet meer is waargenomen, terwijl bekend is dat er wel gericht naar gezocht is, kan men aannemen dat de soort waarschijnlijk verdwenen is. In dit geval staat de abundantie-categorie in de tabel tussen haakjes. Voor sommige andere soorten (b.v. Veldsalie Salvia pratensis langs de IJssel) die binnen de periode 1975-2005 waarschijnlijk zijn achteruitgegaan, geeft de tabel waarschijnlijk een te optimistisch beeld. Voor de oude verspreidingsgegevens zijn de delen 1 en 2 van de Atlas van de Nederlandse Flora geraadpleegd (Mennema et al., 1980, 1985). Behalve van de gerefereerde literatuur is 11


gebruik gemaakt van beschrijvingen van groeiplaatsen op diverse waarnemingsformulieren (Rode-lijstformulieren, losse waarnemingen formulieren, meldingskaartjes), die bij FLORON en het Nationaal Herbarium Nederland in gebruik zijn en informatie uit het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren. De naamgeving is conform de nieuwste editie van de Heukels’ Flora van Nederland (Van der Meijden, 2005). 1.2.2 Vogels Het voorkomen van vogels wordt beschreven door per hoofdwatersysteem die soorten te behandelen die een duidelijke binding met het watersysteem vertonen. Vogelsoorten die daarentegen in een breed scala van landschappen aanwezig zijn – en eveneens in de omgeving van de Rijkswateren verschijnen – worden over het algemeen niet behandeld. Dit geldt bijvoorbeeld voor talloze algemene zangvogelsoorten. Niet de soorten maar de gebieden zijn derhalve als ingang gekozen. De informatie die gepresenteerd wordt, is verzameld uit de databestanden van SOVON, aangevuld met specifieke gebiedskennis die eveneens aanwezig is binnen SOVON. Voor een uitvoerig overzicht van de verspreiding, aantallen en veranderingen van alle in ons land voorkomende broedvogels wordt verwezen naar de Atlas van Nederlandse broedvogels (SOVON 2002). Naast de kenmerkende vogelsoorten worden ook de zeldzame en gevoelige soorten behandeld, die in de watersystemen voorkomen maar eveneens binding vertonen met andere landschapstypen. Gelet op hun kwetsbaarheid verdienen deze soorten extra aandacht. Er is daarbij gebruik gemaakt van de ‘Rode Lijst van de Nederlandse broedvogels’, die veelvuldig ter hand wordt genomen voor ontwikkeling en uitvoering van natuurbeleid. Voor deze broedvogelsoorten (vetgedrukt) wordt de Rode-lijstcategorie apart vermeld (1. verdwenen uit Nederland, 2. in het wild uit Nederland verdwenen, 3. ernstig bedreigd, 4. bedreigd, 5. kwetsbaar, 6. gevoelig, 7. niet bedreigd, 8. onvoldoende gegevens en 9. niet beschouwd). Voor een uitgebreide behandeling van de Rode Lijst-soorten wordt verwezen naar Van Beusekom et al. (2005). Zoals in het algemene monitoringkader (ExpertiseCentrum Natuurwetgeving 2007) is gesteld, zullen vogelinventarisaties ten behoeve van de Ff-wet zich richten op broedvogels en nesten met jaarronde bescherming. De rijkswateren vervullen niet alleen voor broedvogels maar ook voor doortrekkers en wintergasten een zeer belangrijke rol. Hoewel deze vogels voor de Ff-wet (anders dan voor de Nb-wet!) niet geïnventariseerd hoeven te worden, is in onderliggend document vanwege deze belangrijke functie wel informatie over deze groep opgenomen in Bijlage II. Ook wordt ingegaan op verstorende activiteiten (summier in de hoofdtekst, meer uitgebreid in Bijlage III). Daarbij moet worden opgemerkt dat een volledig overzicht van verstorende effecten niet beschikbaar is. Factoren die bepalend zijn voor de mate waarin verstoring optreedt, kunnen verschillen per soort, populatie, omgeving en jaargetijde. Het hier geschetste beeld omvat daarom algemene aandachtspunten.

1.3

Kaarten

Voor een aantal soorten zijn de verspreidingsgegevens op een schaal van 1x1 km (wanneer dit niet mogelijk was: 5x5 km) geplot op kaarten met het hoofdwatersysteem als ondergrond. De kaarten zijn in een aparte bijlage te vinden.

12


Zoogdieren De data van de verspreidingskaartjes zijn afkomstig van de bestanden van de Zoogdiervereniging VZZ en regionale Zoogdierenwerkgroepen, opgebouwd ten behoeve van verspreidingsatlassen. De data beslaan de periode 2000-2005. Vissen Bij de trekvissen die de laatste decennia alleen sporadisch in de Nederlandse Rijkswateren zijn gezien, zijn geen kaarten gemaakt met daarop de waarnemingen per hok maar is per watersysteem aangegeven hoe vaak de betreffende soort in dat watersysteem is waargenomen. Libellen De data van het verspreidingskaartje van de Rivierrombout zijn afkomstig van de bestanden van de Nederlandse Vereniging van Libellenstudie (NVL), opgebouwd ten behoeve van de verspreidingsatlas, aangevuld met actuele gegevens uit het Landelijk Meetnet Libellen en, de Inhaalslag 2004 en 2005 en losse waarnemingen bijeengebracht door de NVL en De Vlinderstichting. De data beslaan de periode 2000-2005. Vaatplanten De verspreidingskaarten van de vaatplanten zijn gebaseerd op gegevens uit FLORBASE. Broedvogels Van een selectie vogels is in kaarten aangegeven waar ze voorkomen; dit betreft koloniebroeders. Voor de meeste koloniebroeders is het vrij eenvoudig om aan te geven waar de kolonies zich bevinden maar de broedplaatsen van overige soorten liggen meer verspreid over de watersystemen en zijn veelal minder zichtbaar.

13


2

Zoogdieren

2.1

Grijze zeehond TABEL 2

Staat van Instandhouding: Matig ongunstig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

watersysteem (N2000 gebieden vet en abundantie

Rijn- & Maasmonding

Wadden

Delta

kans

op Betrouwbaarheid

cursief)

voorkomen

Noordrand

0/mogelijk

4

Middendeel

0/mogelijk

4

Zuidrand

0/mogelijk

4

Waddenzee

algemeen

4

Eems-Dollard

lage dichtheden

4

Oosterschelde

lage dichtheden

4

Westerschelde

lage dichtheden

4

Grevelingenmeer

Noordzee

/

0/mogelijk

0/mogelijk 4

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

4

Veerse Meer

0/mogelijk

4

Noordzee

algemeen

4

Kust Waddeneilanden

algemeen

4

Noordzeekust (NH)

lage dichtheden

4

Noordzeekust (ZH)

lage dichtheden

4

Noordzeekust (Zld)

lage dichtheden

4

4

Biotoop en bedreigende activiteiten Ecotoop klasse

Functie ecotoop

Zandplaten

voortplanting,

(beheer)-activiteiten

rust, Eiland en plaatbeheer

Periode

Bedreigings-klasse aanv. info

Jaarrond

2A

1

2B

2

opgroeien jongen Aanpassen profiel 1.

Eilanden dienen open van karakter te blijven; er kan verstoring plaatsvinden door werkzaamheden.

2.

Er kan verstoring plaatsvinden door werkzaamheden.

Aanvullende informatie De Grijze zeehond komt voor langs de noordelijke kusten van de Atlantische Oceaan. Ze werpen en zogen de jongen op zandbanken en zandstranden. In de Noordzee bestaat het voedsel vooral uit rondvis en kreeftachtigen. De Grijze zeehond heeft in de Middeleeuwen in Nederland geleefd maar is er verdwenen door jacht en verstoring. In de jaren tachtig van de vorige eeuw is in de Waddenzee een populatie ontstaan die langzaam maar zeker is uitgegroeid. Deze toename heeft twee oorzaken. De aantallen in Groot-Brittannië zijn sterk toegenomen waardoor steeds meer zwervers voor de Nederlandse kust zijn opgedoken. Deze groep werd versterkt door gerevalideerde Grijze zeehonden die door opvangstations zijn vrijgelaten. Sinds begin jaren negentig worden er ook jongen geboren en is de populatie sterk in aantal gegroeid. Sindsdien is ook het aantal zwervers langs de Nederlandse kust toegenomen. 14


De laatste jaren neemt ook de populatie in de Voordelta sterk toe en inmiddels worden daar ook jongen geboren. In de Rijn- en Maasmonding zijn daarom in de nabije toekomst steeds vaker Grijze zeehonden te verwachten. Wanneer verbindingen met de zee worden verbeterd of uitgebreid kunnen ook in andere voormalige zeearmen dieren worden verwacht. Waterrecreatie heeft een sterk verstorende invloed op de Grijze zeehond. Werkzaamheden aan eilanden waar dieren rusten kunnen ook een verstoring effect hebben op de populatie. Monitoring in de Voordelta vindt plaats door middel van reguliere tellingen vanuit een vliegtuig. Hierdoor is zowel de stand als aantalsontwikkeling goed bekend.

2.2

Gewone zeehond TABEL 3

Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

watersysteem

Rijn- & Maasmonding

Wadden

Delta

(N2000

gebieden abundantie

kans

op Betrouwbaar-heid

vet en cursief)

voorkomen

Noordrand

0/mogelijk

4

Middendeel

0/mogelijk

4

Zuidrand

0/schaars

4

Waddenzee

algemeen

4

Eems-Dollard

lage dichtheden

4

Oosterschelde

lage dichtheden

4

Westerschelde

lage dichtheden

4

lage dichtheden

4 0/mogelijk

Grevelingenmeer

Noordzee

/

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

4

Veerse Meer

0/mogelijk

4

Noordzee

algemeen

4

Kust Waddeneilanden

algemeen

4

Noordzeekust (NH)

lage dichtheden

4

Noordzeekust (ZH)

lage dichtheden

4

Noordzeekust (Zld)

lage dichtheden

4

4

Biotoop en bedreigende activiteiten Ecotoop

Functie ecotoop

Periode

(beheer)activiteiten

Bedreigings-klasse aanv. info

Eiland en plaatbeheer

2B

1

Aanpassen profiel

2A

2

klasse Zandplaten

voortplanting, opgroeien jongen

rust, Jaarrond

1.

Eilanden dienen open van karakter te blijven; er kan verstoring plaatsvinden door werkzaamheden.

2.

Er kan verstoring plaatsvinden door werkzaamheden

Aanvullende informatie De Gewone zeehond komt voor langs de noordelijke kusten van de Atlantische en de Grote Oceaan. Ze werpen en zogen de jongen op zandbanken en zandstranden. Ze eten vooral vissen als bot, wijting, zeedonderpad en haring. De soort is in de jaren zestig door onder meer jacht verdwenen uit de Zeeuwse- en ZuidHollandse delta. In de Waddenzee ging het toen ook niet best met de soort vanwege PCB’s en 15


toenemende recreatie. Het aantal Gewone zeehonden daalde tot onder de 500 dieren. Hier is de soort sinds de jaren tachtig weer langzaam maar zeker in aantal toegenomen. Door het voorkomen van virusziekten kan de stand echter nogal eens wisselen (en kan tot meer dan 60% sterfte optreden onder de populatie). Sinds begin jaren negentig is ook weer een groeiende populatie van enkele honderden dieren aanwezig op eilandjes in de Voordelta. Er worden tot op heden echter nog maar incidenteel jongen geboren. Sinds het voorkomen in de Voordelta worden steeds meer dieren gezien in de voormalige zeearmen, zoals de Oosterschelde. De laatste jaren zijn er permanent 4 tot 5 dieren aanwezig in de Grevelingen en is er zelfs een zwerver doorgedrongen tot in de Biesbosch. In de Oosterschelde zijn de laatste jaren enige tientallen dieren aanwezig (vooral op de Roggeplaat) en in de Westerschelde groeit het aantal dieren gestaag (vooral op de Hooge Platen). Dergelijke meldingen zijn in de nabije toekomst vaker te verwachten in de Rijn en Maasmonding. Wanneer verbindingen met de zee worden verbeterd of uitgebreid kunnen ook in andere voormalige zeearmen dieren worden verwacht. Waterrecreatie heeft een sterk verstorende invloed op de Gewone zeehond. Werkzaamheden aan eilanden waar dieren rusten kunnen ook een verstoring effect hebben op de populatie. Monitoring in de Voordelta vindt plaats door middel van reguliere tellingen vanuit een vliegtuig. Hierdoor is zowel de stand als aantalsontwikkeling goed bekend.

2.3

Bruinvis TABEL 3, IV HR

Staat van Instandhouding: Zeer ongunstig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren Rijn- & Maasmonding Wadden

Delta

watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie

kans

op Betrouwbaarheid

en cursief)

voorkomen

Noordrand

0/mogelijk

4

Waddenzee

0/mogelijk

4

Eems-Dollard

0/mogelijk

4

Oosterschelde

lage dichtheden

4

Westerschelde

lage dichtheden

4

0/mogelijk

4 0/mogelijk

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

4

Veerse Meer

0/mogelijk

4

Noordzee

vrij algemeen

4

Kust Waddeneilanden

vrij algemeen

4

Noordzeekust (NH)

vrij algemeen

4

Noordzeekust (ZH)

vrij algemeen

4

Noordzeekust (Zld)

vrij algemeen

4

Grevelingenmeer

Noordzee

/

4

Aanvullende informatie De Bruinvis is in Nederland alleen bekend van de Noordzee en de kustwateren. Ze komen meestal voor in kleine groepjes. Vroeger werd de soort ook aangetroffen in de Zuiderzee en de zeearmen van de Rijn- en Maasmonding (voor de afsluiting). In de jaren zestig van de vorige eeuw was de Bruinvis zo goed als uitgestorven in de Nederlandse kustwateren. In de loop van de jaren tachtig werd de soort weer af en toe gezien 16


vanaf de kust, vooral in de winter en voorjaar. Een geleidelijk toenemend aantal waarnemingen in de tweede helft van de jaren tachtig werd gevolgd door een toename met gemiddeld 41% per jaar tot aan 2004. Aanvankelijk werd uitsluitend volgroeide Bruinvissen gezien, maar tegenwoordig komen hier ook veel moeder-kalf stelletjes voor. Werden aanvankelijk vooral veel Bruinvissen gezien van oktober tot en met april, de laatste jaren worden ook in de nazomer en vroege herfst steeds regelmatiger groepjes opgemerkt. Zeer recent nemen aantallen echter weer af. Zowel de historische afname als de recente toename worden weerspiegeld in de gegevens van gestrande Bruinvissen op de Nederlandse kust. Zowel de afname destijds als de recente toename zijn niet eenvoudig te begrijpen. Er moet echter sprake zijn van een verschuivende populatie omdat de toename veel te snel is gegaan om alleen door reproductief succes te kunnen worden verklaard. Het is mogelijk dat een afnemend voedselaanbod in het noorden van de Noordzee deze verplaatsing heeft veroorzaakt. Het ligt echter voor de hand dat dit niet kan hebben plaatsgevonden zonder voldoende voedselaanbod aan de Nederlandse kustwateren. In de nabije toekomst bestaat de kans dat de soort weer zal opduiken in de Grevelingen en mogelijk ook het Haringvliet en misschien ook andere wateren wanneer verbindingen met de Noordzee worden hersteld of uitgebreid. In de Oosterschelde zijn reeds verschillende jaren circa 10-15 dieren aanwezig, waarbij in meerdere jaren ook al jonge dieren zijn gezien. Er is hier dus sprake van voortplanting. Bedreigende activiteiten hebben vooral te maken met visserij en mogelijk geluid. Beheersacitviteiten vallend onder de gedragscode hebben in de regel geen effect op de dieren.

2.4

Gewone dolfijn TABEL 3, IV HR


Watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie

/

kans op Betrouwbaarheid

en cursief)

voorkomen

Rijn- & Maasmonding

Noordrand

0/mogelijk

4

Wadden

Waddenzee

zeldzaam

4

Eems-Dollard

0/mogelijk

4

Oosterschelde

0/mogelijk

4

Westerschelde

0/mogelijk

4

Delta

Grevelingenmeer

Noordzee

0/mogelijk

4 0/mogelijk

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

4

Veerse Meer

0/mogelijk

4

Noordzee

zeldzaam

4

Kust Waddeneilanden

zeldzaam

4

Noordzeekust (NH)

zeldzaam

4

Noordzeekust (ZH)

zeldzaam

4

Noordzeekust (Zld)

zeldzaam

4

4

Aanvullende informatie De Gewone dolfijn komt voor zowel in warme als gematigde zeeën voor. Hoewel ze ook op open zee worden gezien worden grotere aantallen vooral gezien in de wat ondiepere wateren. 17


De soort is zeer sociaal en leeft in groepen tot wel 10.000 exemplaren. Het komt meer voor dat ze in groepen van 10-500 dieren jagen. Ze eten kleine vissoorten als Haring, Sardine en Pijlinktvis. De Gewone dolfijn komt min of meer regulier voor in het Kanaal. Het aantal waarnemingen voor de Nederlandse kust lijkt de laatste jaren wat toe te nemen, mogelijk onder invloed van een gemiddeld warmere zeewatertemperatuur. Het aantal waargenomen dieren per jaar in de Nederlandse kustwateren in de periode 200-2005 bedraagt maximaal 13 dieren. Zwervers kunnen incidenteel landinwaarts zwemmen, zoals eind jaren negentig is gebeurd in de Dintelhaven.

2.5

Tuimelaar TABEL 3, IV HR


watersysteem (N2000 gebieden Abundantie / kans op voorkomen

Betrouwbaarheid

vet en cursief) Wadden

Delta

Waddenzee

0/incidenteel

4

Eems-Dollard

0/mogelijk

4

Oosterschelde

0/incidenteel

4

Westerschelde

0/mogelijk

4

Grevelingenmeer

Noordzee

0/mogelijk

0/mogelijk

4

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

4

Veerse Meer

0/mogelijk

4

Noordzee

zeldzaam

4

Kust Waddeneilanden

zeldzaam

4

Noordzeekust (NH)

zeldzaam

4

Noordzeekust (ZH)

zeldzaam

4

Noordzeekust (Zld)

zeldzaam

4

4

Aanvullende informatie De Tuimelaar komt voor zowel in warme als gematigde zeeën voor. Ze zijn zowel dichtbij de kust als op open zee te vinden. Vaak komen ze in open zee in grotere groepen voor dan langs de kust. De Tuimelaar is zeer sociaal en leeft in groepen. Het voedsel bestaat uit allerlei soorten vis, meestal kleine vissen die tussen de 10 en 20 cm lang zijn. Tot in de jaren zestig was de Tuimelaar de meest voorkomende dolfijnensoort in de Noordzee. Zo waren er in de jaren dertig dagelijks enkele tientallen dieren aanwezig in het Marsdiep bij Texel. Mogelijk heeft de afsluiting van de Zuiderzee een negatieve invloed gehad. Er zijn geen waarnemingen bekend van de zoete Rijkswateren in de periode 2000-2005. Wel worden af en toe enkele dieren gezien (of gevonden) in de Nederlandse kustwateren. Zeer verrassend was het feit dat op 12 augustus en 9 september 2004 in het Marsdiep voor het eerst sinds vele jaren weer een grote groep Tuimelaars in Nederland werd gezien. Verrassingen zijn dus niet uitgesloten.

18


2.6

Witflankdolfijn TABEL 3, IV HR



/


cursief)

voorkomen

Wadden

Waddenzee

0/mogelijk

4

Noordzee

Noordzee

zeldzaam

4

Kust Waddeneilanden

0/mogelijk

4

Noordzeekust (NH)

0/mogelijk

4

Noordzeekust (ZH)

0/mogelijk

4

Noordzeekust (Zld)

0/mogelijk

4

Aanvullende informatie De Witflankdolfijn komt voor in het Noordelijk halfrond in wateren met temperaturen tussen de 6 en 20oC. Ze komen vooral voor in water met een diepte van 60 tot enkele honderden meters. De Witflankdolfijn is een sociaal dier die in groepen jaagt op vissen die in scholen zwemmen, zoals de haring. De groepsgrootte varieert van een 10-tal tot enkele duizenden dieren. De Witflankdolfijn komt sporadisch voor langs de Nederlandse kust. In de periode 2000-2005 zijn er geen waarnemingen bekend van deze soort in de Nederlandse kustwateren en is slechts eenmaal een dier aangespoeld (Schiermonnikoog, 8 maart 2006).

2.7

Witsnuitdolfijn TABEL 3, IV HR



/

kans

op Betrouwbaarheid

cursief)

voorkomen

Wadden

Waddenzee

0/mogelijk

4

Noordzee

Noordzee

lage dichtheden

4

Kust Waddeneilanden

0/mogelijk

4

Noordzeekust (NH)

0/mogelijk

4

Noordzeekust (ZH)

0/mogelijk

4

Noordzeekust (Zld)

0/mogelijk

4

Aanvullende informatie Witsnuitdolfijnen zijn actieve dieren. Ze worden vaak waargenomen in kleine groepjes van 2 tot 20 exemplaren. Soms komen gemengde groepen voor met Witflankdolfijn Lagenorhynchus acutus en Tuimelaar Delphinus delphis. Het grootste gedeelte van hun voedsel bestaat hier uit makreel, haring, kabeljauw, inktvis en wijting. De Witsnuitdolfijn is de meest algemene dolfijnensoort van de Noordzee. De meeste dieren komen voor in de diepere delen in de westelijke, noordelijke en centrale gedeelte van de Noordzee. Waarschijnlijk zwemmen de dieren tijdens de voortplantingsperiode naar warmere en meer voedselrijke delen. In de Nederlandse Noordzee worden af en toe groepjes gezien, maar zelden vanaf de kust. Mogelijk heeft dat te maken met onze geleidelijk aflopende, zanderige bodem. Jaarlijks worden rond de 10 waarnemingen gedaan, meestal van kleine 19


groepjes. Er zijn geen waarnemingen bekend van de Maas- en Rijnmonding in de periode 2000-2005.

2.8

Das TABEL 3


Rijn

&

Watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie

Rijntakken

/

kans op betrouwbaar-

en cursief)

voorkomen

heid

(incl. Boven-Rijn, Waal

0/mogelijk

2

Nederrijn, Lek

0/mogelijk

2

IJssel

0/mogelijk

2

Twenthekanalen

0/incidenteel

4

Bovenmaas

0/mogelijk

2

Grensmaas

0/mogelijk

2

Plassenmaas

0/mogelijk

2

Noordelijke Maas

0/mogelijk

2

Benedenmaas

0/mogelijk

2

Getijden Maas

0/mogelijk

2

Maaskanalen

0/mogelijk

2

Zijtakken & Zwarte Meer)

Maas


Functie ecotoop

Periode


Bedreigings-klasse aanv.

klasse

info

Extensief

Foerageerplaats, rust, Jaarrond

(op grote schaal) verwijderen 2A

agrarisch

trek

ruige vegetatie

1

gebied 1.

Het verlies van beschutting door vegetatie kan een nadelig effect hebben.

Aanvullende informatie Dassen bewonen vooral de zandgronden in het zuiden en oosten van ons land. De soort ontbreekt in de ruime omgeving van de Rijn- en Maasmonding evenals langs een groot deel van het rivierengebied in het midden van het land. Daar waar bossen en kleinschalig landschap grenzen aan buitendijkse gebieden in het oosten en zuiden van het land zijn ze echter in principe overal te verwachten. Burchten van dassen zijn vooral bekend langs beek- en rivierdalen en in rivierduinen in bosranden, kleine bosjes en houtwallen. De Das geeft voorkeur aan een gebied met extensieve agrarische bedrijfsvoering waar behalve weilanden en akkers ook boomgaarden, bosjes en heggen en andere kleinschalige elementen voorkomen. Dassen zijn omnivoor, regenwormen vormen een belangrijk onderdeel van het menu, naast insecten, slakken, amfibieën, kleine zoogdieren, maïs, haver en vruchten. Bedreigingen zijn vooral de uitbreiding van het wegennet, de toename van het autoverkeer, de intensivering van de landbouw en stroperij. Monitoring is goed mogelijk vanwege de aanwezigheid van burchten en de aanwezigheid van sporen. Doordat de soort plaatselijk toeneemt kunnen in de nabije toekomst dieren verschijnen op plaatsen waar ze tot voor kort nog niet werden aangetroffen. 20


2.9

Bever TABEL 3, IV HR


watersysteem (N2000 gebieden vet Abundantie en cursief)

/

kans op betrouwbaarheid

voorkomen

Rijn & Rijntakken (incl. Boven-Rijn, Waal

0/mogelijk

4

Zijtakken

Zwarte Nederrijn, Lek

0/schaars

4

IJssel

0/schaars

4

Zwarte Water-delta

0/mogelijk

3

Bovenmaas

0/mogelijk

4

Grensmaas

0/schaars

4

Plassenmaas

0/mogelijk

4

Noordelijke Maas

0/mogelijk

4

Benedenmaas

0/mogelijk

4

Getijden Maas

0/mogelijk

4

Maaskanalen

0/mogelijk

4

Middenlimburgse kanalen

0/mogelijk

4

Brabantse kanalen

0/mogelijk

4

Noordrand

0/vrij algemeen

4

&

Meer)

Maas

Rijn- & Maasmonding

Biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop klasse

Functie ecotoop

Periode

(beheer) activiteiten

Bedreigings

Info

klasse open water

Trek, foerageerplaats

Jaarrond Verlaging natuurlijke dynamiek

1A

1

1A

2

Jaarrond Terugzetten van wilgenopslag

1A

3


1A

4


1A

5

Aanpassen profiel Open moeras

Voortplanting, rust

Gesloten moeras Voortplanting, opgroeien jongen, rust droge struweel

ruigte, Foerageerplaats, opgroeien jongen, rust

1 t/m 5. Deze beheeractiviteiten kunnen ongunstig zijn in verband met het verkleinen van het leefgebied.

Aanvullende info De Bever is in Nederland in het wild in 1826 uitgestorven door overbejaging. Herintroductie van de Bever vond plaats in de periode 1988-1992 toen in de Brabantsche Biesbosch in totaal 42 Bevers werden uitgezet. Aanvankelijk stierven er dieren door infectieziekten maar in 1990 werden de eerste jongen geboren. In 1992 bedroeg de populatiegrootte ca. 35 dieren. Vervolgens hebben de dieren zich langzaam maar zeker uitgebreid naar de Zuid-Hollandse Biesbosch en werden steeds vaker zwervers op grote afstand gesignaleerd, zoals in de Oude Maas en Lek. In de jaren negentig werden ook Bevers uitgezet in andere natuurontwikkelingsgebieden, waaronder de Gelderse Poort 100 km oostelijk stroomopwaarts gelegen van de Biesbosch. Het 21


totale aantal Bevers omstreeks 2003 in Nederland is op 200-250 individuen geschat. Omdat Bevers zwerflustig zijn en de populatie groeit kunnen ze de komende jaren in principe overal langs de Maas, Rijn en IJssel opduiken. Bevers stellen geen hoge eisen aan hun omgeving. Water met een diepte van minimaal 50 cm en voedsel in vorm van houtige gewassen en kruiden moeten echter aanwezig zijn. Ze komen zowel langs stromend als stilstaand water voor. Het water dient als vluchtroute en als opslagplaats voor de wintervoorraad. Indien het water te ondiep is kunnen Bevers door het bouwen van dammen en het graven van kanalen een gebied aan hun behoeften aanpassen. Ze kunnen zich zowel in steile als op vlakke oevers vestigen door het graven van ondiepe holten of het bouwen van hoge takkenburchten. Ruim 15 jaar na de herintroductie is er sprake van een gestaag groeiende Beverpopulatie binnen een zich nog steeds uitbreidend ecologisch netwerk bestaande uit ‘oude’ natuurgebieden en recent tot ontwikkeling komende natuurgebieden, met name langs de Rijn, de IJssel en de Maas. Rivieren spelen daarbij zowel als leefgebied (buitendijks gebied met hout) als migratie/dispersie route. De aanwezigheid van de soort is goed vast te stellen door middel van sporen.

2.10 Otter TABEL 3, IV HR Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem (N2000 gebieden abundantie vet en cursief)

Rijn

/


voorkomen

& Rijntakken (incl. IJssel

0/mogelijk

4

0/?

4

Zijtakken & Zwarte Meer) Maas

Grensmaas


Functie ecotoop

Periode


Bedreigings

info

klasse Open moeras

Foerageerplaats, trek

Jaarrond

verlaging natuurlijke dynamiek

1A

1

Rietmoeras


Jaarrond

Verlaging natuurlijke dynamiek

1A

2

Gesloten moeras


Jaarrond

Verlaging natuurlijke dynamiek

1A

3

1 t/m 3. Werkzaamheden die de natuurlijke dynamiek verkleinen kunnen nadelig zijn omdat vissen mogelijk dan niet meer terecht komen in kleinere wateren in het buitendijkse gebied.

Aanvullende informatie De Otter is in Nederland uitgestorven. De laatste waarnemingen van otters met jongen stammen uit 1983. Nadat er in september 1988 een doodgereden Otter in Joure werd aangetroffen zijn geen controleerbare waarnemingen bekend geworden. Alleen in ZuidLimburg worden af en toe prenten gevonden die aan otters werden toegeschreven. Het is niet duidelijk of deze determinaties kloppen. Naast het verlies aan habitat worden voor de Otter vooral waterverontreiniging met PCB's en het toegenomen wegennet en autoverkeer als de belangrijkste negatieve oorzaken gezien. In juli 2002 werd in de Weerribben een klein aantal otters uitgezet en gevolgd door middel van telemetrie. Er zijn inmiddels enkele otters overleden maar er zijn ook jongen geboren en ook 22


weer nieuwe otters uitgezet. Het is momenteel nog niet duidelijk of deze populatie op lange termijn gaat overleven maar er zijn wel voorzichtig positieve tekenen. Wel is duidelijk (ook uit de telemetrie-gegevens) dat er nu al rekening moet worden gehouden met zwervende otters vanuit de Weerribben. Op termijn kunnen Otters verwacht worden in Zwarte Meer, Veluwerandmeren, Ketelmeer-Vossemeer en wellicht ook IJsselmeerkust. De Otter bewoont een verscheidenheid aan biotopen; laagveenmoerassen met brede sloten, petgaten, plassen en meren, zeekleigebieden met kreken en afwateringskanalen, grote rivieren met oude rivierarmen en kleiputten en kleinere rivieren beeksystemen. In het buitenland leven er ook Otters aan zout water. De Otter houdt zich vooral op in de oeverzone. Van belang is de aanwezigheid van niet te ondiep visdijk water met voldoende dekking langs de oevers. Vissen vormen het hoofdvoedsel, samen met rivierkreeften, krabben, kikkers, watervogels en kleine zoogdieren. De omvang van het gebied hangt sterk af van de hoeveelheid beschikbare voedsel en de gesteldheid van de oevers. Migrerende otters kunnen grote afstanden overbruggen (vele tientallen km.) De uitgezette populatie in Noordwest-Overijssel wordt nauwlettend gevolgd. Over de sporen in Zuid-Limburg bestaat onvoldoende duidelijkheid.

2.11 Waterspitsmuis TABEL 3 Kans op voorkomen rijkswateren watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie/ kans op Betrouwbaarheid

Rijkswateren Rijn

&

Rijntakken

en cursief)

voorkomen


0/mogelijk

3

Nederrijn, Lek

0/schaars

4

IJssel

0/waarschijnlijk

3

Zwarte Water-delta

0/mogelijk

3

Bovenmaas

0/mogelijk

3

Grensmaas

0/mogelijk

3

Plassenmaas

0/mogelijk

3

Noordelijke Maas

0/mogelijk

3

Benedenmaas

0/mogelijk

3


Maas

Getijden Maas

0/mogelijk

3

Rijn- & Maasmonding

Noordrand

0/schaars

3

IJsselmeergebied

IJsselmeer

0/mogelijk

3

Randmeren Noord

0/mogelijk

3

Oosterschelde

0/mogelijk

3

Westerschelde

0/mogelijk

3

Delta

Grevelingenmeer

0/mogelijk

3 0/mogelijk

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

3

Veerse Meer

0/mogelijk

3

4

23



Functie ecotoop

Periode


Bedreigings-klasse

Foerageerplaats,

Jaarrond

(op grote schaal) verwijderen 2A

klasse Open moeras

voortplanting,

rust,

ruige vegetatie

opgroeien jongen, trek Riet-moeras

Foerageerplaats, voortplanting,

Jaarrond rust,

(op grote schaal) verwijderen 2A ruige vegetatie

opgroeien jongen, trek Gesloten

Foerageerplaats,

moeras

voortplanting,

Jaarrond rust,

(op grote schaal) verwijderen 2A ruige vegetatie

opgroeien jongen, trek

Aanvullende informatie Omdat ruigte het leefgebied is van de Waterspitsmuis, kan het verwijderen ervan in sommige gevallen nadelig zijn. De Waterspitsmuis komt in een groot deel van ons land voor in moerasjes en moerassen. De soort is echter tamelijk schaars en nergens talrijk. Er zijn relatief veel meldingen uit de grote veenmoerassen in zowel Noordwest-Overijssel als het westen van het land. Er zijn maar zeer weinig meldingen bekend van Waterspitsmuizen langs rivieren en in buitendijkse gebieden. Voor de afsluiting van de voormalige zeearmen waren er vrijwel geen meldingen van deze soort in de Rijn- en Maasmonding hoewel de soort brak water niet lijkt te vermijden. De Waterspitsmuis is vooral een bewoner van mesotrofe wateren omgeven door moerassen en moerasjes. De soort vergaart het voedsel deels onder water waar insecten, larven, slakken, vis, kikkers en aas worden gegeten. Het rivierwater is overal het algemeen te voedselrijk en te sterk van stroming om als leefgebied door deze soort te worden benut. Buitendijkse gebieden met kleine en grotere wateren met relatief goed water en veel waterplanten kunnen geschikt zijn als leefgebied, maar hier zijn zeer weinig meldingen van bekend. In de Biesbosch zijn recent wel een klein aantal vindplaatsen aangetroffen waarbij sprake lijkt van een lichte uitbreiding. De Waterspitsmuis is gevoelig voor eutrofiëring en deels afhankelijk van voldoende helder water met veel groei van waterplanten. Nieuwe natuurprojecten in buitendijkse gebieden waarbij ook meer geïsoleerde wateren voorkomen kunnen op den duur interessant worden als leefgebied voor deze soort. Er is momenteel onvoldoende bekend over het voorkomen van de soort in nieuwe natuurprojecten in buitendijkse gebieden. Monitoring door middel van vallenonderzoek is arbeidsintensief en gecompliceerd door jaarlijkse aantal fluctuaties. Braakbalonderzoek is meer geschikt, maar zeer lastig vanwege de beschikbaarheid van geschikte predatoren (Kerkuil/Bosuil).

24


2.12 Noordse woelmuis TABEL 3, IV HR Staat van Instandhouding: Zeer ongunstig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

/

(N2000 abundantie


gebieden vet en cursief)

voorkomen

Middendeel

vrij algemeen

4

Zuidrand

vrij algemeen

4

IJsselmeergebied

IJsselmeer

lage dichtheden

4

Delta

Oosterschelde

0/mogelijk

3

Grevelingenmeer

vrij algemeen

4

Volkerak/Zoommeer

0/lage dichtheden

3

Veerse Meer

0/lage dichtheden

3

Kust Waddeneilanden

lage dichtheden

3

Noordzeekust (Zld)

0/mogelijk

3

Rijn- & Maasmonding

Noordzee


Functie ecotoop

Periode


Bedreigings

aanv. info

klasse Open moeras


Jaarrond rust,

Verlaging

natuurlijke 3B

1

natuurlijke 3B

2

natuurlijke 3B

3

schaal) 2B

4

dynamiek

opgroeien jongen, trek Rietmoeras


Jaarrond rust,

Verlaging dynamiek

opgroeien jongen, trek Gesloten

Foerageerplaats,

moeras

voortplanting,

Jaarrond rust,

Verlaging dynamiek

opgroeien jongen, trek Extensief

Foerageerplaats,

agrarisch gebied

voortplanting,

Jaarrond rust,

opgroeien jongen, trek

(op

grote

verwijderen

ruige

vegetatie

1-3.

Het wegvallen van dynamiek kan concurrerende soorten in de hand spelen.

4.

Het verwijderen van ruigte kan in sommige gevallen nadelig zijn.

Aanvullende informatie De Noordse woelmuis komt vooral voor in moerassige gebieden in West- en Noord-Nederland. Binnen de Rijkswateren is de soort alleen bekend van buitendijkse gebieden in de Rijn- en Maasmonding. Hier komt de soort op veel plaatsen voor. De meest oostelijk gelegen vindplaatsen bevinden zich in de Biesbosch. De soort kwam vroeger ook voor in NoordwestOverijssel (laatste melding 1974 De Wieden) maar is hier verdwenen. Een grote populatie is aanwezig op Texel, waar tot nu toe geen concurrentie van andere woelmuizen was. De Noordse woelmuis maakt gebruik van vochtige tot uitgesproken natte biotopen met een dichte riet, gras- of ruige vegetaties zoals moerassen, buitendijkse gebieden, zeer extensief gebruikte weilanden en hooilanden. De grootste populaties komen voor in grote buitendijkse rietmoerassen met enige dynamiek. De soort kan ook in drogere biotopen voorkomen maar wordt hier verdrongen door verwante talrijk voorkomende soorten zoals Veldmuis Microtus 25


arvalis, Aardmuis M. agrestis en mogelijk ook Rosse woelmuis Clethrionomys glareolus die algemeen voorkomen. Door het wegvallen van dynamiek (onder meer door het afsluiten van de voormalige zeearmen) zijn de afgelopen decennia veel leefgebieden ongeschikt geworden. Dit wordt vooral veroorzaakt door verdroging, opslag van bomen en struiken en het feit dat de drooggevallen gebieden worden gekoloniseerd door de Veldmuis. De nieuw ontstane eilanden zoals in de Grevelingen zijn echter wel gekoloniseerd door de Noordse woelmuis en zijn moeilijk bereikbaar voor de andere soorten woelmuizen. De soort is gevoelig voor begrazing. Alle maatregelen die natuurlijke dynamiek tegengaan en verdroging in buitendijkse gebied in de hand werken zijn in zekere zin nadelig voor deze soort. De mate waarin hangt sterk af van de omvang van deze maatregelen. Het verwijderen van (riet)ruigte kan in sommige gevallen als effect hebben dat het leefgebied wordt verkleind. Monitoring door middel van vallenonderzoek is arbeidsintensief en gecompliceerd door jaarlijkse aantalfluctuaties. Braakbalonderzoek is meer geschikt, maar lastig vanwege de beschikbaarheid van geschikte predatoren (uilen).

2.13 Bosvleermuis TABEL 3, IV HR Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem (N2000 gebieden abundantie vet en cursief)

Rijn

&

Rijntakken

Maas

Rijn- & Maasmonding

kans betrouwbaarheid

op voorkomen



/

0/mogelijk

3

Nederrijn, Lek

0/mogelijk

3

IJssel

0/mogelijk

3

Twenthekanalen

0/mogelijk

3

Bovenmaas

0/mogelijk

3

Grensmaas

0/mogelijk

3

Plassenmaas

0/mogelijk

3

Noordelijke Maas

0/mogelijk

3

Benedenmaas

0/mogelijk

3

Getijden Maas

0/mogelijk

3

Maaskanalen

0/mogelijk

3


0/mogelijk

3

Brabantse kanalen

0/mogelijk

3

Noordrand

0/mogelijk

3


Functie ecotoop

Periode

Open water

Foerageerplaats, trek Mrt


t/m Aanpassen profiel

Bedreigings klasse

aanv. info

2A

1

okt 1.

Het verlies van beschutting door vegetatie kan effect hebben.

26


Aanvullende informatie De Bosvleermuis is zeer schaars in Nederland. Er zijn enkele verblijfplaatsen, waarnemingen en vondsten bekend, vooral uit bossen in Oost- en Zuid-Nederland. De soort bewoont net als de Rosse vleermuis Nyctalus noctula vooral bosrijke streken in de omgeving van open landschappen met veel meren, plassen en moerassen om er te foerageren. Enkele kraamkolonies zijn bekend in oude eiken en beuken waarbij vooral oude spechtenholten worden gebruikt. Ook de Bosvleermuis kan zich over enige tientallen kilometers van hun verblijfplaats op grotere hoogte verplaatsen naar hun jachtgebieden. Er zijn enkele waarnemingen bekend van jagende bosvleermuizen boven rivieren in de omgeving van Nijmegen. Boven brak en zout water is de soort niet aangetroffen. Enkele meldingen wijzen op mogelijke migratie van dieren in het najaar langs de Nederlandse kust. Daar waar aanpassingen aan het profiel gepaard gaan met het verdwijnen van rustige, windluwe plaatsen kan dit nadelig zijn. De soort is relatief eenvoudig vast te stellen en te herkennen door gebruik van bat-detectors. Monitoring van aantallen boven watergangen is tamelijk intensief door sterke wisselingen in verband met weersomstandigheden.

2.14 Gewone dwergvleermuis TABEL 3, IV HR Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren Rijn

&

Rijntakken


/


en cursief)

voorkomen


0/vrij talrijk

3

Nederrijn, Lek

0/vrij talrijk

3

IJssel

0/vrij talrijk

3

Zwarte Water-delta

0/vrij talrijk

4

Twenthekanalen

0/vrij talrijk

3

Bovenmaas

0/vrij talrijk

3

Grensmaas

0/vrij talrijk

3

Plassenmaas

0/vrij talrijk

3

Noordelijke Maas

0/vrij talrijk

3

Benedenmaas

0/vrij talrijk

3

Getijden Maas

0/vrij talrijk

3

Maaskanalen

0/vrij talrijk

3


0/vrij talrijk

3

Brabantse kanalen

0/vrij talrijk

3

Noordrand

0/schaars

3

Middendeel

0/schaars

3

Zuidrand

0/schaars

3


Maas

Rijn- & Maasmonding

vervolg op volgende pagina

27


Rijkswateren


IJsselmeergebied

AR-kanaal en NZ-kanaal

/


en cursief)

voorkomen

IJsselmeer

0/mogelijk

4

Markermeer

0/mogelijk

3

Randmeren Noord

vrij talrijk

4

Randmeren Oost

0/schaars

4

Randmeren Zuid

0/schaars

4

Amsterdam Rijnkanaal

0/schaars

3

Noordzeekanaal

0/schaars

3

Wadden

Eems-Dollard

0/mogelijk

3

Delta

Oosterschelde

0/mogelijk

3

Westerschelde

0/mogelijk

3

Grevelingenmeer

0/mogelijk

3

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

3

Veerse Meer

0/mogelijk

3

Kanaal Gent-Terneuzen

0/schaars

4

Noordzeekust (NH)

0/mogelijk

3

Noordzeekust (ZH)

0/mogelijk

3

Noordzeekust (Zld)

0/mogelijk

3

Noordzee


Functie ecotoop

Periode


Bedreigings klasse

info

Open water


Mrt t/m okt

Aanpassen profiel

1A

2

1.


Aanvullende informatie De Gewone dwergvleermuis is verreweg de meest talrijke vleermuizensoort van Nederland. De soort bewoont vooral gebieden met veel afwisseling en veel beschutte kleine wateren. Een groot deel van de bekende kraamkolonies is gevonden in spouwmuren van relatief moderne woonhuizen. Vanuit de kolonies kunnen de dieren zich over diverse kilometers van hun verblijfplaatsen verplaatsen naar hun jachtgebieden, deels via lijnvormige elementen zoals houtwallen of watergangen. Boven grote rivieren en relatief open buitendijkse gebieden wordt relatief weinig gefoerageerd, hoewel het aantal dwergvleermuizen toeneemt tijdens windstille nachten. De dieren jagen meestal tussen de 2 en 4 meter boven het wateroppervlak. Brede rivieren zijn niet in trek omdat de wind er vaak vrij spel heeft (minder beschutting) en er daardoor ook minder insecten boven het water te vinden zijn. Kleine, relatief beschutte wateren in buitendijkse gebieden zijn verreweg de meest interessante jachtgebieden voor deze soort. Daar waar aanpassingen aan het profiel gepaard gaan met het verdwijnen van rustige, windluwe plaatsen kan dit nadelig zijn. Boven brak en zout water is de soort weinig aangetroffen. De Gewone dwergvleermuis is relatief eenvoudig vast te stellen en te herkennen door gebruik van bat-detectors. Monitoring van aantallen boven watergangen is tamelijk intensief door sterke wisselingen in verband met weersomstandigheden. 28


2.15 Laatvlieger TABEL 3, IV HR Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Rijn

&

Rijntakken

Watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie en cursief)

voorkomen



Maas

IJsselmeergebied

/


0/vrij talrijk

3

Nederrijn, Lek

0/vrij talrijk

3

IJssel

0/vrij talrijk

3

Zwarte Water-delta

0/schaars

4

Twenthekanalen

0/schaars

3

Bovenmaas

0/schaars

3

Grensmaas

0/schaars

3

Plassenmaas

0/schaars

3

Noordelijke Maas

0/schaars

3

Benedenmaas

0/schaars

3

Getijden Maas

0/schaars

3

Maaskanalen

0/schaars

3


0/schaars

3

Brabantse kanalen

0/schaars

3

IJsselmeer

0/mogelijk

3

Markermeer

0/mogelijk

3

Randmeren Noord

0/schaars

3

Randmeren Oost

0/schaars

3

Randmeren Zuid

0/schaars

3

Amsterdam-Rijnkanaal

0/schaars

3

Noordzeekanaal

0/schaars

3

Wadden

Eems-Dollard

0/mogelijk

3

Delta

Oosterschelde

0/mogelijk

3

Westerschelde

0/mogelijk

3


Grevelingenmeer

Noordzee

0/mogelijk

3 0/mogelijk

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

3

Veerse Meer

0/mogelijk

3


0/schaars

4

Kust Waddeneilanden

0/mogelijk

3

Noordzeekust (NH)

0/mogelijk

3

Noordzeekust (ZH)

0/mogelijk

3

Noordzeekust (Zld)

0/mogelijk

3

4

29



Functie ecotoop

Periode


Bedreigings klasse

info


Mrt t/m okt

Aanpassen profiel

1A

1

klasse Open water 1.


Aanvullende informatie De Laatvlieger is een vrij talrijke soort in Nederland van vooral open landschappen en parklandschappen. Voor het bereiken van jachtgebieden wordt deels gebruik gemaakt van lintvormige elementen zoals brede waterlopen en singels. In bebouwde gebieden worden Laatvliegers vaak jagend rond straatlantaarns gezien. De Laatvlieger bewoont vooral open landschappen met veel wateren om er te foerageren. Kraamkolonies zijn vooral bekend van huizen en andere gebouwen in kleine dorpen in relatief open omgeving. Laatvliegers kunnen zich over verschillende kilometers van hun verblijfplaats en ook op grotere hoogte verplaatsen naar hun jachtgebieden. Tijdens winderige nachten zijn open gebieden minder in trek. Kleinere wateren in buitendijkse gebieden zijn de meest interessante jachtgebieden voor deze soort. Daar waar aanpassingen aan het profiel gepaard gaan met het verdwijnen van rustige, windluwe plaatsen kan dit nadelig zijn. De soort is relatief eenvoudig vast te stellen en te herkennen door gebruik van bat-detectors. Monitoring van aantallen boven watergangen is tamelijk intensief door wisselingen in verband met weersomstandigheden.

2.16 Meervleermuis TABEL 3, IV HR Staat van Instandhouding: Matig ongunstig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000 Abundantie


/


voorkomen


0/schaars

3


Nederrijn, Lek

0/schaars

3

IJssel

0/schaars

3

Zwarte Water-delta

0/vrij talrijk

4

Twenthekanalen

0/mogelijk

3

Bovenmaas

0/mogelijk

3

Grensmaas

0/mogelijk

3

Plassenmaas

0/mogelijk

3

Noordelijke Maas

0/mogelijk

3

Benedenmaas

0/mogelijk

3

Getijden Maas

0/mogelijk

3

Maaskanalen

0/mogelijk

3


0/mogelijk

3

Brabantse kanalen

0/mogelijk

3

Maas


30


Rijkswateren

Watersysteem

(N2000 Abundantie

/



voorkomen

Rijn- & Maasmonding

Noordrand

0/schaars

3

IJsselmeergebied

IJsselmeer

0/lage dichtheden

4

Markermeer

0/lage dichtheden

4

Randmeren Noord

algemeen

4

Randmeren Oost

0/schaars

4

Randmeren Zuid

0/schaars

4


0/schaars

3

Noordzeekanaal

0/schaars

3

Eems-Dollard

0/mogelijk

3

Waddenzee

0/mogelijk

3

Oosterschelde

0/mogelijk

3

Westerschelde

0/mogelijk

3


Wadden

Delta

Grevelingenmeer

0/mogelijk

3 0/mogelijk

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

3

Veerse Meer

0/mogelijk

3


0/schaars

4

4


Functie ecotoop

Periode


Bedreigings klasse

info

Open water

Foerageerplaats,

Mrt t/m okt

Golfslag

2A

1

Aanpassen profiel

1A

2

Aanbrengen verlichting

2A

3

trek

1.

De Meervleermuis foerageert vlak boven het wateroppervlak.

2.


3.

Verlichting aan de rand van water heeft een verstorend effect op foeragerende dieren

Aanvullende informatie De Meervleermuis komt vooral voor in open en waterrijke gebieden in het westen en noorden van het land. Kraamkolonies zijn uitsluitend bekend van kerkgebouwen en huizen. De kraamkolonies bestaan doorgaans uit enkele honderden dieren. Ze kunnen zich over vele tientallen kilometers verspreiden naar hun foerageergebieden. De Meervleermuis foerageert vooral boven open water, zoals plassen, meren, kanalen en andere wateren. De dieren foerageren vaak laag boven het water (tot een halve meter) waarbij vooral insecten worden gevangen vlak boven het wateroppervlak. Brede rivieren zijn minder in trek als foerageergebied dan veel andere wateren. Dit wordt veroorzaakt door het feit dat de wind vaak vrij spel heeft op rivieren (er is minder beschutting) en doordat er, mede door de windwerking, ook minder insecten boven het water te vinden zijn. Kleine wateren in buitendijks gebied worden vaak niet benut door deze soort. Boven brak en zout water is de soort vrijwel niet aangetroffen. Rivieren en kanalen vervullen, behalve als foerageerplaats in het zomerhalfjaar, ook een andere functie voor deze soort. In het voor- en najaar migreren meervleermuizen via deze wateren van

31


de koloniegebieden in het noorden en westen van het land naar de mergelgroeven in ZuidLimburg en andere overwinteringsplaatsen in Duitsland. De soort is gevoelig voor aanbrengen van verlichting. Daar waar aanpassingen aan het profiel gepaard gaat met het verdwijnen van rustige, windluwe plaatsen kan dit nadelig zijn. De soort is relatief eenvoudig vast te stellen en te herkennen door gebruik van bat-detectors. Monitoring van aantallen boven watergangen is tamelijk intensief door sterke wisselingen in verband met weersomstandigheden.

2.17

Rosse vleermuis TABEL 3, IV HR


watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie en cursief)

Rijn

&

Rijntakken

Maas

IJsselmeergebied


Delta

kans betrouwbaarheid

op voorkomen



/

0/schaars

3

Nederrijn, Lek

0/schaars

3

IJssel

0/schaars

3

Twenthekanalen

0/schaars

3

Bovenmaas

0/schaars

3

Grensmaas

0/schaars

3

Plassenmaas

0/schaars

3

Noordelijke Maas

0/schaars

3

Benedenmaas

0/schaars

3

Getijden Maas

0/schaars

3

Maaskanalen

0/schaars

3


0/schaars

3

Brabantse kanalen

0/mogelijk

3

IJsselmeer

0/mogelijk

3

Markermeer

0/mogelijk

3

Randmeren Noord

0/schaars

3

Randmeren Oost

0/schaars

3

Randmeren Zuid

0/schaars

4


0/schaars

3

Noordzeekanaal

0/schaars

3


0/schaars

3


Functie ecotoop

Periode


Bedreigingklasse

aanv. info

Open water


Mrt t/m okt

Aanpassen profiel

1A

1

1.


32


Aanvullende informatie De Rosse vleermuis komt vrij talrijk voor in een groot deel van Nederland. De soort bewoont vooral bosrijke streken in de omgeving van open landschappen met veel meren, plassen en moerassen om er te foerageren. Veel bekende kraamkolonies zijn gevonden in oude eiken en beuken waarbij vooral oude spechtenholten worden gebruikt. De dieren kunnen zich over enige tientallen kilometers van hun verblijfplaatsen verplaatsen naar hun jachtgebieden. Meestal gebeurt dit op grotere hoogte. In de ruime omgeving van de Maas/Rijnmonding ontbreekt de soort door gebrek aan voldoende oud loofbos. Veel rosse vleermuizen jagen tevens op grotere hoogte boven grote open meren en plassen. Boven grote rivieren en relatief open buitendijkse gebieden wordt ook gefoerageerd, vooral wanneer plassengebieden in de ruime omgeving ontbreken, zoals bij de Grebbeberg en bij Wageningen. Tijdens winderige nachten zijn dergelijke plaatsen minder in trek. Boven brak en zout water is de soort vrijwel niet aangetroffen. Net als de Laatvlieger wordt de Rosse vleermuis vaak jagend rond straatlantaarns gezien. De soort is relatief eenvoudig vast te stellen en te herkennen door gebruik van bat-detectors. Monitoring van aantallen boven watergangen is tamelijk intensief door sterke wisselingen in verband met weersomstandigheden.

2.18

Ruige dwergvleermuis (Nathusius) TABEL 3, IV HR

Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren Rijn

&

Rijntakken


/


en cursief)

voorkomen


0/vrij talrijk

3

Nederrijn, Lek

0/vrij talrijk

3

IJssel

0/vrij talrijk

3

Zwarte Water-delta

0/mogelijk

3

Twenthekanalen

0/vrij talrijk

3

Bovenmaas

0/vrij talrijk

3

Grensmaas

0/vrij talrijk

3

Plassenmaas

0/vrij talrijk

3

Noordelijke Maas

0/vrij talrijk

3

Benedenmaas

0/vrij talrijk

3

Getijden Maas

0/vrij talrijk

3

Maaskanalen

0/vrij talrijk

3


0/vrij talrijk

3

Brabantse kanalen

0/vrij talrijk

3

Noordrand

0/vrij talrijk

3

Middendeel

0/schaars

3

Zuidrand

0/schaars

3


Maas

Rijn- & Maasmonding


33


Rijkswateren


/


en cursief)

voorkomen

IJsselmeer

0/schaars

4

Markermeer

0/schaars

4

Randmeren Noord

0/schaars

4

Randmeren Oost

0/schaars

4

Randmeren Zuid

0/schaars

4

AR-kanaal en


0/schaars

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

0/schaars

3

Wadden

Eems-Dollard

0/schaars

3

Waddenzee

0/schaars

4

IJsselmeergebied

Delta

Oosterschelde

0/schaars

3

Westerschelde

0/schaars

3

0/schaars

Grevelingenmeer

Noordzee

3 0/mogelijk

Volkerak/Zoommeer

0/schaars

3

Veerse Meer

0/schaars

3


0/schaars

4

Kust Waddeneilanden

0/vrij talrijk

3

Noordzeekust (NH)

0/vrij talrijk

3

Noordzeekust (ZH)

0/vrij talrijk

3

Noordzeekust (Zld)

0/vrij talrijk

3

4


Functie ecotoop

Periode

Open water


Mrt-mei


en Aanpassen profiel

Bedreigings klasse

info

1A

2

aug-okt 1.


Aanvullende informatie De Ruige dwergvleermuis bewoont vooral boslandschappen met veel afwisseling en veel beschutte kleine wateren om er te foerageren. Er zijn geen kraamkolonies bekend in Nederland. Het overgrote deel van de dieren komt in de nazomer vanuit Oost-Europa naar ons land om te paren en vervolgens de winter door te brengen in het relatief warme winterklimaat van Nederland. Meestal wordt overwinterd tussen houtstapels bij gebouwen en in gebouwen. In tegenstelling tot veel andere soorten vleermuizen kunnen er periodiek veel ruige dwergvleermuizen jagen boven grote rivieren en relatief open buitendijkse gebieden in zowel het voor- als najaar. Ook bij deze soort neemt het aantal toe tijdens windstille nachten. De dieren jagen meestal tussen de 2 en 4 meter boven het wateroppervlak. Kleine, relatief beschutte wateren in buitendijkse gebieden zijn de meest interessante jachtgebieden voor deze soort. Daar waar aanpassingen aan het profiel gepaard gaan met het verdwijnen van rustige, windluwe plaatsen kan dit nadelig zijn. Boven brak en zout water is de soort maar weinig aangetroffen, met uitzondering van de trekperiode wanneer migrerende dieren passeren.

34


De soort is relatief eenvoudig vast te stellen en te herkennen door gebruik van bat-detectors. Monitoring van aantallen boven watergangen is tamelijk intensief door sterke wisselingen in verband met weersomstandigheden.

2.19

Tweekleurige vleermuis TABEL 3, IV HR

Kans op voorkomen rijkswateren watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie / kans Betrouwbaarheid

Rijkswateren

Rijn- & Maasmonding

Noordzee

en cursief)

op voorkomen

Noordrand

0/mogelijk

3

Middendeel

0/mogelijk

3

Zuidrand

0/mogelijk

3

Noordzee

0/mogelijk

4

Kust Waddeneilanden

0/mogelijk

4

Noordzeekust (NH)

0/mogelijk

4

Noordzeekust (ZH)

0/mogelijk

4

Noordzeekust (Zld)

0/mogelijk

4


Functie ecotoop

Periode


Bedreigingsklasse

Info

Open water


Mrt t/m okt

Aanpassen profiel

2A

1

1.

De Tweekleurige vleermuis foerageert vlak boven het wateroppervlak.

Aanvullende informatie De Tweekleurige vleermuis was tot voor kort alleen bekend als zwerver in Nederland. De soort vertoont uitgesproken trekbewegingen, waarbij grote afstanden tussen winter- en zomerverblijven worden afgelegd. Er zijn enige tientallen meldingen in Nederland bekend. De meeste daarvan hebben betrekking op het najaar en de winter en komen uit steden met hoge gebouwen langs de kust. Gedurende de jaren negentig is het aantal meldingen van deze soort langzaam maar zeker toegenomen. Inmiddels zijn er ook twee verblijfplaatsen gevonden van deze soort en wel in eengezinswoningen in Utrecht en Groningen. Het is niet uitgesloten dat er inmiddels meer verblijfplaatsen aanwezig zijn. De soort baltst tussen hoge flatgebouwen waarbij een hoorbaar geluid wordt geproduceerd. Op grond hiervan wordt de soort ook wel 'zingende vleermuis' genoemd. Dit gedrag is in Nederland tot op heden nog niet waargenomen. De Tweekleurige vleermuis bewoont vooral open landschappen met veel meren en plassen om er te foerageren. De Tweekleurige vleermuis kan zich over enige kilometers van hun verblijfplaats op grotere hoogte verplaatsen naar hun jachtgebieden. Tijdens winderige nachten zijn open gebieden minder in trek. Daar waar aanpassingen aan het profiel gepaard gaan met het verdwijnen van rustige, windluwe plaatsen kan dit nadelig zijn. Het geluid van de soort is te verwarren met zowel Rosse vleermuis als Laatvlieger en daardoor minder eenvoudig te herkennen door gebruik van bat-detectors. Daarom is mogelijk nog niet helemaal duidelijk waar en in welke aantallen de soort voorkomt. Monitoring van aantallen

35


boven watergangen is weersomstandigheden.

2.20

tamelijk

intensief

door

sterke

wisselingen

in

verband

met

Watervleermuis TABEL 3, IV HR


watersysteem (N2000 gebieden abundantie vet en cursief)

Rijn

&

Rijntakken



Maas

Rijn- & Maasmonding

IJsselmeergebied

AR-kanaal Noordzeekanaal Delta

en

/

kans Betrouwbaarheid

op voorkomen 0/schaars

3

Nederrijn, Lek

0/schaars

3

IJssel

0/schaars

3

Zwarte Water-delta

0/mogelijk

3

Twenthekanalen

0/schaars

3

Bovenmaas

0/schaars

3

Grensmaas

0/schaars

3

Plassenmaas

0/schaars

3

Noordelijke Maas

0/schaars

3

Benedenmaas

0/schaars

3

Getijden Maas

0/schaars

3

Maaskanalen

0/schaars

3


0/schaars

3

Brabantse kanalen

0/schaars

3

Noordrand

0/mogelijk

3

Middendeel

0/mogelijk

3

Zuidrand

0/mogelijk

3

Randmeren Noord

0/mogelijk

3

Randmeren Oost

0/mogelijk

3

Randmeren Zuid

0/mogelijk

3


0/mogelijk

3

Oosterschelde

0/mogelijk

3

Westerschelde

0/mogelijk

3

0/mogelijk

3 0/mogelijk

Volkerak/Zoommeer

0/mogelijk

3

Veerse Meer

0/schaars

3


0/schaars

3

Grevelingenmeer

4

36



Functie ecotoop

Periode

Open water

Foerageerplaats, trek Mrt t/m okt


Bedreigingsklasse

info

Golfslag

2A

1

Aanpassen profiel

1A

2

Aanbrengen

2A

3

verlichting 1.

Watervleermuizen foerageren vlak boven het wateroppervlak.

2.

Verlies van beschutting door vegetatie kan effect hebben.

3.

Verlichting aan de rand van water heeft een verstorend effect op foeragerende dieren

Aanvullende informatie De Watervleermuis is in een groot deel van ons land een algemene verschijning boven wateren. In grote open gebieden, zoals het veenweidegebied in het westen en noorden van het land, is de soort echter schaars. De Watervleermuis bewoont vooral bosrijke streken met veel beschutte kleine wateren om er te foerageren. Vrijwel alle bekende kraamkolonies zijn gevonden in oude eiken en beuken waarbij vooral oude spechtenholten worden gebruikt. De dieren kunnen zich over diverse kilometers van hun verblijfplaatsen verplaatsen naar hun jachtgebieden via lijnvormige elementen zoals houtwallen of watergangen. De Watervleermuis foerageert vooral boven beschut liggende kleinere wateren. Boven grote rivieren wordt weinig gefoerageerd, hoewel dit aantal toeneemt tijdens windstille nachten. De dieren foerageren net als meervleermuizen Myotis dasycneme vaak laag boven het water (tot een hooguit halve meter) waarbij vooral insecten worden gevangen vlak boven het wateroppervlak. Brede rivieren zijn minder in trek doordat de wind er vaak vrij spel heeft (minder beschutting) en er daardoor ook minder insecten boven het water te vinden zijn. Kleine wateren in natuurontwikkelingprojecten in buitendijkse gebieden zijn potentieel interessante jachtgebieden voor deze soort. Boven brak en zout water is de soort vrijwel niet aangetroffen en mogelijk alleen tijdens de migratieperiode aanwezig. Ook bij deze soort vervullen rivieren en kanalen behalve als foerageerplaats in het zomerhalfjaar ook een andere een rol tijdens als migratieroute in voor- en najaar. De Watervleermuis is gevoelig voor verlichting. De soort is relatief eenvoudig vast te stellen en te herkennen door gebruik van bat-detectors. Monitoren van aantallen boven watergangen is tamelijk intensief door sterke wisselingen in verband met weersomstandigheden.

37


3

Reptielen en amfibieën

3.1

Ringslang TABEL 3

Kans op voorkomen rijkswateren watersysteem (N2000 gebieden abundantie*/ kans betrouwbaarheid

Rijkswateren

op voorkomen**

vet en cursief) Rijn & Rijntakken (incl. zijtakken & Nederrijn, Lek

Schaars

4

Schaars

4

Zwarte Meer) IJsselmeergebied

Markermeer / IJmeer


functie ecotoop

Basaltdijken

Landhabitat, overwintering

periode


Jaarrond

Groot

en

onderhoud

Bedreigings-klasse

aan

3A-2B

waterkeringen

zonnen

Oevers, water en oevervegaties

Voedsel zoeken

April-

maaiwerkzaamheden

3A-1B

maaiwerkzaamheden

3A-1B

oktober

Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten Meer dan enig ander reptiel is de Ringslang gebonden aan water. Deze vrij algemene soort komt hoofdzakelijk voor in waterrijke gebieden boven de grote rivieren, vaak in laagveen of op de overgangen van hoger gelegen zandgronden naar laagveen. De aanwezigheid van hogere gronden of hooggelegen structuren (dijken) is een voorwaarde voor overwintering. In de West-Nederlandse kern (Utrecht, Noord-Holland) komen Ringslangen vooral voor in plassengebieden, langs kleinere rivieren en in het veenweidegebied. Op de hogere gronden, met name in Utrecht, komt de soort ook veel op landgoederen voor. Hier lijkt de situatie sterk op de Midden- en Oost-Nederlandse kern (Gelderland, Overijssel) waar oude landgoederen een belangrijk deel van het leefgebied uitmaken. Landgoederen vertonen een grote landschappelijke variatie van bossen, weilanden, vijvers, tuinen en overhoekjes. In NoordNederland (Drenthe, Friesland) komt de soort vooral voor in de uitgestrekte (vochtige) bossen, heiden en venen. Ook vochtige graslandgebieden met voldoende bosschages en dergelijke worden hier bezet. De soort komt voor langs de Nederrijn bij Rhenen en Wageningen (Grebbeberg & Wageningse Berg & het westelijk deel van de Doorwerthse waarden) op basaltdijken langs het IJmeer rondom Amsterdam. De soort wordt langs de rivieren aangetroffen in ooibossen en ruigtes. In alle gevallen is er een sterke band met de achterliggende stuwwal. In het voorjaar zonnen de dieren aan de voet van de stuwwal en in de winter gebruiken ze deze om droog te overwinteren. De uiterwaarden worden gebruikt om te foerageren. Sinds de natuurontwikkeling in de Wageningse uiterwaarden is het aantal buitendijkse waarnemingen toegenomen t.o.v. de uitgangssituaties (intensief grasland) in begin jaren negentig (Aerts, 1994). Ook het aantal waarnemingen van 38


Ringslangen die de rivier zijn overgestoken neemt toe. Dit heeft echter nog niet geleid tot vestiging van populaties in de Betuwe. De populatie rond Amsterdam komt voor op basaltdijken zowel ten noorden als ten zuiden van het IJ. Er worden acht populaties onderscheiden, vier ten noorden van het IJ en vier ten zuiden ervan (Zuiderwijk & Wolterman, 1995). De dieren gebruiken de dijk als overwinteringshabitat en als zonplek en foerageren vooral ook binnendijks. Ook buitendijks worden echter regelmatig Ringslangen aangetroffen. De wateren worden gebruikt voor foerageren in de maanden april tot en metseptember. De basaltdijken worden het gehele jaar door gebruikt als landhabitat. Ringslangen zetten hun eieren af op warme, broeierige plekken. Dit kunnen speciaal daarvoor aangelegde broeihopen zijn, maar ook meer natuurlijke eiafzetplaatsen (oude rottende boomstobben, aangespoeld materiaal) komen daarvoor in aanmerking. Na drie tot vier jaar planten ze zich voor het eerst voort. Volwassen dieren kunnen tot ruim 10 jaar oud worden. Geschat wordt dat de Ringslang (op uurhokbasis) met ca 46% is achteruitgegaan (periode 1985-1994, t.o.v. referentieperiode rond 1950; Creemers, 1996). Rond 1950 was de soort waarschijnlijk algemener met een meer aaneengesloten verspreiding. De soort is op landelijke schaal vooral verdwenen door versnippering en verdroging. Belang Rijkswateren voor soort De soort komt voor in de uiterwaarden van de Nederrrijn en op de oevers van het IJmeer (rond Amsterdam).

3.2

Kamsalamander TABEL 3, IV HR


watersysteem (N2000 gebieden abundantie* / kans betrouwbaarheid vet en cursief)

op voorkomen**

Rijn & Rijntakken (incl. zijtakken Boven-Rijn, Waal

schaars

4

& Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

schaars

4

IJssel

schaars

3

Grensmaas

zeldzaam

3

Plassenmaas

zeldzaam

2

Noordelijke Maas

zeldzaam

4

Benedenmaas

zeldzaam

4

Getijden Maas

zeldzaam

4

Maas

39



functie ecotoop

periode


Bedreigingsklasse

info

Rivierduin,

Landhabitat

Jaarrond

dijkverbetering

3A-1B

1

Moerassig ooibos,

Voortplanting

april-juli

cyclisch beheer

2A-2B

2

laag-dynamische

(eiafzet, ei, larf)

(aug.) dijkverbetering

3A-1B

3

hardhoutooibos, zachthoutooibos, ruigtes

kolken, kleiputten en strangen 1.

verstoring en aantasting van de waarde van oude dijken als landhabitat

2.

terughoudendheid in potentiële leefgebieden vereist

3.

verstoring en het verdwijnen van voortplantingswateren aan de dijkvoet

Aanvullende informatie De Kamsalamander is een soort van mesotrofe tot eutrofe wateren in de nabijheid van ooibossen, struwelen en ruigtes. De soort is bekend uit de uiterwaarden van Waal, Rijn , IJssel en Maas. In de Maas-uiterwaarden is de soort zeldzamer dan in de andere riviertakken (Creemers, 1992), dit omdat er relatief minder voortplantingswateren langs de Maas te vinden zijn. Met name langs de Waal betreft het relatief vaak wateren die binnendijks, net tegen de winterdijk zijn gelegen. De Kamsalamander heeft een voorkeur voor ondiep, helder enigszins voedselrijk en visloos water. Dit zijn kolken, meanders, poelen en kleiputten met een geringe invloed of volledige afwezigheid van rivierdynamiek. Het zijn de meest laag-dynamische plekken in uiterwaarden of binnendijkse plekken die helemaal niet overstroomd worden. Het voorkomen van de soort langs Waal en IJssel is duidelijk negatief gecorreleerd met de overstromingsfrequentie van wateren (Creemers, 1994) . De binnendijkse wateren worden vaak gevoed door rivierkwel en kennen daardoor vaak een zeer goede waterkwaliteit (helder en met veel wateren oeverplanten). In de wateren vindt in de maand april t/m juni de eiafzet plaats. Daarna trekken de volwassen dieren het land op. De larven blijven tot juli-augustus in het water. De juveniele dieren komen in juli t/m september land. Na twee overwinteringen zijn de dieren geslachtsrijp en nemen ze deel aan de voortplanting. De dieren worden maximaal 10 jaar oud, de meeste volwassen dieren zijn drie tot vijf jaar. Geschat wordt dat de Kamsalamander (op uurhokbasis) met ca. 35% is achteruitgegaan (periode 1985-1994, t.o.v. referentieperiode rond 1950). Rond 1950 was de soort algemener met een meer aaneengesloten verspreiding. Vanaf 1994 is de trend min of meer stabiel, met plaatselijk echter ook afnames. De soort is op landelijke schaal vooral verdwenen door verdroging en versnippering. In het rivierengebied spelen vooral de verhoogde dynamiek en staan veel populaties bloot aan een hoge verkeersdruk. Met name op plaatsen waar de winterdijk of binnendijkse landschapselementen het landhabitat vormen, worden veel dieren overreden Plaatselijk kan dit leiden tot het uitsterven van populaties. Belang Rijkswateren voor soort De soort komt voor in de uiterwaarden van de grote rivieren, vaak bestaat er een nauwe relatie met voorkomende populaties in het achterland (binnendijks). Voor deze soort zijn met name de transversale ecologische relaties van belang (relatie met achterland). Zodra er sprake is van

40


getijdenwerking en brakwaterinvloeden komt de soort niet meer voor in uiterwaarden, dit betekent dat in de westelijk gelegen delen van de riviertakken de soort niet wordt aangetroffen. Voor drie Vogelrichtlijngebieden zijn additioneel voor de Kamsalamander instandhoudingsdoelen geformuleerd (uiterwaarden IJssel, uiterwaarden Nederrijn en uiterwaarden Waal). Onder de Habitatrichtlijn zijn eveneens instandhoudingsdoelen voor Kamsalamander geformuleerd voor de Overijsselse Vecht en Beneden-Reggegebied, de Gelderse Poort en de uiterwaarden Lek (Zollinger, 2006; Zollinger & van Diepenbeek, 2005).

3.3

Knoflookpad TABEL 3, IV HR

Kans op voorkomen rijkswateren watersysteem (N2000 gebieden vet en Abundantie* / kans betrouw-baarheid

Rijkswateren

op voorkomen**

cursief) Rijn

&

Rijntakken

(incl. IJssel (tussen Voorst - Wilp)

zijtakken & Zwarte Meer)

Zwarte water-Ov. Vecht

incidenteel

3

vrij schaars

4


functie ecotoop

periode


Bedreigings-

aanv. Info

klasse Rivierduin

en

Landhabitat

Jaarrond

?

hardhoutooibos

Moerassig

Voortplanting

hardhoutooibos, laag-

(eiafzet, ei, larf)

dynamische

cyclisch beheer

2A-2B

1

dijkverbetering

4A-3B

2

kolken,

kleiputten en strangen

1.

Terughoudendheid in beheer bij potentiële leefgebieden vereist.

2.

Verstoring en het verdwijnen van voortplantingswateren aan de dijkvoet, met de binnendijkse populatie bij Ewijk is bij de laatste dijkverbeteringsronde goed rekening gehouden door het polderdistrict

Aanvullende informatie De Knoflookpad is een soort van mesotrofe tot eutrofe wateren in de nabijheid van relatief onbegroeide grofzandige bodems. In ongestoorde riviersystemen wordt de soort aangetroffen in laagdynamische wateren (kolken, meanders, poelen) in of vlakbij rivierduinen en in hardhoutooibos. Van Nederland is de soort buitendijks met zekerheid bekend uit de uiterwaarden van de IJssel en langs de Overijsselse Vecht. De soort kwam langs de IJssel buitendijks voor tot 1999 op een rivierduin in Cortenoever, ondanks intensief onderzoek is de soort hier de laatste jaren niet meer aangetroffen. Daarnaast komt de soort voor in ca. 5 wateren rond Bomendijk (landgoed de Poll), een van de laatste bolwerken van de soort in Nederland (Creemers et al., 1998). Hier liggen drie wateren in de Wilpsche Klei, een voormalig buitendijks gebied dat tegenwoordig binnendijks ligt. Langs de Overijsselse Vecht bevinden zich buitendijkse populaties bij Hessum, Gramsbergen, Rheezermaten, Arriën en Bentincksbosch (Van der Lugt et al., 2000). Binnendijks zijn ook nog populaties aanwezig bij de Agnietenberg en Brunink.

41


Langs de Waal bevindt zich een binnendijkse populatie in een oud, binnendijks gelegen restant van een strang bij Ewijk. In de uiterwaarden komt de soort echter niet voor (afgezien van een enkele exemplaar, waargenomen aan de voet van de dijk). In de eerste helft van de 20e eeuw was de soort algemener. Behalve in de huidige gebieden kwam de soort ook in de Gelderse Poort en omgeving op diverse plekken voor, al is niet altijd duidelijk of dit binnen -of buitendijks was. Dit voorkomen doet vermoeden dat de huidige binnendijkse populatie bij Ewijk hiervan een restant is. De Knoflookpad heeft een voorkeur voor helder enigszins voedselrijk en visloos water. Dit zijn de meest laag-dynamische plekken in uiterwaarden of binnendijkse plekken die helemaal niet overstroomd worden. Hier vindt in de maand april t/m mei de eiafzet plaats. Daarna trekken de volwassen dieren het land op (rivierduinen, akkers). De juveniele dieren komen vooral in juli en augustus aan land. Na twee overwinteringen zijn de dieren geslachtsrijp en nemen ze deel aan de voortplanting. De volwassen dieren worden maximaal 7 tot 10 jaar oud. Geschat wordt dat de Knoflookpad (op uurhokbasis) met minimaal 60% is achteruitgegaan (periode 1985-1994, t.o.v. referentieperiode rond 1950; Creemers, 1996). Rond 1950 was de soort algemener met een meer aaneengesloten verspreiding. De soort is echter al van oudsher zeldzaam in Nederland. De soort is op landelijke schaal vooral verdwenen door verdroging en versnippering. In het rivierengebied spelen vooral de verhoogde dynamiek en het verdwijnen en dichtgroeien van rivierduinen een rol. Belang Rijkswateren voor soort Het aantal buitendijkse populaties is gering, gezien de precaire situatie van de Knoflookpad is echter elke uitgestorven populatie er een teveel.

3.4

Poelkikker TABEL 3, IV HR


watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie* / kans betrouwbaarop voorkomen**

heid


zeldzaam

3

& Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

zeldzaam

3

IJssel

zeldzaam

3

Plassenmaas

?

1

Noordelijke Maas

zeldzaam

2

Benedenmaas

zeldzaam

2

Getijden Maas

zeldzaam

2

en cursief)

Maas

42



functie ecotoop

periode


Bedreigingsklasse

aanv. info

Rivierduin,

Landhabitat

Jaarrond

dijkverbetering

3A-1B

1

cyclisch beheer

2A-2B

2

dijkverbetering

3A-1B

3

hardhoutooibos, zachthoutooibos Moerassig ooibos,

Voortplanting

laag-dynamische

(eiafzet, ei, larf)

kolken,

kleiputten

en strangen 1.

verstoring en aantasting van landhabitats

2.

terughoudendheid in potentiële leefgebieden vereist

3.

verstoring en het verdwijnen van laag-dynamische voortplantingswateren aan de dijkvoet

Aanvullende informatie De Poelkikker is een soort van mesotrofe wateren. De soort is bekend uit de uiterwaarden van Waal, Rijn , IJssel en Maas. De Poelkikker is in het rivierengebeid een indicatieve soort, die in lage dichtheden kan voorkomen in hetzelfde type wateren waarin ook Kamsalamander en Knoflookpad worden aangetroffen. Over de verspreiding van de soort is echter niet alles bekend, vooral ook omdat niet iedere waarnemer de drie verschillende groene kikkers (Poelkikker, bastaardkikker en meerkikker) eenduidig van elkaar weet te onderscheiden. De Kamsalamander heeft een voorkeur voor ondiep, helder, enigszins voedselrijk en visloos water. Dit zijn kolken, meanders, poelen en kleiputten met een geringe invloed of volledige afwezigheid van rivierdynamiek. Het zijn de meest laag-dynamische plekken in uiterwaarden of binnendijkse plekken die helemaal niet overstroomd worden. De binnendijkse wateren worden vaak gevoed door rivierkwel en kennen daardoor vaak een zeer goede waterkwaliteit (helder en met veel wateren oeverplanten). In de wateren vindt in de maand mei t/m juni de eiafzet plaats. De larven blijven tot juli-augustus in het water. De juveniele dieren komen in augustus en september land. Na een of twee overwinteringen zijn de dieren geslachtsrijp en nemen ze deel aan de voortplanting. De dieren worden slechts enkele jaren oud, waardoor vooral de dieren van 3 en 4 jaar oud voor de voortplanting zorgen. Geschat wordt dat de Poelkikker (op uurhokbasis) met iets meer dan 25% is achteruitgegaan (periode 1985-1994, t.o.v. referentieperiode rond 1950; Creemers, 1996). De soort is op landelijke schaal vooral verdwenen door verdroging, verslechterde waterkwaliteit en verzuring. In het rivierengebied speelt waarschijnlijk vooral de verhoogde dynamiek een doorslaggevende rol. Belang Rijkswateren voor soort De soort komt voor in de uiterwaarden van de grote rivieren. Vaak zij dit wateren waarin ook Kamsalamander voorkomt. In dit type wateren is de Poelkikker in aantallen minder algemeen dan de bastaardkikker. Zodra er sprake is van getijdenwerking en brakwaterinvloeden komt de soort niet meer voor in uiterwaarden, dit betekent dat in de westelijk gelegen delen van de riviertakken de soort niet wordt aangetroffen. Langs de Rijntakken is het voorkomen van de soort redelijk onderzocht, langs de Maas is er echter nog onvoldoende goed op het voorkomen gelet.

43


3.5

Rugstreeppad TABEL 3, IV HR


watersysteem

(N2000 abundantie*


/

kans

op betrouwbaarheid

voorkomen**

Rijn & Rijntakken (incl. zijtakken & Boven-Rijn, Waal

vrij algemeen

4

Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

vrij algemeen

4

IJssel

algemeen

3

Maas

Bovenmaas

zeldzaam

3

Noordzee

Kust Waddeneilanden

incidenteel-vrij algemeen

3

Noordzeekust (NH)


3

Noordzeekust (ZH)


3

Noordzeekust (Zld)


3


functie ecotoop

periode


Bedreigingsklasse

aanv. info

Rivierduin, oevers

zandige

van

Landhabitat

Jaarrond

Voortplanting

Voorjaar

tijdelijke zanddepots

3A-1B

1

kleine

wateren Jonge

kleiputten,

zandwinningen

1.

(eiafzet, ei, larf)

tijdelijke depots worden actief opgezocht en als landhabitat gebruikt, deze dienen daarom zoveel mogelijk afgeschermd te worden indien het zand elders wordt gestort.

Aanvullende informatie De Rugstreeppad is een soort die zich voortplant in wateren in een pioniersfase De landhabitat van de Rugstreeppad is doorgaans kaal en zandig of zavelig. De soort komt voor in de duinen en langs de grote rivieren, maar ook in vennen op de hogere zandgronden en in polders. In de Rijkswateren is de soort bekend van de uiterwaarden van de grote rivieren. In de Maasuiterwaarden is de soort duidelijk zeldzamer dan in de andere riviertakken (Creemers, 1992), dit omdat er relatief weinig geschikte voortplantingswateren langs de Maas te vinden zijn. Met name langs de Waal betreft het relatief vaak wateren die binnendijks, net tegen de winterdijk zijn gelegen. De Rugstreeppad heeft een voorkeur voor ondiepe, heldere en vegetatieloze of vegetatie-arme wateren en voor wateren met een zeer tijdelijk karakter (regenwaterplassen en natte, ondergelopen graslanden). De mate van rivierdynamiek is voor deze soort ondergeschikt aan het pionierkarakter. Regelmatig worden dan ook koren tijdens hoogwater in onbekade uiterwaarden aangetroffen. Deze plekken dragen echter niet bij aan succesvolle voortplanting omdat ze meestal te vroeg droogvallen. Het voorkomen van de soort is dan ook niet of nauwelijks gecorreleerd met de overstromingsfrequentie van wateren (Creemers, 1994). In de wateren vindt in de maand april t/m juni de eiafzet plaats. Daarna trekken de volwassen dieren het land op. De larven zijn vanaf mei tot in augustus in het water te vinden, vaak zijn ze 44


afkomstig uit meerdere pieken in de eiafzet. De larven van de Rugstreeppad kunnen zich zeer snel ontwikkelen, bij uitdroging van het voortplantingswateren kunnen de larven bovendien versneld metamorfoseren. Na twee tot drie overwinteringen zijn de dieren geslachtsrijp en nemen ze deel aan de voortplanting. De dieren worden maximaal 10 jaar oud, de meeste volwassen dieren zijn drie tot vijf jaar. Geschat wordt dat de Rugstreeppad (op uurhokbasis) met 25 tot 50% is achteruitgegaan t.o.v. de situatie rond 1950 (periode 1985-1994, t.o.v. referentieperiode rond 1950; Creemers, 1996). Rond 1950 was de soort waarschijnlijk algemener met een meer aaneengesloten verspreiding. De soort is op landelijke schaal vooral achteruit gegaan door een gebrek aan natuurlijke dynamiek. Daarvoor in de plaats is meestal veel antropogene dynamiek gekomen, waar de soort ook van weet te profiteren. In het rivierengebied worden de dichtheden voor een belangrijk deel bepaald door de intensiteit van kleinschalige ontgrondingen (nieuw gegraven klei- en zandputten). In de jaren zeventig was de soort algemener (Van den Bergh & Stumpel, 1975), maar destijds waren er ook meer ontgrondingen. De Rugstreeppad is regelmatig te vinden in pioniersituaties in de duinen (zowel aan het vasteland als op de Waddeneilanden). Belang Rijkswateren voor soort De soort komt voor in de uiterwaarden van de grote rivieren, langs de Maas is de soort echter zeer zeldzaam en buitendijks alleen beperkt tot de Bovenmaas (Creemers & Krekels, 2000a). Nederland heeft een belangrijke internationale verantwoordelijkheid voor de soort (bijlage 4 van de Habitatrichtlijn). Elders in Europa is deze soort vaak zeldzamer.

45


4

Vissen

4.1

Kleine modderkruiper TABEL 2

Staat van Instandhouding: Gunstig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie*/ kans op betrouwbaar voorkomen**

heid

Rijn & Rijntakken (incl. zijtakken & Boven-Rijn, Waal

incidenteel

3

Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

incidenteel

3

IJssel

incidenteel

3

Zwarte water-delta

incidenteel

3

Twenthekanalen

incidenteel

3

Bovenmaas

incidenteel

2

Grensmaas

incidenteel

3

Plassenmaas

incidenteel

2

Noordelijke Maas

incidenteel

3

Benedenmaas

incidenteel

3

Getijden Maas

incidenteel

3

Maaskanalen

incidenteel

3


incidenteel

3

Brabantse kanalen

incidenteel

3

Noordrand

incidenteel

3

Middendeel

incidenteel

3

Zuidrand

incidenteel

3

IJsselmeer

incidenteel

3

Markermeer

incidenteel

3

Randmeren Noord

lage dichtheden

3

Randmeren Oost

lage - hoge dichtheden 3

Randmeren Zuid

incidenteel

3


lage dichtheden

3

Noordzeekanaal

incidenteel

2

Volkerak/Zoommeer

incidenteel

2

Westerschelde

incidenteel

2

en cursief)

Maas

Rijn- & Maasmonding

IJsselmeergebied

AR-kanaal en Noordzeekanaal

Delta

Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten De Kleine modderkruiper komt in een groot aantal watertypen voor in zowel stilstaand als (langzaam) stromend water. De Kleine modderkruiper houdt zich schuil in de bodem, onder stenen of waterplanten. De paaitijd valt in de periode van april-mei tot en met juli. De Kleine modderkruiper kan zich in zeer ondiep water (tot 4 cm) voortplanten. Vroeger werd gedacht dat de Kleine modderkuiper een zeldzame vis was maar door verbeterde vangstmethoden (schepnet) blijkt dat de vis algemener voorkomt dan gedacht werd. De Kleine modderkruiper kent een ruime verspreiding binnen Nederland en wordt binnen het

46


verspreidingsgebied (vrij) algemeen tot soms massaal (Veluwemeer) aangetroffen en lijkt hiernaast goed in staat gebieden te (her)koloniseren (in Flevoland wordt de Kleine modderkruiper tegenwoordig ook aangetroffen). Over het algemeen zijn er geen bedreigende activiteiten binnen de Rijkswateren. Alleen grootschalige activiteiten (grootschalig maaien waterplanten) kunnen op individueel niveau mogelijk in lichte mate bedreigend zijn.

4.2

Meerval TABEL 2

Staat van Instandhouding: Gunstig Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten De Europese Meerval is een zoetwatersoort van langzaam stromend en stilstaand water met voldoende schuilmogelijkheden, zoals meren, plassen en langzaam stromende delen van rivieren. Watervegetatie dient aanwezig te zijn voor de bouw van een nest. De Meerval is een warmteminnende soort die pas paait bij watertemperaturen van 18°C tot 20°C. Uit archeologische vondsten blijkt dat de Meerval in Nederland een inheemse vis is. Na de laatste ijstijd is deze soort grotendeels uit Nederland verdwenen. Een populatie rond de voormalige Haarlemmermeer is waarschijnlijk een restant van de Meerval populatie van voor de laatste ijstijd. De laatste jaren worden steeds meer Meervallen gevangen op de grote rivieren (Maas, Hollands Diep, Merwede, en Lek). Deze Meervallen zijn mogelijk afkomstig van populaties stroomopwaarts van Nederland. De vangsten van jonge Europese Meervallen doet vermoeden dat de soort zich ook in de Nederlandse rivieren voortplant. Het is daarom van belang goed op deze soort te blijven letten; zo kan snel duidelijk worden of zich in Nederland daadwerkelijk een populatie vestigt waarna een gerichte inventarisatie kan worden gestart. Belang Rijkswateren voor soort Het belang van de Rijkswateren voor de Meerval is onduidelijk. Ook is onduidelijk hoe groot de Meervalpopulaties in de Rijkswateren zijn en of er gesproken kan worden van duurzame populaties.

47


4.3

Rivierdonderpad TABEL 2


watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie*/ kans op betrouwbaar voorkomen**

heid


lage dichtheden

3

& Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

lage dichtheden

3

IJssel

lage dichtheden

3

Twenthekanalen

lage dichtheden

2

Bovenmaas

lage dichtheden

2

Grensmaas

lage dichtheden

3

Plassenmaas

lage dichtheden

3

Noordelijke Maas

lage dichtheden

3

Benedenmaas

lage dichtheden

3

Getijden Maas

lage dichtheden

3

Maaskanalen

lage dichtheden

2


lage dichtheden

2

Brabantse kanalen

lage dichtheden

3

Noordrand

lage dichtheden

3

Middendeel

lage dichtheden

3

Zuidrand

lage dichtheden

3

IJsselmeer

algemeen

3

Markermeer

algemeen

3

Randmeren Noord

lage dichtheden

3

Randmeren Oost

lage dichtheden

3

Randmeren Zuid

lage dichtheden

3

lage dichtheden

3

en cursief)

Maas

Rijn- & Maasmonding

IJsselmeergebied


& Amsterdam-Rijnkanaal

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

incidenteel

3

Delta

Volkerak/Zoommeer

lage dichtheden

3

Westerschelde

lage dichtheden

2


lage dichtheden

2

Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten De Rivierdonderpad prefereert onvervuild, zuurstofrijk water. De soort komt in zowel stromend water (beken, rivieren) als stilstaand water (grote plassen/meren) voor. De Rivierdonderpad geeft de voorkeur aan een afwisselende, liefst stenige bodem met veel schuilplaatsen (boomwortels, stenen, basaltblokken etc). De Rivierdonderpad paait vanaf begin februari tot in juli, waarbij het mannetje een nest bouwt, de eitjes verdedigt en van zuurstof voorziet door met zijn vinnen vers water eroverheen te waaieren. Rivierdonderpadden verplaatsen zich nauwelijks tijdens hun leven en zijn erg honkvast. Er is een genetisch onderscheid tussen de Rivierdonderpad in de Rijkswateren en de Rivierdonderpad in de beken. De (onder)soort uit de beken komt alleen in beken voor. De Rivierdonderpad in beken is sterk afgenomen in de afgelopen honderd jaar en daarom is deze 48


soort op de Rode Lijst geplaatst. De Rivierdonderpadpopulatie in de Rijkswateren is de afgelopen decennia toegenomen en er zijn aanwijzingen dat deze populatie vanuit de Rijkswateren ook aangrenzende riviertjes en beken koloniseert. De aanwezigheid van stortstenen oevers die schuilgelegenheid bieden en de verbetering van de waterkwaliteit tezamen lijken de voornaamste oorzaak voor de toename van een Rivierdonderpadpopulatie in de Rijkswateren. Ecotopen met stortstenen oevers vormen waarschijnlijk het belangrijkste verspreidingsgebied van deze soort in de Rijkswateren. Er zijn geen bedreigende activiteiten binnen de Rijkswateren.

4.4

Bittervoorn TABEL 3


watersysteem (N2000 gebieden abundantie*/ kans op betrouwbaarheid vet en cursief)

voorkomen**


Incidenteel

3

& Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

Incidenteel

3

IJssel

Incidenteel

3

Zwarte water-delta

incidenteel

3

Twenthekanalen

Incidenteel

3

Bovenmaas

Incidenteel

2

Grensmaas

Incidenteel

2

Plassenmaas

Incidenteel

2

Noordelijke Maas

Incidenteel

2

Benedenmaas

Incidenteel

2

Getijden Maas

Incidenteel

2

Maaskanalen

Incidenteel

2


Incidenteel

2

Brabantse kanalen

Incidenteel

2

Noordrand

Incidenteel

3

Middendeel

Incidenteel

3

Zuidrand

Incidenteel

3

IJsselmeer

Incidenteel

3

Markermeer

Incidenteel

3

Randmeren Noord

Incidenteel

2

Randmeren Oost

Incidenteel

3

Randmeren Zuid

Incidenteel

3

Maas

Rijn- & Maasmonding

IJsselmeergebied


Incidenteel

3

Noordzeekanaal

& Amsterdam-Rijnkanaal Noordzeekanaal

Incidenteel

3

Delta

Volkerak/Zoommeer

Incidenteel

3

Westerschelde

Incidenteel

2


Incidenteel

2

49


Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop klasse

functie

periode


bedreigingsklasse

ecotoop Ecotopen met waterplanten, tussenhaakjes leefgebied

hele jaar Schonen

3B

worden de ecotopen weergegeven waar de Bittervoorn verwacht kan worden (MMw-2 MNw-2 MOh-1 MOw-1 MOw-2 BMn-2 BMn-3 BMn-3a BMn-3b BMz-3 BMz-3a BMz3b BNn-2 BNn-3 BOn-2 BOn-2a BOn-2b BOn-3 BOn-3a BOn-3b BOz-3 BOz-3a MNh4 MOh-4 RWs-1 RWs-2 RWp-1 RWp-2 RWp3 RWs-5)

De Bittervoorn komt voor in langzaam stromende en stilstaande wateren. Dit kunnen zowel poldersloten en kleine vijvers, als grotere rivieren en meren zijn. De Bittervoorn is voor de voortplanting afhankelijk van Zoetwatermosselen. Verschillende grote Zoetwatermosselsoorten worden geaccepteerd (Unio en Anodonta sp.). De eitjes worden via de legbuis van het vrouwtje bij de mossel ingebracht. Onderhoudswerkzaamheden aan waterlopen waarbij grote aantallen mosselen verwijderd worden vormen een bedreiging voor de Bittervoorn.

4.5

Grote modderkruiper TABEL 3

Staat van Instandhouding: Matig ongunstig


watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie* / kans op betrouwvoorkomen**

baarheid


incidenteel

3

& Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

incidenteel

3

Zwarte water-delta

incidenteel

3

IJssel

incidenteel

3

Benedenmaas

incidenteel

3

Getijden Maas

incidenteel

2

Noordrand

incidenteel

2

Middendeel

incidenteel

3

Zuidrand

incidenteel

3

IJsselmeer

incidenteel

3

Markermeer

incidenteel

3

Randmeren Noord

incidenteel

3

Randmeren Oost

incidenteel

3

Randmeren Zuid

incidenteel

3

incidenteel

3

incidenteel

2

en cursief)

Maas

Rijn- & Maasmonding

IJsselmeergebied

Amsterdam-Rijnkanaal Noordzeekanaal

& Amsterdam-Rijnkanaal Noordzeekanaal

50


Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop klasse

functie

periode

ecotoop Geïsoleerde met

aquatische

ecotopen

leefgebied

hele jaar

(beheer)

bedreigings

activiteiten

klasse

schonen

3B

aanv. info

waterplanten/verlandings-

vegetatie, tussen haakjes worden de ecotopen weergegeven waar de Grote modderkruiper verwacht kan worden (RWs-2, ML*r-3, MLr-3, MNr-3, RMr-2)

De Grote modderkruiper prefereert ondiep stilstaand water met een rijke vegetatie aan ondergedoken waterplanten en een zacht substraat (modderbodem). Zijn leefgebieden liggen in de uiterwaarden rond de grote rivieren en in de laaglandgebieden (plassen, poldersloten, etc). Grote modderkruipers migreren enkel over kleine afstanden naar hun paaigebieden en terug naar hun leefgebieden. Grote modderkruipers paaien van april tot juni bij een watertemperatuur van 13 à 14°C. De eitjes worden aan waterplanten afgezet of op de modderbodem tussen de wortels van waterplanten. De Grote modderkruiper komt verspreid over heel Nederland voor met uitzondering van de kustzone en de hogere zandgronden. Door menselijke invloeden is de hoeveelheid geschikt leefgebied voor Grote modderkruipers de laatste 50 à 100 jaar drastisch afgenomen.

4.6

Gestippelde alver TABEL 3

Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten De Gestippelde alver is een stroomminnende soort die voor komt in heldere matig tot sterk stromende wateren en soms ook in meren (niet in Nederland). De Gestippelde alver heeft een klein leefgebied, de soort vertoont echter ook stroomopwaarts gericht trekgedrag, op deze manier kunnen ze uitgespoelde hoger gelegen beektrajecten opnieuw koloniseren. De Gestippelde alver paait in de maanden mei tot en met juli bij een watertemperatuur van 12°C. Gestippelde alvers paaien met name op grind en kiezels maar ook zand is mogelijk. Over het voorkomen van de Gestippelde alver in Nederland in het verleden bestaat onduidelijkheid. De huidige verspreiding beperkt zich tot de Geul in Zuid-Limburg, er zijn in totaal 4 vangsten gedaan waarvan 1 in de monding bij de Maas. Belang Rijkswateren voor soort De Gestippelde alver komt in Nederland voor in beken en riviertjes. De Rijkswateren behoren niet tot het verspreidingsgebied.

51


4.7

Rivierprik TABEL 3

Staat van Instandhouding: Gunstig


watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie* / kans betrouwbaarheid en cursief)

op voorkomen**


in lage dichtheden

4

& Zwarte Meer)

Nederrijn, Lek

algemeen

4

IJssel

in lage dichtheden

4

Twenthekanalen

incidenteel

2

Bovenmaas

in lage dichtheden

3

Grensmaas

in lage dichtheden

3

Plassenmaas

in lage dichtheden

3

Noordelijke Maas

in lage dichtheden

3

Benedenmaas

in lage dichtheden

3

Getijden Maas

in lage dichtheden

3

Maaskanalen

incidenteel

2


incidenteel

2

Brabantse kanalen

incidenteel

2

Noordrand

algemeen

3

Middendeel

algemeen

4

Zuidrand

algemeen

4

IJsselmeer

algemeen

4

Markermeer

in lage dichtheden

4

Randmeren Noord

in lage dichtheden

4

Randmeren Oost

in lage dichtheden

3

Randmeren Zuid

in lage dichtheden

3

incidenteel

2

Maas

Rijn- & Maasmonding

IJsselmeergebied


& Amsterdam-Rijnkanaal

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

in lage dichtheden

4

Waddengebied

Waddenzee

algemeen

3

Eems-Dollard

in lage dichtheden

3

Oosterschelde

in lage dichtheden

3

Westerschelde

in lage dichtheden

3

Grevelingenmeer

incidenteel

2

Volkerak/Zoommeer

incidenteel

2

Veerse Meer

incidenteel

2


incidenteel

2

Noordzee

in lage dichtheden

3

Kust Waddeneilanden (NN)

in lage dichtheden

3

Noordzeekust (NH)

in lage dichtheden

3

Noordzeekust (ZH)

in lage dichtheden

3

Noordzeekust (Zld)

in lage dichtheden

3

Delta

Noordzee

52


Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop

functie

klasse

ecotoop

Open

trekroute

water

periode


bedreigings klasse

oktober-

(aanleg) stuwen/ sluizen/

4B

april

dammen koelwaterinlaat

aanv. info

1B

Aanvullende informatie De Rivierprik leeft als volwassen parasiet op de huid van allerlei vissoorten in de kustwateren van Europa. Als de Rivierprikken geslachtsrijp zijn zwemmen ze in februari-april de rivieren op waar ze in de midden en bovenloop paaien in beken en riviertjes. Na de paai sterven de Rivierprikken. De eieren worden afgezet in speciaal gemaakte kuiltjes in het zand of grind. Als de dooierzak verteerd is, zwemmen de larfjes met de stroom mee en graven zich in in een zandige bodem. Ze voeden zich vanuit de ingegraven positie min of meer passief door langskomend water te filteren. Na drie tot vier jaar volgt de metamorfose, waarbij de raspschijf (bek) en ogen worden aangelegd, de kieuwen zich verder ontwikkelen en inwendig de darmen en de spieren groeien. Na de metamorfose in mei-oktober verlaat de larve zijn schuilplaats om naar zee te trekken. De volwassen-periode van één tot twee jaar is aangebroken: we spreken nu over een parasiet. Sinds de aanleg van waterbouwkundige werken is de Rivierprik in aantal sterk achteruit gegaan. Voor de stuwbouw was de vangst van duizenden kilo’s per dag geen uitzondering. Begin jaren zeventig was de vangst van Rivierprik drastisch afgenomen. Sinds de jaren tachtig zijn de aantallen echter weer toegenomen en tegenwoordig is de Rivierprik weer een algemene verschijning. De Rivierprik is gevoelig voor migratiebarrières op de overgang van zout naar zoet en de aanwezigheid van stuwen in de rivieren. Belang Rijkswateren voor soort De rijksrivieren en (voormalige) estuaria zijn van groot belang als doortrekgebied voor de Rivierprik. Een ander beheer van de Haringvlietsluizen (2008) biedt mogelijkheden voor een verbetering van de intrekmogelijkheden voor paairijpe dieren. Dit geldt eveneens t.a.v. de vispassage die gepland is voor de Afsluitdijk (2013). Bij de stuw van Borghare wordt in 2007 een vistrap aangelegd. Dit betekent dat dan alle rijksrivieren Nederlandse volledig optrekbaar zijn.

4.8

Houting TABEL 3, IV HR


watersysteem

(N2000 abundantie*


/

kans

op betrouwbaarheid

voorkomen**


incidenteel

4


Nederrijn, Lek

incidenteel

3

IJssel

incidenteel

4


53


Rijkswateren

(N2000 abundantie*

watersysteem

/

kans

op betrouwbaarheid


voorkomen**

Maas

Benedenmaas

incidenteel

4

Rijn- & Maasmonding

Noordrand

lage dichtheden

3

Middendeel

incidenteel

3

Zuidrand

lage dichtheden

4

IJsselmeergebied

IJsselmeer

lage dichtheden

4


Noordzeekanaal

incidenteel

2

Waddengebied

Waddenzee

lage dichtheden

3

Noordzee

Noordzee

incidenteel

2

Kust Waddeneilanden (NN)

incidenteel

2

Noordzeekust (NH)

incidenteel

2

Noordzeekust (ZH)

incidenteel

2

Noordzeekust (Zld)

incidenteel

2

Verspreiding, biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop

functie

klasse

ecotoop

Open water

trekroute

periode


bedreigings klasse

oktober-

(aanleg) stuwen/ sluizen/

4B

december

dammen/

aanv. info

waterkrachtcentrales koelwaterinlaat

1B

Aanvullende informatie Houting is een anadrome trekvis die zijn leefgebied in de kustzone, estuaria en riviermondingen heeft. In het najaar verzamelen ze zich in de benedenloop van rivieren. Vervolgens trekken ze de rivier op om te paaien op een substraat van zand en steentjes. De jonge Houting laat zich in de loop van het voorjaar stroomafwaarts zakken en groeien op in de riviermonding. Voor 1600 werd de Houting reeds zwaar bevist en deze soort zou na 1815 voor de riviervissers zijn betekenis hebben verloren (Cazemier, 1988). Tot begin 20e eeuw werd de Houting nog in aanzienlijke aantallen in de Nederlandse rivieren gevangen. Halverwege de 20e is deze soort uitgestorven als gevolg van de verstuwing van rivieren, het verdwijnen van paaigebieden stroomopwaarts en de slechte waterkwaliteit. Tegenwoordig worden er als gevolg van een herintroductieprogramma in de Lippe, een zijrivier van de Rijn, weer Houtingen aangetroffen in Nederland. Waarnemingen worden met name gedaan in het IJsselmeer, aan de buitenzijde van de Haringvlietdam en de Nieuwe Waterweg. Binnen de Rijkswateren vormen de migratiebarrieres (o.a. Haringvlietdam, Afsluitdijk) op de overgang van zout naar zoet een probleem voor de intrek van Houting. Verder stroomopwaarts vormen scheepvaartsluizen en stuwen een barrière. De aanwezigheid van waterkrachtcentrales is een bedreiging voor Houting die na de paai weer stroomafwaarts trekt. De rijksrivieren en (voormalige) estuaria zijn van groot belang als doortrekgebied voor de Houting. Een ander beheer van de Haringvlietsluizen (2008) biedt mogelijkheden voor een verbetering van de intrekmogelijkheden voor paairijpe dieren. Dit geldt eveneens t.a.v. de vispassage die gepland is voor de Afsluitdijk (2013). Visgeleidingssystemen bij waterkrachtcentrales kunnen zorgen voor een afname van de mortaliteit bij stroomafwaarts trekkende Houting. 54


5

Libellen

5.1

Rivierrombout TABEL 3, IV HR


watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie en cursief)

Rijn

&

Rijntakken



Maas

Rijn- & Maasmonding

/


voorkomen vrij algemeen

3

Nederrijn, Lek

vrij algemeen

3

IJssel

vrij algemeen

3

Bovenmaas

0/mogelijk

3

Grensmaas

schaars

3

Plassenmaas

schaars

3

Noordelijke Maas

0/mogelijk

3

Benedenmaas

0/mogelijk

3

Getijden Maas

vrij algemeen

3

Noordrand

schaars

3

Middendeel

vrij algemeen

3

Zuidrand

0/mogelijk

3


functie ecotoop

periode


bedreigings

aanv. info

klasse open water

voortplanting,

jaarrond

larvaal habitat

droge

ruigte, uitsluipen larven

mei-aug

verlaging natuurlijke dynamiek

2B

1

aanpassen profiel

2B

1

baggeren

3A - 1B

2

golfslag

2A

3

recreatie zandstrandjes

1A

4

(op grote schaal) verwijderen ruige 1A

5

struweel extensief

rijping,

agrarisch gebied

overnachting

vegetatie

adulten

bosjes

1.

voedsel, mei-sep

en

rivierbegeleidende

mogelijk vermindering aantal plaatsen met gunstige omstandigheden voor larven van de Rivierrombout, vooral bij ‘s winters kunstmatig hooghouden van de afvoer om overstromingen te voorkomen.

2.

aantasten verblijfsplaatsen van larven, verwijderen larven

3.

mogelijk bedreiging voor uitsluipende Rivierrombouten.

4.

mogelijke verstoring en vertrapping uitsluipen larven.

5.

tijdelijke verstoring foeragerende en rijpende imago’s

Aanvullende informatie Na afwezigheid van meer dan 90 jaar werd in 1996 een levende larve gevonden van de Rivierrombout langs de Waal in Nijmegen. Dat bleek de opmaat voor een spectaculair snelle

55


opmars: de Rivierrombout komt nu voor langs alle grote rivieren van Nederland en langs de Roer. In andere delen van Europa heeft een soortgelijke ontwikkeling plaatsgevonden. De soort komt voor in alle watersystemen van de grote rivieren (tabel ##) met uitzondering van de verschillende kanaalsystemen waar de oevers niet geschikt zijn. In grote delen van de Maas is de Rivierrombout zelden waargenomen, waarschijnlijk omdat hier de voor het uitsluipen geschikte zandstranden schaars zijn. In getijdenwateren en zout water is de soort niet aanwezig. De Rivierrombout maakt gebruik van open water voor de eiafzet. Daartoe kunnen zij ook gebruik maken van zandige nevengeulen of ondiepe zandbeddingen (ecotoopcodes RWn-1, RZo-2). De eieren worden aan de oever maar ook midden op de rivier afgezet. De larven leven gedurende drie (twee-vier) jaar op en in de zandige bodem van de rivier. In de periode mei-augustus sluipen de larven uit op zandplaten en -stranden tussen kribben (ecotoopcode RZs-2, vaak aansluitend op RZ0-2). De imago’s rijpen in verschillende ecotopen binnen de klasse extensief agrarisch gebied. de dieren zijn in die fase niet gebonden aan water. Voor de paring en de daaropvolgende eiafzet keren de dieren weer terug naar de rivier. Rivierrombouten geven de voorkeur aan grote riviersystemen met een natuurlijke dynamiek, veel variatie in substraateigenschappen, meestromende nevengeulen, enz. Voor de larven zijn langzaam stromende, ondiepe delen in de rivier van belang. Het water heeft hier een hoge temperatuur en het bodemmateriaal bestaat uit zand en nog fijner materiaal. In de Nederlandse rivieren zijn deze omstandigheden vrijwel alleen in kunstmatige vorm aanwezig, namelijk tussen kribben. Gezien de recente snelle uitbreiding van de Rivierrombout is het niet waarschijnlijk dat bovenstaande of andere beheersactiviteiten momenteel bedreigend zijn voor de Nederlandse populatie van de Rivierrombout. Vooralsnog lijkt het verspreidingsonderzoek zoals dat nu door De Vlinderstichting in samenwerking met EIS-Nederland wordt uitgevoerd voldoende basis te vormen voor een inschatting van de staat van instandhouding van deze soort.

56


6

Vaatplanten

6.1

Bergnachtorchis TABEL 2

Rode Lijst-categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

watersysteem (N2000 gebieden vet abundantie* / kans betrouwbaarheid op voorkomen**

en cursief) Rijn & Rijntakken (incl. zijtakken Zwarte & Zwarte Meer)

Maas

(lokaal zeer zeldzaam

4

Twenthekanalen

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas (Pietersberg eo)

zeldzaam

2

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

2

Water-delta

koelanden Ov.Vecht)

Biotoop en bedreigende activiteiten bedreigings ecotoop

biotoop

(beheer-)activiteiten periode

klasse

info

Extensief agrarisch (natuur-)gebied

schraal grasland

maaien

bloeitijd

2

m b

overig

begrazen

groeiseizoen 2

struweel/hakhout

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

kanaaltaluds?

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen 2

b

m: Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag/regelmatig afzetten is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Te intensieve beweiding is schadelijk met name in de bloeitijd.

Aanvullende informatie Bergnachtorchis is een zeer zeldzame orchidee. De soort komt vanouds vooral voor in Zuid Limburg, maar hier is de soort sterk achteruitgegaan. De Bergnachtorchis lijkt sterk op de Welriekende nachtorchis en beide soorten hybridiseren. In sommige gebieden komen zuivere vormen maar weinig voor. Het met zekerheid op naam brengen van “nachtorchissen” is hierdoor lastig. Langs de Rijkswateren is de Bergnachtorchis alleen met zekerheid bekend van de Overijsselse Vecht ten oosten van Ommen. In de omgeving van de Bovenmaas groeit de soort op de Pietersberg, wel direct naast de Maas maar ver erboven. Langs de Brabantse kanalen is Bergnachtorchis gemeld van het talud van het Beatrixkanaal ten westen van Eindhoven. Het is echter niet duidelijk of hier naast de Welriekende nachtorchis ook de Bergnachtorchis voorkomt. Na 1980 zijn nieuwe groeiplaatsen van de Bergnachtorchis ontdekt in het kustgebied van Walcheren, Noord-Beveland en Zeeuws Vlaanderen. Deze groeiplaatsen bevinden zich op geringe afstand van de deelsystemen Noordzeekust Zeeland en Veerse Meer. Langs de Overijsselse Vecht groeit de Bergnachtorchis op rivierduinen. De soort komt hier zowel voor in graslanden als in open grazige plekken binnen struwelen. In het kustgebied bevinden de groeiplaatsen zich in Essenhakhout. De Bergnachtorchis handhaaft zich het best bij een extensief beheer. Begrazing dient, vooral gedurende de bloei en zaadzetting, extensief te 57


zijn. Maaien en afvoeren dient jaarlijks te geschieden, na bloei en zaadzetting. Groeiplaatsen in extensief beweide struwelen en in Essenhakhout kunnen verloren gaan door te sterke beschaduwing. Regelmatig afzetten van bomen en struiken op de groeiplaatsen is noodzakelijk.

6.2

Blaasvaren TABEL 2

Rode Lijst-categorie: bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem (N2000 gebieden vet)

abundantie/kans op

betrouwbaarheid

Rijn en Rijntakken

Boven-Rijn en Waal

zeer zeldzaam

3

Neder Rijn en Lek

zeer zeldzaam

3

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas (Maastricht)

zeer zeldzaam

3

Grensmaas (Maastricht)

zeer zeldzaam

3

Amsterdam Rijnkanaal (oost havengebied)

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal (oost havengebied)

zeer zeldzaam

3

voorkomen

Maas

AR-kanaal

en

Noordzeekanaal

Biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop

biotoop

(beheer-)activiteiten

periode

Bebouwing kade-/sluis-/grachtmuren sloop/renovatie/onderhoud jaarrond

bedreigingsklasse info 4

Aanvullende informatie Blaasvaren is een zeer zeldzame beschermde muurplant. In tegenstelling tot enkele andere muurvarens wordt Blaasvaren in Nederland steeds zeldzamer. Langs de Maas komt Blaasvaren alleen voor in Maastricht. Langs de Rijntakken is Blaasvaren zeer zeldzaam en alleen aangetroffen in de omgeving van Zaltbommel en Arnhem. Bij Arnhem is de soort rond 1980 aangetroffen op een muur van de Malburgse sluis in de Huissensche Waarden. Langs de Zwarte Water delta is de soort ooit aangetroffen in Hasselt. De groeiplaatsen langs het Noordzeekanaal beperken zich tot het oostelijk Havengebied in Amsterdam. In de omgeving van het Amsterdam Rijnkanaal is Blaasvaren alleen waargenomen in Breukelen. Blaasvaren wordt in Nederland in hoofdzaak op oude, vochtige, kalkrijke muren aangetroffen. De planten zijn zeer schaduwtolerant en gevoelig voor uitdroging. Groeiplaatsen van Blaasvaren gaan verloren door sloop of renovatie van oude muren. Indirect kunnen groeiplaatsen verloren gaan door het verwijderen van objecten (bomen, muren) die de groeiplaats afschermen tegen de zon.

58


6.3

Blauwe zeedistel TABEL 2

Rode Lijst-categorie: niet bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem (N2000 gebieden

abundantie/kans

vet)

voorkomen

Noordrand

zeer zeldzaam

4

Zuidrand

zeldzaam

4

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeldzaam

3

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

4

Delta

Oosterschelde

zeer zeldzaam

3

Westerschelde

zeer zeldzaam

4

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer

zeer zeldzaam

3

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

4

Noordzeekust NH

vrij zeldzaam

4

Noordzeekust ZH

vrij zeldzaam

4

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

4

Rijn- en Maasmonding

IJsselmeergebied

AR-kanaal

en

op

betrouwbaarheid

Noordzeekanaal

Noordzee

Biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop Open pionier r:

zand

biotoop

(beheer-) activiteiten

periode

bedreigingsklasse

zeereep

zandsuppletie

jaarrond

4

recreatie

strandseizoen

2

info

r

de attractieve plant noodt tot plukken.

Aanvullende informatie De Blauwe zeedistel komt voor langs de gehele kust, met name binnen de watersystemen Noordzeekust Noord-Holland, Noordzeekust Zuid-Holland en Kust Waddeneilanden. Vroeger kwam de soort ook voor langs de Zuiderzee, daar waar deze grensde aan de hogere zandgronden. Tot na 1975 waren er nog enkele relictpopulaties aanwezig langs de IJsselmeerkust van Gaasterland en langs de Gooimeerkust (Randmeren zuid). Het is onbekend in hoeverre deze populaties zich handhaven. De Blauwe zeedistel is een pioniersoort en groeit op plekken met stuivend zand in de zeereep of op stuifplekken in de buitenduinen (ZDr-1). De plant verdwijnt wanneer de vegetatie zich sluit. Blauwe zeedistel is gevoelig voor activiteiten die de zeereep aantasten. Groeiplaatsen kunnen onder het zand verdwijnen bij zandsuppleties. De soort heeft verder te lijden van overmatige betreding en het plukken van de bloeistengels door recreanten. De soort heeft baat bij het verhogen van de dynamiek in de zeereep.

59


6.4

Bokkenorchis TABEL 2

Rode lijst categorie: gevoelig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

voorkomen AR-kanaal

en

Noordzeekanaal (IJmuiden)

zeer zeldzaam

3

Delta

Westerschelde (haven Breskens)

zeer zeldzaam

4

Noordzee

Noordzeekust NH (neemt toe)

zeer zeldzaam

4

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Biotoop en bedreigende activiteiten bedreigingsecotoop

biotoop

droge ruigte en

periode

klasse

info

ruige (duin)terreinen

begrazen

groeiseizoen

2

b

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

verwijderen tijdelijke natuur jaarrond

4

bermen, taluds van dijken

maaien

bloeitijd

2

m

industriegebieden

begrazen

jaarrond

2

b

struweel overig


m: Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Groeiplaatsen bij voorkeur laat maaien. Bij te intensieve beweiding kan de soort verdwijnen

Aanvullende informatie De Bokkenorchis is een uiterst zeldzame orchidee die in Nederland aan de noordgrens van haar areaal groeit. De laatste jaren lijkt haar areaalgrens zich naar het noorden te verleggen. Alleen in de kuststreek komt Bokkenorchis in de omgeving van de Rijkswateren voor. In de omgeving van het Noordzeekanaal is zij aan de rand van het Hoogoventerrein aangetroffen (Velsen-Noord). Langs de Westerschelde is de Bokkenorchis bekend van de haven van Breskens. In de Noord-Hollandse duinen liggen groeiplaatsen in de omgeving van Bloemendaal, IJmuiden en Castricum. In de Zuid-Hollandse duinen is Bokkenorchis dichtbij de zeereep aangetroffen langs de Waterstaatweg bij Kijkduin. Bokkenorchis is een soort van droge, kalkrijke standplaatsen op zandige tot zavelige bodems. De groeiplaatsen van Bokkenorchis zijn over het algemeen gelegen op, op het zuiden geëxponeerde taluds van bermen en dijken en op duinhellingen. De soort groeit vaak in enigszins ruige, extensief beheerde vegetaties. Voor het in standhouden van de groeiplaatsen is (jaarlijks) laat maaien en afvoeren, na bloei en zaadzetting, de beste beheersvorm. Doordat de soort ’s winters al boven de grond is, is de soort gevoelig voor begrazing in de winter. Bokkenorchis is een warmteminnende soort; het verwijderen van schaduw gevende houtige gewassen is gewenst.

60


6.5

Brede orchis TABEL 2



abundantie/kans

vet)

voorkomen

Rijn en Rijntakken

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

3

Maas

Grensmaas

zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3

Rijn-

en

op

betrouwbaarheid

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Maasmonding

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeergebied

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

3

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Delta

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

4

Volkerak/Zoommeer

zeer zeldzaam

4

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Noordzee


biotoop


periode

bedreigings-klasse

info

extensief

graslanden

egaliseren

jaarrond

2

e

agrarisch

ontwatering/peil-

jaarrond

3

o

(natuur-)

verlaging/verhoging

gebied

hydrodynamiek inundatie voedselrijk water

jaarrond

3

i

begrazen

groeiseizoen

3

b

maaien

bloeitijd

2

m

e:

Kleine reliëfverschillen vergroten de diversiteit aan standplaatsen.

o:

Een lage grondwaterstand in de winter kan leiden tot het ontstaan van zure regenwaterlenzen in de wortelzone. Lage grondwaterstanden in het groeiseizoen kunnen eutrofiëring veroorzaken door mineralisatie van organische stof. Eventueel aanwezige mineraalrijke kwel moet de wortelzone kunnen bereiken.

i:

Inundatie met voedselrijk water leidt tot eutrofiëring van de standplaats. Langdurige inundatie is schadelijk.

b:

Bij voorkeur niet beweiden in groeiseizoen. Alleen nabeweiden na maaibeurt.

m:

Maaien zonder afvoeren van het maaisel is schadelijk. Bij voorkeur maaien na bloei en zaadzetting.

Aanvullende informatie Brede orchis groeit verspreid in Nederland in graslanden op matig voedselrijke, vochtige standplaatsen. Daarnaast staat de soort in natte duinvalleien. De grootste populaties bevinden zich tegenwoordig vrijwel alleen in natuurreservaten. Met name in natte graslanden in het 61


polderland van Texel bevinden zich enkele reservaten met tienduizenden exemplaren (grootste populatie van NW-Europa). Daarbuiten lijkt de soort op diverse plekken terrein te verliezen. Brede orchis groeit in Nederland vooral in dotterbloemhooiland en daarnaast ook in veldrushooiland en blauwgrasland. De plant ontbreekt vrijwel buiten reservaten en vestigt zich, in tegenstelling tot Rietorchis (Dactylorhiza majalis subsp. praetermissa), niet of nauwelijks in pioniervegetaties op nieuw ontstane terreinen, zoals drooggevallen zandplaten en opgespoten terreinen. De Brede orchis is in veel watersystemen afwezig en als ze al voorkomt zeer zeldzaam. Brede orchis komt hoofdzakelijk voor in "oude" natuurreservaten. De soort groeit in natte hooilanden, die jaarlijks laat worden gehooid en waarbij het maaisel wordt afgevoerd. Bij het staken van het maaibeheer of bij introductie van begrazing verdwijnt de soort. De soort is gevoelig voor activiteiten die de hydrologische omstandigheden van de groeiplaats aantasten, met name ontwatering. Het is van groot belang dat op de bestaande groeiplaatsen het al reeds gevoerde beheer wordt gecontinueerd.

6.6

Bijenorchis TABEL 2

Rode lijst categorie: niet bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans op

betrouwbaarheid

voorkomen Rijn en Rijntakken

Rijn-

en

Maasmonding

IJsselmeergebied AR-kanaal

en

Nederrijn, Lek (WDuurstd Irenesluis)

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Noordrand (Europoort)

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

4

Oosterschelde (Philipsdam, Neeltje Jans)

zeer zeldzaam

3

Westerschelde (haven Breskens)

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer (Grev.dam)

zeer zeldzaam

4

Volkerak/Zoommeer

zeldzaam

4

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal Delta

Noordzee

62


Biotoop en bedreigende activiteiten bedreigings ecotoop open zand pionier

rietland droge ruigte en struweel extensief agrarisch

biotoop


periode

klasse

info

opgespoten terreinen


4

drooggevallen zandplaten

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

begrazen

jaarrond

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

jaarrond

2

b

ruige braakliggende terreinen

begrazen

jaarrond

2

b

met opslag

verwijderen opslag

jaarrond

2

v


4

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

jaarrond

2

b

bermen, taluds dijken/ kanalen maaien

bloeitijd

2

m

industriegebied.

jaarrond

2

b

rietland (hooiland)

duingrasland

(natuur-)gebied overig

begrazen

m: Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Groeiplaatsen bij voorkeur maaien. Bij te intensieve beweiding zou de soort kunnen verdwijnen

Aanvullende informatie Bijenorchis is in Nederland momenteel een zeldzame soort. De soort is echter een van de weinige orchideeën die in Nederland algemener wordt. Vanouds kwam de soort vooral in de Zuid Limburgse kalkgraslanden voor. De laatste decennia is het aantal groeiplaatsen in de provincies Zeeland en Noord- en Zuid Holland echter sterk toegenomen. Recent is de soort ook verschenen op enkele plaatsen in Flevoland. De soort kan zich makkelijk vestigen op nieuw ontstane geschikte plekken in allerlei pioniermilieus. Vindplaatsen zijn nu bekend van Leeuwarden in het noorden tot Winterswijk in het oosten. Op de groeiplaatsen kunnen de aantallen van jaar tot jaar sterk fluctueren. Langs de Rijkswateren is de kans de soort aan te treffen het grootst in het Deltagebied. Langs alle deelsystemen binnen de Delta is de soort waargenomen. In het Deltagebied groeit Bijenorchis vooral in bermen en op taluds van dijken. De soort is o.a. aangetroffen op de Grevelingendam en op de Philipsdam. Verder is zij verschenen op, na de afsluiting van de zeegaten, permanent drooggevallen zandplaten (o.a.Hompelvoet en Stampersplaat). Langs de overige Rijkswateren is de Bijenorchis zeer zeldzaam. Langs de Rijntakken is de Bijenorchis aangetroffen in een berm ten noorden van de Irenesluis bij Wijk bij Duurstede. Langs de IJssel is de soort waargenomen in een wegberm tussen Zutphen en Brummen. In de Rijn- en Maasmonding is de soort waargenomen in het Europoortgebied waar zij o.a. in leidingenstroken, op spoordijken en in bermen en greppels is aangetroffen. Langs het Noordzeekanaal is de soort aangetroffen op het noordelijke talud. In de duinen langs de Noordzeekust is de Bijenorchis slechts op enkele plekken aangetroffen. De soort groeit hier op enige afstand van de zeereep in duinpannen, op noordhellingen en op de oevers van kanalen in waterleidingduinen. In het IJsselmeergebied is Bijenorchis recent verschenen aan de (binnendijkse!) voet van de IJsselmeerdijk ten noorden van Lelystad. De Bijenorchis is een soort van kalkrijke, vrij voedselarme, droge tot vrij vochtige standplaatsen. De soort gedraagt zich enigszins als een pionier en vestigt zich in open vegetaties en verdwijnt 63


als de vegetatie dichter en hoger wordt. Voor het in standhouden van de groeiplaatsen in grazige vegetaties is jaarlijks maaien en afvoeren, na bloei en zaadzetting, de beste beheersvorm. Bijenorchis verdraagt slechts lichte beschaduwing. Het verwijderen van opslag van houtige gewassen is gewenst.

6.7

Daslook TABEL 2


watersysteem

Rijn en Rijntakken

Maas


AR-kanaal

en

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

4

Bovenmaas

zeldzaam

4

Grensmaas

zeer zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

3

Beneden Maas

zeer zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

periode

bedreigingsklasse

info

jaarrond

1

k


biotoop


Bos overigen k:

hardhoutooibos

kap

bij kap en verwijderen stronken kunnen mogelijk planten beschadigd worden of met de stronken afgevoerd worden.

Aanvullende informatie Daslook behoort binnen Nederland alleen in Zuid-Limburg tot de oorspronkelijk wilde flora. De soort wordt al sinds lang als sierplant gekweekt. Op veel plaatsen o.a. langs de binnenduinrand en langs de Gelderse IJssel maakt de plant deel uit van de stinzenflora op landgoederen. In tuinen kan Daslook zich sterk uitbreiden. De laatste decennia neemt het aantal groeiplaatsen toe door aanplant en storten van tuinafval met resten (bollen) van Daslook. De kans om Daslook langs de Rijkswateren aan te treffen is het grootst langs de Bovenmaas en de Grensmaas in Zuid-Limburg. Langs enkele andere watersystemen kan zij lokaal verwilderd worden aangetroffen. Daslook is een soort van loofbossen op voedselrijke, basische bodems. In de Zuid-Limburgse hellingbossen groeit de soort vooral op colluviale bodems, luchtige, humeuze bodems die zijn ontstaan door opeenhoping van organisch materiaal en minerale bodemdeeltjes onderaan 64


hellingen. Binnen het rivierengebied komen enigszins vergelijkbare standplaatsen voor in hardhoutooibossen (Rob-1) (Abelen-Kurkiepenbos) die voorkomen op plaatsen die ’s winters incidenteel overstroomd worden. Deze bossen zijn rijk aan bolgewassen. Naast Daslook kunnen hier ook andere wilde Allium-soorten zoals Moeslook Allium olereceum worden aangetroffen. De bolletjes (en de broedbolletjes die sommige Allium-soorten in hun bloeiwijzen vormen) bezitten enig drijfvermogen en kunnen door de rivier getransporteerd en op de oever afgezet worden. Dankzij de voedselreserves in de bolletjes zijn Allium-soorten, en andere bolgewasjes, in staat om in het voorjaar door vrij dikke lagen van in de winter afgezet sediment en organisch materiaal heen te groeien. Langdurige inundaties worden echter slecht doorstaan. De beheeractiviteiten van Rijkswaterstaat vormen geen bedreiging voor de instandhouding van Daslook.

6.8

Gele helmbloem TABEL 2



abundantie/kans

op

betrouwbaarheid


Maas

Rijn-

en

Maasmonding AR-kanaal

zeer zeldzaam

4

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

zeldzaam

3

Grensmaas

zeer zeldzaam

3

Plassenmaas

zeer zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

3

Getijde Maas

zeer zeldzaam

3


zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Delta

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzee

en

Boven-Rijn, Waal

65



biotoop


periode

bedreigingsklasse

Bebouwin

kade-/sluis-/grachtmuren

sloop/renovatie/onderhoud

jaarrond

4

g

huis-/tuinmuren bestrating brugpeilers steenglooiingen

Aanvullende informatie De Gele helmbloem is oorspronkelijk inheems in de zuidelijke Alpen. In Nederland is de soort in de negentiende eeuw als sierplant ingevoerd. Sindsdien komt de plant verwilderd voor. Voor 1980 kwam de soort verspreid voor in de zuidelijke helft van het land met een duidelijke concentratie van groeiplaatsen in Zuid-Limburg. Tegenwoordig wordt de plant in tuincentra verkocht. De laatste decennia heeft de soort zich in de grote steden in het westen van het land sterk uitgebreid, zodat het zwaartepunt van haar verspreiding nu hier ligt. Langs de Rijkswateren komt de soort verspreid voor, vooral in oude steden, zoals Maastricht, Roermond, Nijmegen, Dordrecht, Gorinchem en Amsterdam. Gele helmbloem groeit vooral op licht beschaduwde, oude muren, die aan het water grenzen. Zij is onder meer aangetroffen op gracht- en kademuren, op oude vestingwerken en op tuinmuren. Verder groeit zij tussen het plaveisel aan de voet van gevels. Gele helmbloem kan ook buiten de bebouwde kom opduiken. Langs de Waal is zij o.a. aangetroffen op een op het noorden geëxponeerd talud van gestort puin naast een oude steenfabriek. De reguliere beheeractiviteiten langs de rijkswateren vormen geen bedreiging voor de instandhouding van de soort. Bij onderhoudswerkzaamheden kunnen wel groeiplaatsen verloren gaan door restauratie of sloop van oude muren.

6.9

Gevlekte orchis TABEL 2

Rode lijst categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Rijn en Rijntakken

Maas


abundantie/kans

betrouw-

op voorkomen

baarheid

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

2

IJssel

zeer zeldzaam

2

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

3

Twenthekanalen

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

zeldzaam

2

Grensmaas

zeer zeldzaam

2

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

2


zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeldzaam

3


66


Rijkswateren


abundantie/kans

betrouw-

op voorkomen

baarheid

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3

Markermeer

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

3

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Delta

Oosterschelde

zeer zeldzaam

3

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer (slikk.Heen, Dintelse gorzen)

zeer zeldzaam

3

Veerse Meer

zeldzaam

3

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3


IJsselmeergebied

Noordzee


biotoop

open zand pionier


extensief agrarisch

duinvalleien en duinheiden


bermen, taluds van dijken en kanalen


periode

klasse


4

verwijderen opslag

2

jaarrond

info

v

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

m: Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Groeiplaatsen bij voorkeur maaien. Bij te intensieve beweiding zou de soort kunnen verdwijnen.

Aanvullende informatie De Gevlekte orchis is een vrij zeldzame beschermde orchidee. Op de pleistocene zandgronden van het oosten en zuiden van het land is het één van de meest voorkomende orchideeën. Na het uitvoeren van inrichtingswerkzaamheden kan zij zich snel op nieuwe groeiplaatsen vestigen. De Gevlekte orchis is een soort van vochtige tot matig droge, vrij voedselarme, zwak zure tot matig basische standplaatsen. In de directe omgeving van de overwegend voedselrijke en basische Rijkswateren is de Gevlekte orchis overwegend zeer zeldzaam. Haar aanwezigheid in het rivierengebied, waar inundaties met basisch, voedselrijk water regelmatig optreden, is zo goed als zeker, uit te sluiten. De Gevlekte orchis is uitermate variabel en kan bovendien 67


bastaarderen met verwante soorten zoals Brede- en Rietorchis. De in sommige gebieden optredende tussenvormen kunnen het op naam brengen bemoeilijken. Binnen het IJsselmeer- en het Deltagebied heeft de Gevlekte orchis zich in geringe aantallen gevestigd op drooggevallen zandplaten die ontstaan zijn na uitvoeren van de Zuiderzee- en Deltawerken. Langs de hele kust komt Gevlekte orchis verspreid voor met enkele concentraties van vindplaatsen op Voorne en op Texel. Een groot deel van de waarnemingen in de omgeving van de Brabantse kanalen zal betrekking hebben op groeiplaatsen in de omgeving van de kanalen. Waarnemingen zijn wel bekend van het talud van het Beatrixkanaal. Gevlekte orchis is een soort van heischrale graslanden, heide op leem, blauwgraslanden, vochtige duinvalleien en duinheiden. De meeste groeiplaatsen liggen in reservaten. Buiten reservaten wordt de soort aangetroffen in wegbermen en op taluds van sloten, kanalen en (genormaliseerde) beken.

6.10 Grote keverorchis TABEL 2 Rode Lijst-categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

Rijn en Rijntakken

Maas


IJsselmeergebied

AR-kanaal

en

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

4

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Grensmaas

zeer zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Randmeren Noord

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

4

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

4


zeer zeldzaam

3

Oosterschelde

zeer zeldzaam

3

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3


Noordzee

68



biotoop


periode

bedreigingsklasse

info

Extensief

grasland

maaien

bloeitijd

3

m

agrarisch

ontwatering/peilver-

jaarrond

2

o

(natuur-)

laging/verhoging hydrodynamiek begrazen

groeiseizoen

3

b

inundatie voedselrijk water

jaarrond

2

i

kap/

jaarrond

2

k

jaarrond

2

o

gebied

Bos overigen

ooibos

terugzetten/afzetten

houtige begroeiing ontwatering/peilverlaging/verhoging hydrodynamiek o:

Een lage grondwaterstand in de zomer kan leiden tot verdroging.

i:

Inundatie met voedselrijk water leidt tot eutrofiëring van de standplaats.

b:

Te intensieve begrazing kan op den duur leiden tot verdwijnen van de soort doordat zij niet meer in bloei komt.

m:

Bij voorkeur maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting.

k:

Periodiek kleinschalig kappen en oppervlakkig verwijderen strooisellaag is niet ongunstig voor instandhouding van de groeiplaats, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee.

Aanvullende informatie In Nederland is de Grote keverorchis vrij zeldzaam. Binnen de meeste watersystemen van de Rijkswateren is de soort afwezig of zeer zeldzaam. Alleen langs de Bovenmaas en plaatselijk in de omgeving van de Brabantse kanalen is de soort wat frequenter waargenomen. Langs de Brabantse kanalen is de Grote keverorchis alleen aangetroffen daar waar de kanalen de beekdalen van Reusel, Dommel en Aa kruisen. Alhoewel zij in het rivierengebied op rivierafzettingen groeit liggen de groeiplaatsen meestal binnendijks. Langs de IJssel groeit zij lokaal op onbedijkte trajecten in ver van de rivier af gelegen en zelden overstroomde bossen. In het rivierengebied wordt zij voorts af en toe in binnendijkse kleigaten waargenomen. Binnen de Randmeren is Grote keverorchis af en toe op de voorlanden en op de eilandjes aangetroffen. Grote keverorchis is vooral een soort van loofbossen op vochtige, matig voedselrijke, basische, zandig zavelige bodems. De soort mijdt zware schaduw en kan ook buiten het bos in schrale hooilanden en in grazige vegetaties in bermen en op taluds worden aangetroffen. Grote keverorchis wordt bedreigd door verdroging en eutrofiëring. Zij kan slecht tegen het uitdrogen van de bodem in de zomer. Bij eutrofiëring wordt zij in de bossen verdrongen door ruigtesoorten zoals Grote brandnetel Urtica dioica en in grazige vegetaties door grassen. Toenemende beschaduwing en strooiselophoping, tengevolge van gewijzigd bosbeheer (het staken van hakhout- en middenbosbeheer), heeft er tevens aan bijgedragen dat de soort is achteruitgegaan.

69


6.11 Grote muggenorchis TABEL 2 Rode lijst categorie: ernstig bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen


Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Wadden

Waddenzee (duinvalleien)

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3


biotoop


periode

bedreigingsklasse

info

extensief agrarisch

duinvalleien

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

(natuur-)gebied m: Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. b: Groeiplaatsen bij voorkeur maaien. Bij te intensieve beweiding zou de soort kunnen verdwijnen.

Aanvullende informatie De Grote muggenorchis is een zeer zeldzame, beschermde orchidee. De soort is in de vorige eeuw sterk achteruitgegaan en komt nu in hoofdzaak in Zuid Limburg en op de Waddeneilanden voor. In de vastelandsduinen en in het binnenland is de soort grotendeels verdwenen. In de nabijheid van deelsystemen Waddenzee en Kust Waddeneilanden komt de Grote muggenorchis voor op Vlieland (Kroonpolders), Terschelling en Schiermonnikoog. Verder is de soort bekend van de duinen van Voorne (Zuidrand Rijn- en Maasmonding) en de duinen op de noordpunt van Walcheren (Noordzeekust Zeeland). De Grote muggenorchis is een veelvormige soort die op uiteenlopende standplaatsen groeit. In het kustgebied groeit Grote muggenorchis in vochtige duinvalleien. Zij verschijnt pas in duinvalleien wanneer deze volledig ontzilt zijn en wanneer er zich enige humus in de bodem heeft gevormd. De soort wordt bedreigd door verdroging en het voedselrijker worden van de groeiplaatsen. Door vergrassing, verruiging en opslag van bomen en struiken gaat de soort achteruit. Grote muggenorchis handhaaft zich het best bij een extensief beheer van hooguit éénmaal per jaar laat, na bloei en zaadzetting, maaien en afvoeren. Intensieve beweiding is, vooral tijdens bloei en zaadzetting, nadelig voor de soort.

70


6.12 Gulden sleutelbloem TABEL 2 Rode Lijst-categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren Rijn

en

Rijntakken

Maas


abundantie/kans op voorkomen

betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeldzaam

4

Twenthekanalen

zeer zeldzaam

4

Bovenmaas

vrij algemeen

4

Grensmaas

vrij zeldzaam

4

Plassenmaas

zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

4

Maaskanalen

zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3


biotoop

(beheer-)

periode

activiteiten Overig

(zomer)kaden,

taluds,

bermen, greppelkanten.

Extensief agrarisch (natuur-) gebied

graslanden

dijkverbetering,

bedreigings

info

klasse jaarrond

4

maaien

bloeitijd

3

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

3

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

afgraven

m:

Maaien en afvoeren bij voorkeur na bloei en zaadzetting in combinatie met nabeweiding.

b:

Bij voorkeur extensieve begrazing met koeien in het groeiseizoen. Bij te intensieve begrazing zou de soort kunnen verdwijnen.

Aanvullende informatie Gulden sleutelbloem is een zeldzame soort, die in hoofdzaak wordt aangetroffen in het ZuidLimburgse heuvelland en in het oostelijke rivierengebied. Buiten deze gebieden kan de soort verwilderd voorkomen in stinzenmilieus. Binnen de Rijntakken is Gulden sleutelbloem nog het meest langs de IJssel aangetroffen, alhoewel zij hier sterk achteruitgegaan is en nu zeldzaam is. Langs de Maas wordt zij stroomafwaarts, van Bovenmaas tot en met Noordelijke Maas steeds zeldzamer. Langs de Beneden Maas en de Getijde Maas is de soort na 1950 niet meer waargenomen. De noordelijkste groeiplaatsen langs de Noordelijke Maas liggen ten noorden van Arcen (Stalberg). De meeste groeiplaatsen van Gulden sleutelbloem liggen in reservaten. Nabij Zutphen, Heeswijk en Echt is Gulden sleutelbloem in de omgeving van resp. het Twenthekanaal, de Zuid-Willemsvaart en het Julianakanaal aangetroffen. Gulden sleutelbloem groeit in uiterwaarden zowel in relatief laag gelegen graslanden die ’s winters regelmatig kort inunderen als in hoger gelegen graslanden die zelden worden overstroomd. Verder wordt de soort aangetroffen op taluds van dijken, in bermen en in greppelkanten.

71


Gulden sleutelbloem is een soort van matig droge, matig voedselrijke, basische, bij voorkeur zavelige bodems. Bij zware bemesting wordt zij weggeconcurreerd door hoogopgaande grassen. Gulden sleutelbloem bloeit van eind maart tot begin mei. Gulden sleutelbloem gedijt alleen in extensief beheerde, bij voorkeur in door koeien beweide, graslanden. Op de Maasweiden bij Arcen houdt een kleine populatie goed stand bij extensieve begrazing. In sommige jaren kan het in de winter bij hoge afvoeren afgezette vloedmerk hier een bedreiging zijn, wanneer de planten onder het aanspoelsel worden bedolven.

6.13 Harlekijn TABEL 2 Rode lijst categorie: ernstig bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem


AR-kanaal

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

voorkomen

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

IJsselmeergebied

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Delta

Grevelingenmeer

zeldzaam

4

Veerse Meer

zeer zeldzaam

4

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Noordzee

en

(N2000

gebieden vet)


biotoop


periode

klasse

open zand pionier


verwijd. tijdel. natuur

jaarrond

4


verwijderen opslag

jaarrond

2

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

maaien

bloeitijd

2

m

groeiseizoen

2

b

jaarrond

2

bloeitijd

2

m

groeiseizoen

2

b

extensief agrarisch

duinheiden en randen duinvalleien

(natuur-)gebied

poldergrasl. (op voormalige kwelders) begrazen egaliseren

overig

info

bermen, taluds van dijken en kanalen maaien begrazen

v

m: Bij voorkeur extensieve begrazing. Maaien na bloei en zaadzetting. Na maaien nabeweiden. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Te intensieve begrazing is schadelijk ook in de winter.

72


Aanvullende informatie Harlekijn is tegenwoordig een zeldzame orchidee. In de loop van de vorige is deze ooit wijd verspreide en vrij algemene soort zeer sterk achteruitgegaan. Tegenwoordig komt de soort nagenoeg alleen in Zuid Limburg en het kustgebied voor. Langs de Rijkswateren liggen de meeste groeiplaatsen in het Deltagebied en met name binnen deelsysteem Grevelingenmeer. Harlekijn is hier na uitvoering van de Deltawerken op verschillende plekken nieuw verschenen. Zo is zij ondermeer aangetroffen op de Brouwersdam en de Grevelingendam. Verder is de soort verschenen op permanent drooggevallen zandplaten (Hompelvoet) en langs ingedamde kreken (Dijkwater). Langs het Veerse meer is Harlekijn waargenomen op de Schotsman. In de omgeving van de Rijn- en Maasmonding komt Harlekijn voor langs het Oostvoornse meer (Noordrand) en bij de westpunt van Goeree (Zuidrand). Een geïsoleerde groeiplaats van Harlekijn bevindt zich in de reservaten langs de Friese IJsselmeerkust (Workumerwaard). In de omgeving van het Noordzeekanaal is Harlekijn waargenomen in het westelijk havengebied van Amsterdam. Recent is de soort verschenen in een berm in de nabijheid van het Amsterdam-Rijnkanaal tussen Nieuwegein en Kanaleneiland. Langs deelsysteem Waddenzee liggen de groeiplaatsen van Harlekijn in poldergraslanden (voormalige kwelders), met name in de reservaten op Texel. In de duinen langs de Noordhollandse Noordzeekust ten noorden van Bergen aan Zee en in de duinen van de Waddeneilanden groeit Harlekijn in duinheiden en aan de randen van duinvalleien. Langs de Noordzeekust van Zeeland is Harlekijn bekend van dicht achter de zeereep gelegen poldertjes op Schouwen Duiveland ten noordoosten van Renesse. Harlekijn kan op velerlei uiteenlopende standplaatsen op allerlei grondsoorten (zand, klei veen) voorkomen. De soort komt voor op voedselarme standplaatsen, die verder vochtig tot matig droog en zwak zuur tot neutraal kunnen zijn. Harlekijn is een vroegbloeiende soort met nagenoeg plat op de bodem liggende rozetten en kan daardoor door hoger opschietende planten weggeconcurreerd worden. De soort handhaaft zich alleen in weinig productieve (lage) grazige vegetaties, die gedurende het hele groeiseizoen door maaien en/of begrazen vrij kort worden gehouden. Iedere vorm van bemesting, tenzij zeer licht, is schadelijk. De vegetatie kan het best door extensieve begrazing kort gehouden worden. De graslanden in polders worden gehooid en nabeweid.

6.14 Herfstschroeforchis TABEL 2 Rode lijst categorie: ernstig bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Delta

Grevelingenmeer (zandplaten)

zeer zeldzaam

4

73



biotoop

open zand pionier


extensief agrarisch

schrale graslanden

(natuur-)gebied


periode

klasse

info


4

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

begrazen

jaarrond

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

jaarrond

2

b

m: Bij voorkeur extensieve begrazing. Maaien voor de bloei (half juli). Na maaien extensief nabeweiden. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Te intensieve begrazing is schadelijk ook in de winter.

Aanvullende informatie De Herfstschroeforchis is binnen Nederland een uiterst zeldzame orchidee, die gedurende de vorige eeuw zeer sterk is achteruitgegaan. Tegenwoordig is de soort slechts bekend van een plek in Zuid Limburg, de binnenduinen van Goeree en van een zandplaat in de Grevelingen (Hompelvoet). De groeiplaats op de Hompelvoet is in 2004 ontdekt. Waarschijnlijk betreft het hier een recente vestiging vanuit de bronpopulatie in de duinen van Goeree. Herfstschroeforchis is een soort van heischrale graslanden op voedselarme (onbemeste!), zwak zure tot zwak basische standplaatsen. De groeiplaatsen bevinden zich meestal op plekken waarin in de winter basisch grondwater net tot in de wortelzone doordringt. Herfstschroeforchis is een tengere, lage plant met kleine, enkele centimeters lange, rozetbladen. Het bladrozet is in de winter bovengronds aanwezig. De plant kan zich alleen handhaven in vegetaties, die door maaien en/of beweiding, kort gehouden worden. De plant gedijt het best bij extensieve beweiding, eventueel aangevuld met maaien en afvoeren. Maaien dient bij voorkeur voor midden juli, voor de bloei in augustus-september, plaats te vinden. Bij beweiding met paarden en schapen in de winter kunnen de overwinterende rozetten worden beschadigd.

6.15 Herfsttijloos TABEL 2 Rode Lijst-categorie: bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren



betrouwbaarheid

Maas

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Grensmaas

zeer zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

4


biotoop


periode

bedreigings-

info

klasse Extensief agrarisch

uiterwaardgraslan

gebied

d

Bos overigen

hardhoutooibos

maaien

voor- en

3

m

1

k

najaar kap

jaarrond

74


m:

bij voorkeur maaien en afvoeren nadat de bladen afgestorven zijn en voor de bloei in het najaar.

k:

bij kap en verwijderen stronken kunnen mogelijk planten beschadigd worden of met de stronken afgevoerd worden.

Aanvullende informatie Herfsttijloos is een zeer zeldzame plant, die in Nederland aan de uiterste noordgrens van haar areaal groeit. De meeste groeiplaatsen liggen momenteel in Zuid-Limburg. Wilde Herfsttijloos en enkele nauwverwante soorten worden als sierplant gekweekt. Langs de Rijkswateren is Herfsttijloos recent alleen binnen de watersystemen Bovenmaas, Grensmaas en Noordelijke Maas aangetroffen. Voor 1950 groeide Herfsttijloos op verschillende plaatsen langs de IJssel. De noordelijkste groeiplaatsen lagen ten noorden van Kampen. Al voor 1950 was de soort al op de meeste vindplaatsen langs de IJssel verdwenen. Langs de Noordelijke Maas bevindt zich een groeiplaats in een smalle strook uiterwaardgrasland (reservaat Stalberg) aan de voet van de Maasduinen. De soort groeit hier in de zone die slechts incidenteel overstroomd wordt. Deze zone is in het rivierengebied vaak rijk aan bolgewassen. In het gebied komen op dezelfde hoogte in het bos meer bolgewassen voor (o.a. Gevlekte aronskelk (Arum maculatum) en Voorjaarshelmbloem (Corydalis solida)). De Herfsttijloos is zowel een bos- als een graslandplant. Vanwege haar levenswijze is zij vrij ongevoelig voor de vochttoestand van haar groeiplaats. De plant heeft alleen bladeren in het voorjaar, en bloeit in het najaar; in beide seizoenen is er meestal geen gebrek aan vocht. Meestal groeit de soort op matig voedselrijke, lemige tot kleiige bodems. Wilde Herfsttijloos komt zowel in beweide als gehooide graslanden voor. Door haar giftigheid wordt zij door het vee gemeden. De beheer- en onderhoudswerkzaamheden van Rijkswaterstaat vormen geen bedreiging voor de Herfsttijloos.

6.16 Hondskruid TABEL 2 Rode lijst categorie: gevoelig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans op

betrouwbaarheid

voorkomen Maas

Bovenmaas

vrij zeldzaam

2


Noordrand (Europoort)

zeer zeldzaam

3

Zuidrand (Europoort)

zeer zeldzaam

3

IJsselmeergebied

Markermeer (bij Hollandse brug)

zeer zeldzaam

3

AR-kanaal en

Noordzeekanaal (westelijk havengebied)

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal vervolg op volgende pagina

75


Rijkswateren


abundantie/kans op

betrouwbaarheid

voorkomen Delta

Noordzee

Oosterschelde (Philipsdam)

zeer zeldzaam

3

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

4

Volkerak/Zoommeer (Philipsdam)

zeer zeldzaam

4

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Kanaal Gent-Terneuzen (Terneuzen)

zeldzaam

3

Noordzeekust NH (duingraslanden)

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH (duingraslanden)

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld (duingraslanden)

zeer zeldzaam

3


biotoop


open zand pionier



4


droge ruigte en struweel

extensief agrarisch

ruige braakliggende terreinen met opslag, industriegebieden

duingraslanden


bermen, taluds van dijken en kanalen

periode

klasse

info

verwijderen opslag

jaarrond

2

begrazen

jaarrond

2

v b

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

jaarrond

2

b

verwijderen opslag

jaarrond

2

v


4

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

jaarrond

2

b

ontwatering/peilverlaging

jaarrond

2

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

jaarrond

2

b

m: Bij voorkeur kleinschalige extensieve begrazing. Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Te intensieve begrazing (konijnen) is schadelijk ook in de winter.

Aanvullende informatie Hondskruid is een zeer zeldzame orchidee, die zich de laatste decennia op veel plaatsen buiten haar oorspronkelijke verspreidingsgebied (de vastelandsduinen en Zuid Limburg) heeft weten te vestigen. Opmerkelijk is dat op de meeste nieuwe vindplaatsen vaak maar één of enkele exemplaren worden gevonden. Op maar weinig nieuwe groeiplaatsen weet de soort zich permanent te vestigen. Op de groeiplaatsen kunnen de aantallen bloeiende exemplaren van jaar tot jaar sterk fluctueren. In jaren met een droog voorjaar kan er zelfs helemaal geen bloei optreden. Langs de Rijkswateren wordt Hondskruid vooral aangetroffen in het Deltagebied, waar de soort recent verschenen is. Hondskruid is op verschillende plaatsen op de Philipsdam (Grevelingenmeer en Volkerak/Zoommeer) aangetroffen. Langs het Volkerak/Zoommeer is de soort verder o.a. waargenomen op het sluiseilandje bij Benedensas. In het Grevelingenmeer is de soort verschenen langs afgedamde kreken (Dijkwater). Op een dijktalud langs het

76


Grevelingenmeer is de soort recent gevonden bij de Preekhilpolder. In Zeeuws Vlaanderen is Hondskruid vooral waargenomen in de omgeving van Terneuzen, o.a. op het talud van het Kanaal Gent-Terneuzen. Waarnemingen op industrieterreinen zijn bekend van het Sloegebied (Westerschelde), Europoort, de Botlek (Noordrand Rijn- en Maasmonding) en het westelijk havengebied van Amsterdam (omgeving deelsysteem Noordzeekanaal). Hondskruid is ook ooit waargenomen op het noordelijk talud van het Noordzeekanaal zelf. De enige bekende waarneming uit het IJsselmeergebied is van het spoortalud bij de Hollandse brug (grens deelsystemen Markermeer en Randmeren Zuid). In de duinen is Hondskruid vanouds bekend van Zuid Holland (Voorne, Coepelduinen tussen Katwijk aan Zee en Noordwijk aan Zee) en Noord Holland (Kennemerduinen tussen Bloemendaal en Velzen, omgeving Wijk aan Zee). Langs de Bovenmaas liggen de groeiplaatsen van Hondskruid op de St. Pietersberg op enige afstand van de rivier zelf. Hondskruid is een soort van zonnige tot licht beschaduwde, humeuze, vrij droge, basische, zandige standplaatsen. Behalve in duingraslanden en kalkgraslanden komt Hondskruid tegenwoordig ook voor op allerlei kunstmatige standplaatsen zoals bermen, taluds, leidingenstroken, opgespoten terreinen en spoorbermen. In de duinen liggen de groeiplaatsen van Hondskruid vooral op noordhellingen in niet al te jonge duinen. De groeiplaatsen in de duinen liggen meestal op enige afstand van de zeereep. Hondskruid handhaaft zich alleen in vrij korte grazige vegetaties. Door verruiging (met Bramen, Duindoorn, Duinroos) gaan groeiplaatsen verloren. De soort gedijt waarschijnlijk het best bij extensieve begrazing, waarbij de graasdruk vooral gedurende bloei en zaadzetting en in de winter (overwinterende rozetten!) niet te hoog mag zijn. Hondskruid is enigszins gevoelig voor verdroging.

6.17 Honingorchis TABEL 2 Rode lijst categorie: ernstig bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans op

betrouwbaarheid

voorkomen Rijn- en Maasmonding

Zuidrand

verdwenen na 1975

3

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Noordzeekust NH

verdwenen na 1975

3


biotoop


periode

verwijderen tijdelijke natuur

jaarrond

4

verwijderen opslag

jaarrond

2

v



jaarrond

3

o

bomtrechters


jaarrond

4

egaliseren

jaarrond

2

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

open zand pionier duinvalleien afgesneden strandvlakten

klasse

info

o: Ontwaterin/peilverlaging kan leiden tot eutrofiering en verzuring van de standplaats.

77


b: alleen extensieve begrazing. m: Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee.

Aanvullende informatie De Honingorchis is recentelijk alleen waargenomen op Schiermonnikoog en in het Lauwersmeergebied. Van de voormalige groeiplaatsen in de duinen van Voorne en het Noordhollands Duinreservaat tussen Egmond- en Castricum aan Zee zijn geen recente waarnemingen meer bekend. Op het als vanouds bekend staande bolwerk, Schiermonnikoog, is het aantal vindplaatsen en het aantal exemplaren de laatste jaren sterk teruggelopen. Na de afsluiting van de Lauwerszee heeft de soort zich, vermoedelijk vanuit Schiermonnikoog, op enkele plekken in het Lauwersmeergebied gevestigd. Momenteel herbergt dit gebied de meeste exemplaren. Honingorchis is een soort van jonge (kalkrijke), verzoete, natte, duinvalleien. De soort groeit in lage, open vegetaties. Naast factoren als ontwatering/verdroging wordt de Honingorchis bedreigd, door het in de loop van de successie dichtgroeien (vergrassing, opslag struiken) van de groeiplaatsen. Voor het voortbestaan van de groeiplaatsen is het handhaven van een lage open vegetatiestructuur d.m.v. extensieve beweiding of maaien, eventueel in combinatie met kleinschalig plaggen, gewenst.

6.18 Klein glaskruid TABEL 2 Rode Lijst-categorie: niet bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

Rijn en Rijntakken

Maas


AR-kanaal Noordzeekanaal

en

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Boven-Rijn, Waal

vrij zeldzaam

4

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

4

IJssel

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Grensmaas

zeer zeldzaam

4

Plassenmaas

zeer zeldzaam

4

Getijde Maas

zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

4

Middendeel

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

78



biotoop


periode

bedreigingsklasse

Bebouwing

kade-/sluis-


jaarrond

4

houtkap/snoei/terugzetten

jaarrond

3

/grachtmuren Huis-/tuinmuren Bestrating brugpeilers Steenglooiingen Kribben Bos overigen

als epifyt op bomen & op de grond

Rivierduinen/ openzand/

Grindbank

pionier

Aanvullende informatie Klein glaskruid is een in Nederland zeldzame beschermde muurplant. Vanouds is het bekend van ruïnes en oude stads- en walmuren. Voor 1950 lagen de meeste groeiplaatsen in het rivierengebied. Klein glaskruid groeit in Nederland aan de noordoostgrens van zijn areaal. De vindplaatsen in het rivierengebied sluiten aan bij het voorkomen langs de Maas in België en de Bovenrijn in Duitsland. In de grote steden in het westen van het land is Klein glaskruid de laatste jaren steeds algemener geworden. Behalve op muren wordt de soort hier steeds vaker op de grond tussen straatstenen aan de voet van gevels gevonden. In het rivierengebied wordt Klein glaskruid het meest aangetroffen in de watersystemen Bovenmaas, Bovenrijn en Waal. In de omgeving van de Bovenmaas komt Klein glaskruid vooral voor op oude muren. Incidenteel wordt het aangetroffen op grindbanken in de Maas. Langs de Rijn, Waal en IJssel liggen de groeiplaatsen behalve op oude muren (Deventer, Arnhem, Nijmegen) ook op kribben. Verder wordt Klein glaskruid incidenteel aangetroffen op kale, ’s zomers sterk uitdrogende, grond in de schaduw van heggen en ooibossen. Als epifyt is het aangetroffen op horizontaal groeiende takken van oude wilgen en op knotwilgen. De indruk bestaat dat de groeiplaatsen in het winterbed op kribben en grindbanken en als epifyt weinig bestendig zijn. De reguliere beheeractiviteiten langs de Rijkswateren vormen geen bedreiging voor de instandhouding van de soort. Bij onderhoudswerkzaamheden kunnen wel groeiplaatsen verloren gaan door restauratie of sloop van oude muren.

6.19 Kluwenklokje TABEL 2 Rode Lijst-categorie: bedreigd




betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

4

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

vet) Rijn en Rijntakken

RijnMaasmonding

en

79



biotoop


periode

bedreigingsklasse

Overig

(zomer)kaden

dijkverbetering, afgraven

jaarrond

4

maaien

bloeitijd

3

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

3

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

Extensief agrarisch

graslanden

info

(natuur-) gebied m:

Maaien en afvoeren bij voorkeur na bloei en zaadzetting in combinatie met nabeweiding.

b:

Bij voorkeur extensieve begrazing met koeien in het groeiseizoen. Bij te intensieve begrazing zou de soort kunnen verdwijnen.

Aanvullende informatie Het Kluwenklokje is in Nederland een uiterst zeldzame soort, die in hoofdzaak in het rivierengebied is aangetroffen. Voor 1950 werd het Kluwenklokje vooral aangetroffen langs de Waal. Na 1950 is de soort alleen bekend van enkele plekken langs de Afgedamde Maas, de Waal (omgeving Waardenburg) en de Lek. De enige groeiplaats van enige omvang is gelegen binnen watersysteem Middendeel van de Rijn- en Maasmonding in een reservaat langs de Afgedamde Maas (Poederoyense Waarden). Of de soort nog in de Amerongse Bovenpolder voorkomt is onbekend. Recent is er een nieuwe groeiplaats ontdekt in de duintjes van Appelzak ten westen van Moerdijk. Het verspreidingsbeeld van Kluwenklokje wordt enigszins vertroebeld doordat sommige vormen ook als tuinplant worden gekweekt. De soort wordt regelmatig verwilderd aangetroffen. Kluwenklokje is een soort van stroomdalgraslanden in de hoger gelegen, incidenteel overstroomde delen van het winterbed (ROg-1). Er zijn ook groeiplaatsen van Kluwenklokje bekend op taluds van dijken en kaden. Kluwenklokje groeit in graslanden op matig voedselrijke, basische, zandig-zavelige bodems. Meestal worden de graslanden door koeien beweid. Het grasland met de rijke groeiplaats in de Poederoyense Waard werd vanouds gemaaid en nabeweid. Waarschijnlijk liggen alle groeiplaatsen van Kluwenklokje nu binnen reservaten. Recent is er nog een buiten een reservaat gelegen kleine groeiplaats op het talud van een zomerkade langs de Afgedamde Maas verloren gegaan. De kade werd tot voor kort meebeweid met het achterliggende grasland. Tegenwoordig is de zomerkade uitgerasterd en wordt het talud niet meer beweid of gemaaid. Er wordt wel gemest. Binnen enkele jaren is het Kluwenklokje door grassen overgroeid en weggeconcurreerd.

80


6.20 Kruisbladgentiaan TABEL 2 Rode lijst categorie: gevoelig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans op

betrouwbaarheid


Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Aanvullende informatie De Kruisbladgentiaan is een zeer zeldzame soort, die in Nederland alleen in enkele duingebieden voorkomt. Deze voorkomens zijn op te vatten als geïsoleerde voorposten ten noordwesten van het overwegend Midden- en Oost Europese verspreidingsgebied. In de omgeving van de rijkswateren komt Kruisbladgentiaan voor in de duinen van Voorne (Zuidrand Rijn- en Maasmonding), de duinen tussen Scheveningen en Katwijk aan Zee (Noordzeekust ZH) en het duingebied tussen Castricum- en Egmond aan Zee (Noordzeekust NH). Kruisbladgentiaan groeit op droge, kalkrijke, licht humeuze, zandgronden. Zij groeit zowel in duingraslanden als in dwergstruweel. De meeste groeiplaatsen liggen op noordhellingen en verder komt zij voor in droge valleien. In de omgeving van Wassenaar komt zij voor tot vlak achter de zeereep.

6.21

Lange ereprijs TABEL 2


Watersysteem

Rijn en Rijntakken

Maas

Rijn-

en

Maasmonding AR-kanaal

en

(N2000

gebieden

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

vet)

voorkomen

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Zwarte Water-delta

vrij algemeen

4

Grensmaas

zeer zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

3

Getijde Maas

zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

81



biotoop

Overig

onderaan


periode

bedreigingsklasse

info

taluds,

maaien

bloeitijd

2

m

hooilanden,

maaien

bloeitijd

2

m


jaarrond

2

o

inundatie

jaarrond

2

i

greppels, kanaalbermen Extensief

ruige

agrarisch

vochtige ruigten.

(natuur-) gebied

zeer

voedselrijk

water

m:

Maaien en afvoeren bij voorkeur na afloop groeiseizoen na bloei en zaadzetting. Frequent maaien leidt tot

o:

Lage grondwaterstanden in het groeiseizoen veroorzaken eutrofiëring door mineralisatie van organische stof.

i:

Inundatie met zeer voedselrijk water leidt tot eutrofiëring van de standplaats.

verdwijnen van de soort.

Aanvullende informatie Lange ereprijs is in het Dommeldal en in het dal van de Overijsselse Vecht een vrij algemene plant. Vanaf de zuidkant van ’s Hertogenbosch volgt de soort niet meer de loop van de Dommel, maar liggen de groeiplaatsen langs het Afwateringskanaal ’s HertogenboschDrongelen. In noordoost Twente komt Lange ereprijs voor langs de Dinkel en langs het Kanaal Almelo-Nordhorn. Buiten deze Brabantse en Overijsselse kerngebieden komt zij zeer verspreid en vaak onbestendig voor. Vaak is haar aanwezigheid toe te schrijven aan verwildering vanuit tuinen of uit het storten van tuinafval. Lange ereprijs en de nauwverwante Aarereprijs (Veronica spicata), plus de hybriden tussen deze twee soorten, worden als sierplant gekweekt en verkocht. Langs de Rijkswateren komt Lange ereprijs vooral voor langs de Vecht. Binnen watersysteem Brabantse kanalen liggen de groeiplaatsen vooral langs het Wilhelminakanaal tussen Oirschot en Eindhoven en langs de Zuid-Willemsvaart in de omgeving van Veghel. Langs de overige watersystemen van Rijn en Maas komt Lange ereprijs schaars en zeer verspreid voor. In reservaten komt Lange ereprijs nog hier en daar in ruige hooilanden voor. Meestal groeit de soort in ruigten in (berm)greppels, langs spoorsloten, of onderaan taluds langs kanalen, kleine rivieren en beken. Lange ereprijs is een soort van stikstof- en voedselrijke, neutrale tot zwak zure, humeuze zanden kleigronden. De groeiplaatsen worden zelden overstroomd, maar het grondwater zakt meestal niet verder dan enkele decimeters onder maaiveld. Lange ereprijs bloeit vrij laat in juli en augustus. Om de soortenrijke ruigten waarin de soort groeit in stand te houden is af en toe laat in het seizoen maaien noodzakelijk. Blijft maaien achterwege dan zal dan de ruigte door opslag van wilgen en elzen op de duur veranderen in bos. Door frequent en vroeg maaien verandert de ruigte in grasland. Door contact met voedselrijk oppervlaktewater of andere vormen van eutrofiëring kan Lange ereprijs verdrongen worden door grassen zoals b.v. Rietgras Phalaris arundinacea.

82


6.22 Maretak TABEL 2 Rode Lijst-categorie: niet bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

Rijn en Rijntakken

Maas

Rijn-

en

(N2000

gebieden

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

vet)

voorkomen

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

vrij zeldzaam

4

Grensmaas

vrij zeldzaam

4

Plassenmaas

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Maasmonding


biotoop


periode

bedreigingsklasse

Overig

bomenrijen langs wegen

kappen

jaarrond

4

en kanalen

houtige gewassen

Extensief agrarisch

of

dunnen

boomgaarden

gebied Bos overigen

bosranden

Aanvullende informatie Maretak bereikt in Nederland de noordgrens van zijn areaal en komt alleen in Zuid-Limburg vrij algemeen voor. Buiten Zuid-Limburg komt Maretak zeer verspreid en in kleine aantallen voor. Langs de Maas komt Maretak voor binnen de watersystemen Bovenmaas, Grensmaas en Plassenmaas. Hoe verder stroomafwaarts des te zeldzamer de soort wordt. Langs de IJssel is Maretak waargenomen ten noorden van Olst en in de omgeving van Hattem. Langs de Beneden-Rijn is de soort bekend van de omgeving van Wageningen. Maretak is een parasiet die op bomen woekert. Het meest groeit Maretak in Canadese populieren (Populus x canadensis) en in fruitbomen (appels en peren). Verder zijn Maretakken o.a. waargenomen in meidoorns, schietwilgen en linden. Op Zwarte populier (Populus nigra) schijnt Maretak het niet te doen. De soort komt meestal niet in bossen voor, maar groeit in boomgaarden, in bomenrijen, aan bosranden of in solitaire bomen. Maretakken vallen het meest op in de winter als hun gastheren hun blad hebben laten vallen. Het verspreidingspatroon van Maretak vertoont een sterke binding met kalkrijke, klei en leemgronden. Voor een deel valt dit te verklaren omdat dit de grondsoorten zijn waarop de belangrijkste gastheren, populieren en fruitbomen, worden aangeplant. Door het kappen van hoogstamboomgaarden en doordat de soort in boomgaarden bestreden werd is Maretak in Zuid-Limburg achteruitgegaan.

83


6.23 Moeraswespenorchis TABEL 2 Rode Lijst-categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000


betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

2

IJssel

zeer zeldzaam

2

Maas

Brabantse kanalen

verdwenen na 1975

3


Noordrand

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

4

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3

Markermeer

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

zeldzaam

4

Randmeren Zuid

zeldzaam

3

gebieden vet) Rijn en Rijntakken

IJsselmeergebied

AR-kanaal


zeer zeldzaam

2

Noordzeekanaal

en

Noordzeekanaal

vrij zeldzaam

3

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Eems-Dollard

zeer zeldzaam

3

Oosterschelde

zeer zeldzaam

2

Westerschelde

zeer zeldzaam

2

Grevelingenmeer

vrij zeldzaam

4

Volkerak/Zoommeer

vrij zeldzaam

4

Veerse Meer

vrij algemeen

4

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Delta

Noordzee


biotoop


periode

bedreigings

info

klasse extensief

egaliseren

jaarrond

2

e

agrarisch

graslanden

ontwatering/peilver-laging/verhoging

jaarrond

3

o

(natuur-)


jaarrond

4

i

begrazen

groei-seizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

gebied


84


ecotoop

biotoop


periode

bedreigings

info

klasse open

opgespoten


jaarrond

4

zand

terreinen

pionier

afgesneden

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

strandvlakten,

ontwatering/peilver-laging/verhoging

jaarrond

3

o

duinvalleien en


jaarrond

4

i

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

permanent drooggevallen zandplaten droge

ruige terreinen

begrazen

groeiseizoen

2

b

ruigte en

met opslag

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

struweel e:


o:

Een lage grondwaterstand in de winter kan leiden tot het ontstaan van zure regenwaterlenzen in de wortelzone. Lage grondwaterstanden in het groeiseizoen kunnen eutrofiëring veroorzaken door mineralisatie van organische stof. Eventueel aanwezige basenrijke kwel moet de wortelzone kunnen bereiken.

i:


b:


m:


v:

Bij verwijderen opslag kunnen planten beschadigd worden. Op de lange termijn is deze ingreep waarschijnlijk gunstig.

Aanvullende informatie Moeraswespenorchis is in Nederland een vrij zeldzame soort. De meeste groeiplaatsen liggen momenteel in de kustgebieden (Delta-gebied, Waddeneilanden en de Noord-Hollandse duinen). In het binnenland is de soort zeer sterk achteruitgegaan en zijn er nog maar enkele verspreide populaties over. Na afsluiting van de Zuiderzee, de Lauwerszee en de zeearmen in het Deltagebied zijn er langs de Rijkswateren nieuwe groeiplaatsen ontstaan op permanent drooggevallen zandplaten. Moeraswespenorchis heeft langs de Rijkswateren in het Deltagebied enkele bolwerken in de watersystemen Grevelingenmeer, Volkerak/Zoommeer en Veerse Meer. In enkele buitendijkse gebieden langs het Volkerak/Zoommeer is sprake van een recente toename. De soort kan ook verschijnen in pioniervegetaties op opgespoten terreinen, zoals het voormalig westelijk havengebied in Amsterdam (watersysteem Noordzeekanaal), de voorlanden langs de Randmeren (watersystemen Randmeren Oost en –Zuid) en de Eemshaven (watersysteem Eems Dollard). In het rivierengebied is de Moeraswespenorchis uiterst zeldzaam; zij wordt hier alleen aangetroffen in ondiep afgegraven binnendijks gelegen kleiputten. De groeiplaatsen in het westelijk havengebied in Amsterdam (watersysteem Noordzeekanaal) zullen voor een groot deel (zo niet geheel) verdwenen zijn. Op de enige groeiplaats langs watersysteem Brabantse kanalen is Moeraswespenorchis al lang niet meer waargenomen en dus waarschijnlijk verdwenen. Het betreft hier een terreintje wat onder invloed stond van kwel vanuit het Wilhelminakanaal.

85


Moeraswespenorchis is tegenwoordig vooral een soort van jonge duinvalleien en pioniervegetaties op permanent droog gevallen zandplaten (BSn-1/4 en ZSn-1/4). Het is een soort van (matig) voedselarme, basische standplaatsen. Langdurige inundaties in de winter en uitdroging in de zomer worden slecht verdragen. Bij eutrofiëring en verdroging wordt ze spoedig door andere soorten weggeconcurreerd. Groeiplaatsen van Moeraswespenorchis blijven alleen in stand indien de successie richting ruigte of bos niet te ver voortschrijdt. Moeraswespenorchissen houden het in de schaduw van bomen en struiken vrij lang uit maar op den duur verdwijnen ze. Voor het in stand houden van de groeiplaats is een maaibeheer gewenst. In grote extensief beweide terreinen zoals de Dintelse gorzen en de Slikken van de Heen gedijt de soort goed onder extensieve beweiding.

6.24 Muurbloem TABEL 2 Rode lijst categorie: ernstig bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Rijn en Rijntakken

IJssel (Kampen)

zeer zeldzaam

3

Maas

Bovenmaas (Maastricht)

zeer zeldzaam

3

IJsselmeergebied

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

3

Delta

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Veerse Meer (Veere)

zeer zeldzaam

3

Aanvullende informatie Muurbloem is een zeer zeldzame beschermde muurplant. Muurbloem is waarschijnlijk afkomstig uit het oostelijke Middellandse Zeegebied. Het is een van de oudste sierplanten en al sinds lange tijd in West-Europa ingeburgerd. De noordoostgrens van het areaal loopt door Nederland. Een groot deel van de groeiplaatsen liggen in het rivierengebied en in de kuststreek. Langs de rijkswateren komt Muurbloem voor nabij de deelsystemen IJssel (Kampen), Bovenmaas (Maastricht en Eijsden), Randmeren-Oost (Harderwijk), Westerschelde (fort Rammekens) en Veerse meer (Veere). De groeiplaatsen bevinden zich op oude stads-, vestings- of kloostermuren en op ruines. Muurbloem houdt alleen stand op zeer oude, verwerende muren die met zachte kalkmortel zijn gemetseld. De plant groeit bij voorkeur op uitspringende randen en in nissen of op schuinstaande muurdelen en wordt zelden op loodrechte muren aangetroffen. De bekende groeiplaatsen worden over het algemeen goed beschermd. Muurbloem verspreid zich slecht. Spontane, nieuwe vestigingen op enige afstand van oude groeiplaatsen zijn niet te verwachten. Wel vindt er vanuit tuinen verwildering plaats van gekweekte variëteiten. Het onderscheid tussen wilde en verwilderde planten is, vooral bij niet bloeiende planten, lastig. De wilde planten zijn overblijvend, vaak houtig aan de voet en hebben steeds helder oranjegele bloemen. De verwilderde planten zijn steeds tweejarig en de bloemen zijn doorgaans niet helder oranjegeel maar bruinachtig of gevlekt. Soms zijn de bloemen wel helder oranjegeel, maar vertonen dan een bruinachtige dooradering.

86


6.25

Parnassia TABEL 2



abundantie/kans

vet)

voorkomen

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

2

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Maasmonding

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeergebied

Markermeer

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

3

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Oosterschelde

zeer zeldzaam

2

Grevelingenmeer

vrij zeldzaam

4

Volkerak/Zoommeer

vrij zeldzaam

4

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Rijn en Rijntakken Rijn-

en

Wadden Delta

Noordzee

op

betrouwbaarheid


biotoop


periode

bedreigings

info

klasse extensief

graslanden

egaliseren

jaarrond

2

e

jaarrond

3

o


jaarrond

4

i

begrazen

groei-

2

b

m

agrarisch

ontwatering/peilverlaging/

(natuur-)

hydrodynamiek

gebied

verhoging

seizoen

open zand

opgespoten

pionier

terreinen

jaarrond

4

jaarrond

2

v

jaarrond

3

o


jaarrond

4

i

begrazen

groei-

2

b


duinvalleien en

hydrodynamiek

ruige en


verwijderen opslag

zandplaten

struweel

1

strandvlakten,

drooggevallen

ruigte

bloeitijd

afgesneden

permanent

droge

maaien

terreinen

verhoging

seizoen maaien

bloeitijd

1

m

begrazen

groei-

2

b

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

met opslag

seizoen

87


e:


o:


i:


b:

Te intensieve begrazing kan op den duur mogelijk leiden tot verdwijnen van de soort

m:

Maaien zonder afvoeren van het maaisel is schadelijk. Bij voorkeur laat in het seizoen maaien.

v:

Bij verwijderen opslag kunnen planten beschadigd worden. Op de lange termijn is deze ingreep gunstig.

Aanvullende informatie Parnassia is in Nederland een vrij zeldzame soort. De meeste groeiplaatsen liggen momenteel in de kustgebieden en in het laagveengebied van noordwest Overijssel. In het binnenland, waar de soort vroeger voorkwam in beekdalgraslanden, blauwgraslanden en in heide op leem, is de soort zeer sterk achteruitgegaan en zijn er nog maar enkele verspreide kleine populaties in reservaten over. Na afsluiting van de Lauwerszee en de zeearmen in het Deltagebied zijn er langs de Rijkswateren nieuwe groeiplaatsen ontstaan op permanent drooggevallen zandplaten. Parnassia heeft langs de Rijkswateren in het Delta gebied enkele bolwerken in de watersystemen Grevelingenmeer en Volkerak/Zoommeer. In de buitendijkse gebieden langs het Volkerak/Zoommeer is Parnassia recent sterk toegenomen. Langs de Noordzeekust komt Parnassia voor op de Waddeneilanden en in de Noord- en Zuid-Hollandse duinen. Langs de Zeeuwse kust is Parnassia bekend van het Veerse Meer (Schotsman), de duinen van Schouwen en de Braakman. Parnassia duikt af en toe op in pioniervegetaties op opgespoten terreinen (b.v. Eemshaven). Parnassia ontbreekt in het rivierengebied; hier is zij al sinds lang niet meer aangetroffen. Op de enige groeiplaats langs de Brabantse kanalen is Parnassia al lang niet meer waargenomen en waarschijnlijk verdwenen. In het duingebied is Parnassia een soort van jonge, natte duinvalleien en van de zee afgesloten strandvlakten. Verder groeit zij in het kustgebied op permanent droog gevallen zandplaten (BSn-1/4 en ZSn-1/4) in afgesloten zeearmen. In de laagveengebieden is het een soort van trilvenen. Parnassia is een soort van vochtige tot natte, voedselarme, basische standplaatsen. Bij eutrofiëring en verdroging wordt Parnassia spoedig door andere soorten weggeconcurreerd. De neergang van de soort in het binnenland is begonnen na de Eerste Wereldoorlog toen het gebruik van kunstmest een grote vlucht nam. Door verdroging, tengevolge van drinkwaterwinning, is het aantal groeiplaatsen in de duinen afgenomen. Groeiplaatsen van Parnassia blijven alleen in stand indien de successie richting ruigte of bos wordt tegengegaan door te maaien en het maaisel af te voeren. Parnassia bloeit in augustus en september. Maaien terwijl een deel van de planten nog in bloei staat is geen bezwaar. In grote extensief beweide terreinen zoals de Dintelse gorzen en de Slikken van de Heen gedijt Parnassia goed onder extensieve beweiding.

88


6.26 Poppenorchis TABEL 2 Rode lijst categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

2

Delta

Westerschelde

zeer zeldzaam

4

Noordzee

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3



biotoop


periode

bedreigingsklasse

info

droge ruigte en struweel

duinhellingen

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

jaarrond

2

m

overig

taluds, bermen

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

jaarrond

2

b

m: Maaien en afvoeren na bloei en zaadzetting. b: Groeiplaatsen bij voorkeur maaien. Na maaien eventueel extensieve nabeweiding. Bij te intensieve beweiding kan de soort verdwijnen.

Aanvullende informatie Poppenorchis is een uiterst zeldzame orchidee, die in Nederland aan de uiterste noordgrens van haar areaal groeit. Vanouds kwam de Poppenorchis alleen in Zuid Limburgs voor, waar zij in kalkgraslanden en aangrenzende bosranden groeide. In Zuid Limburg is de soort echter sterk achteruit gegaan. Vanaf de zeventiger jaren van de vorige eeuw zijn exemplaren van de Poppenorchis verschenen op enkele verspreide plaatsen in het kustgebied. In de omgeving van de Rijkswateren zijn groeiplaatsen bekend uit de duinen bij IJmuiden en Velsen (omgeving Noordzeekanaal) en bij de haven van Breskens (Westerschelde). Recent is de soort verschenen langs infiltratiekanalen in de Amsterdamse Waterleidingduinen. Poppenorchis is een soort van grazige vegetaties op zonnige, basische, droge standplaatsen. Bij IJmuiden groeit zij op een helling (noordwest-expositie) in de kalkrijke duinen. Bij Breskens groeit zij in een droge, kruidenrijke berm op een talud (zuid-expositie) van kalkrijk duinzand. Groeiplaatsen van de Poppenorchis kunnen het best in stand worden gehouden met een extensief beheer. De optimale beheersvorm is waarschijnlijk maaien en afvoeren (na bloei en zaadzetting) met extensieve nabeweiding. Omdat de rozetten wintergroen zijn is te intensieve beweiding in de winter nadelig, evenals beweiding in de bloeiperiode, vanwege het risico dat bloeistengels worden afgevreten.

89


6.27 Prachtklokje TABEL 2 Rode Lijst-categorie: niet bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

Maas

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Plassenmaas

zeer zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

4

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3


Noordrand

zeer zeldzaam

3

Delta

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3


biotoop

(beheer-)

periode

bedreigingsklasse

info

maaien

groeiseizoen

3

m

begrazing

groeiseizoen

2

b

kappen

jaarrond

2

k

activiteiten Droge

ruigte

en

bos en struweelranden

struweel Bos overigen m:

open bossen en bosranden

Niet meer dan 1x per jaar aan het eind van het groeiseizoen maaien en afvoeren.

b:

Alleen (zeer) extensieve begrazing in het groeiseizoen. Bij te intensieve begrazing kan de soort verdwijnen.

k:

Periodiek kappen en verwijderen strooisellaag is gunstig voor instandhouding van de groeiplaats, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee.

Aanvullende informatie Het Prachtklokje is alleen in Zuid-Limburg en het oosten van het land een oorspronkelijk wilde plant. Als wilde plant is het in Nederland een uiterst zeldzame soort. Groeiplaatsen in de omgeving van Nijmegen en aan de Veluwezoom zijn al lang verdwenen. Op de enige groeiplaats in Twente gaat de soort dankzij gericht beheer weer vooruit. Alleen langs de Bovenmaas (omgeving St. Pietersberg) komen oorspronkelijk wilde exemplaren in de buurt van de grote rivieren voor. Binnen alle andere watersystemen betreft het waarschijnlijk steeds verwilderde exemplaren. Prachtklokje is een geliefde tuinplant en de zaden zitten in sommige veldbloemenmengsels. Door verwildering vanuit tuinen en door inzaai is de soort op veel plekken in en nabij het stedelijk gebied ingeburgerd. In tuinen doet Prachtklokje het in het algemeen zeer goed. Prachtklokje is een zoomplant. De plant groeit in extensief beheerde, onbeschaduwde of licht beschaduwde, grazige vegetaties op basische, matig voedselrijke bodems. In graslanden verdwijnt zij op den duur bij te intensieve beweiding of bij te frequent maaien. In bossen gaat zij achteruit door te sterke beschaduwing en strooiselophoping.

90


6.28 Pijlscheefkelk TABEL 2 Rode Lijst-categorie: ernstig bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans

op

betrouwbaarheid


Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

4

Maas

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Plassenmaas

zeer zeldzaam

3


biotoop


periode

Bebouwin

kade-/sluis-


jaarrond

g

/grachtmuren

bedreigings-

info

klasse 4

huis-/tuinmuren

Aanvullende informatie Pijlscheefkelk is binnen Nederland een uiterst zeldzame soort. Alleen Zuid-Limburg ligt binnen het natuurlijke verspreidingsgebied en alleen hier groeit de soort op natuurlijke standplaatsen zoals steile kalkrotsen. In Nederland is Pijlscheefkelk vooral een muurplant. Tot in de negentiende eeuw groeide de soort op oude muren in Utrecht, Den Haag, Wijk bij Duurstede, ‘s Hertogenbosch, Maastricht en Harderwijk. Omdat de Pijlscheefkelk ook in kalkgroeven groeit wordt aangenomen dat de soort door met zaden “verontreinigde” kalkmortel ooit in deze steden is terechtgekomen. Uit de periode van 1905 tot 1983 zijn geen vondsten bekend. In 1983 werd Pijlscheefkelk weer gevonden op de muren van een klooster in Roermond. Sindsdien is de soort op verscheidene plaatsen in Zuid-Limburg teruggevonden. Vindplaatsen zijn nu bekend van Maastricht, de Sint-Pietersberg en omgeving (ENCI-groeve, d’n Observant) en enkele plekken in het Geuldal (Valkenburg en Meerssen). Het watersysteem met de grootste kans om de Pijlscheefkelk aan te treffen is de Bovenmaas (omgeving Maastricht en de SintPietersberg). Behalve op muren van oude gebouwen is Pijlscheefkelk aangetroffen op krijtwanden, kapvlakten, tuinmuurtjes van mergel en op sluismuurtjes. Verder groeit de plant langs wegen die met kalkgruis en –puin verhard zijn. Pijlscheefkelk lijkt erg op de Ruige scheefkelk (Arabis hirsuta subsp. hirsuta) en kan met deze verward worden. De belangrijkste bedreigingen van de groeiplaatsen van Pijlscheefkelk zijn restauratie en sloop van oude muren.

91


6.29 Rapunzelklokje TABEL 2 Rode Lijst-categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren



betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeldzaam

4

Nederrijn, Lek

zeldzaam

3

IJssel

vrij zeldzaam

4

Twenthekanalen

zeer zeldzaam

4

Bovenmaas

vrij zeldzaam

4

Grensmaas

vrij algemeen

4

Plassenmaas

algemeen

4

Noordelijke Maas

algemeen

4

Beneden Maas

vrij algemeen

4

Maaskanalen (lateraalkanaal)

algemeen

4


vrij zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

vet) Rijn en Rijntakken

Maas

Rijn-

en

Maasmonding


biotoop


periode

bedreigingsklasse

Overig

dijken en (zomer)kaden

dijkverbetering, afgraven

jaarrond

4

info

maaien

bloeitijd

3

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

Extensief

steilranden,taluds

maaien

bloeitijd

3

m

agrarisch

bermen en graslanden

begrazen

groeiseizoen

2

b


maaien

bloeitijd

3

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

gebied Droge ruigte en struweel

m:

Maaien en afvoeren bij voorkeur na bloei en zaadzetting. Na één vroege maaibeurt kan de soort nog bloeien en

b:

Bij voorkeur extensieve begrazing in het groeiseizoen. Bij te intensieve begrazing zou de soort kunnen verdwijnen.

zaad zetten. Te frequent maaien leidt tot verdwijnen van de soort.

Aanvullende informatie Rapunzelklokje is binnen Nederland een vrij zeldzame plant die voornamelijk wordt aangetroffen in het oostelijke rivierengebied en in Zuid-Limburg. Rapunzelklokje is beperkt tot die delen van het rivierengebied waar de rivierdalen aan hoger gelegen pleistocene zandgronden grenzen. In Nederland groeit de soort aan de noordwestelijke grens van haar areaal. Rapunzelklokje is vooral een soort van de Maas; met uitzondering van de Getijde Maas komt zij in alle Maas-watersystemen voor. Binnen de Rijntakken liggen de meeste groeiplaatsen langs 92


de IJssel tussen Zutphen en Zwolle. Langs de Neder-rijn komt Rapunzelkolkje voor tot de omgeving van Rhenen. Rapunzelklokje komt tegenwoordig in hoofdzaak voor langs allerlei lijnvormige landschapselementen. Groeiplaatsen zijn aangetroffen in bermen, op steilrandjes, op taluds van dijken, kaden en spoordijken, in bos- en struweelranden en onder rasters op perceelscheidingen. De groeiplaatsen in het winterbed liggen op relatief hoog gelegen plekken die slechts incidenteel overstroomd worden. Rapunzelklokje is een soort van grazige vegetaties op vrij droge, matig voedselrijke, neutrale tot basische, zavelige bodems. Rapunzelklokje is een kortlevende (meestal tweejarige) plant die na bloei en vruchtzetting afsterft. Voor het voortbestaan is de soort afhankelijk van open plekken in een lage vegetatie, waar zij kan kiemen en zich kan vestigen. Zulke plekken komen alleen voor in extensief beheerde onbemeste graslanden of aan de randen van bossen en struwelen. Bij te intensieve begrazing en te frequent maaien komt de soort niet in bloei. Daarentegen verdwijnen groeiplaatsen als er niet beheerd wordt. In een ruige hoge vegetatie kan de soort zich niet meer vestigen.

6.30 Rechte driehoeksvaren TABEL 2 Rode lijst categorie: gevoelig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem


en

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Markermeer

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal


biotoop


Bebouwing kade-/sluis-/grachtmuren sloop, onderhoud, renovatie

periode

bedreigingsklasse info

jaarrond

4

Aanvullende informatie Rechte driehoeksvaren is een uiterst zeldzame beschermde muurplant. Langs de Rijkswateren zijn maar weinig groeiplaatsen bekend. In de omgeving van het Markermeer (IJmeer) is de soort waargenomen op een sluismuur in Muiden. Langs het Noordzeekanaal is de soort waargenomen in het centrum van Amsterdam (omgeving Centraal Station het IJ). Rechte Driehoeksvaren groeit op kalkrijke, vochtige, beschutte, veelal op het noorden geëxponeerde, muren. In Zuid Limburg groeit de soort op mergelwanden. In de Noordoostpolder is zij aangetroffen op wanden van bosgreppels.

93


6.31 Rietorchis TABEL 2 Rode Lijst-categorie: niet bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

3

Twenthekanalen

zeldzaam

3

Maas

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3


Noordrand

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeer

zeer zeldzaam

4

Markermeer

zeer zeldzaam

4

Randmeren Noord

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

vrij algemeen

4

Randmeren Zuid

vrij algemeen

4

Rijn en Rijntakken

IJsselmeergebied

AR-kanaal


zeldzaam

3

Noordzeekanaal

en

Noordzeekanaal

vrij algemeen

3

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Eems-Dollard

zeer zeldzaam

3

Oosterschelde

zeer zeldzaam

4

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

vrij zeldzaam

4

Volkerak/Zoommeer

vrij zeldzaam

4

Veerse Meer

vrij zeldzaam

4


zeldzaam

3

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Delta

Noordzee


biotoop


periode

bedreigings

info

Overig

dijken

dijkverbetering/verhoging

jaarrond

4

bermen

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

klasse


94


ecotoop

biotoop


periode

bedreigings

info

klasse Extensief

graslanden

agrarisch

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

begrazen

groeiseizoen

2

b

gebied Droge ruigte

ruige

en struweel

opslag

Open



jaarrond

4

drooggevallen

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m


jaarrond

3

i

maaien

bloeitijd

2

m

zand

pionier

terreinen

met

zandplaten

Rietmoeras

rietlanden

v:

Bij verwijderen opslag kunnen planten beschadigd worden. Op de lange termijn is deze ingreep gunstig.

i:

Inundatie met voedselrijk water leidt tot eutrofiëring van de standplaats. Langdurige inundatie is schadelijk.

b:


m:


Aanvullende informatie Rietorchis is in Nederland één van de wat algemenere orchideeën. In het noordwestelijke deel van het land is de soort vrij algemeen, in de zuidoostelijke helft zeldzaam. Concentraties van vindplaatsen zijn te vinden in de duinen en in de laagveengebieden van Noord-Holland, Utrecht en noordwest Overijssel. Na afsluiting van de Zuiderzee, de Lauwerszee en de zeearmen in het Deltagebied zijn er langs de Rijkswateren nieuwe groeiplaatsen ontstaan. Rietorchis is aangetroffen in buitendijkse gebieden binnen de watersystemen Randmeren, IJsselmeer, Markermeer, Volkerak/Zoommeer, Veerse meer en Grevelingenmeer. In het rivierengebied is de Rietorchis zo goed als afwezig. In de omgeving van de Brabantse kanalen liggen enkele groeiplaatsen daar waar de kanalen de beekdalen kruisen. Rietorchis is een soort van veenmosrietlanden, duinvalleien en verschillende typen hooilanden (blauwgrasland, dotterbloemhooiland, beekdalhooiland). Verder komt de soort voor in grazige vegetaties op drooggevallen zandplaten in voormalige zeearmen . De soort verschijnt soms massaal in pioniervegetaties op opgespoten terreinen (voormalig Westelijk havengebied Amsterdam, voorlanden Flevopolders). Langs het IJsselmeer en langs de Randmeren groeit zij in buitendijks gelegen gemaaide riet- en graslanden. Rietorchis komt meer dan Brede orchis Dactylorhiza majalis subsp. majalis en Vleeskleurige orchis D. incarnata buiten reservaten voor. De soort wordt regelmatig aangetroffen in gemaaide bermen en aan de voet van dijktaluds. In de voorlanden bij de Flevopolders groeit zij soms op de recreatiestranden. Langs de Brabantse kanalen worden de groeiplaatsen mogelijk beïnvloed door kanaalkwel. Rietorchis groeit op vochtige, matig voedselarme tot matig voedselrijke, wat zuurgraad betreft min of meer neutrale, standplaatsen. Rietorchis is vergeleken met de Vleeskleurige orchis beter bestand tegen eutrofiëring en verzuring van haar standplaats. Langdurige overstroming wordt slecht verdragen. Groeiplaatsen van Rietorchis blijven alleen in stand indien de successie richting ruigte of bos niet te ver voortschrijdt. Voor het in stand houden van de groeiplaats is een maaibeheer gewenst. In grote terreinen is extensieve beweiding mogelijk een geschikte beheersvorm. 95


6.32

Ronde zonnedauw TABEL 2

Rode Lijst-categorie: gevoelig Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans

op

betrouwbaarheid


Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

2

Maas

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

2


zeldzaam

2

Brabantse kanalen

zeldzaam

2

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

4

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

2

IJsselmeergebied

AR-kanaal

en

Noordzeekanaal


biotoop


periode

bedreigings-

info

Rietmoeras

verlandings-

ontwatering/peilverla-ging/verhoging

jaarrond

4

o

vegetaties

hydrodynamiek jaarrond

4

i

klasse

inundatie voedselrijk water o:

Lage (schijn-)grondwaterstanden in het groeiseizoen leiden tot verdroging van de planten en maken de

i:


groeiplaats ongeschikt door eutrofiëring tengevolge van mineralisatie van organische stof.

Aanvullende informatie Ronde zonnedauw is binnen Nederland een vrij algemene soort. In het westen van het land liggen de groeiplaatsen in de laagveengebieden en in de kalkarme duinen. In het oosten van het land is Ronde zonnedauw in haar verspreiding beperkt tot hoogveen- en natte heidegebieden op de pleistocene zandgronden. In het rivierengebied ontbreekt de soort geheel. Langs de Rijkswateren komt Ronde zonnedauw alleen voor op plekken die niet direct in contact komen met het oppervlaktewater. Langs de Randmeren Oost en –Zuid is Ronde zonnedauw buitendijks aangetroffen op enkele plekken in de omgeving Woldstrand-Nulderhoek en op het Muiderstrand. De groeiplaatsen liggen in laagten op enige afstand van de Randmeren. Op het Muiderstrand is de soort al enkele jaren niet meer waargenomen. Verder liggen er groeiplaatsen in of nabij de Zwarte Water-delta en enkele kanalen. Het is niet waarschijnlijk dat Ronde zonnedauw in de kanalen zelf groeit. Langs de Middenlimburgse- en Brabantse kanalen komt de soort voor in enkele natuurgebieden die direct grenzen aan de Noordervaart (Groote Moost en Snep) en de Zuid-Willemsvaart (Ringselven e.o.). Mogelijk wordt de waterhuishouding van deze gebieden beïnvloed door kanaalkwel. Langs de Noordelijke Maas liggen de groeiplaatsen in de Hamert, direct naast, maar buiten de invloed van de Maas. Ronde zonnedauw is een soort van verlandingsvegetaties in laagveen- (veenmosrietlanden) en hoogveengebieden. De soort groeit ook in verlandingsvegetaties aan randen van vennen en in valleien in de kalkarme duinen. Verder verschijnt zij wel eens op plagplekken in natte heide, waar zij meestal vergezeld wordt door Kleine zonnedauw Drosera intermedia. Ronde zonnedauw is een soort van permanent natte, voedselarme, zure standplaatsen.

96


6.33

Ruig klokje TABEL 2



abundantie/kans op

betrouwbaarheid


Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

4

IJssel

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Grensmaas

zeldzaam

4

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

3


Noordrand

zeer zeldzaam

3

AR-kanaal


zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Maas

Noordzeekanaal

en


biotoop

(beheer-)

periode

bedreigingsklasse

info

groeiseizoen

3

m

begrazing

groeiseizoen

2

b

kappen

jaarrond

2

k

activiteiten Droge ruigte en


struweel Bos overigen

open bossen en bosranden

maaien

m:

Niet meer dan 1x per jaar aan het eind van het groeiseizoen maaien en afvoeren.

b:

Alleen (zeer) extensieve begrazing in het groeiseizoen. Bij te intensieve begrazing kan de soort verdwijnen.

k:

Periodiek kappen en verwijderen strooisellaag is gunstig voor instandhouding van de groeiplaats, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee.

Aanvullende informatie Het Ruig klokje behoort alleen in het zuidoostelijk deel van Nederland tot de oorspronkelijk wilde flora. De meeste groeiplaatsen liggen in Zuid-Limburg. Buiten Zuid-Limburg is Ruig klokje aangetroffen langs beken in de Achterhoek (omgeving Winterswijk), op enkele plekken aan de rand van het Maasdal in Noord- en Midden-Limburg, langs de IJssel tussen Brummen en Voorst en langs de Nederrijn ten westen van Arnhem. Op veel van de groeiplaatsen buiten ZuidLimburg is de soort verdwenen of achteruitgegaan. Langs de Rijkswateren is de kans om Ruig klokje aan te treffen het grootst langs de Bovenmaas en de Grensmaas. Langs de Nederrijn kwam de soort tot voor kort voor in een bosstrook onder aan de stuwwal in de omgeving van de stuw bij Driel. Het is onbekend of de soort hier nog steeds aanwezig is. Doordat Ruig klokje veel in tuinen gekweekt wordt zijn er de laatste decennia in het stedelijk gebied door verwildering en aanplant/uitzaai nieuwe groeiplaatsen bij gekomen. De aanwezigheid van de soort binnen watersysteem Amsterdam-Rijnkanaal is geheel toe te schrijven aan verwilderde planten in het stedelijk gebied. Ruig klokje is een soort van vrij open bossen, op matig voedselrijke, meestal basische bodems met een goede strooiselvertering. Het is mogelijk dat de soort vroeger ook in heggen groeide.

97


Op de oorspronkelijke groeiplaatsen is Ruig klokje verdwenen of achteruit gegaan door een aantal factoren. Doordat bossen niet meer beheerd worden als hakhout of middenbos zijn de bossen te donker geworden. Tevens neemt door het staken van het traditionele beheer de dikte van de strooisellaag toe, waardoor er minder geschikte plekken zijn om te kiemen. Bij eutrofiëring wordt Ruig klokje weggeconcurreerd door Brandnetels Urtica dioica en andere ruigtekruiden.

6.34

Schubvaren TABEL 2



abundantie/kans op

betrouwbaarheid

voorkomen Rijn- en Maasmonding AR-kanaal

en

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

4

Noordzeekanaal


biotoop


periode

bedreigingsklasse

Bebouwin



jaarrond

4

g

huis-/tuinmuren brugpeilers

Aanvullende informatie Nederland ligt aan de noordgrens van het Europese verspreidingsgebied van Schubvaren. Deze varen is in Nederland altijd uiterst zeldzaam geweest. In Nederland groeit Schubvaren nagenoeg uitsluitend op oude muren. De soort heeft momenteel enkele bolwerken in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam, Nijmegen en Eckelrade. De laatste decennia lijkt de soort zich uit breiden. Nieuwe vestigingen zijn bekend van ver uit elkaar gelegen plaatsen verspreid over de zuidelijke helft van het land (Brielle, Haarlem, Epe, Leende, Den Helder). Langs de Rijkswateren is de kans de soort aan te treffen vooralsnog gering. Alleen langs de zuidelijke oever van het IJ in Amsterdam (watersysteem Noordzeekanaal), waar een grote populatie groeit, en in Rotterdam (watersysteem Noordrand Rijn- en Maasmonding) is de soort nu bekend van de directe omgeving van Rijkswateren. Schubvaren is in Nederland een soort van oude, kalkrijke muren. De soort verdraagt extreme warmte en droogte beter dan andere muurvarens en groeit meestal in op het zuiden geëxponeerde muren. Groeiplaatsen zijn aangetroffen op bakstenen en basalten kademuren, tuinmuurtjes, perrons en stenen trappen. Schubvaren wordt bedreigd door het slopen en restaureren van oude muren. In Haarlem is de soort verdwenen bij restauratie van kademuren en in Den Helder bij het opknappen van de perrons.

98


6.35

Slanke gentiaan TABEL 2

Rode lijst categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

2

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Delta

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

4

Noordzee

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Rijn- en Maasmonding AR-kanaal

en

Noordzeekanaal


biotoop

open zand pionier randen van duinvalleien


periode

klasse


jaarrond

3

afgesneden strandvlakten


jaarrond

4


egaliseren

jaarrond

2

info

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

b: Vooral tijdens bloei en zaadzetting (augustus-oktober) niet intensief beweiden. m: Niet maaien tijdens bloei en zaadzetting (augustus-oktober).

Aanvullende informatie Slanke gentiaan is een zeer zeldzame, (zeer) lage, 1-jarige plant, die binnen Nederland alleen in het kustgebied voorkomt. De soort bloeit in de nazomer. Door de late bloei en de geringe afmetingen is de Slanke gentiaan een groot deel van het groeiseizoen een zeer onopvallende plant. Langs de Zuidrand van de Rijn- en Maasmonding is de Slanke gentiaan bekend uit de duinen van Voorne en het duingebied op de uiterste westpunt van Goeree. In het Deltagebied is de Slanke gentiaan verschenen op de permanent drooggevallen zandplaten in het Grevelingenmeer (Hompelvoet, Veermansplaat). Oude groeiplaatsen in deze omgeving bevinden zich in de binnenduinen van Goeree (Westduinen). In de omgeving van de Zuidhollandse Noordzeekust liggen de groeiplaatsen in de duinen bij Wassenaar. Langs de Noordhollandse Noordzeekust is de soort bekend van Zuid Kennemerland (omgeving Bloemendaal) en het duingebied tussen Castricum- en Egmond aan Zee. Recent is de Slanke gentiaan verschenen langs het Kennemermeer bij IJmuiden. Na tientallen jaren niet meer te zijn waargenomen is de soort recent herontdekt in de Amsterdamse waterleidingduinen. In het Waddengebied is de soort bekend van Texel (de Muy en de Slufter), Schiermonnikoog en Ameland. De Slanke gentiaan is een soort van voedselarme, wisselvochtige (in de loop van het groeiseizoen uitdrogende), niet te zure, standplaatsen. De soort wordt aangetroffen aan de 99


randen van vochtige duinvalleien, randen van strandvlakten en op permanent drooggevallen zandplaten in afgedamde zeearmen. Sommige groeiplaatsen liggen vlak achter de zeereep. Alhoewel de Slanke gentiaan een éénjarige soort is, is het geen uitgesproken pionier. Als tengere, 1-jarige plant handhaaft zij zich alleen in lage, open, grazige vegetaties. De Slanke gentiaan groeit dan ook alleen in graslanden, die door maaien, begrazing of lichte betreding kort gehouden worden. De belangrijkste bedreigingen zijn, naast verruiging, verdroging en het voedselrijker worden van de standplaats.

6.36

Spindotterbloem (subsp. araneosa) TABEL 2


Watersysteem

Rijn en Rijntakken

(N2000

gebieden

abundantie/kans

op

betrouwbaar-heid

vet)

voorkomen

Nederrijn, Lek

zeldzaam

4

IJssel

zeer zeldzaam

3

Maas

Plassenmaas

zeer zeldzaam

3


Noordrand

vrij zeldzaam

4

Middendeel

vrij algemeen

4

Zuidrand

vrij zeldzaam

4

IJsselmeer

zeer zeldzaam

4

Randmeren Noord

zeer zeldzaam

4

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer

zeer zeldzaam

3

IJsselmeergebied

Delta


biotoop


periode

bedreigings-klasse

Rietmoeras

rietgors

riet maaien

maart-mei

2

beweiden

groeiseizoen

1

Afsluiten en dempen van

jaarrond

3

beweiden

groeiseizoen

1

dempen van getijdengeulen

jaarrond

3

getijdengeulen Bos overigen

griend en vloedbos

Aanvullende informatie De Spindotterbloem is een ondersoort van de Gewone dotterbloem Caltha palustris. Zij onderscheidt zich van deze door de forsere bouw en door de manier waarop zij zich vegetatief kan vermeerderen. Op de massieve knopen, in de bladoksels van de oude bladen, ontwikkelen zich jonge bladen met bijbehorende wortels. De wortelkluwens lijken enigszins op spinnen. Na het vergaan van de tussenliggende stengeldelen kunnen deze jonge plantjes door het water worden verspreid en uitgroeien tot nieuwe planten. Deze manier van vegetatieve verspreiding wordt gezien als een aanpassing aan het Zoetwatergetijdengebied, omdat de mogelijkheden van normale kieming hier, door de sterke dagelijkse schommelingen in de waterstand, beperkt zijn. 100


Het vanouds bekende verspreidingsgebied omvat de zoetwatergetijdengebieden van de Biesbosch en de Oude Maas. Na de afsluiting van het Haringvliet is de soort in deze gebieden sterk in aantallen achteruit gegaan. Het verspreidingsgebied van de Spindotterbloem is vreemd genoeg niet afgenomen maar eerder toegenomen en omvat nu grote delen van de Rijn- en Maasmonding. Langs het Haringvliet is het verspreidingsgebied, waarschijnlijk ten gevolge van de naar het westen opgeschoven zoet-zout grens, naar het westen uitgebreid. In oostelijke richting komt de Spindotterbloem nu voor langs het gehele onder invloed van het getij staande gedeelte van de Lek. Buiten de Rijn- en Maasmonding is de Spindotter verspreid aangetroffen langs de benedenloop van de IJssel, langs het Vossemeer, aan de Friese IJsselmeerkust en bij de monding van het Reitdiep bij Zoutkamp. De plant is verder op enkele vreemde plekken opgedoken, o.a. langs de Maas bij Roermond. Een zaadhandel heeft in het verleden dotterbloemzaden betrokken van planten die oorspronkelijk afkomstig waren uit de Biesbosch. Een aanzienlijk deel van de wereldpopulatie van de Spindotterbloem bevindt zich in Nederland. Buiten Nederland komt de Spindotter alleen voor in de benedenlopen van de Elbe en de Schelde. De Spindotterbloem is een soort van wilgenbossen en grienden in het Zoetwatergetijdengebied (BKb-2 Vloedbos). De Spindotterbloem groeit in de laagst gelegen delen van de bossen, zoals greppels of restanten van getijdegeulen. Verder groeien Spindotterbloemen in de rietkragen langs de oevers van de getijdewateren (BKr-2 Rietgors). De Spindotterbloem komt optimaal voor in gebieden met grote dagelijkse waterstandschommelingen. De best ontwikkelde exemplaren worden tegenwoordig aangetroffen langs de Oude Maas. De Spindotterbloem is een vroeg bloeiende soort. De bloeitijd loopt van half april tot half mei. In de zomer, als de stengels en de bladen grotendeels vergaan zijn, is de soort haast niet waarneembaar. Buiten voorjaar en voorzomer is de Spindotterbloem lastig van de Gewone dotterbloem te onderscheiden. Binnen het zoetwatergetijdengebied worden Spindotters alleen aangetroffen langs die oevers waar extensief beheerde buitendijkse gebieden van enige omvang aanwezig zijn. Zo ontbreekt de Spindotterbloem b.v. langs de Dordtsche Kil en wordt zij langs de zuidoever van het Haringvliet, die over het algemeen uit “harde” begraasde oevers bestaat, in veel minder kmhokken waargenomen dan langs de grotendeels extensief beheerde noordelijke oever. In intensief begraasde gebieden ontbreken de biotopen voor de Spindotterbloem: wilgenbos en rietland. In de Biesbosch gaat de soort mogelijk achteruit omdat de getijdeninvloed in de greppels en getijdengeulen in de wilgenbossen afneemt doordat de greppels en geulen geleidelijk dichtslibben en/of opgevuld worden met organisch materiaal.

6.37

Steenanjer TABEL 2


Watersysteem

(N2000


betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

4

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

4

Zwarte Water-delta

vrij algemeen

4

gebieden vet) Rijn en Rijntakken


101


Rijkswateren

Watersysteem

(N2000


betrouwbaarheid

Plassenmaas

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

4

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

gebieden vet) Maas

IJsselmeergebied

AR-kanaal

en

Noordzeekanaal


biotoop


periode

bedreigings-

info

Overig

dijken, zomer-kaden en

dijkverbetering/

jaarrond

4

bermen

verhoging, afgraven maaien

bloeitijd

2

m

maaien

bloeitijd

2

m

klasse

Extensief

agrarisch


(natuur-) gebied m:

Maaien en afvoeren bij voorkeur niet vaker dan 1x per jaar en na bloei en zaadzetting.

Aanvullende informatie De Steenanjer is in Nederland een vrij zeldzame soort. Het zwaartepunt van haar verspreiding binnen Nederland ligt in Overijssel langs de Overijsselse Vecht, Regge, Dinkel en het Kanaal Almelo-Nordhorn. Kleinere concentraties van groeiplaatsen liggen in de duinen van Zuid Kennemerland en in het Gooi. In de pleistocene gebieden van Oost-Nederland wordt de soort verder zeer verspreid aangetroffen. Steenanjer wordt in diverse variëteiten als tuinplant gekweekt en de zaden maken deel uit van bloemenmengsels. Op veel groeiplaatsen is de soort oorspronkelijk uitgezaaid of komt de plant verwilderd uit tuinen voor. Langs de Rijkswateren is Steenanjer vooral een soort van de Zwarte water-delta (Overijsselse Vecht). Binnen de watersystemen waar de soort verder nog is aangetroffen is er meestal sprake van incidentele waarnemingen of van verwildering. Langs de Overijsselse Vecht is Steenanjer een soort van hooggelegen incidenteel overstroomde rivierduinen (RHg-1). De groeiplaatsen in rivierduingraslanden liggen in hoofdzaak in reservaten. Buiten reservaten liggen de groeiplaatsen in bermen en op schrale taluds, zoals b.v. langs het kanaal Almelo-Nordhorn. Steenanjer is een soort van graslanden op droge, matig voedselarme, zwak zure tot neutrale, iets lemige zandgronden. Bij eutrofiëring worden Steenanjer en andere kruiden verdrongen door grassen. Het meest geschikte beheer voor Rivierduingraslanden is begrazing. In eenmaal per jaar gemaaide bermen en taluds houdt de Steenanjer zich echter goed staande.

102


6.38

Steenbreekvaren TABEL 2


Rijn en Rijntakken

Maas



en


abundantie/kans

vet)

voorkomen

op

betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

zeldzaam

3

Grensmaas

zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Markermeer

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

vrij zeldzaam

4

Delta

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer

zeer zeldzaam

4


vrij zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzee


biotoop


periode

bedreigingsklasse

Bebouwin



jaarrond

4

g

huis-/tuinmuren brugpeilers putten

Aanvullende informatie Steenbreekvaren is in Nederland een zeldzame plant. Vroeger kwam zij vooral voor in ZuidLimburg en in oude vestingsteden in het rivierengebied. Tegenwoordig liggen de meeste groeiplaatsen in steden in het westen van het land. Steenbreekvaren is verspreid over een aantal watersystemen aangetroffen. Concentraties van groeiplaatsen komen voor binnen de watersystemen Bovenmaas, Grensmaas en Noordelijke Maas, Noordzeekanaal (omgeving Amsterdam) en Kanaal van Gent-Terneuzen. Steenbreekvaren groeit in Nederland nagenoeg uitsluitend op oude muren. De soort is enigszins gevoelig voor uitdroging en mijdt direct zonlicht. Vroeger groeide zij in Zuid-Limburg ook op rotswanden, aarden wallen en boomstronken. Recent is zij op één plek in de duinen weer als bodembewoner aangetroffen. Steenbreekvaren wordt vooral aangetroffen op kade-. sluis- en grachtmuren. Verder worden als groeiplaatsen opgegeven: huismuren, tuinmuurtjes, oude vestingwerken, ruïnes, brugpeilers en straat- en waterputten.

103


6.39

Stengelomvattend havikskruid TABEL 2



abundantie/kans op

betrouwbaarheid

voorkomen Maas

Bovenmaas (muurplant Maastricht eo)

vrij zeldzaam

3


biotoop

Bebouwing oude (stads)muren, kademuren


periode

bedreigingsklasse info

sloop, onderhoud, renovatie

jaarrond

4

Aanvullende informatie Stengelomvattend havikskruid is een uiterst zeldzame beschermde muurplant. De plant is oorspronkelijk afkomstig uit de bergen van Zuid Europa en Noord Afrika en ooit als sierplant in Nederland ingevoerd. In Maastricht en Valkenburg is zij als muurplant ingeburgerd. In Utrecht groeit deze plant op enkele plaatsen tussen de straatstenen. In de omgeving van de Rijkswateren komt Stengelomvattend havikskruid alleen voor in het oude centrum van Maastricht (Bovenmaas). Stengelomvattend havikskruid groeit op oude, verweerde muren, die niet sterk uitdrogen en waarin kalkrijke materialen (kalkmortel, mergel) zijn verwerkt. Behalve op oude stadsmuren en vestingwerken groeit Stengelomvattend havikskruid hier en daar ook op kademuren.

6.40

Stijf hardgras TABEL 2


Rijn en Rijntakken

Rijn- en Maasmonding AR-kanaal

en


abundantie/kans

vet)

voorkomen

op

betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal


biotoop


periode

klasse

Bebouwing

kademuren, oude muren

sloop, onderhoud, renovatie

jaarrond

4

tussen wegverhardingsmateriaal

van gebouwen en bestrating

info

(klinkers, tegels, grind, betonplaten)

104


Aanvullende informatie Stijf hardgras is een zeer zeldzame beschermde muurplant, die in Nederland aan de uiterste noordgrens van zijn areaal groeit. In steden in het zuiden en het westen van het land wordt dit 1-jarige grasje de laatste decennia op steeds meer plekken waargenomen. Langs de Rijkswateren is de soort nog maar zelden aangetroffen. Langs de Waal zijn waarnemingen bekend uit de omgeving van Zuilichem. In de omgeving van het Noordzeekanaal is de soort gevonden in Beverwijk. In Gouda is Stijf hardgras aangetroffen in de nabijheid van de Hollandse IJssel (Noordrand Rijn- en Maasmonding). Omdat Stijf hardgras zich de laatste jaren duidelijk aan het uitbreiden is, is het goed mogelijk dat deze soort zich op meer plaatsen in de nabijheid van de Rijkswateren gaat vestigen. Stijf hardgras groeit op allerlei droge, zonnige, steenachtige plekken. De soort is aangetroffen op oude muren (ruines, stadsmuren, kademuren). Als muurplant komt de plant tegenwoordig nog maar weinig voor. Op de meeste nieuwe groeiplaatsen groeit Stijf hardgras tussen trottoirtegels en straatstenen, vaak op warme plekken onderaan muren en paaltjes. Verder kan de soort worden aangetroffen op spoorwegterreinen en op verlaten fabrieksterreinen (steenfabrieken!). Uit het verleden zijn ook enkele vindplaatsen bekend uit de duinen. Verder komt de soort in Zuid-Limburg nog op een enkel plekje voor op Krijtrotsen.

6.41

Tongvaren TABEL 2


Rijn en Rijntakken

Maas


IJsselmeergebied

AR-kanaal

en

Noordzeekanaal


abundantie/kans

vet)

voorkomen

op

betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

3

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Grensmaas

zeer zeldzaam

3

Plassenmaas

zeer zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

4

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3

Markermeer

zeer zeldzaam

3


vrij zeldzaam

3

Noordzeekanaal

vrij algemeen

4


105


Rijkswateren Delta

Noordzee


abundantie/kans

vet)

voorkomen

op

betrouwbaarheid

Oosterschelde

zeer zeldzaam

3

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer

zeldzaam

4

Veerse Meer

vrij zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3


biotoop


periode

bedreigings-klasse

Bebouwing



jaarrond

4

begrazing

groeiseizoen

2

huis-/tuinmuren putten brugpeilers steenglooiingen steenglooiingen

Aanvullende informatie Tongvaren is tegenwoordig een vrij zeldzame varen. Voor 1950 was de soort zeldzamer en vooral bekend als bodembewoner. De laatste decennia is deze soort vooral in steden in het westen van het land algemener geworden. Tegenwoordig liggen de meeste groeiplaatsen op muren in steden in het westen van het land. Na afsluiting van het IJsselmeer en de zeearmen in het Delta gebied is zij hier op dijken verschenen. Tongvaren is verspreid over een groot aantal watersystemen aangetroffen. Concentraties van vindplaatsen komen voor binnen de watersystemen Bovenmaas (Maastricht), AmsterdamRijnkanaal en Noordzeekanaal (omgeving Amsterdam), Volkerak/Zoommeer en Veerse Meer. Tongvaren is een soort van vochtige muren. De soort groeit meestal in de schaduw en slechts zelden in de volle zon. De soort is aangetroffen op sluis-. kade- en grachtmuren. Verder groeit zij op vochtige huismuren bijvoorbeeld onder lekkende dakgoten. Verder zijn groeiplaatsen bekend op brugpeilers en in straat- en waterputten. Op dijken in het Deltagebied en langs het IJsselmeer is zij aangetroffen op oude steenglooiingen van onregelmatig gevormde natuursteen. De planten groeien in de diepe spleten tussen de stenen. Op deze beschutte plekken zijn de groeipunten van de planten beschermd tegen vraat door schapen. Tongvaren is gevoelig voor vorst; in strenge winters gaan er groeiplaatsen verloren. Vanwege deze gevoeligheid voor vorst voelt de soort zich blijkbaar goed thuis in het Delta gebied met zijn relatief zachte winters. Ook in het rivierengebied is Tongvaren op enkele plekken aangetroffen op steenglooiingen. Vroeger groeide zij o.a. op de steenglooiing langs de Waal bij het Colebrandersbos. Als bodembewoner is Tongvaren aan te treffen in duinstruwelen en in enkele bossen in de IJsselmeerpolders waar zij op greppelkanten groeit. In de Biesbosch groeit de soort als epiphyt op omgevallen bomen.

106


Groeiplaatsen van Tongvaren gaan verloren door restauratie en sloop van oude muren. Groeiplaatsen op dijken kunnen verloren gaan wanneer oude steenglooiingen worden vervangen door nieuwe van basalton of asfalt. Door te intensieve beweiding met schapen kunnen de planten op steenglooiingen verdwijnen. Op Tiengemeten ligt een groeiplaats op een dijk, precies op de plaats waar deze ten behoeve van een nieuw te graven geul doorgraven wordt. Tongvaren kan slecht tegen direct zonlicht. Kappen van bomen en struiken die de groeiplaats afschermen tegen de zon kan nadelig zijn voor de plant. In tegenstelling tot de meeste andere muurvarens is Tongvaren in staat zich snel op geschikte plekken te vestigen.

6.42

Veldgentiaan TABEL 2

Rode lijst categorie: ernstig bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

voorkomen Delta

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

2

Noordzee

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Aanvullende informatie Veldgentiaan is een uiterst zeldzame, 1-(tot 2-)jarige plant, die tegenwoordig nog maar in enkele duingebieden voorkomt. Veldgentiaan bloeit in de nazomer. Door de late bloei en de geringe afmetingen is de Veldgentiaan een groot deel van het groeiseizoen een onopvallende plant. Het aantal exemplaren kan van jaar tot jaar sterk fluctueren. In jaren met een droog voorjaar en /of zomer kan de soort zelfs geheel afwezig zijn. Alle nu bekende groeiplaatsen van Veldgentiaan liggen in reservaten. In de omgeving van deelsysteem Grevelingen komt Veldgentiaan voor in de Westduinen op Goeree. Langs de Noordhollandse Noordzeekust groeit de soort in het Noordhollands duinreservaat tussen Castricum- en Egmond aan Zee.

6.43

Veldsalie TABEL 2


Rijn en Rijntakken

Watersysteem

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Boven-Rijn, Waal

vrij zeldzaam

4

Nederrijn, Lek

zeldzaam

4

IJssel

vrij algemeen

3


107


Rijkswateren

Watersysteem

Maas


IJsselmeergebied

AR-kanaal

en

(N2000

abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

gebieden vet)

voorkomen

Bovenmaas

vrij zeldzaam

3

Grensmaas

zeer zeldzaam

4

Noordelijke Maas

zeer zeldzaam

3

Getijde Maas

vrij zeldzaam

4

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Markermeer

zeer zeldzaam

3

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Delta

Oosterschelde

zeer zeldzaam

3

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer

zeer zeldzaam

3


biotoop


periode

bedreigings-

info

klasse Overig

Extensief

agrarisch

dijken, zomer-kaden en

dijkverbetering/verhoging

bermen

afgraven


jaarrond

4

maaien

bloeitijd

2

m

maaien

bloeitijd

2

m

(natuur-) gebied m:

Maaien en afvoeren bij voorkeur na bloei en zaadzetting. Na één vroege maaibeurt kan de soort nog herbloeien en zaad zetten. Te frequent maaien leidt tot verdwijnen van de soort.

Aanvullende informatie In Nederland is Veldsalie een zeldzame soort die in hoofdzakelijk in het rivierengebied wordt aangetroffen. De plant kent een overwegend Zuid-, Midden- en Oost-Europese verspreiding. Nederland ligt aan de noordgrens van het areaal; enkele areaaluitlopers lopen via de rivierdalen door tot in Nederland. Buiten het rivierengebied komt Veldsalie regelmatig verwilderd voor. De plant vormt een bestanddeel van zaaimengsels en wordt uitgezaaid op dijken en in bermen. In het Deltagebied is zij met aangevoerde rivierklei op enkele dammen terechtgekomen. Binnen de Rijntakken is Veldsalie vooral aangetroffen langs de IJssel. Langs Bovenrijn en Waal komt de soort meer verspreid en in vaak kleine populaties voor. Langs de Maas is zij grotendeels verdwenen; alleen langs de Bovenmaas en zeer lokaal langs de Grensmaas is zij nog recent aangetroffen. Pas langs de Getijde Maas, ten westen van de voormalige overlaten bij Heerewaarden waar Waal en Maas met elkaar in verbinding stonden, komt Veldsalie weer tevoorschijn. Veldsalie is een plant van graslanden op relatief hooggelegen delen in het winterbed. Zij wordt aangetroffen op oeverwallen en langs de IJssel ook op kronkelwaardruggen (ROg-1 en RUg-1). Verder wordt zij aangetroffen op dijktaluds en in bermen. 108


Veldsalie groeit in stroomdalgraslanden op droge, (matig) voedselarme, basische standplaatsen op zand en zavel. Door hoge waterstanden in de winter wordt de basenvoorziening van de wortelzone op peil gehouden. Op droge, voedselarme standplaatsen groeit Veldsalie meestal in beweide graslanden. Op wat meer vochthoudende en voedselrijkere standplaatsen komt Veldsalie ook voor in hooilanden. Kieming en vestiging vindt vooral plaats op molshopen en op kale plekken in de grasmat die door graverij van konijnen zijn ontstaan. Door afgraven van uiterwaarden voor zanden kleiwinning zijn in het verleden groeiplaatsen verloren gegaan. Ook dijkverzwaring en intensivering van de landbouw (bemesting) hebben hun tol geëist. Bij bemesting wordt Veldsalie op den duur verdrongen door grassen. Recent is de soort in het Gelderse rivierengebied nog sterk achteruitgegaan. Het verspreidingskaartje geeft waarschijnlijk dan ook een te optimistische beeld. Veldsalie komt tegenwoordig meestal in kleine populaties voor. Binnen deze kleine polulaties is genetische verarming geconstateerd. Mogelijk wordt de soort bedreigd door uitloging van de bodem op de bestaande groeiplaatsen. Vorming van “verse” kalkrijke, voedselarme, zandig zavelige oeverwallen en kronkelwaardruggen is dan een voorwaarde voor het voortbestaan van de soort op de lange termijn.

6.44

Vleeskleurige orchis TABEL 2



abundantie/kans op

betrouwbaarheid


Boven-Rijn, Waal

zeer zeldzaam

2

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

2

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

2

Noordrand

zeer zeldzaam

2

Maasmonding

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeergebied

IJsselmeer

zeer zeldzaam

4

Markermeer

zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

2

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Eems-Dollard

zeer zeldzaam

3

Oosterschelde

zeer zeldzaam

2

Westerschelde

zeer zeldzaam

2

Grevelingenmeer

zeldzaam

4

Volkerak/Zoommeer

zeldzaam

4

Veerse Meer

vrij zeldzaam

4

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Maas Rijn-

AR-kanaal

en

en

Noordzeekanaal Wadden

Delta

Noordzee

109



biotoop


periode

bedreigingsklasse

info

extensief

graslanden

egaliseren

jaarrond

2

e

agrarisch


jaarrond

4

o

(natuur-)

/verhoging hydrodynamiek inundatie voedselrijk water

jaarrond

4

i

begrazen

groeisei-zoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m


jaarrond

4

afgesneden

egaliseren

jaarrond

2

e

strandvlakten,


jaarrond

4

o

duinvalleien &

/verhoging hydrodynamiek inundatie voedselrijk water

jaarrond

4

i

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

gebied

open pionier

zand


permanent drooggevallen zandplaten

e:


o:


i:


b:


m:


Aanvullende informatie Vleeskleurige orchis is binnen Nederland een vrij zeldzame soort. Concentraties van vindplaatsen bevinden zich op de Waddeneilanden, op Voorne en in de laagveengebieden van Noordwest-Overijssel. In het binnenland is de soort zeer sterk achteruitgegaan. Nieuwe groeiplaatsen zijn langs de Rijkswateren ontstaan na afsluiting van de Zuiderzee, de Lauwerszee en de zeearmen in het Deltagebied. Vleeskleurige orchis is o.a. gevonden op buitendijks gelegen gebieden langs de Friese IJsselmeerkust, in het Lauwersmeergebied, langs het Volkerak/Zoommeer (Dintelse gorzen), langs het Veerse Meer en het Grevelingenmeer. In het rivierengebied is de Vleeskleurige orchis zeer zeldzaam, hier groeit zij in ondiep afgegraven, meestal binnendijks gelegen kleiputten. In de omgeving van de Brabantse kanalen liggen de schaarse groeiplaatsen daar waar de kanalen de beekdalen kruisen. Vleeskleurige orchis is een soort van natte duinvalleien, laagveenmoerassen en pioniervegetaties op drooggevallen zandplaten in voormalige zeearmen. In het binnenland groeit zij in blauwgraslanden en in beekdalgraslanden. Verder is de soort verschenen in pioniervegetaties op recent opgespoten terreinen (b.v. Eemshaven). De soort groeit op natte tot vochtige, voedselarme, basische standplaatsen met geringe schommelingen in de waterstand. Uitdroging van de bovengrond wordt slecht verdragen. Langs de Brabantse kanalen staan de groeiplaatsen mogelijk onder invloed van kanaalkwel.

110


De Vleeskleurige orchis is gevoelig voor ontwatering, verzuring en eutrofiëring van de standplaats. Als de grondwaterstand ’s winters onder het maaiveld blijft, kunnen er in de wortelzone zure regenwaterlenzen gevormd worden. Inundaties met voedselrijk oppervlaktewater vormen een bedreiging. Op groeiplaatsen die onder invloed staan van basenrijke kwel is het in stand houden van deze kwel een voorwaarde voor het voortbestaan van de soort op de lange termijn. In de loop van de successie worden standplaatsen i.h.a. zuurder en voedselrijker. Voor het behoud van de soort op de lange termijn kan het creëren van basische en voedselarme pioniermilieus, b.v. door plaggen, noodzakelijk zijn. De Vleeskleurige orchis handhaaft zich alleen in lage grazige vegetaties. Opslag van struiken en verruiging moet d.m.v. een maaibeheer tegengegaan worden. Groeiplaatsen in grote terreinen kunnen mogelijk ook extensief beweid worden.

6.45

Waterdrieblad TABEL 2



abundantie/kans

op

betrouwbaarheid


Maas



en

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

3

Zwarte Water-delta

vrij zeldzaam

3

Noordelijke Maas

zeldzaam

3

Beneden Maas

zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeldzaam

3

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3


biotoop


periode

bedreigingsklasse

info

Rietmoeras

verlandings-

ontwatering/ peilverlaging/

jaarrond

4

o

en

vegetaties

verhoging hydrodynamiek inundatie voedselrijk water

jaarrond

3

i

baggeren

jaarrond

3

Open

moeras Open water

plasjes, afgesneden oude rivierlopen

111


o:

Lage grondwaterstanden in de winter kunnen leiden tot verzuring van de wortelzone. Lage grondwaterstanden in het groeiseizoen veroorzaken eutrofiëring door mineralisatie van organische stof. Eventueel aanwezige kwel moet de wortelzone kunnen bereiken.

i:


Aanvullende informatie Waterdrieblad is binnen Nederland een vrij algemene plant, die met name voorkomt in de laagveengebieden. Er liggen in verhouding weinig groeiplaatsen langs de Rijkswateren. Het meest is Waterdrieblad nog aangetroffen langs de Overijsselse Vecht en het Zwarte water. Langs de Noordelijke Maas en langs de Brabantse kanalen is Waterdrieblad zeldzaam. Langs de Brabantse kanalen komt het alleen daar voor waar de kanalen door de beekdalen lopen. In de duinen is het zeldzaam, alleen op Voorne, rond het Zwanenwater en op enkele Waddeneilanden is het wat algemener. Binnen de overige watersystemen ontbreekt Waterdrieblad of is het zeer zeldzaam. Waterdrieblad is een soort van zoete wateren. Langs de voormalige zoute wateren van het IJsselmeer en het Delta-gebied ontbreekt Waterdrieblad nog nagenoeg geheel. Tegenwoordig behoort de soort tot het vijverplanten-assortiment. In en nabij de bebouwde kom verwildert het de laatste tijd steeds meer. Waterdrieblad is een soort die opduikt in de vroege stadia van verlanding. In laagveengebieden groeit het in petgaten en plasjes. In heidegebieden kan het in venranden voorkomen. Binnen watersysteem Zwarte Water-delta is Waterdrieblad aangetroffen in moerassige graslanden en in verlandingsvegetaties in plasjes en sloten. Langs de Maas groeit Waterdrieblad hier en daar in verlandingsvegetaties in afgesneden Maasmeanders. In de omgeving van de Brabantse kanalen groeit Waterdrieblad in beekdalgraslanden. Waterdrieblad is een soort van zwak zure, matig voedselarme tot matig voedselrijke, permanent natte standplaatsen. Het grondwater zakt in de zomer nooit ver onder maaiveld. Aanvankelijk door ontginning en later door vermesting, verdroging en verzuring is de soort, vooral buiten de laagveengebieden, sterk achteruitgegaan.

6.46

Weideklokje TABEL 2

Rode Lijst-categorie: bedreigd Aanvullende informatie Weideklokje is een soort die in Nederland slechts incidenteel wordt aangetroffen. De groeiplaatsen van deze kortlevende, twee- tot meerjarige soort, lijken weinig bestendig. Er zijn geen plekken bekend waar de soort zich duurzaam gevestigd heeft. Nederland ligt buiten het hoofdverspreidingsgebied van deze Midden-Europese soort. Weideklokje is op enkele verspreide plekken binnen de watersystemen Waal en Nederrijn gevonden. Het is een soort van graslanden op vochtige, voedselrijke standplaatsen. Verwarring met andere klokjes, vooral Rapunzelkolkje Campanula rapunculus en Akkerklokje, C. rapunculoides is mogelijk. Omdat het Weideklokje nergens langs de Rijkswateren noch elders een duurzame populatie heeft vormen de beheer- en onderhoudsactiviteiten geen bedreiging voor deze soort.

112


6.47

Welriekende nachtorchis TABEL 2

Rode lijst categorie: bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans

betrouwbaarheid

op voorkomen Rijn en Rijntakken

IJssel

zeer zeldzaam

2

Zwarte Water-delta (Junner Koeland)

zeer zeldzaam

2

Twenthekanalen

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Brabantse kanalen (Beatrixkanaal)

zeer algemeen

4


Noordrand

zeer zeldzaam

2

IJsselmeergebied

Markermeer

zeer zeldzaam

2

Wadden

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Noordzee

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

3

Maas


biotoop


periode

extensief agrarisch (natuur-)gebied

duinheiden en duinvalleien in

maaien

bloeitijd

2

m

kalkarme duinen

begrazen

groeiseizoen

2

b

ontwatering/peilverlaging jaarrond overig rietmoeras

taluds van kanalen veenmosrietland en trilvenen

klasse

info

3

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

maaien

bloeitijd

2

m

begrazen

groeiseizoen

2

b

ontwatering/peilverlaging jaarrond

3

m: maaien na bloei en zaadzetting. v: De soort verdwijnt bij te sterke beschaduwing. Verwijderen opslag is gewenst, maar brengt het risico van beschadiging van planten met zich mee. b: Bij voorkeur maaien en afvoeren.

Aanvullende informatie De Welriekende nachtorchis is een zeldzame beschermde orchidee. De Welriekende nachtorchis is een soort van vochtige tot natte, voedselarme, zwak zure standplaatsen. In tegenstelling tot vele andere orchideeën vestigt zij zich niet in pioniermilieus, maar heeft ze een voorkeur voor humeuze, gerijpte bodems. In de directe omgeving van de overwegend voedselrijke en basische Rijkswateren zal de Welriekende nachtorchis altijd uiterst zeldzaam zijn en blijven. Haar aanwezigheid in het rivierengebied, waar inundaties met voedselrijk water regelmatig optreden, is zo goed als zeker uit te sluiten. De Welriekende nachtorchis lijkt sterk op de Bergnachtorchis en tussenvormen (bastaarden) komen voor. Het is mogelijk dat beide soorten met elkaar verwisseld worden. De meeste groeiplaatsen in de omgeving van de Rijkswateren bevinden zich in de kalkarme duinen van de deelsystemen Waddenzee, Kust Waddeneilanden en Noordzeekust Noord 113


Holland. Gezien de voorkeur voor humeuze standplaatsen liggen deze groeiplaatsen waarschijnlijk op ruime afstand van de zeereep. Binnen deelsysteem Brabantse kanalen is Welriekende nachtorchis bekend van het oostelijk talud van het Beatrixkanaal bij Eindhoven. De groeiplaatsen langs Noordrand Rijn- en Maasmonding (Hollandse IJssel), Markermeer, en Zwarte Water-delta hebben naar alle waarschijnlijkheid betrekking op binnendijks gelegen groeiplaatsen in resp. de Krimpenerwaard, Waterland en de Wieden. Welriekende nachtorchis is een soort van vochtige duinvalleien, duinheiden, heischrale graslanden, blauwgraslanden, veenmosrietlanden en trilvenen. De soort is achteruitgegaan door vermesting en ontwatering. De vindplaats op het talud van het Beatrixkanaal wordt bedreigd door verruiging (met bramen) en verbossing. De vindplaatsen kunnen in stand gehouden worden door maaien en afvoeren, na bloei en zaadzetting, of door extensieve begrazing.

6.48

Wilde kievitsbloem TABEL 2

Rode Lijst-categorie: bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans

op

betrouwbaarheid


Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

IJssel

zeer zeldzaam

4

Zwarte Water-delta

vrij zeldzaam

4

Twenthekanalen

zeer zeldzaam

4


Noordrand

zeer zeldzaam

3

IJselmeergebied

IJsselmeer

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

AR-kanaal

en

Noordzeekanaal


biotoop


periode

bedreigingsklasse

info

extensief

graslanden

egaliseren

jaarrond

2

e

agrarisch

ontwatering/peilverlaging/verhoging

jaarrond

3

o

(natuur-)


jaarrond

3

i

begrazen

voorjaar

2

b

maaien

bloeitijd

3

m

gebied

e:


o:

Ontwatering vervroegt grasgroei in voorjaar, waardoor de soort meer concurrentie ondervindt.

i:


b:

Bij voorkeur maaien en nabeweiden. Te vroege beweiding kan op den duur leiden tot verdwijnen van de soort.

m:

Maaien en afvoeren nadat de plant bovengronds is afgestorven.

114


Aanvullende informatie Wilde kievitsbloem is in Nederland een zeldzame soort. Het belangrijkste bolwerk heeft de soort in de Zwarte Water-delta. Langs de benedenloop van de IJssel komt de soort plaatselijk voor in de uiterwaarden (o.a. Scherenwelle). Verder is er een groeiplaats bekend langs de Friese IJsselmeerkust. In Zuid-Holland en Utrecht komen nog een aantal kleine populaties voor. Verder komt de soort voor in stinzenmilieus. De Wilde kievitsbloem is een geliefde tuinplant; de bollen zijn te koop in tuincentra. Groeiplaatsen, in of nabij de bebouwde kom, kunnen zijn ontstaan door aanplant en/of verwildering. Wilde kievitsbloem bloeit in maart-april. Na vruchtzetting sterft de plant bovengronds af om pas volgend voorjaar weer boven de grond te komen. Het grootste deel van zomer is de plant onzichtbaar. Wilde kievitsbloem is in Nederland een soort van laag gelegen hooilanden en hooiweiden (RMg-1, MLg-1). De groeiplaatsen staan ’s winters onder water of plas-dras. De jaarlijkse fluctuaties in het waterpeil zijn gering; de groeiplaatsen drogen ’s zomers niet uit. De bodem bestaat uit klei of zavel. Bij eutrofiëring en ontwatering (minder langdurige inundatie) wordt de Wilde kievitsbloem weggeconcurreerd door hoogopgaande grassen zoals Grote vossenstaart Alopecuris pratensis. Ontwatering maakt het mogelijk dat vee vroeger ingeschaard kan worden. Beweiding vroeg in het seizoen is nadelig voor de plant, evenals maaien voordat de plant weer afgestorven is.

6.49

Wilde marjolein TABEL 2


Rijn en Rijntakken

Maas


abundantie/kans op

vet)

voorkomen

betrouwbaarheid

Boven-Rijn, Waal

vrij zeldzaam

4

Nederrijn, Lek

vrij zeldzaam

4

IJssel

zeer zeldzaam

4

Zwarte Water-delta

zeer zeldzaam

3

Twenthekanalen

zeer zeldzaam

4

Bovenmaas

algemeen

4

Grensmaas

algemeen

4

Plassenmaas

algemeen

4

Noordelijke Maas

vrij zeldzaam

4

Beneden Maas

zeer zeldzaam

4

Getijde Maas

zeer zeldzaam

3

Maaskanalen

vrij zeldzaam

3

Brabantse kanalen

zeer zeldzaam

3


115


Rijkswateren Rijn- en Maasmonding

IJsselmeergebied

AR-kanaal

en


abundantie/kans op

vet)

voorkomen

betrouwbaarheid

Noordrand

zeer zeldzaam

3

Middendeel

zeer zeldzaam

4

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeer

zeer zeldzaam

4

Markermeer

zeer zeldzaam

3

Randmeren Noord

zeer zeldzaam

3

Randmeren Zuid

zeer zeldzaam

3


zeer zeldzaam

3

Oosterschelde

zeer zeldzaam

3

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer

zeer zeldzaam

3

Veerse Meer

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3


Noordzee


biotoop

(beheer-)

periode

bedreigingsklasse

info

jaarrond

4

maaien

bloeitijd

3

m

maaien

bloeitijd

3

m

activiteiten Overig

Droge

ruigte

dijken en (zomer)kaden, taluds,

dijkverbetering,

steenglooiingen, bermen

afgraven

ruige oeverwallen

en struweel m:

Bij voorkeur extensief beweiden. Maaien en afvoeren alleen na afloop groeiseizoen na bloei en zaadzetting en niet jaarlijks. Frequent maaien leidt tot verdwijnen van de soort.

Aanvullende informatie Wilde marjolein is in Nederland een vrij zeldzame plant die alleen in sommige delen van Zeeland en Limburg vrij algemeen voorkomt. Langs de Maas is de soort langs de zuidelijke watersystemen Bovenmaas, Grensmaas en Plassenmaas algemeen tot vrij algemeen. Langs de Noordelijke Maas en verder stroomafwaarts wordt Wilde marjolein al gauw veel zeldzamer. Langs de Rijntakken komt Wilde marjolein verspreid voor; het meest langs de Waal en minder langs Bovenrijn, Nederrijn en Lek. Langs de IJssel, waar zij voor 1950 tot aan Kampen werd aangetroffen, is Wilde marjolein sterk achteruitgegaan en nu zeer zeldzaam. In het Deltagebied groeit Wilde marjolein vooral op binnendijken (Zeeuwse bloemdijken). Langs de overige Rijkswateren wordt Wilde marjolein zeer verspreid en in meestal kleine aantallen aangetroffen. Wilde marjolein wordt veel in tuinen gekweekt en verwildert regelmatig in en nabij het stedelijk gebied. Langs de Maas groeit Wilde marjolein op grazige taluds en steenglooiingen. Langs de Rijntakken wordt zij aangetroffen op dijktaluds, zandige oeverwallen, spoordijken en wegbermen. De groeiplaatsen liggen relatief hoog en worden incidenteel of in het geheel niet 116


overstroomd. Af en toe groeit de plant ook op oude muren. In stedelijke gebieden groeit zij ook tussen het plaveisel op zonnige, weinig betreden plekken. Wilde marjolein groeit op droge, matig voedselrijke, meestal basische bodems. Hoewel zij meestal op op het zuiden geëxponeerde taluds groeit wordt een lichte mate van beschaduwing goed verdragen. Wilde marjolein is een echte zoomplant en gedijt alleen bij een extensief beheer. Regelmatig maaien wordt slecht verdragen. Het best doet Wilde marjolein het in extensief beweide terreinen. Onder voedselarme omstandigheden kan zij het ook in niet beheerde ruigten lang uithouden. Bij eutrofiëring wordt Wilde marjolein verdrongen door grassen of soorten als Grote brandnetel (Urtica dioica) of Dauwbraam (Rubus caesius).

6.50

Zomerklokje TABEL 2



abundantie/kans

op

betrouwbaarheid



en

Noordrand

zeer zeldzaam

4

Middendeel

zeer zeldzaam

3

IJsselmeer

zeer zeldzaam

4


zeer zeldzaam

2

Noordzeekanaal


Biotoop


periode

bedreigingsklasse

info

Rietmoeras

Rietgors

riet maaien

voorjaar

2

m

beweiden

voorjaar

1

b

beweiden

voorjaar

1

b

Bos overigen

m/b:

griend en vloedbos

maaien en beweiden in april-juni, als de soort bovengronds nog niet afgestorven is, zou nadelig kunnen zijn.

Aanvullende informatie Zomerklokje is binnen Nederland een zeer zeldzame plant, die hier aan de noordgrens van haar areaal groeit. Langs de Rijkswateren komt ze in hoofdzaak voor langs de Oude Maas (watersysteem Noordrand Rijn- en Maasmonding). Verder is er een incidentele vondst van 1 pol in de Makkumer Noordwaard (watersysteem IJsselmeer). In de omgeving van het Amsterdam-Rijnkanaal liggen er groeiplaatsen langs de Angstel en langs de Utrechtse Vecht. Zomerklokje is een vroeg bloeiend bolgewas en wordt ook als tuinplant gekweekt. Op landgoederen (stinzen) en in parken verwildert zij wel eens. Zomerklokje is een soort van rietlanden (BKr-2) en aanspoelselruigten en wilgengrienden. Verder groeit het op enkele plekken in boezemlanden (Alblasserwaard) die in gebruik zijn als hooiland of hooiweide.

117


Zomerklokje is een soort van vochtige, bij voorkeur periodiek overstroomde, voedselrijke, humeuze kleigronden langs de benedenlopen van rivieren. Vaak is er op de groeiplaatsen sprake van initiële veenvorming en vindt er zowel afzetting van slib als van strooisel plaats. De Nederlandse groeiplaatsen lagen oorspronkelijk in getijdengebieden op de overgang tussen zout en zoet water. Langs de Angstel en de Vecht is het getij al sinds de afsluiting van de Zuiderzee weg en langs de Oude Maas is het getij sinds de afsluiting van het Haringvliet sterk verminderd. De soort weet zich in deze gebieden ondanks de gewijzigde omstandigheden te handhaven. Langs de Oude Maas worden de groeiplaatsen tweemaal per dag overstroomd. Op alle groeiplaatsen bevinden de bollen zich in ieder geval in het winterhalfjaar permanent of zeer regelmatig onder de grondwaterspiegel. Als rietlanden laat gemaaid worden, d.w.z. vroeg in het voorjaar als Zomerklokje al boven de grond is, kan dit nadelig voor de soort zijn. Ook beweiding vroeg in het voorjaar zou nadelig kunnen zijn.

6.51

Zwartsteel TABEL 2



abundantie/kans

vet)

voorkomen

Rijn en Rijntakken

Nederrijn, Lek

zeer zeldzaam

3

Maas

Bovenmaas

zeer zeldzaam

3


Noordrand

zeer zeldzaam

3

Zuidrand

zeer zeldzaam

4

Markermeer

zeer zeldzaam

3


en

op

betrouwbaarheid


zeer zeldzaam

3

Noordzeekanaal

Noordzeekanaal

zeldzaam

4

Delta

Westerschelde

zeer zeldzaam

3

Grevelingenmeer

zeer zeldzaam

3

Volkerak/Zoommeer

zeer zeldzaam

4


vrij zeldzaam

3

Noordzeekust ZH

zeer zeldzaam

3

Noordzee


biotoop


periode

bedreigings-klasse

Bebouwing

kade-/sluis-


jaarrond

4

begrazing

groeiseizoen

2

/grachtmuren huis-/tuinmuren putten brugpeilers steenglooiingen steenglooiingen

118


Aanvullende informatie Het verspreidingsgebied van Zwartsteel is de laatste decennia aanzienlijk veranderd. Tot 1950 was Zwartsteel een uiterst zeldzame soort die vooral als bodembewoner werd aangetroffen op halfbeschaduwde löss- en leemhellingen. Concentraties van vindplaatsen lagen in Zuid-Limburg en aan de Veluwezoom. Als bodembewoner is de soort hier nu niet meer bekend. De laatste decennia heeft Zwartsteel zich in het westen en midden van het land in veel steden als muurplant gevestigd, zodat het zwaartepunt van de verspreiding nu in het westen van het land is komen te liggen. Na afsluiting van het IJsselmeer en de zeearmen in het Deltagebied heeft Zwartsteel zich gevestigd op steenglooiingen van voormalige zeedijken en op nieuwe dijken, zoals o.a. op de Afsluitdijk bij Kornwerderzand, langs het Haringvliet op Tiengemeten en langs de Eendracht bij Tholen. Zwartsteel groeit vooral op aan water grenzende muren, zoals kade-, gracht- en sluismuren. Verder is de soort aangetroffen op basaltglooiingen, op ruïnes en in putten. De plant houdt van plekken met een vrij hoge luchtvochtigheid. Op dijken groeit Zwartsteel vooral op oude steenglooiingen van onregelmatig gevormde natuursteen. De planten groeien in de diepe spleten tussen de stenen. Op deze beschutte plekken zijn de groeipunten van de planten tevens beschermd tegen vraat van schapen. Groeiplaatsen van Zwartsteel gaan verloren door restauratie en sloop van oude muren. Groeiplaatsen op dijken kunnen verloren gaan wanneer oude natuurstenen steenglooiingen worden vervangen door nieuwe van basalton of asfalt. Door te intensieve beweiding met schapen kunnen de planten op steenglooiingen verdwijnen. Op Tiengemeten ligt een groeiplaats op een dijk, precies op de plaats waar deze ten behoeve van een nieuw te graven geul doorgraven wordt.

6.52 Groot zeegras TABEL 3 Rode Lijst-categorie: bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Waddengebied

Delta

Noordzee


abundantie/kans

vet)

voorkomen

op

betrouwbaarheid

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Eems-Dollard

zeldzaam

3

Oosterschelde

zeldzaam

3

Grevelingenmeer

verdwenen na 1975

3

Volkerak/Zoommeer

verdwenen na 1975

3

Veerse Meer

verdwenen na 1975

3

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

119



biotoop

open

brak

water

sublitoraal, slik- en


periode

ontgraven bodem, baggeren, bodemverstoring,

jaarrond

bedreigingsklasse

litoraal

en

4

aanleg/uitdiepen vaargeulwegen

wadplaten

Aanvullende informatie Tot het begin van de dertiger jaren van de vorige eeuw was kwam Groot zeegras plaatselijk algemeen voor in de Waddenzee, in de zeearmen van het Deltagebied en langs de kusten van het noordelijk deel van de Zuiderzee. In 1932 werden de zeegrasvelden langs de kusten van de noordelijke Atlantische Oceaan aangetast door de zeegrasziekte. Deze uitbraak vond plaats vlak na het gereedkomen van de Afsluitdijk. Voor 1932 kwam Groot zeegras in twee vormen voor. De éénjarige vorm (flexibel zeegras) groeit in de intergetijdezone (het litoraal), boven het gemiddelde laagwaterpeil op bij eb droogvallende wadplaten. De overblijvende vorm (robuust zeegras) groeide in kreken en geulen, beneden of vlak boven het gemiddelde laagwaterpeil (sublitoraal). Het meerjarige robuust zeegras was na 1932 geheel uit de Waddenzee verdwenen. De éénjarige vorm is in de loop van de 70- er jaren van de vorige eeuw geheel uit de westelijke Waddenzee verdwenen. Recent is Groot zeegras op enkele kleine groeiplaatsen bij Terschelling en Schiermonnikoog ook niet meer teruggevonden. In het Waddengebied komt Groot zeegras nu waarschijnlijk alleen voor langs de oostelijke Groningse kust en, in kleine wisselende aantallen, bij Rottumeroog en Rottumerplaat. In het Eems-Dollard gebied heeft Groot zeegras zich spontaan gevestigd op de Paap (voor die tijd was Groot zeegras al wel aan de Duitse zijde van het estuarium aanwezig). De soort is hier in 1988 voor het eerst ontdekt. In 2003 besloeg het Groot zeegras-veld een oppervlakte van 250 ha. Vanaf 2004 is het hier echter, zowel in oppervlakte als in bedekking, weer achteruitgegaan. Bij verschillende herintroducties vanaf 2002 zijn spruiten uit het Eems-Dollard gebied uitgeplant op het Balgzand, zodat de soort hier nu weer in geringe aantallen voorkomt. Na de afsluitingen van de Zeearmen in het Delta-gebied heeft Groot zeegras zich aanvankelijk goed weten te handhaven. In het Grevelingenmeer breidde de soort zich zelfs explosief uit. Vanaf de 80-er jaren van de vorige eeuw ging het bergafwaarts. Momenteel is Groot zeegras verdwenen uit de Westerschelde, het Grevelingenmeer, het Veerse meer en het Volkerak/Zoommeer. Alleen op één locatie in de Oosterschelde (Krabbenkreek bij St. Annaland) is het recent nog aangetroffen. Groot zeegras is een soort van heldere, zoute en brakke kustwateren. Voor 1930 kwam de soort in de Waddenzee voor tot op een diepte van 3 meter. Door de toegenomen troebelheid komt de soort nu voor tot een diepte van maximaal -0,8 m NAP. Binnendijks is de soort vroeger ook gevonden in brakke kanalen en plassen. In het Havenkanaal bij Goes is de soort nog recent aangetroffen. Het moeizame herstel van de soort in de Waddenzee na de wierziekte en de geleidelijke achteruitgang hierna wordt geweten aan een aantal factoren: de hoge nutriëntengehalten van het water, de geringe helderheid, de grote schommelingen in het zoutgehalte t.g.v. het spuien van IJsselmeerwater, bodemverstoring en de te hoge dynamiek in de vorm van golfslag en stroming. Op enkele plaatsen is Groot zeegras verdwenen omdat, tengevolge van een te geringe dynamiek, de groeiplaats te slibrijk was geworden. Op de plekken waar recent nog Groot zeegras voorkomt is steeds sprake van zoetwaterinvloed. Succesvolle kieming en vestiging vindt alleen plaats bij lage zoutgehalten.

120


6.53 Drijvende waterweegbree TABEL 3, IV HR Staat van Instandhouding: Matig ongunstig Rode Lijst-categorie: kwetsbaar Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren


abundantie/kans

op

betrouwbaarheid

voorkomen Maas

Noordelijke Maas

vrij zeldzaam

2


zeer zeldzaam

2

Brabantse kanalen

zeldzaam

2

IJsselmeergebied

Randmeren Oost

zeer zeldzaam

2

Noordzee

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3


biotoop


periode

bedreigingsklasse

open

beken, kanalen

ontgraven bodem, baggeren

jaarrond

2

maaien/schonen wateren

groeiseizoen

2

water

info

m

oevervegetatie

m:

Door schonen wordt tijdelijk weer een pioniersituatie geschapen waar de soort van kan profiteren. Rigoureus schonen over grote oppervlakten is nadelig.

Aanvullende informatie Drijvende waterweegbree is een vrij zeldzame waterplant, die overwegend voorkomt in kleine stilstaande of langzaam stromende, wateren op de pleistocene zandgronden. Drijvende waterweegbree komt voor in vennen, veenwijken, (spoor-)sloten, bermgreppels, zandwinplassen, duinplassen (Terschelling), beken, genormaliseerde waterschapsleidingen, kanalen (Peelkanaal) en afgesneden meanders van beken en kleine rivieren. In de overwegend grote, nutriëntenrijke, harde Rijkswateren wordt Drijvende waterweegbree niet aangetroffen. Groeiplaatsen komen echter wel voor in de onmiddellijke nabijheid van de Noordelijke Maas, Brabantse kanalen (waar Reusel en Beerze het Wilhelmina kanaal kruisen), Middenlimburgse kanalen en Twenthekanalen (ten zuidoosten van Hengelo). Verder is de soort aangetroffen in een beek vlak bij de uitmonding in het Veluwemeer (watersysteem Randmeren Oost). In Engeland en Frankrijk is de soort wel aangetroffen in harde wateren. In Engeland groeit de soort plaatselijk in kanalen die in gebruik zijn voor de scheepvaart. In Frankrijk komt de soort lokaal in de Rhône voor. Het Apeldoorns-Kanaal en het Peelkanaal, beide hydrologisch min of meer geïsoleerde kanalen en geen Rijkswateren, zijn de enige kanalen waarin de soort in Nederland is aangetroffen. Drijvende waterweegbree heeft een voorkeur voor heldere, zwak zure, carbonaat- en fosfaatarme, wateren met een minerale bodem. Vaak is er op de groeiplaatsen sprake van ijzerrijke kwel waardoor fosfaten aan de in het kwelwater aanwezige ijzer-ionen kunnen worden gebonden en niet meer voor plantengroei beschikbaar zijn. Als de fosfaatgehalten laag zijn kan de Drijvende waterweegbree zelfs in wateren met hoge nitraat- en ammoniumgehalten nog voorkomen. Drijvende waterweegbree is een pioniersoort met een geringe concurrentiekracht. De zaden behouden hun kiemkracht waarschijnlijk voor lange tijd. De soort 121


verschijnt regelmatig in nieuw gegraven of geschoonde poelen en vennen. Naarmate de successie vordert kan de soort weer verdwijnen. Drijvende waterweegbree vormt op de bodem altijdgroene rozetten. Door middel van uitlopers vindt vegetatieve vermeerdering plaats en worden er nieuwe rozetten gevormd. In de zomer groeien er vanuit de rozetten stengels met drijfbladeren en bloeiwijzen. Een aanzienlijk deel van de groeiplaatsen bevindt zich in genormaliseerde beken. In beken verspreidt de soort zich doordat losgeraakte delen van de plant zich stroomafwaarts weer vestigen. In genormaliseerde beken handhaaft de soort zich waarschijnlijk doordat er regelmatig met een maaikorf geschoond worden, waarbij de successie wordt teruggezet. Een deel van het organisch sediment op de bodem en de concurrerende waterplanten worden bij het schonen verwijderd. Ondanks het schonen blijven er in bovenloopjes of onder bruggen blijkbaar restpopulaties over van waaruit de soort zich weer kan vestigen.

6.54 Kruipend moerasscherm TABEL 3, IV HR Staat van Instandhouding: Matig ongunstig Rode Lijst-categorie: bedreigd Verspreiding Tot op heden is Kruipend moerasscherm (nog) niet langs de Rijkswateren gesignaleerd. Mogelijk verschijnt de soort nog eens in de buitendijkse gebieden van de Zuidrand van Rijn & Maasmonding of van één van de zoete deelgebieden van de Delta. Voor 1950 is de soort waargenomen in de omgeving van het westelijk deel van het Haringvliet. Hier en in sommige buitendijkse terreinen in de Delta komen vegetaties voor die enigszins verwant zijn aan die waarin Kruipend moerasscherm in Zeeuws Vlaanderen groeit. Biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop

biotoop


periode

bedreigings-

info

extensief

oevers van beken, kreken

maaien oevervegetatie

bloeitijd

2

m

agrarisch

en plassen

gebied

overstromings-graslanden


groeiseizoen

3

o

klasse

verhoging hydrodynamiek

m:

maaien en afvoeren bij voorkeur buiten de periode vanaf begin van de bloei tot zaadrijping (mei t/m augustus).

o:

lage grondwaterstanden in het groeiseizoen zijn nadelig.

Aanvullende informatie Kruipend moerasscherm heeft een vrij klein Zuid- en West Europees (Mediteraan(Sub)Atlantisch) areaal. Binnen het hele verspreidingsgebied wordt de soort in haar voortbestaan bedreigd. In Nederland is Kruipend moerasscherm een uiterst tot zeer zeldzame soort. In de periode 1961 tot 1983 werd verondersteld dat de soort uit Nederland verdwenen was. In 1983 werd de soort teruggevonden op drie plekken in Zeeuws Vlaanderen. Daarna is de soort aangetroffen op Schouwen en op enkele verspreide plekken in het oosten en zuiden van het land. In Overijssel is zij o.a. bij Diepenveen, Nieuw Heeten, Den Ham en Hengelo gevonden, in Gelderland in de omgeving van Lochem en in Noord-Brabant in de omgeving van Mill. Op verschillende van deze nieuwe groeiplaatsen is de soort al weer verdwenen. Momenteel liggen de meeste groeiplaatsen in Zeeuws Vlaanderen. 122


De kans dat Kruipend moerasscherm langs de Rijkswateren wordt aangetroffen is zeer klein. Alle nu bekende groeiplaatsen liggen op ruime afstand van de Rijkswateren. De groeiplaatsen in Zeeuws Vlaanderen liggen op de oevers van kreekrestanten die niet meer direct met de Westerschelde in verbinding staan. In het oosten van Nederland liggen de groeiplaatsen op de oevers van kleine wateren zoals beken, waterschapsleidingen en langs nieuw gegraven poelen en beeklopen in natuurontwikkelingsgebieden. In het verleden is de soort ook op ijsbanen aangetroffen. Kruipend moerasscherm groeit in graslanden op matig voedselrijke, basische, kleiige bodems, die ’s winters ondiep onder (zoet) water staan. In de zomer blijft het grondwater hoog zodat de bodem niet uitdroogt. Kruipend moerasscherm is een lage plant met kruipende stengels. De plant overleeft alleen in een vegetatie die door begrazen of maaien kort blijft. De plant heeft enigszins een pionierkarakter en profiteert van een open grasmat. Open plekken in de zode worden door de kruipende stengels snel weer opgevuld. De open zode kan ontstaan door wisselende waterstanden, door vertrapping door vee, door beschadiging bij het maaien of bij het mechanisch schonen van waterschapsleidingen. De achteruitgang van de soort is in het verleden vooral veroorzaakt door egalisatie en ontwatering van graslanden (minder of geen geïnundeerde plekken) en door normalisatie van beken en andere watergangen. Door het aanbrengen van een standaardprofiel, door het regelen van het waterpeil met behulp van stuwen en door het aanbrengen van beschoeiingen verdwenen de oeverzones met wisselende waterstanden. De soort wordt verder bedreigd door eutrofiëring. Vooral in combinatie met extensivering van beheer (staken van maaien en beweiden) is eutrofiëring erg nadelig. Kruipend moerasscherm is een soort die alleen gedijt bij een beperkte hydrodynamiek. Veranderingen in het peilbeheer die leiden tot grotere schommelingen in de waterstanden zijn nadelig.

6.55 Groenknolorchis TABEL 3, IV HR Staat van Instandhouding: Zeer ongunstig Rode Lijst-categorie: bedreigd Kans op voorkomen rijkswateren Rijkswateren

Watersysteem

(N2000

gebieden

abundantie/kans

op

betrouwbaarhe

vet)

voorkomen

id

Zuidrand

zeer zeldzaam

3

IJsselmeer

zeer zeldzaam

4

Waddenzee

zeer zeldzaam

3

Eems-Dollard

zeer zeldzaam

3

Delta

Grevelingenmeer

zeldzaam

4

Noordzee

Kust Waddeneilanden

zeer zeldzaam

3

Noordzeekust NH

zeer zeldzaam

4

Noordzeekust Zld

zeer zeldzaam

3

Rijn-

en

Maasmonding IJsselmeergebied Wadden

123


Biotoop en bedreigende activiteiten ecotoop open

zand

pionier

biotoop


periode

bedreigingsklasse

opgespoten


jaarrond

4

afgesneden

verwijderen opslag

jaarrond

2

v

strandvlakten,


jaarrond

4

o

duinvalleien &

verhoging hydrodynamiek inundatie voedselrijk water

jaarrond

4

i

begrazen

groeiseizoen

3

b

maaien

bloeitijd

2

m

maaien

bloeitijd

2

m

terreinen


rietmoeras o:

info

rietland


i:


b:


m:

Maaien zonder afvoeren van het maaisel is schadelijk. Maaien na bloei en zaadzetting.

v:

Bij verwijderen opslag kunnen planten beschadigd worden. Op de lange termijn is deze ngreep gunstig.

Aanvullende informatie Groenknolorchis is een binnen Nederland zeldzame soort, die overal in haar Europese verspreidingsgebied achteruit gaat. Uit Oost-Nederland, waar Groenknolorchis in beekdalgraslanden voorkwam, is de soort inmiddels verdwenen. Het zwaartepunt van de huidige verspreiding ligt in de laagveengebieden van Noordwest Overijssel en de duinen van de Waddeneilanden en Voorne. Recent is Groenknolorchis aangetroffen aan het Kennemerstrand bij IJmuiden. Verder komt zij voor op enkele plekken in het Utrecht-Hollandse laagveengebied. Na afsluiting van de zeearmen in het Deltagebied zijn er nieuwe groeiplaatsen ontstaan op drooggevallen zandplaten in het Grevelingenmeer. Langs de Friese IJsselmeerkust is Groenknolorchis waargenomen in de moerassen op de Makkumer Noordwaard. Groenknolorchis is ook verschenen in pioniervegetaties op opgespoten terreinen bij de Eemshaven (watersysteem Eems Dollard). Groenknolorchis is een soort van jonge duinvalleien, afgesnoerde strandvlakten, laagveenmoerassen (trilvenen en veenmosrietland) en pioniervegetaties op permanent droog gevallen zandplaten (BSn-1/4 en ZSn-1/4). Groenknolorchis groeit in grazige vegetaties op natte, basische standplaatsen met een voedselarme, weinig humeuze bovengrond. ’s Winters staan de groeiplaatsen meestal plas-dras of onder water. Eén van de bedreigingen voor Groenknolorchis is verdroging. Als de grondwaterstand ’s winters onder het maaiveld blijft, kunnen er regenwaterlenzen gevormd worden, waardoor de wortelzone verzuurt. Op groeiplaatsen die onder invloed staan van basenrijke kwel is het in stand houden van deze kwel een voorwaarde voor het voortbestaan van de soort op de lange termijn. Inundaties met voedselrijk oppervlaktewater vormen een bedreiging. Groenknolorchis is een soort van jonge successiestadia. In laagveenmoerassen staat zij onder druk doordat nieuwe geschikte habitats (jonge verlandingsvegetaties) maar in beperkte mate ontstaan. Groeiplaatsen in jonge kalkrijke duinvalleien kunnen op termijn verdwijnen doordat de bovengrond in de loop van de successie voedselrijker en zuurder wordt. Het voortbestaan

124


van de soort op de lange termijn is gebaat bij het creëren van jonge pionierstadia door b.v. plaggen of het graven van nieuwe petgaten. Groenknolorchis handhaaft zich alleen in grazige, lage vegetaties. Opslag van struiken en verruiging moeten met behulp van maaien en afvoeren worden tegengegaan. In grote gebieden is mogelijk extensieve begrazing in de winter (als de soort bovengronds is afgestorven) een geschikte beheersvorm.

125


7

Broedvogels

7.1

Afbakening

Zoals in het algemene monitoringkader (RWS ExpertiseCentrum Natuurwetgeving 2007) is gesteld, zullen vogelinventarisaties ten behoeve van de Ff-wet zich richten op broedvogels en nesten met jaarronde bescherming. Dit hoofdstuk beschrijft per watersysteem vooral de kenmerkende broedvogels. Hoewel hier buiten beschouwing gelaten, zijn overige broedvogels volgens de Ff-wet net zo streng beschermd en dienen deze bij inventarisaties net zo goed meegenomen te worden. Hetzelfde geldt voor nesten met jaarronde bescherming. De rijkswateren vervullen niet alleen voor broedvogels maar ook voor doortrekkers en wintergasten een zeer belangrijke rol. Hoewel deze vogels voor de Ff-wet (anders dan voor de Nb-wet!) niet geïnventariseerd hoeven te worden, is in onderliggend document vanwege deze belangrijke functie wel informatie over deze groep opgenomen. Zie hiervoor Bijlage II. In de laatste paragraaf van dit hoofdstuk (6.10) wordt kort ingegaan op verstorende activiteiten; in Bijlage III is hier meer informatie over te vinden.

7.2

Rijn en Rijntakken

De Rijn en Rijntakken omvatten verschillende watersystemen, zoals Boven-Rijn en Waal, Nederrijn, IJssel, Zwarte Water en Overijsselse Vecht. Ook de Twenthekanalen worden hieronder verstaan. Binnen deze watersystemen kunnen verschillende ecotooptypen worden onderscheiden, namelijk open water, rivierduinen en droog struweel, rietmoeras en open moeras, agrarisch gebied en bos (inclusief moerasbos) (Van Turnhout 1999). In elk van deze landschappen vinden vogels een geschikte leefomgeving. Kenmerkende soortgroepen zijn eenden, zwanen, ganzen, reigers, steltlopers en meeuwen, maar ook tal van andere soorten zijn er te vinden. 7.2.1 Open water Op de Rijn en Rijntakken komen grote concentraties van watervogels voor. Het gaat vooral om doortrekkers en wintergasten. Ook bepaalde vogelsoorten die op de oevers of elders in de omgeving broeden, zoeken het open water op om te foerageren. Dit geldt bijvoorbeeld voor futen, eenden, Aalscholvers Phalacrocorax carbo, sterns en meeuwen. Als broedplaats speelt het open water geen rol. 7.2.2 Rivierduinen en droog struweel Langs de Rijn en Rijntakken komt een aantal kenmerkende broedvogels van rivierduinen voor. Daarvan zijn Oeverzwaluw Riparia riparia, Kwartelkoning Crex crex (kwetsbaar) en Paapje Saxicola rubetra (bedreigd) voorbeelden. De Oeverzwaluw kent enkele omvangrijke kolonies, met de hoogste aantallen in het Boven-Rijn en Waal-gebied (circa 970 broedparen in de periode 2000-2005). Een andere Oeverzwaluwkolonie van betekenis bevond zich in dezelfde periode in het Nederrijn en Lek-gebied (circa 690 broedparen). Een soort waarvoor de rivierduinen van levensbelang zijn, is de Kwartelkoning (kwetsbaar). Deze Rode-lijstsoort is nagenoeg verdwenen in ons land (Van Beusekom et al., 2005; Gerritsen et al., 2004) en ook wereldwijd gaat het slecht met deze mysterieuze nachtbraker.

126


In pionierssituaties met zandige oevers moet rekening worden gehouden met de vestiging van de Oeverloper Actitis hypoleucos (gevoelig). Deze soort staat bekend als zeldzame broedvogel in Nederland met jaarlijks hooguit enkele broedgevallen. Het merendeel daarvan wordt geconstateerd langs de grote rivieren (Van Beusekom et al., 2005). Het Paapje (bedreigd) en de Tapuit Oenanthe oenanthe (bedreigd) zijn zangvogels die in de afgelopen decennia nagenoeg tot helemaal verdwenen zijn in dit ecotoop. Ook landelijk gaat het met deze soorten bergafwaarts. Het lijkt erop dat deze soorten zich slechts in een beperkt aantal gebieden in ons land weten te handhaven. De Tapuit trekt zich steeds meer terug in een smalle zone langs de Noord-Hollandse Kust en op de Waddeneilanden, alsmede op enkele heidevelden in het binnenland (Van Turnhout et al., 2006). 7.2.3 Rietmoeras en open moeras Rietmoerassen hebben een aantrekkingskracht op een groot aantal vogelsoorten, waarvan vele buiten deze gebieden nauwelijks voorkomen. Rallen (zoals Porseleinhoen Porzana porzana (kwetsbaar) en Waterral Rallus acquaticus)), reigers (waaronder schaarse en zeldzame soorten zoals Kwak Nycticorax nycticorax (in het wild verdwenen), Roerdomp Botaurus stellaris (bedreigd), Woudaap Ixobrychus minutus (ernstig bedreigd), Purperreiger Ardea pupurea (bedreigd)), roofvogels (zoals Bruine kiekendief Circus aeruginosus) en zangvogels (zoals Buidelmees Remiz pendulinus, Snor Locustella luscinioides (kwetsbaar), Grote karekiet Acrocephalus arundinaceus (bedreigd) en Rietzanger Acrocephalus schoenobaenus) maken veelvuldig gebruik van dit landschapstype. Het Porseleinhoen was met maximaal 38 broedparen in de periode 2000-2005 in de Rijn en Rijntakken vertegenwoordigd, maar de aantallen kunnen sterk fluctueren. Van de Bruine kiekendief werden de hoogste aantallen genoteerd in de omgeving van het Zwarte Water (maximaal 18 broedparen in 200020005). In de overige deelgebieden van de Rijn en Rijntakken is deze roofvogel mondjesmaat vertegenwoordigd. Van bovengenoemde reigerachtigen valt op dat deze over de gehele linie nagenoeg verdwenen zijn. Het rivierengebied was van oudsher een kerngebied van de Roerdomp maar het kenmerkende ‘gehoemp’ van de Roerdomp is grotendeels verstomd. Met de Woudaap is het zo mogelijk nog droever gesteld. Slechts twee territoria werden vastgesteld langs de Boven-Rijn en Waal en één langs de Nederrijn in de periode 2000-2005. Ook landelijk is het aantal territoria op de vingers van één hand te tellen. Van de Purperreiger werd in de periode 2000-2005 een kleine kolonie van 15 territoria aangetroffen in het Zwarte Water. De status van de incidenteel voorkomende broedgevallen van de Kwak is onzeker, vanwege het voorkomen van niet-wilde exemplaren in Nederland. In open delen van moerasgebieden vinden gevoelige broedvogels zoals Wintertaling Anas crecca (kwetsbaar), Watersnip Gallinago gallinago (bedreigd) en Zwarte stern Chlidonias niger (bedreigd) een geschikte leefomgeving. Vooral het voorkomen van Zwarte sterns is kenmerkend voor de Rijn en Rijntakken. Bij andere rijkswateren komt deze soort nauwelijks tot broeden (incidenteel bij Drontermeer en Zwarte Meer). Moerasgebieden en veenweidegebieden in het noorden en westen van het land vormen de kerngebieden van de Nederlandse populatie (SOVON, 2002) Van de zangvogels is de Buidelmees wellicht de meest bijzondere. In de jaren 1960 en 1970 rukte hij vanuit het oosten op. Vanaf 1981 werd het een jaarlijkse broedvogel (SOVON, 2002). Sindsdien zijn de aantallen toegenomen tot ongeveer 200-250 eind jaren 1990. Recent lijkt de soort aan een vrije val begonnen en lijkt hij weer net zo snel te verdwijnen als hij gekomen is. In de periode 2000-2005 werd het hoogste aantal vastgesteld in de Zwarte Water-delta, namelijk 23 territoria. Langs de Boven-Rijn en Nederrijn werden respectievelijk maximaal negen en zeven territoria aangetroffen.

127


De Snor en Grote karekiet staan landelijk onder zware druk en de enige populaties van betekenis van met name de laatstgenoemde soort bevinden zich in de Zwarte Water-delta. Daar werden tussen 2000-2005 van de Grote karekiet 39 territoria gekarteerd. Landelijk behoort de Zwarte Water-delta daarmee tot een kerngebied van deze kritische moerasvogel. 7.2.4 Agrarisch gebied De uiterwaarden van de Rijn en Rijntakken hebben een aantrekkingskracht op een aantal kenmerkende weidevogels, zoals Zomertaling Anas querquedula (kwetsbaar), Scholekster Haematopus ostralegus, Kievit Vanellus vanellus, Watersnip (bedreigd) en Grutto Limosa limosa (gevoelig). Hoewel de uiterwaarden voor veel weidevogels niet tot de kerngebieden behoren, zeker niet als er sprake is van natuurontwikkeling, zijn de aangetroffen aantallen in de periode 2000-2005 toch aanzienlijk te noemen. Hoe natter en gevarieerder de uiterwaarden zijn, des te meer een kritische weidevogel zoals de Watersnip zich er thuis voelt. Deze soort is in hoog tempo aan het verdwijnen uit ons land en heeft in recente jaren zijn enige bolwerken in de noordelijke provincies (met name in Friesland). In de periode 2000-2005 werden langs de Rijn en Rijntakken in totaal maximaal 27 territoria vastgesteld. In intensief beheerde agrarische gebieden is hij zo goed als helemaal verdwenen. Ook de Kwartelkoning (kwetsbaar) is een typische soort van de uiterwaarden, maar hij geeft de voorkeur aan drogere delen in combinatie met verruiging vergeleken met de Watersnip. De Kwartelkoning is de enige Nederlandse broedvogel die op de lijst voorkomt van op wereldschaal bedreigde vogels (SOVON, 2002). Nederland draagt dus in zekere mate een verantwoordelijkheid om deze soort te beschermen en te behouden. In 2004 werd het aantal landelijk op 120-150 roepende mannetjes geschat, waaronder een aanzienlijk aandeel in de uiterwaarden van het rivierengebied. De lange termijntrend van de Kwartelkoning is negatief, mogelijk als gevolg van verhoogde sterfte in de overwinteringsgebieden (Van Dijk et al., 2006). In ieder geval tot ver in de jaren 1990 was er een populatie van de Grauwe gors Emberiza calandra (ernstig bedreigd) aanwezig op de Stiftsche Uiterwaarden langs de Waal. Ook de populaties van andere weidevogels staan in de agrarische gebieden onder druk. Wintertaling (kwetsbaar), Slobeend Anas clypeata (kwetsbaar), Patrijs Perdix perdix (kwetsbaar), Tureluur Tringa totanus (gevoelig), Visdief Sterna hirundo (kwetsbaar), Steenuil Athene noctua (kwetsbaar), Veldleeuwerik Alauda arvensis (gevoelig), Graspieper Anthus pratensis (gevoelig), Gele kwikstaart Motacilla flava (gevoelig), Ringmus Passer montanus (gevoelig) en Kneu Carduelis cannabina (gevoelig) staan niet voor niets op de Rode Lijst van de Nederlandse broedvogels (Van Beusekom et al., 2005). Al deze soorten kunnen in weilanden of akkers grenzend aan de Rijn en Rijntakken als broedvogel worden aangetroffen. 7.2.5 Bos (inclusief moerasbos) Natuurgebied waar niet beheerd of gegraasd wordt, zal uiteindelijk tot bos verworden. Het eerste stadium is wilgenopslag dat uitgroeit tot wilgenbos. Hier vestigen zich dikwijls broedkolonies van Blauwe reiger en Aalscholver. De grootste kolonie van Blauwe reigers (circa 210 broedparen) bevond zich in de periode 2000-2005 langs de Boven-Rijn en Waal. De grootste kolonie van Aalscholvers (circa 550 broedparen) bevond zich eveneens in dit deelgebied. De Buidelmees profiteert van wilgenopslag, tenminste als er ook riet aanwezig is. Voorts broeden in oudere wilgen in toenemende mate Haviken Accipiter gentilis. Aan de randen van bosjes, in steile oeverdelen of tussen de wortels van omgevallen bomen in de nabijheid van water, broeden IJsvogels Alcedo atthis. Deze soort kent een behoorlijke opleving, hoofdzakelijk als gevolg van een reeks zachte winters. In de periode 2000-2005 kwamen in de Rijn en Rijntakken in totaal maximaal 65 paren tot broeden. Dit is beduidend meer dan in de jaren 1970 toen de landelijke populatie op circa 50 broedparen werd geschat (SOVON, 2002).

128


Opmerkelijk is het broeden van een eendensoort in boomholtes in landgoedbossen en in knotbomen langs de IJssel tussen Zwolle en Zutphen. Het gaat om de Brilduiker Bucephala clangula (gevoelig) die als nieuwkomer in de Nederlandse avifauna bekend staat. Het eerste succesvolle broedgeval was in 1985 en sindsdien werd jaarlijks gebroed. De Nederlandse populatie in 1998-2000 wordt geschat op 15-20 broedparen (Van Beusekom et al., 2005, SOVON, 2002). Enkele zangvogelsoorten, die broeden in bossen en struwelen langs de Rijn en Rijntakken, zijn geplaatst op de Rode Lijst. Het gaat hier om Spotvogel Hippolais icterina (gevoelig), Grauwe vliegenvanger Muscicapa striata (gevoelig), Matkop Poecile montana (gevoelig) en Wielewaal Oriolus oriolus (kwetsbaar). Deze soorten vertonen geen sterke binding met het watersysteem, maar gezien hun kwetsbaarheid verdient hun aanwezigheid wel ruime aandacht (Van Beusekom et al., 2005, SOVON, 2002).

7.3

Maas

Het watersysteem van de Maas toont grote overeenkomsten met dat van de Rijn en Rijntakken. Desalniettemin zijn er belangrijke verschillen. De Maas kent een aanzienlijk kleinere oppervlakte aan uiterwaarden maar daarentegen een naar verhouding groot aandeel aan open en diep water in de vorm van de Maasplassen in Midden-Limburg. Vergeleken met de Rijn en Rijntakken zijn plantenetende watervogels er in lagere dichtheden te vinden (Van Roomen et al., 2005). Door ontgrondingen en natuurontwikkeling is het karakter van het watersysteem recent lokaal veranderd en is de waterkwaliteit aanmerkelijk verbeterd (Reeze et al., 2005). Kenmerkende soortengroepen zijn eenden, zwanen, ganzen en meeuwen. 7.3.1 Open water Op de Maas en aangrenzende Maasplassen komen grote concentraties van watervogels voor. Het betreft voornamelijk doortrekkers en wintergasten. Diverse broedvogels uit de omgeving van de Maas bezoeken het watersysteem om te foerageren, maar als broedplaats speelt het open water geen rol. 7.3.2 Rivierduinen en droog struweel Rivierduinen en droge struwelen in het Maasdal hebben net als langs de Rijn en Rijntakken een aantrekkingskracht op enkele speciale soorten, waarvan Oeverzwaluw, Kwartelkoning (kwetsbaar) en Paapje (bedreigd) voorbeelden zijn. Van deze soorten is alleen de Oeverzwaluw goed vertegenwoordigd. Diverse kolonies zijn van deze soort bekend. Zoals elders verkiest deze zwaluw zandheuvels en steile oeverwanden voor het graven van nestholen. Alleen al in de omgeving van de Maasplassen werden in 2000-2005 maximaal 325 broedparen geteld. In pionierssituaties met zandige oevers kunnen incidenteel broedgevallen van de Oeverloper (gevoelig) plaatsvinden. Deze soort staat bekend als een zeldzame broedvogel in Nederland met jaarlijks hooguit enkele broedgevallen. Het merendeel daarvan wordt ontdekt langs de grote rivieren (Van Beusekom et al., 2005). In struwelen en begroeide delen van rivierduinen huist een groot aantal zangvogelsoorten, waarvoor een aanzienlijk deel betrekking heeft op insectenetende lange-afstandstrekkers. In de regel vertonen deze soorten geen duidelijke binding met het watersysteem. Voorbeelden zijn Bosrietzanger Acrocephalus palustris, Grasmus Sylvia communis en Tuinfluiter Sylvia borin.

129


7.3.3 Rietmoeras en open moeras In rietmoerassen en open moerassen langs de Maas zijn enkele Rode Lijst-soorten als broedvogel aan te treffen, namelijk Roerdomp (bedreigd), Wintertaling (kwetsbaar) en Porseleinhoen (kwetsbaar) (Van Beusekom et al., 2005). Voor deze soorten geldt dat het lokaliseren van een nest verre van eenvoudig is. Met name Roerdomp en Porseleinhoen leiden immers een teruggetrokken bestaan. Voornamelijk dankzij hun geluiden zijn territoria vast te stellen. Wintertalingen gedragen zich daarentegen minder onopvallend, maar ook deze soort slaagt erin om de nesten doeltreffend te verbergen. Soorten die landelijk gezien minder kwetsbaar zijn en in moerassen langs de Maas broeden zijn Waterral, Bruine kiekendief en talloze zangvogels, waaronder Kleine karekiet Acrocephalus scirpaceus, Rietzanger en Rietgors Emberiza schoeniclus. Over het algemeen zijn de dichtheden van deze moerasbewoners langs de Maas echter aanzienlijk lager dan in het noorden en westen van het land (SOVON, 2002). 7.3.4 Agrarisch gebied Agrarische gebieden gelegen in het Maasdal vormen voor menig weidevogel een geschikte leefomgeving. Vergeleken met veenweidegebieden in het westen van het land zijn de dichtheden veelal lager maar desondanks vormen de landbouwgebieden langs de Maas een belangrijk broedgebied. Rode Lijst-soorten als Wintertaling (kwetsbaar), Zomertaling (kwetsbaar), Patrijs (kwetsbaar), Watersnip (bedreigd), Grutto (gevoelig), Tureluur (gevoelig), Veldleeuwerik (gevoelig), Graspieper (gevoelig), Gele kwikstaart (gevoelig) en Kneu (gevoelig) komen hier allen voor. Opmerkelijk is dat de Visdief (kwetsbaar) grotendeels ontbreekt langs de Maas, terwijl delen van de Rijn en Rijntakken wel geschikte broedgebieden vormen. Kwartelkoning (kwetsbaar) is zoals elders in Nederland een zeldzaamheid en Steenuil (kwetsbaar) en Ringmus (gevoelig) zijn grotendeels gebonden aan boerenerven. Het aantal broedparen van de Grauwe gors (ernstig bedreigd) in Nederland vertoont vanaf 1980 een dramatische achteruitgang. De soort broedt hier in open extensief cultuurland, zoals dat plaatselijk langs de Maas in Zuid-Limburg nog te vinden is (met name in de omgeving van Itteren en Borgharen). Gebieden met zomergraanteelt lijken het meest in trek te zijn. Het lijkt er sterk op dat deze soort binnen afzienbare tijd als broedvogel uit Nederland verdwenen zal zijn, tenzij speciale beheersmaatregelen succesvol blijken. Winteroverleving kan verbeterd worden door braaklegging van akkers. Experimenten hiermee in Zuid-Limburg voor het Soortbeschermingsplan Hamster hebben bewezen dat hierdoor een aantrekkelijk overwinteringshabitat kan ontstaan. Een positieve wending binnen de broedpopulaties is vooralsnog echter niet ingezet (Van Beusekom et al., 2005). 7.3.5 Bos (inclusief moerasbos) Sommige watervogelsoorten staan erom bekend te broeden in bomen. Dit geldt bijvoorbeeld voor Aalscholvers en Blauwe reigers, die in kolonies broeden. Deze soorten maken takkennesten in boomkruinen in moerasbossen en in andere moeilijk toegankelijke bostypen. In het Maasdal zijn verschillende kolonies van Blauwe reigers aanwezig, maar Aalscholvers ontbreken hier grotendeels. Enkele zangvogelsoorten, die broeden in bossen en struwelen langs de Rijn en Rijntakken, zijn geplaatst op de Rode Lijst. Het gaat hier om Spotvogel (gevoelig), Grauwe vliegenvanger (gevoelig), Matkop (gevoelig) en Wielewaal (kwetsbaar). Deze soorten vertonen geen sterke binding met het watersysteem, maar gezien hun kwetsbaarheid verdient hun aanwezigheid wel ruime aandacht (Van Beusekom et al., 2005, SOVON, 2002).

130


7.4


De Rijn- en Maasmonding, ook wel bekend als het Noordelijk Deltagebied, omvat talrijke watersystemen, waaronder Haringvliet, Hollandsch Diep, Oude Maas en Nieuwe Maas. Gedurende de 20e eeuw heeft het gebied een groot aantal veranderingen ondergaan. De uitbreiding van de Rotterdamse havens en de aanleg van de Deltawerken waren daarvan belangrijke oorzaken (Meininger et al., 2000). De Biesbosch verloor grotendeels het tij door afdamming van het Haringvliet in 1970, waarbij het verschil van eb en vloed terugliep van ongeveer twee meter naar 30 cm (Van Beusekom et al., 2005). Gebieden als Botlek, Europoort en Maasvlakte worden nu gedomineerd door industrie en hebben over het algemeen weinig te bieden voor vogels (al zijn er uitzonderingen). Andere plekken zijn daarentegen wel rijk aan vogels. Het wegvallen van getijdebeweging na de aanleg van de Deltawerken had grote gevolgen voor de beschikbaarheid van slikken, de samenstelling van de oevervegetatie en het onderwaterleven (de Hoog et al., 1997). Met ingang van januari 2008 is het de bedoeling dat de Haringvlietsluizen weer gedeeltelijk worden opengezet voor herstel van een meer natuurlijk watersysteem, met een geleidelijker overgang tussen zoet en zout water (Reeze et al., 2005). Kenmerkende soortgroepen zijn eenden, zwanen, ganzen, steltlopers, meeuwen en sterns. 7.4.1 Open water Het open water van de Rijn- en Maasmonding vormt voor diverse broedvogelsoorten een plek om voedsel te zoeken. Sterns, meeuwen en Aalscholvers leggen soms aanzienlijke afstanden af vanuit de broedkolonies om op voedselrijke wateren te foerageren. Als broedplaats voor vogels speelt het open water geen rol. 7.4.2 Zandplaten Net als elders in West-Nederland hebben zandplaten in de Rijn- en Maasmonding een aantrekkingskracht op grond-broedende soorten zoals Kluut Recurvirostra avosetta, Kleine plevier Charadrius dubius, Bontbekplevier Charadrius hiaticula (kwetsbaar), Strandplevier Charadrius alexandrinus (bedreigd), Visdief (kwetsbaar) en Dwergstern Sterna albifrons (kwetsbaar) (SOVON, 2002). Nesten van Kokmeeuwen Larus ridibundus liggen vaak verscholen tussen lage vegetatie op hogere delen van zandplaten. De Zwartkopmeeuw Larus melanocephalus is hier in recente jaren sterk toegenomen. Broedende zangvogels zijn er over het algemeen slecht vertegenwoordigd. Na het verschijnen van vegetatie is de Witte kwikstaart Motacilla alba vaak een van de eerste soorten die er nestelt. 7.4.3 Rietmoeras en open moeras Tijdens het broedseizoen (maart-juli) wemelt het in rietmoerassen en open moerassen van het leven. De Biesbosch staat van oudsher bekend vanwege de rijke moerasachtige gebiedsdelen. Allerlei insectenetende zangvogels, zoals Blauwborst Luscinia svecica, Kleine karekiet, Bosrietzanger, Rietzanger, Sprinkhaanzanger Locustella naevia en Baardman Panurus biarmicus, nestelen er en hetzelfde geldt voor watervogels zoals Waterral en Dodaars Tachybaptus ruficollis. Kenmerkend is ook het verschijnen van enkele roofvogelsoorten zoals de Bruine kiekendief. In de Rijn- en Maasmonding komt bovendien een aantal Rode Lijstsoorten tot broeden, namelijk Roerdomp (bedreigd), Wintertaling (kwestbaar), Porseleinhoen (kwetsbaar) en Snor (kwetsbaar). Hun aanwezigheid is in veel gevallen echter niet eenvoudig vast te stellen, mede als gevolg van hun onopvallende gedrag. De vestiging van broedende Kleine zilverreigers Egretta garzetta (gevoelig) lijkt ook tot de mogelijkheden te behoren. Een

131


aanzienlijk deel van de moerasbewoners trekt na het broedseizoen naar zuidelijker gelegen streken, veel zangvogels zelfs naar Midden- en Zuid-Afrika. 7.4.4 Agrarisch gebied In landbouwgebieden in het westen van het land komen veel weidevogels tot broeden. Dat is ook het geval in de Rijn- en Maasmonding. Kievit en Scholekster behoren tot de algemeenste soorten. Andere vertonen een populatieafname en zijn daarom geplaatst op Rode Lijst. Dit geldt voor Wintertaling (kwestbaar), Zomertaling (kwetsbaar). Slobeend (kwetsbaar), Patrijs (kwetsbaar), Kwartelkoning (kwetsbaar), Watersnip (bedreigd), Grutto (gevoelig), Tureluur (gevoelig), Visdief (kwetsbaar), Steenuil (kwetsbaar), Veldleeuwerik (gevoelig), Graspieper (gevoelig), Gele Kwikstaart (gevoelig), Ringmus (gevoelig) en Kneu (gevoelig). Al deze soorten komen in de Rijn- en Maasmonding voor, al gaat het bij sommige soorten (bijvoorbeeld Kwartelkoning en Watersnip) slechts om kleine aantallen. Steenuilen en Ringmussen vertonen een duidelijke binding met boerenerven. 7.4.5 Bos (inclusief moerasbos) Over het algemeen zijn weinig watervogelsoorten te vinden in bossen, maar er zijn uitzonderingen. Sommige watervogels benutten de mogelijkheden voor het maken van een nest in bomen of boomholtes. Dit geldt bijvoorbeeld voor aalscholvers en reigers, die in kolonies broeden. Deze soorten maken takkennesten in boomkruinen in moerasbossen en in andere moeilijk toegankelijke bostypen. Kolonies van Blauwe reigers komen voor op verscheidene plaatsen in de Rijn- en Maasmonding. Het aantal kolonies van aalscholvers is aanzienlijk minder groot. Slecht op een enkele plek is de vestiging van één of meerdere paartjes Kleine zilverreigers (gevoelig) te verwachten, ofschoon deze soort gestaag toeneemt in ons land. Een aantal van de Rode Lijst-soorten broedt in bossen en struwelen in de Rijn- en Maasmonding. Het gaat hier om Spotvogel (gevoelig), Grauwe vliegenvanger (gevoelig), Matkop (gevoelig) en Wielewaal (kwetsbaar). Ze vertonen geen van alle een sterke binding met het watersysteem, maar gezien hun kwetsbaarheid verdient hun aanwezigheid wel ruime aandacht (Van Beusekom et al., 2005, SOVON, 2002).

7.5

Noordzeekanaal en Amsterdam-Rijnkanaal

Het Noordzee- en Amsterdam-Rijnkanaal zijn aangelegde waterwegen, die belangrijke verbindingen vormen voor de scheepvaart. Ze hebben beide de functie hoofdtransportas. Ze staan niet bekend als bijzonder vogelrijke watersystemen. Desondanks maken diverse vogelsoorten gebruik van het open water en de oevers en komen concentraties van watervogels voor. Door het beheer van de zeesluizen is er in het Noordzeekanaal sprake van brakwaternatuur (www.trendsinwater.nl). Kenmerkende soorten van beide kanalen zijn vooral Wilde eend Anas platyrhynchos, Tafeleend Aythya ferina, Kuifeend Aythya fuliga, Meerkoet Fulica atra, Kokmeeuw en Zilvermeeuw Larus argentatus. 7.5.1 Open water Het open water van het Noordzee- en Amsterdam-Rijnkanaal vormt voor diverse broedvogelsoorten een plek om voedsel te zoeken. Visdieven en Aalscholvers bijvoorbeeld komen speciaal naar de kanalen om te jagen op vis. Als broedplaats voor vogels speelt het open water geen rol.

132


7.5.2 Oevers Het Noordzee- en Amsterdam-Rijnkanaal worden op veel plekken begrensd door strakke en kale oevers; op sommige plekken gaat het om kades met hoge bomen. Recent wordt gestreefd naar een natuurlijker karakter van de kanalen, vooral door middel van een natuurvriendelijke inrichting van de oevers (Bak et al., 2000). Daar is meer ruimte voor zandige terreinen, rietkragen en moerasbosjes èn voor vogels. Een voorbeeld van een dergelijke natuurvriendelijke oeverzone bevindt zich sinds 1996 langs het Noordzeekanaal ter hoogte van Spaarnwoude (www.trendsinwater.nl). De meeste broedvogels op de oevers van het Noordzee- en Amsterdam-Rijnkanaal zijn te vinden op plaatsen waar relatief weinig menselijke activiteiten plaatsvinden. Op enkele plekken vormen zandige oevers of rietkragen een geschikte omgeving. De monding van het Noordzeekanaal in IJmuiden biedt ruimte voor een groot aantal broedparen van Zilvermeeuw, Kleine mantelmeeuw Larus graellsii en Stormmeeuw Larus canus. Kolonies van deze soorten zijn onder meer te vinden op het sluizencomplex, het forteiland en aangrenzende haventerreinen. Broeden vindt plaats zowel op de grond als op daken van gebouwen. In 2005 werden de volgende aantallen broedparen in de IJmond geteld: 96 paar Stormmeeuwen, 1.825 paar Kleine mantelmeeuwen en 1.553 paar Zilvermeeuwen (Cottaar, 2006). Het belang van dit type broedplekken voor meeuwen is in de laatste jaren toegenomen, doordat de traditionele broedplekken in de vastelandsduinen inmiddels vanwege de kolonisatie door Vossen nagenoeg zijn verlaten. Zandige en schaars begroeide terreinen langs de kanalen vormen een geschikt broedgebied voor enkele steltlopers, waaronder Kluten, Bontbekplevieren (kwetsbaar) en Kleine plevieren. Het gaat daarbij om kleine aantallen op een beperkt aantal plaatsen (SOVON, 2002). Scholeksters, Kieviten, Tureluurs (gevoelig) en Visdieven (kwetsbaar) zijn hier ook te vinden, zij het mondjesmaat. Met name Scholeksters komen ook tot broeden op andere oevertypen, zoals op rustige delen van dijken en in de omgeving van meeuwenkolonies. Plaatsen met struikgewas of riet bieden broedmogelijkheden voor diverse algemene zangvogelsoorten. Hiertoe behoren Winterkoning Troglodytes troglodytes, Heggenmus Prunella modularis, Kleine karekiet, Tjiftjaf Phylloscopus collybita en Fitis Phylloscopus trochilus. Veelal ontbreekt het aan soorten die gebonden zijn aan rijke struwelen of bossen. Door graafwerkzaamheden kunnen geschikte omstandigheden ontstaan voor de vestiging van Oeverzwaluwen. Doorgaans maken ze met meerdere paren tegelijk nestholen in zandheuvels of steile oevers. Vooral op sommige plekken langs het Noordzeekanaal behoort dit tot de mogelijkheden (SOVON, 2002).

7.6

IJsselmeergebied

Met de aanleg van de Afsluitdijk in 1932 veranderde de zoute Zuiderzee in het zoete IJsselmeer. Dit had ingrijpende gevolgen voor vogels. Sommige soorten verdwenen grotendeels, maar andere namen juist in aantal toe. Het watersysteem van het IJsselmeergebied kan worden onderverdeeld in IJsselmeer, Markermeer en de Randmeren. Het IJsselmeer heeft een zandige bodem en relatief helder water. Het Markermeer kenmerkt zich door een klei- en slibbodem en dus relatief troebel water. De Randmeren zijn relatief ondiep (Van Roomen et al., 2005). Het gehele IJsselmeergebied is bijzonder vogelrijk. Kenmerkende soortgroepen zijn eenden, zwanen, ganzen, aalscholvers, meeuwen en sterns.

133


7.6.1 Open water Het open water van het IJsselmeergebied heeft aantrekkingskracht op diverse broedvogelsoorten. Zo brengen tijdens het broedseizoen dagelijks grote aantallen Aalscholvers, voornamelijk afkomstig van vier omvangrijke kolonies met elk meer dan 3.500 broedparen, er een bezoek (SOVON, 2002). Ook voor broedende sterns, meeuwen en eenden vormt het open water een foerageergebied. Als broedplaats speelt het geen rol. 7.6.2 Zandige en schaars begroeide oevers Op een aantal plaatsen in het IJsselmeergebied zijn zandige en schaars begroeide oevers te vinden, vooral dankzij recente natuurontwikkelingsprojecten. Voorbeelden hiervan zijn terreinen als De Kreupel, Kinseldam en Vooroever langs de Noord-Hollandse IJssel- en Markermeerkust (www.rijkswaterstaat.nl/ijg/water/projecten/natuurontwikkeling/projecten/ dekreupel.jsp). Dit (kunstmatige) pionierlandschap is in trek bij grondbroeders als Kluut, Kleine plevier, Bontbekplevier (kwetsbaar), Strandplevier (bedreigd), Visdief (kwetsbaar), Dwergstern (kwetsbaar), Kokmeeuw en zelfs incidenteel bij Grote mantelmeeuw (gevoelig) en Dwergmeeuw (ernstig bedreigd). In recente jaren blijken ook Aalscholvers massaal op deze plekken op de grond te kunnen broeden. Vooral op eilanden vinden deze soorten voldoende mogelijkheden voor het grootbrengen van nageslacht. Een van de weinige zangvogels die hier tot broeden komt is de Witte kwikstaart. 7.6.3 Rietmoeras en open moeras Een van de bekendste moerasgebieden van Nederland grenst aan het Markermeer, namelijk de Oostvaardersplassen in Flevoland. Talloze vogelsoorten komen hier tot broeden of verblijven er buiten het broedseizoen, zoals Bruine Kiekendief, Blauwborst en Rietzanger. In het voorjaar van 2006 was de bekendste broedvogel ongetwijfeld de Zeearend, die voor het eerst in Nederland een jong grootbracht (Van den Berg & Haas, 2006). Voorts herbergt het gebied enkele Rode Lijst-soorten, waaronder Roerdomp (bedreigd), Kleine zilverreiger (gevoelig), Porseleinhoen (kwetsbaar) en Snor (kwetsbaar). Grote karekiet (bedreigd) broedt vooral langs Zwarte Meer, Ketelmeer en Vossemeer. Ook langs de Friese IJsselmeerkust en de Randmeren zijn vogelrijke moerasgebieden gesitueerd. In open terreindelen komt een klein aantal Wintertalingen (kwetsbaar) tot broeden, een soort die zich ook in agrarische gebieden ophoudt. Een andere eendensoort is als broedvogel nog zeldzamer, namelijk de Pijlstaart Anas acuta (bedreigd). Deze verkiest open landschappen met ondiep water, zowel langs de kust als in het binnenland, als broedplaats. In de periode 19982000 werd de Nederlandse broedpopulatie op hooguit 20-30 paren geschat (SOVON, 2002). 7.6.4 Agrarisch gebied Landbouwgronden in het IJsselmeergebied behoren tot de rijkste weidevogelgebieden van Nederland. Met name in Zuidwest-Friesland worden relatief hoge dichtheden van (kritische) weidevogels aangetroffen. Veel soorten vertonen een duidelijke populatieafname in Nederland en zijn daarom geplaatst op de Rode Lijst. Dit geldt bijvoorbeeld voor Wintertaling (kwetsbaar), Zomertaling (kwetsbaar), Slobeend (kwetsbaar), Kemphaan (ernstig bedreigd), Watersnip (bedreigd), Grutto (gevoelig), Tureluur (gevoelig), Visdief (kwetsbaar), Veldleeuwerik (gevoelig) en Graspieper (gevoelig). In graslanden in het IJsselmeergebied broeden deze soorten nog wel, maar van sommige zijn de aantallen uiterst klein. Akkergebieden zijn in trek bij broedvogels als Kieviten en Scholeksters, maar daarnaast komen ook Patrijs (kwetsbaar), Kneu (gevoelig) en Gele kwikstaart (gevoelig) hier soms in hoge dichtheden tot broeden.

134


7.7

Deltagebied

De aanleg van de Deltawerken, met als sluitstuk de aanleg van de Oosterscheldekering in 1986, heeft ingrijpende gevolgen gehad voor de natuur in het Deltagebied. Omvangrijke getijdengebieden veranderden in zoute of zoete meren met een min of meer vast waterpeil (Van Beusekom et al., 2005). Vogelsoorten die zich thuis voelen in dynamische watersystemen zijn veelal in aantal afgenomen. Daarvoor in de plaats namen andere soorten juist toe, zodat het Deltagebied nog steeds als een zeer vogelrijk watersysteem bekend staat. Voor diverse soorten vervult het een belangrijke functie, zowel in het broedseizoen als daarbuiten. Kenmerkende soortgroepen zijn eenden, zwanen, ganzen, steltlopers, meeuwen en sterns. 7.7.1 Open water De open wateren in het Deltagebied bieden aan grote aantallen vogels foerageer- en rustmogelijkheden. In sommige delen zorgen watersporters en andere recreanten voor de nodige verstoring maar dat is niet overal het geval. Op moeilijk toegankelijke plekken en in natuurterreinen komen grote concentratie van watervogels voor. Verschillende broedvogelsoorten, waaronder eenden, futen en aalscholvers, bezoeken de open wateren om er te foerageren. Koloniebroeders zoals sterns en meeuwen doen datzelfde in een wijde straal rondom de kolonies. 7.7.2 Zandplaten Twee van de drie jaarlijks bezette kolonies van Grote sterns Sterna sandvicensis (bedreigd) bevinden zich op zandplaten in de Delta, namelijk op Hompelvoet (Grevelingen) en de Hooge Platen (Westerschelde). De derde plek is Griend in het Waddengebied. Dat buiten deze drie kolonies maar geen nieuwe vestigingen van de grond komen, geeft aan dat de populatie zeer kwetsbaar blijft (Willems et al., 2006). Ook andere soorten maken gebruik van de zandplaten om te broeden, met name Bontbekplevier (kwetsbaar), Strandplevier (bedreigd), Visdief (kwetsbaar), Dwergstern (kwetsbaar), Kluut en verscheidene soorten meeuwen. De nesten van deze soorten bevinden zich op de grond, waardoor ze kwetsbaar zijn voor predatie en verstoring. Moeilijk toegankelijke eilanden bieden daarom in de regel de grootste kansen voor het grootbrengen van nageslacht. Een nieuwkomer in Nederland, althans als broedvogel, is de Grote mantelmeeuw (gevoelig). Het eerste broedgeval werd in 1993 vastgesteld in het Veerse Meer (Vercruijsse & Spaans, 1994). In de daaropvolgende jaren nam het aantal broedparen langzaam toe en werden ook andere plaatsen in de Delta bevolkt. Ook enkele plekken in het Wadden- en IJsselmeergebied raakten bezet. In tegenstelling tot andere meeuwensoorten broedt de Grote mantelmeeuw niet in kolonies. De solitaire nesten werden gevonden op strekdammen en schaarsbegroeide platen (SOVON, 2002). Aan broedende zangvogels ontbreekt het op zandplaten vrijwel geheel, al vinden Witte kwikstaarten er soms nestgelegenheid. 7.7.3 Schorren Schorren die gedurende het broedseizoen slechts in beperkte mate door mensen worden bezocht, vormen voor een aantal grond-broedende vogelsoorten een geschikte leefomgeving. Soorten zoals Scholekster en Kievit vestigen zich in veel van deze gebieden, maar ook Tureluur (gevoelig), Veldleeuwerik (gevoelig) en Graspieper (gevoelig) vinden er vaak een plek. Koloniebroeders als Kokmeeuw en Visdief (kwetsbaar) keren jaarlijks terug naar diverse

135


kolonies verspreid over het Deltagebied. Kenmerkend is ook de aanwezigheid van enkele kolonies van Zwartkopmeeuwen. Op eilanden en schorren komt deze soort tot broeden, vaak in gezelschap van de veel algemenere Kokmeeuw. Vooral de omgeving van het Volkerakmeer wordt relatief druk bezocht. In 2000 werden hier, verspreid over drie kolonies, in totaal meer dan 100 paren geteld (SOVON 2002). De Middelste zaagbek (gevoelig) is een zeldzame broedvogel in Nederland met een geschatte populatie van 35-45 broedparen in 1998-2000. Het Grevelingenmeer vormt veruit het belangrijkste broedgebied. Met name Hompelvoet en enkele andere eilanden bieden hier voldoende rust voor deze schuwe eend (SOVON, 2002). In de afgelopen tien jaar is het aantal Brandganzen dat in Nederland tot broeden komt, fors toegenomen. Een aanzienlijk deel daarvan bevindt zich in de Delta waar veelal in losse kolonies wordt gebroed. Rustige delen van schorren vormen een geschikt broedbiotoop. Vooral op eilanden vinden deze ganzen voldoende veiligheid. Een van de bolwerken is een eiland in het Markiezaatsmeer bij Bergen op Zoom, waar in 1998-2000 160-255 paren werden vastgesteld (SOVON, 2002). Slenken en kreken die de schorren doorkruizen vormen een geliefd foerageergebied voor Kleine zilverreigers (gevoelig). Deze soort neemt de laatste jaren opmerkelijk toe in Nederland en het Deltagebied vormt een van de kerngebieden. Hij broedt over het algemeen in bomen en struiken maar bezoekt regelmatig nabijgelegen schorren. Op plaatsen met riet kunnen de bekende zangvogels, zoals Rietzanger en Kleine Karekiet, worden aangetroffen maar ook Blauwborst en Baardman. 7.7.4 Agrarisch gebied Rode Lijst-soorten die broeden in agrarische gebieden in de Delta zijn Wintertaling (kwetsbaar), Zomertaling (kwetsbaar), Slobeend (kwetsbaar), Patrijs (kwetsbaar), Grutto (gevoelig), Tureluur (gevoelig), Visdief (kwetsbaar), Veldleeuwerik (gevoelig), Graspieper (gevoelig), Gele kwikstaart (gevoelig), Ringmus (gevoelig) en Kneu (gevoelig). Sommige vertonen een voorkeur voor graslandpercelen terwijl andere zich liever ophouden op akkers. Minder kwetsbare soorten zoals Kievit, Scholekster en enkele eendensoorten zijn hier ook te vinden. Sommige maken regelmatig gebruik van de watersystemen, bijvoorbeeld om er te foerageren, maar andere verschijnen er slechts bij uitzondering. Het beheer van de percelen bepaalt in sterke mate het broedsucces van de meeste soorten, maar daarnaast kunnen ook veranderingen binnen het watersysteem van invloed zijn.

7.8

Waddenzee

Het watersysteem van de Waddenzee omvat zowel de Waddenzee als de Eems-Dollard. De ecotooptypen die hier worden onderscheiden zijn open water en droogvallende wadplaten, kwelders en zandplaten. Dit watersysteem staat bekend als zeer vogelrijk, met als belangrijkste soortgroepen steltlopers, eenden, meeuwen en sterns. 7.8.1 Open water en droogvallende wadplaten Dit natte deel van het Waddengebied wordt gekenmerkt door de getijdendynamiek. Tijdens laagwater zijn grote arealen drooggevallen wadplaten beschikbaar, maar tijdens hoogwater staat het hele gebied onder water. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat er in deze biotoop geen vogels broeden. Het gebied wordt echter wel intensief als foerageergebied gebruikt door de op de aangrenzende kwelders en polders broedende wadvogelsoorten.

136


Op de kwelders broedende Scholeksters bijvoorbeeld, zijn voor de voedselvoorziening van hun kuikens en zichzelf volledig afhankelijk van het aangrenzende wad voorkomende bodemdieren. Deze soort gedraagt zich tijdens het broedseizoen zeer territoriaal. Vanaf de kwelderrand gezien zijn de eerste honderden meters wad volledig verkaveld in stukjes die uitsluitend door één paartje Scholeksters gebruikt worden (Van der Kam et al., 1996). Lepelaars foerageren in het begin van het broedseizoen vooral in binnendijkse sloten op stekelbaarzen. In de loop van het broedseizoen stappen ze echter massaal over op garnalen die ze in de ondiepe slenken van het droogvallende wad bemachtigen. Dit is ook foerageergebied voor broedende Eiders Somateria mollissima. 7.8.2 Kwelders Kwelders vormen samen met duinen, stranden en continu droogliggende zandplaten een natuurlijke broedbiotoop voor broedvogels van het waddengebied. Kenmerkende broedvogelsoorten voor de kwelders zijn Eider, Scholekster, Kluut, Tureluur (gevoelig) en verschillende meeuwen en sterns. Al deze soorten zijn aangepast aan het zoute milieu en foerageren voornamelijk op het aangrenzende wad. Meeuwen en sterns broeden dicht opeen in kolonies. Scholeksters en Eiders komen verspreid over de kwelder voor, maar de hoogste dichtheden van Scholeksters zijn te vinden langs de kwelderrand, terwijl Eiders met name de hogere delen verkiezen. De volledige Nederlandse broedpopulatie van de Eider bevindt zich in het kustgebied met zelfs meer dan 95% op de Waddeneilanden (Willems et al., 2006). Scholeksters en Eiders zijn sinds 1995 sterk in aantal afgenomen (Willems et al., 2005). Bij beide soorten is dit voornamelijk te wijten aan een verslechterende voedselsituatie in de Waddenzee (Ens et al., 2004). Andere soorten zitten juist in de lift. De Kleine mantelmeeuw laat sinds begin jaren 1970 een continue aantalstoename zien (Van Dijk et al., 2006). Een relatief recente ontwikkeling is de sterke toename van Lepelaars als broedvogel van de eilandkwelders. De soort komt al lang voor op Texel maar heeft zich sinds midden jaren 1980 op meer eilanden gevestigd. Deze ontwikkeling werd in gang gezet doordat de binnenlandse broedgebieden minder geschikt werden door toename van de Vos Vulpes vulpes. Inmiddels hebben de florerende lepelaarkolonies in het Waddengebied gezorgd voor sterke toename van het aantal Nederlandse broedparen. Tegenwoordig broedt circa 60% van de Nederlandse Lepelaars in het Waddengebied (Van Dijk et al., 2006). De kwelders en de aangrenzende duinen van het waddengebied bieden een laatste strohalm voor Blauwe kiekendief (gevoelig) en Velduil (ernstig bedreigd) als broedvogels in Nederland. Deze Rode Lijst-soorten kwamen vroeger veel wijder verspreid in Nederland voor. Inmiddels broedt meer dan 80% in het waddengebied en nemen de soorten ook hier nog steeds in aantal af (Van Dijk et al., 2006). Kwelders zijn niet rijk aan zangvogelsoorten, maar kunnen hoge dichtheden van Graspieper (gevoelig) en Veldleeuwerik (gevoelig) herbergen. In aangrenzende duinen kan de Tapuit (bedreigd) worden aangetroffen. Kwelders en aangrenzend duin vormen ook het broedgebied voor Eiders. 7.8.3 Zandplaten Op de permanent droogliggende zandplaten in het waddengebied zoals Noorderhaaks, de Vliehors en Richel broeden maar enkele soorten vogels. Maar soortenrijkdom zegt niet alles. De soorten die hier voorkomen zijn karakteristieke strandbroedvogels. Deze soorten, onder andere Strandplevier (bedreigd), Bontbekplevier (kwetsbaar), Grote stern (bedreigd), Visdief (kwetsbaar), Noordse stern Sterna paradisaea en Dwergstern (kwetsbaar), zijn door een toename van recreatie en andere menselijke activiteiten grotendeels van de vrij toegankelijke stranden verdwenen en staan in heel West-Europa onder druk (Van Dijk et al., 2006). Een 137


goede bescherming van hun broedbiotoop op de minder toegankelijke zandplaten is dan ook van groot belang voor het voortbestaan van deze soorten in Nederland.

7.9

Noordzee

Het watersysteem Noordzee kan worden opgedeeld in de kustlijn, gevormd door circa 368 km aan zandige stranden, circa 18 km aan ‘harde kustverdediging’ en het open water. Beide vormen een belangrijke omgeving voor verschillende vogelsoorten. Kenmerkende soortgroepen zijn eenden, duikers, aalscholvers, futen, steltlopers, meeuwen, sterns en alkachtigen. 7.9.1 Open water Mede door de getijdenbewegingen is het open water van de Noordzee een dynamisch watersysteem. Het speelt als broedplaats geen rol maar diverse broedvogels van nabijgelegen kusten maken gebruik van het watersysteem om te foerageren. Dit geldt bijvoorbeeld voor aalscholvers, meeuwen en sterns. Van Zeekoeten Uria aalge die broeden langs de Engelse en Schotse oostkust is bekend, dat zij met hun jongen naar het Friese Front, gelegen op het Nederlandse Continentaal Plat ten noordwesten van de Waddeneilanden zwemmen, waar de jongen opgroeien totdat ze kunnen vliegen (Dankers et al., 2003). 7.9.2 Stranden Op veel plaatsen langs de Nederlandse kust zijn de stranden relatief smal. Allerlei vogelsoorten vinden er een plek om voedsel te zoeken of te rusten. Maar doordat recreanten en andere bezoekers frequent voor verstoring zorgen, komen concentraties van vogels, evenals broedgevallen, met name voor op brede strandvlaktes of afgelegen delen. Twee typische broedvogels van zandstranden zijn Bontbekplevier (kwetsbaar) en Strandplevier (bedreigd). Op de Nederlandse stranden zijn het momenteel zeldzame broedvogels. Voornamelijk strandvlakten op de Waddeneilanden en in de Zeeuwse en Zuid-Hollandse Delta bieden nog voldoende mogelijkheden voor het grootbrengen van jongen (april-augustus). Het aantal Bontbekplevieren in Nederland bedroeg in 1998-2000 430-470 broedparen, en bij Strandplevier ging het om 270-320 broedparen. Slechts een klein deel daarvan bevond zich op de Nederlandse stranden (SOVON, 2002). Vooral op de Waddeneilanden zijn er plaatsen waar meeuwen en Visdieven (kwetsbaar) en Dwergsterns (kwetsbaar) dichtbij de Noordzeekust broeden. In tegenstelling tot de Bontbek- en Strandplevieren vormen deze soorten kolonies die moeilijk over het hoofd zijn te zien. Voor overige vogelsoorten zijn de Nederlandse stranden van gering belang als broedplaats. 7.9.3 Dijken Op een aantal plekken wordt het achterland beschermd tegen de zee door zeedijken en strekdammen. Ze vormen een kunstmatige begrenzing van de zee en zijn geliefd bij bepaalde vogelsoorten. Als broedplaats voor vogels zijn de zeedijken en strekdammen over het algemeen van weinig betekenis. Ze bieden weinig geschikte broedplaatsen en menselijke activiteiten zorgen voor veel verstoring. Op een klein aantal plekken zijn de omstandigheden voor de vestiging van broedvogels beter. Daar behoren broedgevallen van Bontbekplevieren (kwetsbaar) tot de mogelijkheden.

138


7.10 Verstorende activiteiten Activiteiten die met het oog op beheer, onderhoud of ruimtelijke ontwikkeling plaatsvinden in de Nederlandse Rijkswateren, kunnen nadelige gevolgen hebben voor vogels. Daarbij valt onderscheid te maken tussen verstorende activiteiten waardoor legsels van broedende vogels verloren gaan, en activiteiten die veranderingen in het landschap met zich meebrengen die van invloed zijn op factoren als voedselaanbod en rust. Met name vogels die op de grond broeden, lopen een groot risico op verstoring van hun legsels. Tijdens beheer- en onderhoudactiviteiten, zoals maaien, kunnen de eieren of jongen bijvoorbeeld letterlijk verpulverd worden. Als gevolg van ruimtelijke ontwikkelingen ontstaan er soms pionierlandschappen (zandige en schaars begroeide terreinen) die aantrekkelijk zijn voor diverse vogelsoorten. Vaak verdwijnen dergelijke landschappen weer net zo snel als ze ontstaan zijn, evenals de vogels die zich daar thuisvoelen. Als bij beheer, onderhoud en ruimtelijke ontwikkeling rekening wordt gehouden met de aanwezigheid van (concentraties van) vogels, kan verstoring aanzienlijk worden verminderd. In Bijlage III wordt per 'ecotooptype' nader ingegaan op verstorende activiteiten (cf Sierdsema, 1995).

139


8

Referenties

Algemeen Ministerie van LNV, 2006. Natura 2000 doelendocument. Hoofddocument + bijlagen. Ministerie van LNV, Den Haag. RWS Expertisecentrum Natuurwetgeving, 2007. Monitoring van Flora- en Faunawetsoorten in beheergebied van Rijkswaterstaat - De Rijkswateren. S. Stuijfzand & P.J. Keizer, RWS Waterdienst, Lelystad. Zoogdieren Broekhuizen, S., B. Hoekstra, V. van Laar, C. Smeenk & J.B.M. Thissen, 1992. Atlas van de Nederlandse zoogdieren. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Camphuysen, C.J., 2004. The return of the harbour porpoise (Phocoena phocoena) in Dutch coastal waters. Lutra 47: 113-123. Camphuysen, K., 2005. Witsnuitdolfijnen in Nederland. Zoogdier 16 (2): 8-16. Haye, M. la & J.M. Drees, 2005. Beschermingsplan Noordse woelmuis. Rapport EC-LNV no. 270, EC-LNV, Ede. Hollander, H. & P. van der Reest, 1994. Rode Lijst van bedreigde zoogdieren in Nederland. Basisdocument. Rapport Vereniging voor Zoogdierkunde en Zoogdierbescherming, Utrecht. Lammertsma, D.R., F.J.J. Niewold, H.A.H. Jansman & A.T. Kuipers, 2003. Otters opsporen: ervaringen in het eerste jaar van uitzetten. Zoogdier 14 (4): 13-17. Limpens, H., K. Mostert & W. Bongers (red.), 1997. Atlas van de Nederlandse vleermuizen. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Osinga, N. & P. ’t Hart, 2006. Bijzondere dolfijnen gestrand in Noord-Nederland. Zoogdier 17 (3): 13-15. Sancia E.T. van der Meij & C.J. Camphuysen, 2006. The distrubution and diversity of whales and dolphins (Cetacea) in the southern North Sea: 1970-2005. Lutra 49: 3-28. Sluiter, H., 2003. The reintroduction and present status of the beaver (Castor fiber) in the Netherlands: an overview. Lutra 46 (2): 129-134. Reptielen en amfibieen Aerts, B.G.W. (1994): Reptielen in uiterwaarden. Rapport 319, Werkgroep Dieroecologie, Katholieke Universiteit Nijmegen. Bergh, L.M.J. van den & A.H.P. Stumpel, 1975. Gegevens over de verspreiding en oecologie van de Rugstreeppad (Bufo calamita) in het gebied van de grote rivieren. De Levende Natuur 78: 104-111. Creemers, R.C.M, B.H.J.M. Crombaghs & R.F.M Krekels, 1998. Amfibieën. In: Bakker, C., R. Noordhuis & K.H. Prins (red.), 1998. Biologische monitoring zoete Rijkswateren: Watersysteemrapportage Rijn 1995. RIZA nota nr. 97.066. Creemers, R.C.M. & R.F.M Krekels (2000a): Amfibieën en reptielen. In: Liefveld, W.M., K. van Looy & K.H. Prins (red.), 2000: Biologische monitoring zoete Rijkswateren: Watersysteemrapportage Maas 2000. RIZA rapport 2000.056. Creemers, R.C.M. & R.F.M Krekels (2000b): Amfibieën en reptielen rond het IJsselmeer en Markermeer. Watersysteemrapportage IJsselmeer/Markermeer. RIZA Lelystad. Creemers, R.C.M. (1996): Bedreigde en kwetsbare reptielen en amfibieën in Nederland. Toelichting op de Rode Lijst. Basisrapport. Stichting RAVON.

140


Creemers, R.C.M., 1991. Amfibieën in uiterwaarden. Een voorbereidende literatuurstudie. Voortplantingsplaatsen van amfibieën in uiterwaarden. Rapport werkgroep Dieroecologie, RIZA/ Stichting ARK. Creemers, R.C.M., 1994. Amfibieën in uiterwaarden. Voortplantingsplaatsen van amfibieën in uiterwaarden. Rapport werkgroep Dieroecologie, KU Nijmegen, Ministerie van LNV De Haag. Creemers, R.C.M., 1996. Bedreigde en kwetsbare reptielen en amfibieën in Nederland. Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst. Publicatiebureau Stichting RAVON, Nijmegen. Hom, C.C., P.H.C. Lina, G. van Ommering, R.C.M. Creemers & H.J.R. Lenders, 1996. Bedreigde en kwetsbare reptielen en amfibieën in Nederland. Toelichting op de Rode Lijst. Rapport IKC Natuurbeheer nr. 25, Wageningen. Lugt, G. van der, B. Prudon & B. Crombaghs (2000): De Knoflookpad langs de Vecht, Regge en Dinkel in Overijssel. Inventarisatie in 2000 & een overlevingsplan voor de periode 20002010. Natuurbalans / Limes divergens i.s.m. Stichting RAVON. Zollinger, R. & A. van Diepenbeek, 2005. Instandhoudingsdoelstellingen en analysebegrenzingen Habitatrichtlijngebieden voor Kamsalamander (Triturus cristatus, Laurenti, 1768). RAVON-rapport 2005-15, i.o.v. Ministerie van LNV. Zollinger, R., 2006. Vrijwilligers zetten Kamsalamanders en modderkruipers op de Natura2000 kaart. De Levende Natuur 107 (6): 270-274. Zuiderwijk, A. & R. Wolterman (1995): Tellen en fotograferen van Ringslangen bij Amsterdam. De Levende Natuur 96(3): 72-81. Vissen Cazemier, W.G., 1988. Fish and the environment in large European riverecosystems. The Dutch part of the river Rhine. Science de l'eau 7 (1):95-114. Emmerik van, W.M.A. & H.W de Nie, 2006. De zoetwatervissen van Nederland – Ecologisch bekeken. Sportvisserij Nederland. Klein Breteler, J.G.P. & Kranenbarg, J., 2000. Gidssoortenmatrix ecologische netwerkstudies: annex vis. OVB Onderzoeksrapport 87. Organisatie ter Verbetering van de Binnenvisserij, Nieuwegein. 56 p. + bijlagen Kranenbarg, J., H. V. Winter, J. J. G. M. Backx, 2002. Recent increase of North Sea Houting and prospects for recolonization in the Netherlands. Journal of Fish Biology, Vol. 61, pp. 251-253. Nie de, H.W. & G. van Ommering, 1998. Bedreigde en kwetsbare zoetwatervissen in Nederland. Toelichting op de Rode Lijst. Rapport IKC Natuurbeheer nr. 33, Wageningen. Patberg, W., J.J. De Leeuw, H.V. Winter, 2005. Verspreiding van Rivierprik, Zeeprik, Fint en Elft in Nederland na 1970. Libellen Nederlandse Vereniging voor Libellenstudie, 2002. De Nederlandse libellen (Odonata). Nederlandse Fauna deel 4. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, Leiden/KNNV Uitgeverij, Utrecht/ European Invertebrate Survey – Nederland, Leiden. Wasscher, M., G.O. Keijl & G. van Ommering, 1998. Bedreigde en kwetsbare libellen in Nederland. Toelichting op de Rode Lijst. Rapport IKC Natuurbeheer nr. 30, Ede. Vaatplanten Corporaal, A., M.A.P. Horsthuis & J.H.J. Schaminée, 1993. Oecologie, verspreiding en plantensociologische positie van de Kievitsbloem (Fritillaria meleagris L.) in Nederland en Noordwest-Europa. Stratiotes 6: 14-39. 141


Cortenraad, J., 1986. Over de Pijlscheefkelk en zijn naaste verwanten. Natuurhistorisch Maandblad 75: 44-51. Denters, T., 1997. Zwartsteel (Asplenium adiantum-nigrum L.) op de weg terug. Overzicht van het voorkomen in Nederland en de recentelijke uitbreidingen. Gorteria 89-102 Denters, T., 2004. Stadsplanten, veldgids voor de stad. Fontaine Uitgevers B.V., ’s Graveland. Graaf, D.T., de, 1980. On the occurrance of Viscum album L. subsp. album (Loranthaceae) in the Netherlands. Acta botanica neerlandica 29: 377-383. Groeneweg, A. H., 2005. Zeegraskartering Oosterschelde en Waddenzee 2005. Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICT, Delft. Rapportnummer AGI-2006GSMH-010. Jong, D.J. de, M.M. van Katwijk & Z. Jager, 2004. Zeegras in Nederland. De Levende Natuur 105: 209-211. Kreutz, C.A.J., 2005. Veldgids Nederlandse orchideeën 2e volledig gewijzigde druk. Kreutz Publishers, Landgraaf. Kreutz, C.A.J., 2005. Veldgids Nederlandse orchideeën 2e volledig gewijzigde druk. Kreutz Publishers, Landgraaf. Lansdown, R.V. & P.M. Wade, 2003. Ecology of the Floating Water-plantain, Luronium natans. Conserving Natura 2000 Rivers Ecology Series No.9. English Nature, Peterborough. Linde, B. te, & L.J. van den Berg, 2003. Atlas van de Flora van Oost-Gelderland. Stichting de Maandag, Ruurlo. Maas, P.A., 1999. Het voorkomen van Apium repens (Jacq.) Lag. (Kruipend moerasscherm) in Nederland. Gorteria 25(1): 10-17. Meijden, R. van der, 2005. Heukels Flora van Nederland. Nationaal Herbarium Nederland, Leiden/Wolters-Noordhoff, Groningen. Mennema, J., A.J. Quené-Boterenbrood & C.L. Plate, 1980. Atlas van de Nederlandse Flora. 1. Uitgestorven en zeer zeldzame planten. Kosmos, Amsterdam. Mennema, J., A.J. Quené-Boterenbrood & C.L. Plate, 1985. Atlas van de Nederlandse Flora. 2. Zeldzame en vrij zeldzame planten. Bohn, Scheltema & Holkema, Utrecht. Mennema, J., 1965. Leucojum aestivum L. indigeen in Nederland en België. Gorteria 2: 149153. Mooij, R.M. & E.J. Weeda, 1985. Apium repens (Jacq.) Lag. in Zeeuwsch-Vlaanderen teruggevonden. Gorteria 12: 210-215. Odé, B. & A. Bolier, 2003. Groenknolorchis op de kaart. Gorteria 29: 33-37. Ouborg, N.J., R. van Treuren, J. Haeck & K. Reinink, 1991. De omvang van genetische verarming in twee zeldzame plantesoorten in Nederland, Veldsalie en Duifkruid. De Levende Natuur 92: 206-212. Ploeg, D.T.E. van der, 1992. Een verdwaalde spin. Gorteria 18: 120. Rossenaar, A.J., & B. Odé, 2004. De resultaten van het Bedreigde Soortenproject in 2003. Gorteria 30: 33-41. Spronk, J., Bruinsma & F. Lambert, 2005. Atlas van de flora van Eindhoven, de ontwikkeling van de flora in de regio in de twintigste eeuw. KNNV afdeling Eindhoven, Bosmans n.v., Lommel. Steenis, C.G.G.J. van, 1971. De zoetwatergetijde-dotter van de Biesbosch en de Oude Maas: Caltha palustris L. var. araneosa, var. nov. Gorteria 5: 213-219. Sykora, K.V. & V. Westhoff, 1985. Synecology and syntaxonomy of Apium repens (Jacq.) Lag. and Scirpus cariciformis Vest., in particular in the eastern part of Zeeuws-Vlaanderen (Province of Zeeland, The Nerherlands. Tuexenia 5: 41-57. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1985. Nederlandse Oecologische Flora. Wilde planten en hun relaties 1. IVN Amsterdam.

142


Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1987. Nederlandse Oecologische planten en hun relaties 2. IVN Amsterdam. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1988. Nederlandse Oecologische planten en hun relaties 3. IVN Amsterdam. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1991. Nederlandse Oecologische planten en hun relaties 4. IVN Amsterdam. Weeda, E.J., R. Westra, Ch. Westra & T. Westra, 1994. Nederlandse Oecologische planten en hun relaties 5. IVN, Amsterdam. Wiegers, W. & M. Menschaar, 1980. Een aantal waarnemingen aan Leucojum Gorteria 10: 61-69. Willems, J.H., 1982. Parnassia palustris L. in Zuid-Limburg. Gorteria 11: 99-106.

Flora. Wilde Flora. Wilde Flora. Wilde Flora. Wilde aestivum L.

Vogels Arts, F.A., C.M. Berrevoets & P.L. Meininger, 1996. Steltlopers op de stranden en dijken. In: H.J.M. Baptist & P.L. Meininger (red). Vogels van de Voordelta 1975-95. Rapport RIKZ 96.018, Middelburg. Bak, A., A. Kaper, A.J.G. Reeze & I. van Splunder, 2000. Watersysteemrapportage Noordzeekanaal, Amsterdam-Rijnkanaal, Kanaal Gent-Terneuzen, Twenthekanalen 1997. RIZA rapport 2000.031.RIZA, Lelystad. Berg, A.B. van den & M. Haas, 2006. WP reports. Dutch Birding 28: 242-254. Berrevoets, C.M., R.C.W. Strucker, F.A Arts,., S. Lilipaly & P.L. Meininger, 2005. Watervogels en zeezoogdieren in de Zoute Delta 2003/2004 (inclusief de tellingen in 2002/2003). Rapport RIKZ/2005.011. Rijksinstituut voor Kust en Zee, Middelburg. Beusekom, R. van, P. Huigen, F. Hustings, K. de Pater & J. Thissen (redactie), 2005. Rode Lijst van de Nederlandse broedvogels, Tirion Uitgevers B.V., Baarn. Cottaar, F., 2006. Aantallen broedparen van meeuwen en sterns in de IJmond in 2005. Fitis 42: 74-80. Dankers, N.M.J.A., M.F. Leopold & C.J. Smit, 2003. Vogel- en Habitatrichtlijn in de Noordzee. Alterra-rapport 695. Alterra, Research Instituut voor de Groene Ruimte, Wageningen. Dijk, A.J. van, Dijksen L., Hustings F., Koffijberg K., Oosterhuis R., van Turnhout C., van der Weide M.J.T., Zoetebier D. & Plate C. 2006. Broedvogels in Nederland in 2004. SOVONmonitoringrapport 2006/01. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Ens, B.J., A.C. Smaal & J. de Vlas, 2004. The effects of shellfish fisheries on the ecosystems of the Dutch Wadden sea and Oosterschelde. Final report on the second phase of the scientific evaluation of the Dutch shellfish fishery policy (EVA II). Alterra-rapport 1011, RIVO-rapport C056/04, RIKZ/2004.031. Alterra, Wageningen. Gerritsen, G.J., K. Koffijberg & P. Voskamp, 2004. Beschermingsplan Kwartelkoning. Rapport EC-LNV nr. 271, Ministerie van LNV, Ede. Hagemeijer, E.J.M. & Blair M.J. (editors), 1997. The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T & A D Poyser, London. Hoog, J.E.W. de, H.Coops, A.A. Storm, M. Ohm & K.H. Prinks, 1997. Biologische monitoring zoete Rijkswateren: Watersysteemrapportage Haringvliet, Hollandsch Diep, Biesbosch 1994. RIZA nota nr. 96.032. RIZA, Lelystad. Kam, J. van de, B.J. Ens, T. Piersma & L. Zwarts, 1999. Ecologische atlas van de Nederlandse wadvogels. Schuyt & Co, Haarlem. Koffijberg, K., J. Blew, K. Eskildsen, K. Günther, B. Koks, K. Laursen, L.M. Rasmussen, P. Potel, P. Südbeck, 2003. High tide roosts in the Wadden Sea: A review of bird distribution, protection regimes and potential sources of anthropogenic disturbance. A report of the Wadden Sea Plan Project 34. Wadden Sea Ecosystem No. 16. Common Wadden Sea

143


Secretariat, Trilateral Monitoring and Assessment Group, Joint Monitoring of Migratory Birds in the Wadden Sea, Wilhelmshaven, Germany. Kraan, C., T. Piersma, A. Dekinga & B. Fey, 2006. Bergeenden vinden Slijkgarnaaltjes en rust op nieuwe ruiplaats bij Harlingen. Limosa 79:19-24. Leopold, M. 1996. Spisula subtruncata als voedselbron voor zee-eenden in Nederland. BEON Rapport 96-2. IBN-DLO, Den Haag. Meininger, P.L., F.A. Arts, & N.D. van Swelm, 2000. Kustbroedvogels in het Noordelijk Deltagebied: ontwikkelingen, knelpunten en potenties. Rapport RIKZ/2000.052. Rijksinstituut voor Kust en Zee / Stichting Ornithologisch Station Voorne, Middelburg / Oostvoorne. Reeze, A.J.G., A.D. Buijse & W.M. Liefveld. 2005. Weet wat er leeft langs Rijn en Maas. RIZArapport 2005.010, Lelystad. Roomen, M. van, C. van Turnhout, E. van Winden, B. Koks, P. Goedhart, M. Leopold, & C. Smit, 2005a. Trends van benthivore watervogels in de Nederlandse Waddenzee 19752002: grote verschillen tussen schelpdiereters en wormeneters. Limosa 78:21-38. Roomen, M. van, E.van Winden, F.Hustings, K.Koffijberg, R. Kleefstra, SOVON Ganzen- en Zwanenwerkgroep & L. Soldaat 2005b. Watervogels in Nederland in 2003/2004. SOVON-monitoringsrapport 2005/03, RIZA-rapport BM05/15, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Sierdsema, H., 1995. Broedvogels en beheer. Het gebruik van broedvogelgegevens in het beheer van bos- en natuurterreinen. SBB-rapport 1995-1, SOVON-onderzoeksrapport 1995/04. SBB/SOVON, Driebergen/Beek-Ubbergen. SOVON Vogelonderzoek Nederland, 2002. Atlas van de Nederlandse Broedvogels 1998-2000. - Nederlandse Fauna 5. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij & European Invertebrate Survey - Nederland, Leiden. Turnhout, C. van & M. van Roomen, 2005. Effecten van strandsuppleties langs de Nederlandse kust op Drieteenstrandloper en kustbroedvogels. SOVON-onderzoeksrapport 2005/05. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Turnhout, C. van, 1999. Naar een Broedvogelmeetnet voor de Zoete Rijkswateren. Achtergronddocument bij het meetplan. SOVON-onderzoeksrapport 1999/02. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Turnhout, C. van, W. van Manen & J.W. Vergeer, 2006. Jaar van de Tapuit 2005. SOVONonderzoeksrapport 2006/04, SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Vercruijsse, H.J.P. & A.L. Spaans, 1994. Eerste broedgeval van de Grote Mantelmeeuw Larus marinus in Nederland. Limosa 67: 111-113. Voslamber, B., E. van Winden & K. Koffijberg, 2004. Atlas van ganzen, zwanen en Smienten in Nederland. SOVON-onderzoeksrapport 2004/08. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. Willems, F., R. Oosterhuis, L.J. Dijksen, R.K.H. Kats & B.J. Ens, 2005. Broedsucces van kustbroedvogels in de Waddenzee 2005. SOVON-onderzoeksrapport 2005/07, Alterrarapport 1265. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen – Alterra, Texel. Willems, F., van Turnhout C., Loos W.-B. & Zoetebier D. 2006. Belang van het Nederlandse duinen kustgebied voor broedvogels. SOVON-onderzoeksrapport 2006/07. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen.

144


Bijlage I: Watersystemen rijkswateren waterhuishoudkundig hoofdsysteem

watersysteem

Rijn en Rijntakken Boven-Rijn en Waal (incl. zijtakken en Neder Rijn en Lek Zwarte Meer) IJssel Zwarte Water-delta Twenthekanalen Maas



Delta

Zwolle-IJsselkanaal, Zwater Water/Zwarte Meer, Meppelerdiep, Overijsselsche Vecht van Zutphen via Bolsbeek naar Enschede inclusief de Zijtak Almelo de Maas van Eijsden tot Borgharen (stuwpand Borgharen) de Grensmaas van Borgharen tot Ohe en Laak

Plassenmaas

de Maas van Wessem tot Belfeld

Noordelijke Maas

de Maas van Belfeld tot Heumen

Benedenmaas

de Maas van Heumen tot Lith

Getijdemaas

de Maas van Lith tot Hedel

Maaskanalen

Julianakanaal, Lateraalkanaal, Maas-Waalkanaal, Kanaal van St. Andries

Middenlimburgse kanalen Zuid Willemsvaart (Maastricht-Smeermaas, Lozen-sluis 13), Kanaal Wessem Nederweert en Noordervaart Brabantse kanalen Zuid Willemsvaart, Kanaal Henriettewaard-Engelen, Wilhelminakanaal, De Donge, Markkanaal Noordrand Nieuwe Maas, Nieuwe Waterweg, Caland-/Beerkanaal en Hartelkanaal, Hollandsche IJssel, Lek (benedenstrooms van Schoonhoven)

Zuidrand

Boven en Beneden Merwede, Oude Maas, Dordtsche Kil, Noord, Spui, Afgedamde Maas Noord en Zuid, Heusdensch Kanaal, Brabantsche Biesbosch, Dordtsche Biesbosch, Sliedrechtse Biesbosch, Nieuwe Merwede Bergsche Maas, Amer, Hollandsch Diep, Haringvliet

IJsselmeer

IJsselmeer

Markermeer

Markermeer inclusief IJmeer

Randmeren Noord

Vossemeer, Ketelmeer, Zwarte Meer

Randmeren Oost

Nuldernauw, Wolderwijd, Veluwemeer, Drontermeer

Randmeren Zuid

Gooimeer, Eemmeer, Nijkerkernauw


Amsterdam-Rijnkanaal van Tiel tot Amsterdam en Lekkanaal als zijtak AR-kanaal Noordzeekanaal

Waddenzee

Waddenzee

Eems-Dollard

Eems-Dollard

Oosterschelde

Oosterschelde en Kanaal door Zuid Beveland

Westerschelde

Westerschelde en Zeeuw-Vlaamse Kust

Grevelingenmeer

Grevelingenmeer

Volkerak/Zoommeer

Krammer, Volkerak, Zoommeer, Eendracht, Antwerps kanaalpand en Bathse Spuikanaal Veerse Meer

Veerse Meer Noordzee

van de Pannerdensche Kop via de IJsselkop tot Schoonhoven van de IJsselkop inclusief het Keteldiep

Grensmaas

Noordzeekanaal Wadden

van Lobith via Nijmegen, Tiel, Zaltbommel tot Gorinchem

Bovenmaas

Middendeel

IJsselmeergebied

beschrijving van de watersystemen



Noordzee

het Continentale Plat van de Noordzee

Noordzee kust

kuststrook langs de Waddeneilanden, de Noord-Hollandse kust, kuststrook ten noorden van de Noorderdam, kuststrook van de Maasvlakte, Zuidhollandse Voordelta (inclusief kuststrook ten zuiden van Maasvlakte), kust Walcheren Noord en Schouwen

145


Bijlage II: Vogels: doortrekkers en wintergasten Rijn en Rijntakken Open water Vooral de waterrijke delen van het stroomgebied, zoals plassen in de uiterwaarden en geulen, bieden foerageermogelijkheden voor duikeenden en visetende soorten. Bovendien fungeren plassen in uiterwaarden als slaapplaats voor zwemeenden (overdag) en ganzen (‘s nachts). Ook meeuwen maken, zij het in beperkte mate, gebruik van het open water om te rusten. Tijdens vorstperioden kunnen de aantallen watervogels verder toenemen, doordat watersystemen in omliggende gebieden dichtvriezen. Tot halverwege de jaren 1990 is er onder duikeenden een lichte toename te bespeuren geweest. Sindsdien zijn de aantallen echter duidelijk afgenomen. Duikeenden die afhankelijk zijn van de macrofauna in het water, zoals Kuifeend, Tafeleend en Brilduiker, zijn afgenomen, mogelijk als gevolg van het oprukken van exoten die de bestaande macrofauna gedeeltelijk hebben verdrongen. In hoeverre deze soorten zijn overgeschakeld op de recent gevestigde exoten is onduidelijk (Van Roomen et al., 2005). Viseters, overigens in beperkte mate vertegenwoordigd in de Rijn en Rijntakken, zijn vanaf de jaren 1970 toegenomen en over het algemeen in een recenter stadium gestabiliseerd. Dit geldt met name voor de Aalscholver waarvan het aantal de laatste jaren is afgevlakt tot een stabiel verloop. De Blauwe reiger Ardea cinera zit nog steeds in de lift. Grote zaagbek Mergus merganser en Nonnetje Mergellus albellus, beide wintergasten, zijn afgenomen wat overeenkomt met de landelijke trend (Van Roomen et al., 2005). Rivierduinen en droog struweel Rivierduinen en droge struwelen zijn van beperkte betekenis voor overwinteraars en doortrekkers. Tijdens de najaarstrek (september-november) kunnen indrukwekkende aantallen piepers, leeuweriken, lijsters en vinken voor korte tijd in de rivierduinen verblijven en mogelijk maken ook steltlopers en ganzen dan gebruik van het gebied om te rusten, maar niet in grote mate. Velduil Asio flammeus en Blauwe kiekendief Circus cyaneus kunnen eveneens opduiken in dit type terrein in het najaar en de winter. Maar beide soorten komen landelijk slechts in kleine aantallen voor en dan met name langs de kust en in het waddengebied, en in veel mindere mate langs de Rijn en Rijntakken. Rietmoeras en open moeras Rietmoerassen en open moerasgebieden zijn voor veel doortrekkers belangrijke gebieden om te foerageren of te rusten tijdens hun trek van en naar de overwinteringsgebieden. Voor talloze overwinteraars biedt het een relatief veilige verblijfplaats. Tijdens het winterhalfjaar is het merendeel van insectenetende zangvogels echter vertrokken naar warmere streken (met name Zuid-Europa en Afrika). Zolang er open water beschikbaar blijft gedurende de wintermaanden verblijven er Roerdompen, Waterrallen en Watersnippen. Agrarisch gebied De uiterwaarden vormen een belangrijke pleisteren foerageerplaats voor overwinterende en doortrekkende ganzen, zwanen en verschillende steltlopers. De aantallen van Kolgans Anser albifrons, Grauwe gans Anser anser, Brandgans Branta leucopsis en Smient Anas penelope zijn de laatste decennia flink toegenomen. Recent zijn de aantallen kolganzen afgezwakt en heeft het aantal Smienten zich gestabiliseerd. Daarnaast zijn enkele grazers afgenomen (Kleine zwaan Cygnus bewickkii, Toendrarietgans Anser serrirostris, Waterhoen Gallinula chloropus en 146


Meerkoet) of stabiel gebleven (Knobbelzwaan Cygnus olor, Wilde zwaan Cygnus cygnus). Van de steltlopers zijn de aantallen Kieviten afgenomen, maar daarentegen is de Wulp Numenius arquata toegenomen. Tot de schaarse soorten die als doortrekkers in de uiterwaarden verschijnen, behoren Lepelaar Platalea leucorodia, Grote zilverreiger Casmerodius albus en Kleine zilverreigers (Van Roomen et al., 2005, Voslamber et al., 2004). Bos (inclusief moerasbos) Bossen vormen voor lijsters, zangers en vinken tijdens de trektijd een belangrijk voedselgebied. In de wintermaanden zijn deze gebieden door insecteneters grotendeels verlaten maar andere soorten verblijven er nog wel. Bosjes die met hun voeten in het water staan oefenen een aantrekkingskracht uit op bijvoorbeeld IJsvogel en Roerdomp. Ook Waterral, Meerkoet en Waterhoen maken graag gebruik van de beschutting van moerasbos. En op beperkte schaal maken bovendien Steenuil (vooral in knotbomen), Ransuil en overwinterende roofvogels gebruik van de bosrijke oevers van de Rijn en Rijntakken.

Maas Open water Overwinterende viseters, zoals Fuut Podiceps cristatus en Aalscholver zijn, vergeleken met de Rijn en Rijntakken, relatief talrijk terwijl planteneters, zoals sommige eenden, zwanen en ganzen, er juist in lagere dichtheden voorkomen. Met name de Fuut is sinds 1975 langs de Maas sterk toegenomen, terwijl de soort stabiel is langs de Rijn en landelijk afneemt. De Midden-Limburgse Maasplassen fungeren als een belangrijk overwinteringsgebied, waar in 2003-04 ongeveer 1000 exemplaren verbleven (Van Roomen et al., 2005b). Van de in ons land overwinterende ganzen zijn vooral Toendrarietgans, Kolgans en Grauwe gans langs de Maas aan te treffen. Brandganzen en Rotganzen Branta bernicla zijn meer gebonden aan de kustgebieden en zijn derhalve vrij zeldzaam langs de Maas (Voslamber et al., 2004). Concentraties van duikeenden in het winterhalfjaar zijn niet ongewoon. Het betreft vooral Kuifen Tafeleenden, maar ook Brilduikers en Grote zaagbekken kunnen worden aangetroffen. Meeuwen vertoonden langs de Maas een toename tot en met de jaren 1990 maar zijn daarna weer afgenomen. Deze ontwikkeling wordt gedomineerd door de Kokmeeuw (Van Roomen et al., 2005b). Tijdens vorstperioden kunnen de aantallen watervogels verder toenemen doordat watersystemen in omliggende gebieden dichtvriezen. Rivierduinen en droog struweel Rivierduinen en droge struwelen in het Maasdal zijn van beperkte betekenis voor overwinteraars en doortrekkers. Vooral tijdens de najaarstrek kunnen aanzienlijke aantallen piepers, leeuweriken, lijsters en vinken voor korte tijd in de rivierduinen verblijven. Enkele steltlopersoorten, waaronder Oeverloper, kunnen zich ophouden bij vochtige delen van de rivierduinen. Sommige roofvogels maken eveneens gebruik van dit type terrein in het najaar en de winter. Opvallende concentraties van vogels worden echter relatief weinig aangetroffen. Rietmoeras en open moeras Rietmoerassen en open moerasgebieden zijn voor veel doortrekkers belangrijke gebieden om te foerageren of te rusten tijdens hun trek van en naar de overwinteringsgebieden. Voor diverse overwinteraars bieden ze relatief veilige verblijfplaatsen. Tijdens het winterhalfjaar is het merendeel van insectenetende zangvogels vertrokken naar warmere streken (met name Zuid147


Europa en Afrika). Zolang er open water beschikbaar blijft gedurende de wintermaanden verblijven er watervogels als eenden en reigers, evenals kleine aantallen IJsvogels. Agrarisch gebied Veel van de weidevogels die in de agrarische gebieden broeden, trekken na het broedseizoen weg uit het Maasdal. Slechts een klein deel gedraagt zich als standvogel, zoals Patrijs en Steenuil, maar diverse andere soorten zijn lange-afstandtrekkers. Daarvoor in de plaats verschijnen wintergasten zoals Smienten, kolganzen en toendrarietganzen in agrarische gebieden. Vergeleken met de Rijn en Rijntakken zijn de dichtheden van deze soorten echter tamelijk laag. Desalniettemin gaat het op sommige plaatsen om aanzienlijke aantallen (Voslamber et al., 2004). Bos (inclusief moerasbos) In het winterhalfjaar vinden met name zangvogels, zoals lijsters, mezen en vinken, een geschikte leefomgeving in bossen die grenzen aan de Maas. Deze soorten vertonen over het algemeen geen sterke binding met het watersysteem, ofschoon tijdens strenge vorst sommige zangvogels de nabijheid van open water opzoeken. Veel watervogelsoorten, waaronder eenden, zwanen, ganzen en steltlopers, verkiezen open landschappen om de winter door te brengen. Maar er zijn ook soorten die juist in bossen en struwelen gunstige omstandigheden aantreffen om te overwinteren. Voorbeelden van deze aan het water gebonden soorten die (moeras)bossen niet schuwen zijn Blauwe reiger, Waterral en IJsvogel.

Rijn- en Maasmonding Open water Delen van het open water in de Rijn- en Maasmonding vervullen een belangrijke functie voor watervogels. Dit is vooral het geval in (de omgeving van) natuurlijke of agrarische landschappen. Op plaatsen waar industrie domineert verschijnen aanzienlijk minder watervogels. In het winterhalfjaar fungeren plassen en delen van rivieren als slaapplaats voor zwemeenden (overdag) en ganzen (‘s nachts). Ook meeuwen maken gebruik van het open water om te rusten en lokaal komen massaal bezochte slaapplaatsen voor. Tijdens vorstperioden kunnen de aantallen watervogels verder toenemen doordat watersystemen in omliggende gebieden dichtvriezen. In de zomermaanden weten aanzienlijke aantallen Knobbelzwanen het open water van Haringvliet, Biesbosch en Rotterdamse havens te vinden om er te ruien (Van Roomen et al., 2005b). Jaarlijks weet ook een klein aantal Visarenden Pandion haliaetus in juli-september de open wateren van de Rijn- en Maasmonding te vinden. Ze pleisteren hier enkele weken, profiterend van visrijke omstandigheden, alvorens verder te trekken. Vooral Haringvliet en Hollandsch Diep zijn bij deze roofvogels in trek. Rusten doen ze behalve in bomen en hoge constructies zoals hoogspanningsmasten, ook op palen in het water. Zandplaten Verschillende steltlopersoorten maken tijdens de voorjaars- (maart-juni) en najaarstrek (julinovember) gebruik van zandige oevers en zandplaten. Ze bieden hen niet alleen foerageermogelijkheden maar ook rust. Soorten die geregeld de Rijn- en Maasmonding aandoen zijn onder meer Bonte strandloper Calidris alpina, Kemphaan Philomachus pugnax, Groenpootruiter Tringa nebularia en Oeverloper, maar er zijn talloze andere soorten die kunnen worden aangetroffen. Van oktober-mei is ook een klein aantal Slechtvalken Falco peregrinus en 148


Smellekens Falco columbarius te vinden op zandplaten. Zij jagen hier op de aanwezige kleine tot middelgrote vogels. Doorgaans brengen ze de nodige tijd door op uitkijkposten, zoals paaltjes of andere verhogingen. Rietmoeras en open moeras Buiten het broedseizoen hebben de meeste insecteneters de rietmoerassen en open moerassen verlaten en andere soorten die zich er nog wel ophouden gedragen zich minder luidruchtig dan tijdens het broedseizoen. Daardoor lijken moerasgebieden in het winterhalfjaar vaak tamelijk ‘leeg’. Desalniettemin herbergen ze overwinteraars zoals Roerdomp, Waterral, Watersnip, IJsvogel en Baardman. Aanwezige plassen zijn van belang voor overwinterende eenden, Blauwe reigers, Grote zilverreigers en Wilde zwanen. Bij strenge vorst in de wintermaanden is een belangrijk deel daarvan genoodzaakt op zoek te gaan naar gebieden met open water. Agrarisch gebied Overwinterende ganzen, eenden en zwanen weten jaarlijks de landbouwgebieden in de Rijnen Maasmonding te vinden. Ze foerageren hier op weilanden en akkers en gebruiken open wateren als pleisterplaatsen. Vooral voor de Brandgans is het gebied een belangrijk overwinteringsplek. De omgeving van het Haringvliet is favoriet, maar ook op andere plaatsen wordt de soort aangetroffen. Andere soorten die hier in grote aantallen verblijven zijn Kolgans, Grauwe gans, Toendrarietgans en Smient (Voslamber et al., 2004). Steltlopers zoals Kieviten, Goudplevieren Pluvialis apricaria en Wulpen zijn er ook massaal te vinden buiten het broedseizoen, al kan strenge vorst tijdens de winter het leeuwendeel doen verdrijven. Maximaal werden er in de periode 1975-2003 in november gemiddeld 6.200 Goudplevieren en 16.000 Kieviten in het Haringvliet vastgesteld (Van Roomen et al., 2005). Het is niet verbazingwekkend dat de grote aantallen overwinterende watervogels een aantrekkingskracht hebben op roofvogels. Slechtvalken en Smellekens zijn gespecialiseerd op het jagen op vogels, maar ook andere soorten zijn in de landbouwgebieden aan te treffen. Naast Buizerds Buteo buteo, Bruine kiekendieven en Sperwers Accipiter nisus, verkiest ook een enkele Zeearend Haliaeetus albicilla jaarlijks de Rijn- en Maasmonding als overwinteringsgebied. De Korendijkse Slikken en Tiengemeten weten relatief vaak een overwinterend exemplaar aan te trekken. Bos (inclusief moerasbos) Veel watervogelsoorten, met name eenden, zwanen, ganzen en steltlopers, verkiezen open landschappen om de winter door te brengen. De bosrijke oevers in de Rijn- en Maasmonding zijn voor vele daarvan niet erg aantrekkelijk. Maar er zijn ook soorten die hier juist wel gunstige omstandigheden aantreffen. Cruciaal is dat er er gedurende de wintermaanden open water beschikbaar blijft. Voorbeelden van deze aan het water gebonden soorten die bossen en struwelen niet schuwen zijn Blauwe reiger, Waterral en IJsvogel. Daarnaast is een groot aantal zangvogels te vinden langs de waterwegen, zoals lijsters, mezen en vinken.

Noordzeekanaal en Amsterdam-Rijnkanaal Open water Vergeleken met de grote rivieren is de variatie aan vogelsoorten over het algemeen vrij laag op het Noordzee- en Amsterdam-Rijnkanaal. Algemene soorten, zoals wilde eend, Aalscholver, Fuut, Meerkoet, Kokmeeuw en Zilvermeeuw, houden zich op tal van plaatsen op, net zoals op

149


de meeste overige Nederlandse Rijkswateren, maar aan schaarse watervogelsoorten ontbreekt het veelal. In de zomermaanden, met name in juli-augustus, vormt het Noordzeekanaal tussen Amsterdam en IJmuiden een ruigebied voor Knobbelzwanen. Vooral niet-broedvogels komen hier bijeen om te ruien (Van Roomen et al., 2005b). In de wintermaanden komen concentraties aan duikeenden, zoals Kuif- en Tafeleenden, voor. Ook de aantallen van futen, zoals Dodaars, nemen dan toe. Tijdens strenge vorst kunnen de watervogels nog verder in aantal toenemen. De kanalen vormen dan een toevluchtsoord voor watervogels omdat het water langdurig vrij van ijs blijft (Van Roomen et al., 2005b). Smienten, Krakeenden Anas strepera en Wintertalingen wijken soms uit naar de kanalen op het moment dat plassen en sloten in omliggend polderland dichtvriezen. In de periode 1999-2003 werden gemiddeld maximaal ongeveer 4.700 Wilde Eenden, 600 Smienten, 450 Krakeenden, 2.500 Kuifeenden en 300 Tafeleenden in januari vastgesteld in beide kanalen (Van Roomen et al., 2005b). Oevers De kanaaloevers vormen voor diverse niet-broedvogels een aantrekkelijke omgeving voor het zoeken naar voedsel of het vinden van rust. Plaatsen met enige vegetatie en zonder nadrukkelijke menselijke activiteiten zijn daarvoor het meest geschikt. Maar ook zandige oevers zijn in trek, bijvoorbeeld bij steltlopers als Oeverloper en Tureluur. Tijdens vorstperioden kan het aantal vogels dat de oevers opzoekt (vanwege de nabijheid van open water) aanzienlijk toenemen. Vooral de rietkragen vormen dan een belangrijke omgeving. Hier vinden soorten zoals Blauwe reiger, Roerdomp, Waterral, Watersnip en IJsvogel een plek.

IJsselmeergebied Open water Vergeleken met andere watersystemen bestaat een groot deel van de watervogels die voorkomen in het IJsselmeergebied uit bodemdiereters. Het gaat voor een belangrijk deel om duikeenden die afhankelijk zijn van Driehoeksmosselen Dreisseina polymorpha. Naast Kuif- en Tafeleend, zijn ook de aantallen Toppers opmerkelijk hoog. In het IJsselmeer verbleven in de periode 1975-2003 in de wintermaanden bijvoorbeeld maximaal gemiddeld 22.000 Kuifeenden en 60.000 Toppers. De aantallen in het gehele IJsselmeergebied lagen vooral voor Kuifeend nog vele malen hoger, want ook in het Markermeer hielden zich in dezelfde periode nog maximaal ongeveer 49.000 exemplaren op (Van Roomen et al., 2005b). Vermeldenswaardig is ook het voorkomen van de Krooneend Netta ruffina, die relatief talrijk is in het IJsselmeergebied. Met enige regelmaat worden groepen van enkele tientallen exemplaren van deze soort opgemerkt. Daarnaast zijn viseters als Grote zaagbek en Nonnetje eveneens goed vertegenwoordigd. In januari 2004 werden maar liefst ongeveer 8.600 Grote zaagbekken in het IJsselmeer vastgesteld, alsmede 3.200 Brilduikers (Van Roomen et al., 2005b). Behalve als foerageergebied fungeert het IJsselmeergebied in het winterhalfjaar ook als een belangrijke rustplaats voor Smienten (overdag) en ganzen en zwanen (’s nachts). Knobbel- en Kleine zwanen zijn opmerkelijk goed vertegenwoordigd in de Randmeren. Bovendien komen grote aantallen Knobbelzwanen in de zomermaanden naar het gebied om te ruien. Typisch voor de maanden juli-september is het verblijf van grote aantallen Zwarte sterns in delen van het IJssel- en Markermeer. Een aanzienlijk gedeelte daarvan heeft betrekking op vogels die na het broedseizoen vanuit Noord- en Oost-Europa hierheen vliegen om te ruien en 150


te foerageren, alvorens verder te trekken naar de overwinteringsgebieden (Hagemeijer & Blair, 1997). Zandige en schaars begroeide oevers In de maanden juli-september pleistert jaarlijks een klein aantal Reuzensterns Sterna caspia in het IJsselmeergebied. Deze imposante sterns rusten vooral op zandige terreinen of in ondiep water langs de Friese IJsselmeerkust, op het Ketelmeer, het Vossemeer en het Markermeer (bijvoorbeeld op de Kinseldam bij Durgerdam). Foerageren doen ze boven het open water. In dezelfde periode maken ook grote aantallen Zwarte sterns en Visdieven gebruik van de zandige oevers en eilanden om te rusten. Doortrekkende steltlopers in voor- en najaar en groepen meeuwen buiten het broedseizoen worden eveneens aangetrokken door de rust en het voedselaanbod op deze plekken. Rietmoeras en open moeras Open en waterrijke delen van moerasgebieden herbergen in het winterhalfjaar belangrijke aantallen watervogels, zoals eenden, zwanen, rallen en reigers, tenminste zolang ze niet dichtvriezen. Op plaatsen met grote concentraties aan watervogels, duiken ook roofvogels op, zoals de zeearend. Rietkragen lijken daarentegen vaak vrijwel verlaten door vogels. Gedeeltelijk is dat het geval, want de meeste insecteneters zijn weggetrokken. Vogels die zich er nog wel ophouden zijn onder meer Roerdomp, Waterral, Watersnip en Baardmannetje. Agrarisch gebied Agrarische gebieden grenzend aan het IJsselmeer hebben een grote aantrekkingskracht op overwinterende ganzen. Vooral in Zuidwest-Friesland zijn hoge dichtheden te vinden. Overdag zoeken ze naar voedsel op weilanden en akkers en ’s nachts rusten ze vooral op open water. Het gaat voornamelijk om Kolganzen, Kleine rietganzen Anser brachyrhynchus (typisch voor Zuidwest-Friesland), Toendrarietganzen, Grauwe ganzen en Brandganzen. Ook elders in het IJsselmeergebied komen concentraties overwinterende ganzen voor, in de polders grenzend aan de Randmeren vaak in gezelschap van Knobbel- en Kleine zwanen (Van Roomen et al., 2005b, Voslamber et al., 2004). Vooral tijdens de najaarstrek worden landbouwgronden in het IJsselmeergebied ook massaal bezocht door Kieviten, Goudplevieren en Wulpen. Op weilanden en akkers verzamelen ze zich en vaak vertrekken ze pas bij de eerste koude in november naar warmere oorden.

Deltagebied Open water Buiten het broedseizoen vormen soorten als futen en eenden omvangrijke groepen, die aangewezen zijn op rustige en voedselrijke wateren. Ondanks dat het aantal overwinterende futen de laatste jaren terugloopt, vormt met name het Grevelingenmeer nog steeds een belangrijke overwinteringsplek voor deze soort. In de winter van 2003-04 werden hier maximaal ongeveer 3.600 futen geteld. Voor een kleiner familielid, de Geoorde fuut Podiceps nigricollis, is hetzelfde meer eveneens van groot belang. Vooral van augustus-oktober lopen de aantallen hier op, met doorgaans een piek in september. In 2003 betrof het maximaal ongeveer 8.100 exemplaren (Van Roomen et al., 2005b). Ook in het leven van talloze eenden, zwanen en ganzen neemt het open water van het Deltagebied een belangrijke plaats in. Zowel de Oosterschelde als de Grevelingen zijn belangrijke gebieden voor Brilduikers, met in januari 2004 respectievelijk ongeveer 1.700 en 151


3.200 exemplaren. In de Grevelingen werden een maand later ook bijvoorbeeld ongeveer 9.300 Middelste zaagbekken Mergus serrator geteld (Van Roomen et al., 2005b). Maar ook tal van andere soorten verblijven er in grote aantallen. Zandplaten Moeilijk toegankelijke zandplaten herbergen naast broedvogels vaak ook grote aantallen doortrekkers en overwinteraars. Allerlei soorten steltlopers komen er om langs de waterlijn en bij poelen te foerageren en meeuwen, sterns en eenden gebruiken de platen vooral als rustplaats. Typische roofvogels van dit open landschap zijn Slechtvalk en Smelleken die beide gespecialiseerd zijn in het jagen op vogels. Schorren Waterrijke delen van schorren, zoals slenken en poelen, zijn voor vele doortrekkende en overwinterende steltlopers aantrekkelijke foerageergebieden. Grote aantallen Wulpen, Scholeksters, Bonte strandlopers, Kanoeten Calidris canutus en Groenpootruiters houden zich er op. In de periode 1987-2003 werden in de Westerschelde in december gemiddeld maximaal 35.000 Bonte strandlopers vastgesteld, terwijl er in de Oosterschelde dan nog eens gemiddeld maximaal 31.000 verbleven (Van Roomen et al., 2005b). Ook andere soorten steltlopers laten zich er geregeld zien. Zo verschijnen er jaarlijks in mei grote groepen Rosse grutto’s Limosa lapponica en Zilverplevieren Pluvialis squatarola die op doortrek zijn. Eenden (zoals Bergeenden Tadorna tadorna, Smienten en pijlstaarten), ganzen (vooral rotganzen) en reigers (waaronder kleine zilverreigers) vertoeven er ook in aanzienlijke aantallen. In de periode 19852003 verbleven er in februari gemiddeld ongeveer 4.100 rotganzen in de Grevelingen (Van Roomen et al., 2005b). Typische roofvogels in dit open landschap zijn Slechtvalk en Smelleken. Concentraties komen bij deze soorten niet voor. Agrarisch gebied Akkers en weilanden in het Deltagebied staan bekend om de grote aantallen overwinterende ganzen en zwanen. De exacte aantallen fluctueren nogal afhankelijk van het voedselaanbod en weersomstandigheden, maar zelfs in ‘magere winters’ gaat het om aanzienlijke aantallen. De vogels vinden hier veilige slaapplaatsen op nabijgelegen wateren en maken gebruik van het voedselaanbod in het agrarisch gebied. Ze verblijven over het algemeen in grote groepen, die gevoelig zijn voor verstoring (Van Roomen et al., 2005b; Voslamber et al., 2004). Ook eendensoorten, in het bijzonder de Smient, houden zich er graag op en hetzelfde geldt voor steltlopers als Kieviten en Goudplevieren. Door hevige sneeuwval in de winter worden veel voedselbronnen onbereikbaar en zijn deze vogels genoodzaakt om verder te trekken.

Waddenzee Open water en droogvallende wadplaten De Waddenzee dankt zijn faam als natuurgebied vooral aan de honderdduizenden steltlopers die tussen juli en mei in het gebied verblijven. Veel van deze vogelsoorten broeden in Arctische gebieden, die zich uitstrekken van Noord-Canada tot Noordoost-Siberië. Een deel van de soorten, bijvoorbeeld Bonte strandloper en Scholekster, gebruikt de Waddenzee als winterverblijf. Andere, bijvoorbeeld Rosse grutto en Groenpootruiter, overwinteren in tropisch Afrika en gebruiken de Waddenzee in voor- en najaar als tussenstopgebied tijdens de trek tussen de broedgebieden en de winterverblijven (Van der Kam et al., 1996).

152


Al deze steltlopers foerageren tijdens laagwater op de drooggevallen wadplaten op bodemdieren. De meeste soorten kunnen foerageren op een breed scala aan prooidiersoorten maar het stapelvoedsel bestaat uit een beperktere verzameling. Zo zijn er schelpdierspecialisten, zoals Kanoet en Scholekster, en specialistische wormeneters, zoals Bonte strandloper en Rosse grutto. De schelpdiereters zijn de afgelopen tien jaar in aantal afgenomen, terwijl de wormeneters het juist beter zijn gaan doen (Van Roomen et al., 2005a). Het hele areaal aan droogvallende wadplaten wordt gebruikt als foerageergebied. Hotspots in de verspreiding van steltlopers tijdens laagwater zijn de gebieden met een hoog voedselaanbod, zoals mosselen kokkelbanken. Het open water in de Waddenzee wordt zowel tijdens hoog- als laagwater door vis- en schelpdieretende watervogels gebruikt als foerageergebied. Soorten waarvoor de Waddenzee op internationale schaal van belang is zijn onder andere Aalscholver, Topper en Eider Somateria mollissima. De laatste twee, typische schelpdiereters, zijn de afgelopen tien jaar, net als de schelpdieretende steltlopers, sterk in aantal afgenomen (Van Roomen et al., 2005a). Ten slotte heeft de Waddenzee een functie als ruien rustgebied. Tijdens de zomer zoeken grote groepen Bergeenden en Eiders de Waddenzee op om te ruien. Omdat deze eenden al hun slagpennen gelijktijdig vervangen, kunnen ze tijdelijk niet vliegen en zijn ze afhankelijk van rustige, voedselrijke gebieden (Kraan et al., 2006). In najaar en winter wordt de Waddenzee ’s nachts als rustgebied gebruikt door zwanen en ganzen. Deze vogels foerageren overdag op de aan de Waddenzee grenzende kwelders en landbouwgebieden. Kwelders Kwelders hebben een belangrijke functie als rustplaats voor de op het wad foeragerende vogelsoorten. Tijdens hoogwater, als de foerageergebieden onder water staan, zitten eenden, steltlopers, meeuwen en sterns in grote, dicht opeen gepakte groepen op de kwelder. Deze hoogwatervluchtplaatsen bevinden zich over het algemeen op vaste, rustige plekken langs de kwelderrand (Koffijberg et al., 2003). Tijdens (extreem) hoge vloeden zijn echter veel reguliere plekken niet beschikbaar en zitten de vogels in nog grotere concentraties op de weinige wel toegankelijke plekken op de kwelders en wijken ook uit naar binnendijkse gebieden. Van hoogwatervluchtplaatsen wordt vooral veel gebruik gemaakt buiten het broedseizoen. Dan overwinteren en trekken honderdduizenden arctisch-broedende steltlopers door in de Waddenzee (Van Roomen et al., 2005b). Maar ook tijdens het broedseizoen wordt de kwelder als rustplaats gebruikt door onder andere niet-broedende Scholeksters en Eiders en overzomerende (vooral onvolwassen) arctisch-broedende steltlopers. Kwelders dienen ook als foerageergebied. Het meest in het oog springend zijn de grote aantallen brand- en rotganzen die buiten het broedseizoen op de kwelders voorkomen (Van Roomen et al. 2005b). Vooral de rotgans is een typische ‘waddengans’. In april en mei verblijft vrijwel de gehele wereldpopulatie van deze soort in het internationale waddengebied. In deze korte periode nemen de ganzen circa 50% in lichaamsgewicht toe, om voldoende energie te hebben voor de trek naar de Siberische broedgebieden. Zandplaten Vanwege hun ontoegankelijkheid voor mensen en hun positie in de Waddenzee behoren zandplaten, zoals de Vliehors en Richel, tot de belangrijkste hoogwatervluchtplaatsen voor steltlopers en meeuwen in het waddengebied (Koffijberg et al., 2003). De enige vogelsoort die ook vrij talrijk in deze biotoop kan voorkomen tijdens laagwater is de Drieteenstrandloper. De populatie die in Nederland voorkomt, broedt in hoog-arctische gebieden tussen NoordoostCanada en Siberië en overwintert in West-Europa en westelijk en zuidelijk Afrika. In het waddengebied komen Drieteenstrandlopers dan ook zowel als doortrekker en wintergast voor. 153


Recent zijn de aantallen doortrekkende en overwinterende Drieteenstrandlopers in Nederland toegenomen (Van Roomen et al., 2005b). De belangrijkste toename vond plaats in het Waddengebied, terwijl de aantallen op de Noordzeestranden stabiel bleven. Dit suggereert dat de Noordzeestranden, gegeven de hoge recreatiedruk, ‘vol’ zitten terwijl er op de zandplaten in het waddengebied nog ruimte is (Van Turnhout & van Roomen, 2005).

Noordzee Open water Het vaststellen van aantallen watervogels op het open water van de Noordzee is geen eenvoudige opgave. Vanaf de kust krijgt men een indruk van de aanwezigheid van verschillende vogelsoorten in de kustwateren, maar het is aannemelijk dat aantallen daarbij worden onderschat. Aanvullende gegevens worden verzameld door vanuit een vliegtuig te tellen (Berrevoets et al., 2005, van Roomen et al., 2005b). In het winterhalfjaar houden veel watervogelsoorten zich op in de Nederlandse kustwateren. Soorten als Roodkeelduiker Gavia stellata (en in geringere aantallen ook Parelduiker Gavia arctica), Aalscholver en Futen zijn vooral goed vertegenwoordigd in de Voordelta. Zwarte zeeeenden Melanitta nigra zijn soms in grote aantallen aanwezig ten noorden van de Waddeneilanden, namelijk wanneer er banken van Halfgeknotte strandschelpen Spisula subtruncata aanwezig zijn. In het verleden vormden deze het belangrijkste voedsel voor Zwarte zee-eenden (Leopold, 1996). Onduidelijk is nog welke rol de tegenwoordig dominant aanwezige Amerikaanse zwaardschede Ensis americanus als voedselbron heeft (Van Roomen et al., 2005a). Eiders vertoonden recent een afname op het open water van de Noordzee en zijn vooral nog talrijk ten noorden van de Waddeneilanden (Van Roomen et al., 2005b). Onder meer als gevolg van veranderingen in voedselaanbod komen verplaatsingen veelvuldig voor en worden ook andere delen van het watersysteem bezocht. Tijdens vorstperioden verschijnen in toenemende mate watervogels die normaliter vooral op zoet water verblijven in de kustwateren. Zwemeenden en duikeenden zoeken bij het dichtvriezen van zoete wateren in het binnenland hun heil vaak op zeewater, vooral in de luwte van dammen of pieren. Behalve bovengenoemde soorten zijn diverse andere soorten kenmerkend voor het open water van het Nederlandse deel van de Noordzee, bijvoorbeeld alkachtigen (voornamelijk Zeekoet), Grote zee-eend Melanitta fusca, IJseend Clangula hyemalis, meeuwen en sterns. Onder bepaalde omstandigheden bereiken grote aantallen zeevogels de zuidelijke Noordzee en de Nederlandse kustwateren. Jan-van-gent Morus bassanus, Noordse stormvogel Fulmarus glacialis en Dwergmeeuw zijn voorbeelden van soorten die soms massaal kunnen voorkomen. Dit gebeurt voornamelijk buiten het broedseizoen (van augustus-maart), gedeeltelijk afhankelijk van weersomstandigheden. Stranden Het gehele jaar, maar met de nadruk op het winterhalfjaar, zijn grote groepen meeuwen te vinden op stranden. Zij komen hier om te rusten en te foerageren. Doorgaans bezoeken de vogels meerdere plekken in de omgeving, afhankelijk van het aanbod van rust en voedsel. Zo pendelen ze geregeld op en neer tussen haventerreinen, steden, strand en zee. Groepen sterns (voornamelijk Visdief en Grote stern) verschijnen met name van juli-oktober. Grote aantallen hebben dan de broedkolonies verlaten en zoeken met hun jongen stranden op om te rusten. Foerageren doen ze in de kustwateren.

154


Van de steltlopers is de Drieteenstrandloper de meest karakteristieke soort van de Nederlandse stranden. Bij de branding of in de aanspoellijn vinden ze hun voedsel. Vaak verblijven ze in kleine groepen, die niet zelden gezelschap krijgen van andere soorten, zoals Bonte strandlopers, Bontbekplevieren, Scholeksters, Zilverplevieren en Rosse grutto’s. In de periode 1999-2003 werden in januari gemiddeld ongeveer 3.500 Drieteenstrandlopers geteld op de stranden (Van Roomen et al., 2005). Een select gezelschap aan zangvogels is te vinden op stranden, maar doorgaans in kleine aantallen. Naast Zwarte kraaien Corvus corone en Kauwen Corvus monedula gaat het in het winterhalfjaar met name om Sneeuwgorzen Plectrophenax nivalis, Strandleeuweriken Eremophila alpestris en enkele vinkachtigen (bijvoorbeeld Fraters Carduelis flavirostris). Zij komen vooral voor op delen van strandvlaktes met pioniersvegetatie en primaire duinvorming. Hun aantallen zijn over het algemeen het hoogst op de Waddeneilanden (Van Roomen et al., 2005). Een bekend fenomeen is dat in augustus-november grote aantallen zangvogels op doortrek de kustlijn volgen. Onder bepaalde omstandigheden kunnen allerlei soorten zich vertonen op het strand en de zeereep, maar hun aanwezigheid is maar tijdelijk. Dijken Stenen (strek)dammen hebben een aantrekkingskracht op soorten die in andere Europese landen voorkomen langs rotskusten. Een drietal soorten in het bijzonder houdt zich, vooral van september-mei, op in deze omgeving, namelijk Steenloper Arenaria interpres, Paarse strandloper Calidris maritima en Oeverpieper Anthus petrosus. Buiten de stenen constructies langs de kust worden deze soorten maar weinig in Nederland aangetroffen. Andere soorten die vaak gebruik maken van de dammen om voedsel te zoeken zijn Scholekster, Kanoet, Wulp, Regenwulp Numenius phaeopus en enkele andere steltlopers, terwijl meeuwen, aalscholvers (waaronder een zeer klein aantal Kuifaalscholvers Phalacrocorax aristotelis), Eiders en sterns er geregeld rusten (Arts et al., 1996).

155


Bijlage III: Vogels: verstorende activiteiten Open water Vogels zijn gebaat bij rust, de ene soort meer dan de andere. Op veel plaatsen is die rust door recreatie en andere activiteiten steeds verder te zoeken. Als het watersysteem groot genoeg is, zullen rustende vogels veelal uitwijken naar andere delen. Voor foeragerende groepen zijn die uitwijkmogelijkheden er niet altijd, aangezien de voedselbron niet ‘meeverhuist’. Ook tijdens strenge vorst is het aanbod aan open water vaak beperkt en kunnen nabijgelegen wateren niet altijd als toevluchtsoord dienen. Op de Noordzee foeragerende groepen Zwarte zee-eenden zijn bijvoorbeeld bijzonder gevoelig voor verstoring. Als bij vaarbewegingen en bij beheer- en onderhoudsactiviteiten, zoals baggeren, rekening wordt gehouden met de aanwezigheid van groepen watervogels, kan verstoring worden verminderd. Het beste kunnen dergelijke plekken worden vermeden (Dankers et al., 2003). Menselijke aanwezigheid in de Waddenzee en in delen van de het Deltagebied leidt tot verstoring van vogels. De mate van verstoring en de consequenties hiervan zijn echter sterk afhankelijk van de plek, het getij en het seizoen. Overdag tijdens hoogwater komen er relatief weinig vogels in het gebied voor. Deze zwemmende vogels komen echter wel vaak geclusterd voor op rijke foerageergebieden zoals mosselen kokkelbanken en in ruigebieden en zijn daar (extreem) verstoringgevoelig. Tijdens opkomend en afgaand water zijn hoge concentraties steltlopers te vinden op de hoogste delen van het droogvallende wad. Om in hun dagelijkse voedselbehoefte te kunnen voorzien is het voor deze vogels van groot belang om juist in deze periodes ongestoord te kunnen foerageren. Ze zijn in deze periodes dan ook gevoeliger voor verstoring dan tijdens laagwater. In het broedseizoen komen er relatief weinig vogels op de droogvallende wadplaten voor. Hun aanwezigheid is sterk geconcentreerd in de gebieden direct grenzend aan de kwelders en hier heeft verstoring niet alleen gevolgen voor de foeragerende vogels zelf, maar ook voor hun legsels op de kwelder. Buiten het broedseizoen zijn de wadvogels extra gevoelig voor verstoring tijdens periodes waarin ze een hoge voedselbehoefte hebben en lang moeten foerageren om aan deze behoefte te voldoen. Deze periodes zijn globaal: het najaar (juli-oktober) waarin veel vogels ruien en een deel van de soorten in korte tijd moet opvetten voor de trek naar hun Afrikaanse wintergebieden, tijdens extreem winterweer en in het voorjaar (april-mei) wanneer veel soorten in korte tijd moet opvetten voor de trek naar hun Arctische broedgebieden. Stranden De Nederlandse stranden worden veelvuldig bezocht door recreanten en andere bezoekers. Dit brengt de nodige verstoring van vogels met zich mee. Uit onderzoek is gebleken dat kustbroedvogels en recreatie moeilijk samengaan (Meininger et al., 2000). Vooral op brede strandvlaktes en afgelegen delen vinden vogels nog rust en ruimte. Juist op die plaatsen is het van belang dat activiteiten op het strand tot een minimum worden beperkt. Tijdens het broedseizoen (maart-juli) kunnen bovendien plaatsen rond kolonies van meeuwen en sterns het best worden vermeden. Zeedijken en strekdammen Het betreden van zeedijken en strekdammen leidt in de meeste gevallen tot verstoring. Op plaatsen waar meerdere strekdammen bijeen zijn, kunnen veel vogels na verstoring uitwijken naar een nabij gelegen plek. Desondanks is het raadzaam om groepen vogels te vermijden. Veel van de vogelsoorten die zich thuisvoelen op zeedijken en strekdammen vinden voedsel op steenblokken. Bij onderhoudswerkzaamheden is het goed om te beseffen dat het enige tijd duurt voordat nieuwe steenblokken gekoloniseerd zijn door ongewervelden en planten en dus 156


voldoende foerageermogelijkheden bieden voor vogels. Bij het gelijktijdig op grote schaal vervangen van steenblokken zijn vogels dus niet gebaat. Zandplaten De broedvogels op de zandplaten zijn zeer gevoelig voor verstoring. Mochten er tijdens het broedseizoen werkzaamheden op deze platen moeten plaatsvinden, dan is het belangrijk om de kolonies van sterns en individueel broedende plevieren vroeg in het seizoen in kaart te (laten) brengen en deze gebieden vervolgens te ontzien. Ook overtijende vogels zijn erg verstoringsgevoelig en het is daarom raadzaam de zandplaten tijdens hoogwater niet te betreden. Drieteenstrandlopers lijken vooral gevoelig voor grootschalige verstoring, zoals een sterke toename in de recreatiedruk of grootschalige ingrepen als zandsuppleties. Kwelders en schorren Kwelders en schorren vervullen een aantal essentiële functies voor het voortbestaan van grote aantallen vogels. Voor al deze functies is rust een belangrijke randvoorwaarde. Verstoring van broedende vogels leidt in deze open gebieden snel tot verlies van legsels en jongen. In kolonies broedende vogels zijn extra kwetsbaar. Regelmatige of ernstige verstoring van kolonies kan er toe leiden dat de kolonies tijdens het broedseizoen worden verlaten. Het is daarom belangrijk om deze kolonies zo veel mogelijk te vermijden. Hetzelfde geldt voor de hoogwatervluchtplaatsen. Aanwezigheid van mensen tijdens hoog water op de lage kwelder veroorzaakt al snel een massale verstoring van duizenden vogels. Als dit regelmatig gebeurt kan dit de hoogwatervluchtplaatsen (tijdelijk) doen verdwijnen, wat gevolgen heeft voor de bruikbaarheid van het gebied voor doortrekkende en overwinterende vogelsoorten. Uiteindelijk kan dit leiden tot een afname van de populaties. Het is raadzaam om noodzakelijke werkzaamheden op de kwelders in ruimte en tijd te plannen. De periode waarin menselijke activiteiten op de kwelders de minste verstoring zal opleveren valt over het algemeen buiten het broedseizoen tijdens laagwater. Rivierduinen Beheer- en onderhoudactiviteiten in rivierduinen brengen een zekere mate van verstoring van broedvogels met zich mee. Kolonies van Oeverzwaluwen zijn bijzonder gevoelig voor verstoring omdat de nestholen kwetsbaar zijn voor verzakking. De soort kan vervolglegsels produceren, waardoor het broedseizoen tot september kan duren. Hij weet tijdelijk habitat, bijvoorbeeld zandhopen bij ruimtelijke ontwikkelingen zoals bouwprojecten, snel te koloniseren. Bij graafwerkzaamheden in het voorjaar dient daarom rekening te worden gehouden met eventuele vestiging van Oeverzwaluwen in zandhopen. Dit geldt overigens ook voor gebieden buiten de rivierduinen. Runderen en paarden houden op meerdere plekken rivierduinen open met hun gegraas, maar vertrappen mogelijk grondnesten van Tapuiten of Kwartelkoningen en kunnen ook steilwanden waar Oeverzwaluwen broeden vertrappen. Te vroeg maaien (voor augustus) kan tot gevolg hebben dat bijvoorbeeld nesten of jongen van de Kwartelkoning worden uitgemaaid. Activiteiten tijdens de broedtijd (maart-augustus) zijn vanwege de mogelijke aanwezigheid van deze kwetsbare soorten dus niet gewenst. Rietmoeras en open moeras Riet is voor veel vogelsoorten van groot belang. Oud riet (ouder dan twee jaar) dat met wortels en stam een flink eind onder water staat is voor Roerdomp en Grote karekiet nodig om te kunnen broeden. Buidelmezen hebben een voorkeur voor opgaand wilgenstruweel dat

157


omsloten is door riet. Activiteiten in rietmoeras tijdens het broedseizoen (maart-juli) brengen over het algemeen veel verstoring met zich mee. Natuurlijk waterbeheer met hogere waterstanden in de winter en lagere in de zomer komt de natuurwaarden van rietmoerassen en open moerassen zeer ten goede. Daarnaast is een zekere mate van dynamiek voor een aantal van de kwetsbare moerasvogels gewenst. Geen of zeer extensief maaibeheer is aan te bevelen, waarbij het verstandig is om niet hele stukken tegelijk te maaien, maar gedeelten ervan. In een volgend jaar kunnen dan weer andere stukken gemaaid worden. Beheer waarbij minimaal 20% van het overjarige riet blijft staan, levert de meest gunstige omstandigheden op voor talloze uitgesproken rietvogels (Van Beusekom et al., 2005). Agrarisch gebied Door intensivering van de landbouw en kunstmatige waterpeilverlaging staan de agrarische gebieden zwaar onder druk (Van Beusekom et al., 2005). Het steeds vroeger maaien en de grootschaligheid ervan, zorgt ervoor dat een aanzienlijk aantal legsels van weidevogels wordt uitgemaaid. In de jaren 1930 lag de gemiddelde maaidatum op 1 juni, in de 21e eeuw ligt die datum op 1 mei. Bovendien duurde het maaiseizoen in vroeger jaren veel langer, waardoor veel weidevogels toch hun legsel groot konden krijgen. Ook is het aantal snedes (aantal keren dat er gemaaid wordt) per jaar toegenomen ten opzichte van vroeger jaren, dus is het voor de meeste weidevogels bijna niet meer mogelijk om jongen groot te brengen. Niet maaien, gefaseerd maaien en/of mozaïekbeheer zouden wel eens de laatste strohalm kunnen zijn voor veel weidevogels. In veel van de landbouwgebieden zijn Agrarische Natuurverenigingen (ANV’s) actief om onder meer weidevogelvriendelijke beheersmaatregelen in de praktijk te brengen. Bij grootschalige ingrepen in weidevogelgebieden langs de Rijkswateren kan het raadzaam zijn om de activiteiten met die van de ANV’s af te stemmen. Bos (inclusief moerasbos) Veel Nederlandse bosgebieden kampen met problemen door vermesting, verdroging en verzuring (Van Beusekom et al., 2005). Ruimtelijke ingrepen, zoals kap, kunnen als gevolg hebben dat rust-, foerageer- en broedplaats van een groot aantal vogelsoorten verloren gaan. Als kap noodzakelijk is, dan verdient het aanbeveling om gefaseerd te kappen en een aantal bomen of boomgroepjes te laten staan. De kap dient plaats te vinden buiten het broedseizoen (maart-augustus) om verstoring van nesten te voorkomen. Wanneer grote stukken tegelijk gekapt worden, zal dat tot gevolg hebben dat het een flink aantal jaren duurt voordat er weer een bos van betekenis gevormd zal zijn. Met als gevolg dat een aantal soorten dan inmiddels is verdwenen. Het is goed om te beseffen dat ook dood hout leeft. Omgewaaide bomen, gevallen takken en afgestorven bomen dragen bij aan een gevarieerde flora en fauna. Allerlei dierensoorten, waaronder vogels, profiteren ervan. Het is sterk aan te bevelen om dit dode hout dus te laten liggen (Van Beusekom et al., 2005).

158

Verspreiding van Flora- en Faunawetsoorten in en langs de rijkswateren

Recommend Documents