Verslag Nationale Limes Netwerkdag 2015 Vanuit het hele land zijn op 25 september 130 deelnemers op Fort Wierickerschans bijeen gekomen om kennis en informatie uit te wisselen, elkaar te inspireren en te netwerken. Met als belangrijkste vraag: ‘Hoe zetten we de Romeinse Limes samen op de kaart?’. Na een korte introductie door dagvoorzitter Andries Ponsteen over de activiteiten van Stichting Romeinse Limes Nederland volgden er drie inspirerende verhalen van Boris van der Ham, Marga de Jager en Mariëtte Pennarts over het thema toerisme en de Limes. Ook werd het Limes Partnerschapsprogramma gepresenteerd, waarvoor de eerste partners ANWB, Wandelnet, Romeinse Limes Samenwerking en Romeinse Limes Nederland hun handtekening zetten. Word jij ook partner? Tijdens het tweede deel van de dag waren er zes workshops waarvan elke deelnemer er twee kon kiezen. Elke workshop behandelde een ander aspect rondom het thema toerisme en de Limes. De dag werd afgesloten met een Limesborrel en Limesmarkt waarbij elkaar inspireren en netwerken voorop stonden. Hieronder lees je een korte samenvatting van het plenaire deel, de workshops en wat feiten en cijfers.
Plenair programma
Introductie door Andries Ponsteen De middag werd geopend door Andries Ponsteen, voorzitter van Stichting Romeinse Limes Nederland. Hij sprak zijn dank uit voor de grote opkomst, waarna een korte introductie volgde over de locatie, Fort Wierickerschans. Een bijzonder fort dat onderdeel vormde van de Oude Hollandse Waterlinie. Na deze vermakelijke geschiedenisles volgde een korte uitleg over Stichting Romeinse Limes Nederland (RLN). Wat is RLN en wat wil zij? De stichting wil vooral fungeren als verbinder en partner van de verschillende organisaties die zich bezig houden met de Limes. Anders ziet het publiek door de bomen het bos niet meer. Hiervoor gebruikt RLN verschillende communicatie middelen zoals de website, sociale media en de Limes vouchers. In de toekomst hoopt de stichting haar werkveld uit te breiden. Samen met een veelheid aan partijen is RLN bezig met Limes routes, educatie, een expositie, een verhalend raamwerk en het Limes Partnerschapsprogramma. Over al deze onderwerpen zal in de komende tijd meer informatie volgen. UNESCO en de Limes door Boris van der Ham Boris van der Ham is sinds kort voorzitter van Stichting Werelderfgoed.nl en heeft de afgelopen tijd een ronde gemaakt langs de Nederlandse werelderfgoederen en mogelijke toekomstige kandidaten. Hierbij vielen hem twee dingen op: ten eerste ziet hij het enthousiasme waarmee een grote groep vrijwilligers zich inzet ten 1/6
gunste van het erfgoed. Ten tweede komt hij tot de conclusie dat Nederland een prachtig land is dat veel te bieden heeft. Wat hem vooral is opgevallen bij UNESCO, is hoe belangrijk UNESCO samenwerking vindt. Voor de Limes is dit een interessant punt omdat deze zich tussen de al toegekende Limes erfgoederen in Engeland en Duitsland bevindt. Van der Ham benadrukt dat juist dit grensoverschrijdende element een belangrijk ‘selling point’ vormt richting UNESCO. Dit punt kan ten volle benut worden als de verschillende onderdelen van de Limes (zowel binnen als buiten Nederland) met elkaar verbonden worden. Ook raken, door goede samenwerking en verbindingen te leggen, meer inwoners en toeristen geïnteresseerd en zijn er meer inkomsten te genereren. Van der Ham stipt hierbij twee punten aan: centraliseren en kennismaken. Er moet een centraal orgaan zijn dat coördinerend werkt. En het is belangrijk om elkaar te leren kennen ter bevordering van de samenwerking. Op deze manier kunnen de organisaties samen optrekken om de aanvraag tot een succes te maken. Van der Ham noemt nog twee interessante ontwikkelingen voor de Limes. Allereerst: zorg dat naast de fysieke geschiedenis ook de Ideeën geschiedenis een plaats krijgt. Hij vertelde in zijn verhaal over een bezoek dat hij bracht aan Archeon waar hij met zijn nichtje een gladiatorengevecht zag. Het gaf in de auto terug een goed gesprek over de rechtspraak en over opruiing. Ten tweede zag Van der Ham ook kansen voor duurzaam toerisme door bijvoorbeeld bewuste keuzes te maken met betrekking tot slaapplek en eten. Maar LET OP! Als Limes organisaties moeten we ons realiseren dat we in de goede zin van het woord "freaks zijn”. Daarmee bedoelde hij dat niet iedereen dezelfde passie voor het onderwerp voelt als wij. Veel mensen hebben een duwtje in de rug nodig om een klik met het onderwerp te voelen. Voor de UNESCO aanvraag hoeft men op dit punt in ieder geval het wiel niet opnieuw uit te vinden maar kan er veel geleerd worden van de ervaringen van anderen. Daarnaast drukt van der Ham ons ook op het hart om een plan B te bedenken. Het kan zijn dat de UNESCO nominatie niet lukt en het zou zonde zijn wanneer dan alle energie die de afgelopen tijd in de Limes is gestoken verloren zou gaan. De limes is sowieso bijzonder. Toerisme en de Limes door Marga de Jager Nederland is Limesland, zo opent Marga de Jager, Directeur Vereniging en Marketing ANWB. De oude grens is een fenomeen in ons land. De Jager ziet dat de afgelopen tijd met name terug binnen het edutainment (combinatie tussen educatie en entertainment) waarbinnen de Romeinen een populair thema zijn. De Limes daarentegen is nog vrij onbekend bij het bredere publiek, terwijl volgens De Jager de Nederlanders juist houden van vaderlandse geschiedenis. Beleving ziet zij hierbij als de sleutel tot succes en ANWB fiets- en wandelroutes kunnen hier een belangrijke bijdragen aan leveren aangezien in Nederland wandelen en fietsen erg populair is. Naast beleving ziet De Jager ook veel potentieel in de combinatie tussen kunst en cultuur. Zij gelooft dat veel toeristen geïnteresseerd zijn in deze combinatie en initiatieven die zich richten op dit aspect een grote impact op de Limes als geheel hebben. Dat brengt haar meteen bij goed nieuws: Kort geleden heeft ANWB gekozen om te investeren in de Romeinse Limes. Een deel van de winst van de ANWB zal nu geïnvesteerd worden in het ontwikkelen van een lange afstand Limes fiets- en wandelroute.
2/6
Belangrijk zijn ook de cijfers over de toekomst van het toerisme in Nederland voor een goede inschatting van de markt. Zo is de verwachting dat in 2030 het inkomend toerisme is verdubbeld. Daarnaast wordt Nederland gezien als een uitstekend fietsland en wordt een vakantie in Nederland als niet duur ervaren. Naast deze positieve cijfers zijn er ook uitdagingen wat betreft de Limes. Op dit moment is de Limes slechts een lijn in het landschap in plaats van een bestemming. Dit veranderen vraagt tijd en aandacht. Ook kent de Limes veel verschillende organisaties die goed met elkaar moeten samenwerken om succes te boeken. Maar mocht aan deze voorwaarden voldaan worden dan biedt de Limes veel potentieel. De Jager sluit af met enkele adviezen. Zo benadrukte zij het belang van het gebruik van verschillende ‘points of interest' en eenduidige communicatie. De grootste uitdaging blijft echter het creëren van een goed product voor de toerist. Provincie Utrecht en de Limes door Mariëtte Pennarts De vierde spreker bij het plenaire programma is Mariëtte Pennarts, gedeputeerde van de Provincie Utrecht op het gebied van cultuur, erfgoed, jeugdzorg, bestuur en strategie. Binnen deze rol ziet zij dat de Provincie Utrecht iets heeft met de Limes. Het besef en interesse voor deze periode uit de Nederlandse geschiedenis nemen in de afgelopen jaren alleen maar toe. De belangrijkste uitdaging vormt volgens Pennarts de samenwerking tussen de verschillende organisaties. Het samen uitdragen van een verhaal is essentieel. We moeten echter oppassen dat we niet overal een Romeinse soldaat voor gaan zetten. Binnen de Provincie Utrecht is er de afgelopen jaren veel ingezet op de bescherming van archeologie. Hiernaast vormde ook het beleefbaar en zichtbaar maken van dit erfgoed een belangrijk aandachtspunt. We moeten ons realiseren dat een UNESCO aanvraag niet vanzelf wordt gehonoreerd. Alleen door hard werken en een goede communicatie onderling kan dit doel bereikt worden. Daarnaast is het van belang dat we realiseren dat bij een onderwerp als de Limes simulatie en fantasie belangrijke hulpmiddelen zijn. Mensen kunnen op deze wijze een eigen invulling geven aan dit onderwerp. Dit sluit goed aan bij de samenwerking met de ANWB. Met de routes kan de zichtbaarheid verhoogd worden en kan het de toeristen prikkelen. Pennarts is dan ook trots dat we de ANWB en Wandelnet nu partners mogen noemen. Het Limes Partnerschapsprogramma Aan het eind van het plenaire gedeelte werd door Andries Ponsteen kort het Limes Partnerschapsprogramma gepresenteerd. De Romeinse Limes leeft. Maar vooral bij betrokken erfgoedorganisaties, overheden, vrijwilligersorganisaties en een handjevol ondernemers. Naar het (grote) publiek moeten we nog veel stappen zetten. Samenwerking is daarbij het sleutelwoord. Om die te optimaliseren ontwikkelt RLN een Partnerschapsprogramma, daarbij ondersteund door de Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij. Partijen langs de Limes kunnen toetreden tot dat Programma. Daardoor verplicht men zich om enkele elementaire aspecten van werken langs de Limes overal en altijd op dezelfde manier te behandelen. Dus: gebruik van eenzelfde beeldmerk en colofon, ter beschikking gesteld door RLN. Zo ontstaat een veel eenduidiger gezicht van alle activiteit langs de Limes, zonder dat de deelnemer daarbij aan banden wordt gelegd. Ook beloven partners hun kennis en informatie met andere Limespartners te delen.
3/6
In november ontvangen alle deelnemers aan de Netwerkdag een mailing, waarin de voorwaarden voor deelname aan het Partnerschapsprogramma en de wijze waarop men kan toetreden worden uiteengezet.
De workshops Tijdens het tweede deel van de middag vonden er 6 workshops plaats, die elk twee keer werden gegeven. Hieronder volgt een kort overzicht van de workshops en de belangrijkste uitkomsten. Workshop 1: Limes in Musea
Bij deze workshops, gegeven door Annelies Koster (Museum Het Valkhof) en Evert van Ginkel (TGV teksten & presentaties), stond het thema “Limes in musea” centraal. De groep werd in twee gedeeld en er werd gebrainstormd over verschillende vragen: Hoe maak je een presentatie van de limes in kleine musea met een beperkte ruimte en een beperkt budget? Waaraan moet een goede limes presentatie aan voldoen en welke elementen moeten daar in zitten? Het landschap en bijzondere locaties zouden meer thema moeten zijn in de presentaties zelf. De meeste deelnemers vonden het bovendien belangrijk om een koppeling te maken tussen de presentaties in musea en sites buiten; bijvoorbeeld door gecombineerde rondleidingen aan te bieden of buitenactiviteiten voor kinderen te organiseren. In de museale presentaties zelf zou meer nadruk moeten komen op beleving en verlevendiging, o.a. door visualisering van niet meer zichtbare structuren, gebouwen, landschap etc., maar ook door hands-on objecten, waarmee alle zintuigen worden aangesproken. Door interactiviteit en het gebruik van nieuwe media in de presentaties gaan deze meer leven voor het publiek. Andere belangrijke elementen die vaak nog gemist worden in museale presentaties over de Limes zijn persoonlijke verhalen, die de Romeinse tijd dichterbij brengen, en de koppeling naar de huidige tijd, bijvoorbeeld een vergelijking van de samenleving van nu met die van de Romeinse tijd zoals de houding tegenover niet-Romeinen. Verder werd aangegeven dat de presentaties nu erg vondst-gericht zijn en te weinig op het vertellen van verhalen. Bovendien zou de archeologie als proces beter belicht moeten worden, met informatie over opgraving, technieken en restauratie. Workshop 2: Ondernemen met de Limes
Door Andries Ponsteen (voorzitter Stichting Romeinse Limes Nederland) werd de workshop Limes 4/6
en Ondernemen gegeven. In deze workshop zaten ondernemers van uiteenlopende snit aan tafel. Variërend van: recreatie, uitgeverij, routes, en zelfs een burgerinitiatief. Er bleek verschil te bestaan tussen 'kleine bedrijvigheid' van veelal ZZP-ers die kansen zagen om het Limes-verhaal in een aantal eenvoudige producten in de markt te zetten en de 'reguliere ondernemers’ (zoals middenstand en bedrijfsleven). De laatste sector heeft de Limes nog onvoldoende ontdekt. Telkens kwam wel naar voren dat er van ondernemers veel wordt gevraagd, omdat de Limes nog een te weinig zichtbaar verhaal is. Daarom kost het ook moeite om bijvoorbeeld middenstand ervan te overtuigen dat er met het Limesthema een meerwaarde te creëren valt. Ondernemers van groot tot klein zijn dus in ieder geval gebaat bij een beter zichtbare en merkbare Limes, daar begint het mee. Workshop 3: De Limes in Events
Namens RomeinenNU hebben Martine van Empel en Lize Noorda de workshop ‘Limes in events’ ingevuld met als doel om (potentiële) deelnemers te inspireren verder te kijken dan een lezing, rondleiding, reenactment of tentoonstelling. Hierbij deed de Romeinenweek dienst als casus. De Romeinenweek is een geschikt voorbeeld omdat in deze week een breed scala aan activiteiten met een Romeins thema gebundeld worden in een programmawebsite en een gezamenlijke mediacampagne. Na de introductie werd de groep gevraagd om in drie rondes een brainstormweb in te vullen en op elkaars ideeën over de Limes voort te borduren. Daarbij werden er vragen gesteld zoals: zit er iets nieuws tussen, welke ideeën vind je passen en welke niet? Een voorbeeld hiervan is een modern cultureel festival geïnspireerd op Romeinen en de Limes. In plaats van re-enactors worden moderne kunstenaars en bezoekers van het festival gevraagd om aan de slag te gaan met Romeinse technieken, ingrediënten en dergelijke. Ook is er een bedrijfsuitje bedacht rond Matilo en de Hooge Woerd, met teambuilding elementen zoals een Romeinse weg aanleggen, een legionairstent opzetten en samen verhalen vertellen rond het kampvuur. Workshop 4: Limes in Routes In het kader van ‘wat kun jij betekenen voor de wandelaars van de Romeinse Limes?’ gingen de deelnemers aan de workshop Wandelroutes na een inleiding over de Limes Wandelroute en Klompenpaden in groepjes van vijf tot zes aan de slag met de opdracht: bedenk een originele, creatieve of interessante bijdrage voor wandelaars, die bij jou langskomen. Out of the box kwam er een schat aan nieuwe ideeën los, zoals een wandeling vanaf een B&B op heus Romeins schoeisel, een stempelkaart langs de Romeinse pleisterplaatsen en een Romeinse puzzel met stukjes die je langs de Limes kunt verdienen. Het is duidelijke dat een wandelroute langs de Romeinse Limes meer zal zijn dan een wandeling tussen forten en musea, maar een belevenis die je even terugvoert naar de tijd van de Romeinen. Daarover zijn veel creatieve ideeën beschikbaar. Het wordt tijd dat die wandelroute er komt. Ook daarover bleek een schat aan ideeën! De workshop werd gegeven door Joep Nader (WandelNet) en Evelien Kenbeek (Landschap Erfgoed Utrecht) Workshop 5: De Limes en het Interpretatie Raamwerk Op 25 september is er een start gemaakt met het project Interpretatie Raamwerk voor de Romeinse Limes door Catherine Visser, Freek Hasseleaar en Tom Hazenberg. Het Interpretatie Raamwerk is bedoeld om jou, als vrijwilliger, ondernemer of gemeente, te helpen door het aanbieden van een inhoudelijk kader voor je eigen publiekspresentaties over de Romeinse Limes.
5/6
Daarmee wil dit project bijdragen aan het nog veel meer betrekken en inspireren van het brede publiek bij de vele initiatieven langs de Limes. Workshop 6: De Limes in de Wetenschap Deze workshop werd gegeven door Mark Driessen en Marenne Zandstra, als vertegenwoordigers van respectievelijk de Universiteit Leiden en de Radboud Universiteit. Voorafgaand aan de discussie gaven Mark en Marenne elk een kort overzicht van de activiteiten met betrekking tot de Limes die de laatste tijd aan de twee genoemde universiteiten zijn ontplooid. Tijdens de discussie werden er niet alleen vragen gesteld naar aanleiding van de twee presentaties, maar kwamen er ook algemene punten naar voren. De uiteenlopende achtergronden van de workshopdeelnemers maakten de discussie divers. Een terugkerend punt van aandacht bleek het gegeven te zijn dat veel mensen in het veld op zoek zijn naar informatie over de Limes, maar niet weten waar ze die kunnen vinden. Op het internet wordt veel aangeboden, maar niet alles is even accuraat of consistent. Het lijkt wenselijk om een soort centraal of coördinerend punt te hebben, wellicht binnen de Stichting Romeinse Limes Nederland, van waaruit kan worden doorverwezen naar relevante publicaties of de personen of instanties die op de hoogte zijn van de laatste stand van zaken.
Tot slot
De dag werd afgesloten met een Limes borrel & markt waarbij de deelnemers kennis konden maken met Limes producten en ideeën zoals bier, frisdrank, chocolade, een stripboek, kookboek, visualisaties en ga zo maar door. Daarnaast kon er weer volop genetwerkt worden. Feiten & Cijfers • 130 deelnemers en 1 hond;
• 25 partijen die deelnamen aan de Limes Markt
• 16 sprekers (waarvan 12 workshopbegeleiders, 1 dagvoorzitter en 3 keynote speakers)
• Presentatie van het Limes partnerschapsprorgramma en de lange afstand Limes fiets- en wandelroute
• Trending topic op Twitter
• Ontstaan van veel nieuwe netwerken en ideeën
Nog kort te benoemen: En een speciale dank voor alle workshopbegeleiders, sprekers, dagvoorzitter Andries Ponsteen, fotograaf Jeroen Savelkoul en vrijwilligers Sam Leeflang & Jolande Vos. Ontwerp van de voorkant van het notitieboekje door Lotte Drouen.
6/6
