Verslag Atelier #1: ‘Een verduurzaamd Fryslân’ Atelier Omgevingsvisie Fryslân, Wolvega, 25-‐05-‐2016 Moderatie/organisatie: Vincent Kompier, Architectuur Lokaal Mentor: Eric Frijters, .FABRIC Team 1 (Onderwerpen: 1. Vitale economie, 2. Gezond leven, 3. Sociaal Culturele verbondenheid): Ontwerpers: Imke van Leuken (architect) & Sandor Walinga (tuin-‐ en landschapsontwerper) Deelnemers atelier: Tjeerd van de Kooij (Energie Corporatie) / Janny van Dijk (projectmanager gemeente Heerenveen) / Wilco de Jong (voorzitter ELAN, Agrarische Natuurverenigingen Zuid-‐ Oost Friesland) / Theo van Brugge (duurzame ontwikkeling) Team 2 (Onderwerpen: 4. Veerkrachtige systemen, 5. Principes systemen / Materiaal, 6. Duurzame energie): Ontwerpers: Laurens Boodt (architect) & Abel Coenen (landschapsarchitect) Deelnemers atelier: Marten de Boer (Leerschool Permacultuur Friesland)/ Jan Kracht (ruimtelijke ontwikkeling Weststellingwerf) / Jos Schouwenaars (Wetterskip Fryslân)/ Richtsje van Berkum (beleidsmedewerker duurzaamheid & ruimtelijke kwaliteit, Provincie Fryslân). Algemeen: Het interessante aan de provincie Friesland is dat er verschillende tegengestelde ontwikkelingen zijn: -‐ 1. Export/import vs. Circulaire economieën -‐ 2. Welvaart vs. Geluk (gaan soms samen, soms werken ze elkaar tegen) -‐ 3. Grote afstanden om ergens te komen vs. Ruimte om prettig te wonen -‐ 4. Waterafvoer en aanvoer vs. Vasthouden van water -‐ 5. Afval import/export vs. Afval verwerkingsbedrijven -‐ 6. Lokale initiatieven vs. Provinciale belangen vs. Doelstellingen vanuit het Rijk/Europa/wereld Wij zien deze tegenstellingen als een kans en startpunt om op zoek te gaan naar een balans in deze “scheefgroei”, om van Friesland een regio te maken die efficiënt met energie en grondstoffen om kan gaan, voor ‘een verduurzaamd Fryslân’. Schaal: Een groot terugkerend thema is de schaal. Wat is de schaal van de regio? Bekijken we de thema’s lokaal, per gemeente, per provincie, nationaal of zelfs internationaal? Overige vragen: -‐ Ruimte voor initiatieven laten (zie voorbeeld windmolens). -‐ Hoe kunnen we gedragsverandering stimuleren door middel van de omgevingsvisie? Interessante data om verder uit te zoeken: -‐ Fryslan 2040; Klaas Sietse Spoelstra. -‐ Us kooperoasje. -‐ Netwerk duurzame dorpen. -‐ Website van Omrin (afvalverwerking) > circulair Friesland rapport. -‐ Data over energiecoöperaties / zonneweides (hebben we aangevraagd bij de provincie).
1. Vitale Economie Aanleiding: Er zijn momenteel grootschalige melkboeren in Friesland en boeren die zich richten op diversiteit en de lokale bevolking bedienen. Het contrast tussen de lokale economie en de (inter)nationale economie is op meerdere thema’s van toepassing. Vraag: Wil Friesland zich richten op export economie of circulaire economie? (water, energie, afval, voedsel) Thema’s: Water: -‐ Het water in Friesland is van goede kwaliteit. -‐ Het watersysteem heeft een economische waarde voor recreatie & productie. -‐ Belangrijk voor transport. -‐ Kenniseconomie trekt aan, zie bijvoorbeeld watercampus Leeuwarden. Windenergie: -‐ Bekijken op regionaal of provinciaal niveau? -‐ Dorpen worden beperkt om molens te bouwen, initiatieven worden verplicht om te participeren in grotere projecten. Energie: -‐ Hoe kunnen we energie opslaan? (bijv. in een waterpeil of waterstoffabriek) -‐ Is energie een exportproduct of alleen voor de provincie? -‐ Belangrijk om de energie mix integraal te bekijken. -‐ Friesland Campina heeft mono-‐vergistinginstallaties en is hiermee een grote speler in energie. Kringloop afvalstoffen: -‐ Bestaand initiatief in gemeente: groenafval composteren binnen gemeenten -‐ Omrin: agrarische groenstations Landschap & voedsel: -‐ Streekboer initiatief; lokaal voedsel eten. -‐ Zoek een balans tussen regionaal en export voedsel. -‐ Hoe is de mix tussen intensieve landbouw en natuur-‐inclusieve landbouw?
2. Gezond Leven Aanleiding: Alles wordt altijd in geld uitgedrukt, maar hoe zit het met de waarde van een gezond/gelukkig leven. Vraag: Wat is de ruimtelijke impact van geluk? (lucht, vogels, Mienskip, scholing, ruimte etc.?) Thema’s: Wat is geluk? : -‐ Wil de provincie op geluk sturen? -‐ Hoe meet je dit? Wat is de waarde van geluk? Zorgcoöperaties: -‐ Ziekenhuizen worden gecombineerd in steden, in gemeenten blijven kleine zorginstellingen over. Natuur op een grotere schaal Identiteit: -‐ De diverse landschappen zorgen voor verschillende identiteiten, dit is voor Friezen erg belangrijk voor de verbondenheid. Bestuurlijke grenzen komen niet overeen met ‘identiteitsgrenzen’.
3. Sociaal Cultureel Verbondenheid Aanleiding: In Friesland zijn mensen gewend om grote afstanden te moeten afleggen voor bepaalde voorzieningen. Gezien sommige voorzieningen (bijv. scholen) die dichtgaan en gecentreerd worden, wordt deze afstand nog groter. Dit heeft veel gevolgen voor de sociale verbondenheid. Toch nemen mensen deze afstand voor lief gezien het grote wooncomfort in de provincie. Vraag: Wat is relatie tussen wooncomfort vs. kwaliteit van-‐ en afstand tussen voorzieningen (scholen, winkels, sport etc.)? Thema’s: Voorzieningen: -‐ Onderzoekt toont aan dat het hebben van minder voorzieningen niet automatisch leidt tot krimp; geeft in eerste instantie een dip, maar deze herstelt na loop van tijd. Men neemt de langere afstand op de koop toe. -‐ Door voorzieningen over de regio te verspreiden kan de kwaliteit per voorziening hoger liggen. Mobiliteit: -‐ Transport is erg belangrijk gezien de afstanden tussen voorzieningen. -‐ Veel te halen d.m.v. duurzame energie; oplaadpunten bij voorzieningen plaatsen. -‐ 45-‐km/h fietspaden / fietssnelwegen realiseren voor goede verbindingen. -‐ Sammobiel.nl (pilot in Friesland om bewoners met elkaar mee te laten rijden). -‐ In Oudekerk > Skewiel mobiel (zorgmobiel voor ouderen). Krimp: -‐ Hoe om te gaan om met krimp?
4. Veerkrachtige systemen Aanleiding: Water wordt nu vaak gepompt van het ene niveau naar het andere niveau. Hiervoor is veel energie nodig. Vraag: Hoe kan er op natuurlijke wijze een evenwicht in het watersysteem worden gemaakt? Thema’s: Energie opwekking: -‐ Is er een relatie te maken tussen waterberging + zonneweides + biodiversiteit + ondergrond? (Drijvende zonnecellen op water is moeilijk.) -‐ Blue-‐energy / Centre of Expertise Water Technology: energiewinning uit water. -‐ Zuiveringsinstallaties energie opwekkend maken. Afvoer / aanvoer water: -‐ Er is veel water afvoer en water aanvoer vanuit de IJsselmeer. -‐ Nu: Het water wordt nu vanuit de Linde afgevoerd naar een lager niveau in het landschap, het doorkruist heel Friesland, totdat het wordt gepompt in het Waddengebied (Lauwersmeer) of in het IJsselmeer (bij Lemmer), en wordt hier afgepompt. Dit kost energie en is geen duurzame situatie. -‐ Idee voor de toekomst: Terug gaan naar de ‘natuurlijke’ afvoer zoals deze vroeger was. Door gebruik te maken van de bestaande beken die afvoeren naar het IJsselmeer. En het waterpeil in de beken terug te brengen van -‐60cm (nu) naar -‐30cm zodat dit water makkelijker kan uitvloeien naar -‐40 van het IJsselmeer. Door slim om te gaan met hoogtes wordt er bespaard in energie. Dit wordt momenteel onderzocht door het Wetterskip. -‐ Nu: Water wordt ’s winters afgepompt (omdat er te veel is) en ’s zomers ingepompt om akkers te bevloeien. -‐ Toekomst: Water vasthouden op de plek waar het later nodig zal zijn. Door het vasthouden van water kan energie worden bespaard. -‐ Polders: Het tijdelijk vasthouden van water kan in bergingspolders, waarin het peil kan worden opgezet. Dan kan het in drogere tijden worden gebruikt voor agrarische doeleinden. -‐ Boezems: Het totale systeem van Friese wateren. Door het vaste peil is het boezemsysteem niet heel flexibel: kan geen hoge capaciteiten aan. Stroming & energie: -‐ ‘Holwerd aan zee’: Nu moet er worden gebaggerd bij Holwerd. Door water bij Holwerd binnenlands toe te laten ontstaat er natuurlijke stroming en hoeft er niet meer gebaggerd te worden. Deze stroming en/of de interactie tussen zoet en zout water kan energie opwekken. Mobiliteit: -‐ Mobiliteit over water koppelen aan een slim watersysteem. Mogelijke manier om de mobiliteit voor de toekomst te faciliteren. -‐ Mobiliteitsvoorbeelden: Schoolkinderen die van het ene dorp naar het andere dorp, via de ‘Schoolboot’ (in geval van scholen waar verschillende dorpen gebruik van maken) of vrachtvervoer via het water, zoals dit vroeger ook gebeurde. -‐ Er zijn een aantal ongebruikte trambanen. Misschien interessant voor toekomstig gebruik?
5. Principes systemen / Materiaal Aanleiding: Er is veel afval/veevoer/producten/grondstoffen die Friesland worden geïmporteerd. Tegelijk wordt er ook veel afval/veevoer/producten/grondstoffen geëxporteerd. Hierin zien wij een “scheefgroei”. Vraag: Hoe krijg je de scheefgroei in materiaal gebruik/afval/etc. in balans? Thema’s: Maaivelddaling: -‐ Maaivelddaling: in de Veenweidevisie staat de gewenste drooglegging: http://www.fryslan.frl/veenweidevisie -‐ Waterpeil zakt, lucht komt bij het veen, veen oxideert en stoot CO2 uit. Wat kan je met deze grond die verdwijnt? (Grond)stoffen: -‐ Door ondergrondse druk kan zilte water naar boven worden geduwd. Bij geothermische installaties zou dit een rol kunnen spelen. -‐ Verzilting langs het IJsselmeer. Eventueel bruikbaar voor zoutwinning? -‐ Rond 1500-‐1900: Het veen is als turf weggehaald (daarom is het Veengebied nu zo laag) en werd verscheept naar Amsterdam. -‐ Nu staat Friesland weer voor de keuze om de energie leverancier te worden voor de rest van Nederland. Zie wind-‐ en zonne-‐energie. Afval / invoer / aanvoer: -‐ Invoer veevoer vanuit Zuid-‐Amerika. -‐ De afvalverbrander in Harlingen heeft een overcapaciteit, daarom wordt vanuit Engeland afval ingevoerd. -‐ Bij zuiveringsinstallaties komt slip vrij, dit slip mag niet in Nederland verwerkt worden, daarom wordt het naar Duitsland vervoerd. -‐ De eilanden zijn de parels van Friesland ook wat betreft ‘Cradle to Cradle’, De eilanden zijn vaak zelfvoorzienend, bijv. met grondwaterwinning. Terschelling is de enige met een waterleiding van het waterbedrijf Vitens. -‐ Er komt een nieuwe slachterij in Friesland, dicht bij de boerderijen waardoor verslepen van vee niet meer nodig is
6. Duurzame energie Aanleiding: Er zijn veel initiatieven voor zonneweides en van lokale corporaties. Toch zijn er tegenstrijdige belangen tussen die van het Rijk, provincie, gemeentes, dorpen en inwoners. Hoe zorg je ervoor dat deze initiatieven (en processen) geholpen (en versneld) kunnen worden? Vraag: Wie is de eigenaar van de ‘duurzaam’ opgewekte energie? Thema’s: Infrastructuur: -‐ Rond nieuwe infrastructuur rond Leeuwarden komen zonneweides. -‐ Restruimtes van infrastructuur (wegtracés, op-‐ en afritten) kunnen ook ingezet worden voor zonneweides. -‐ Binnenlands zijn er ook veel dijkjes (3000 km totaal). Deze lijnvormige elementen kunnen ingezet worden voor zonneweides. Kan ook helpen om de dijken meer zichtbaar en beleefbaar te maken. -‐ Zonneweides kunnen niet ‘overal’ > er zijn veel locatie-‐eisen en er moeten bijv. ook altijd trafohuisjes bij komen. Ondergrond: -‐ We werken aan een ‘bovengronds omgevingsvisie’. Waar blijft de ‘ondergrondse omgevingsvisie’? Geothermie / aardwarmte (ondergrond) > Waar ligt deze? Uitzoeken. -‐ Gaswinning, mogelijk om oude putten te gebruiken? -‐ CO2-‐emissie van alle auto’s in Friesland is gelijk aan de CO2-‐emissie van het Veenweidegebied (veenoxidatie) Eigenaarschap: -‐ Hoe kunnen lokale initiatieven en collectieven gestimuleerd worden? Nu zijn er 36 collectieven die initiatieven voor besparing / opwekking energie aan het voorbereiden zijn. Voorbeeld: A.) Reduzum: Dorp met eigen molen, wil 4,5m hogere windmolen, maar dit mag niet van de provincie. B.) Deersum vanaf jaren ‘80 met duurzaamheid bezig. Energie: -‐ In Wolvega komt een zonneweide van 10HA en in Noordwolde een zonneweide van 5HA. Er zijn 20 initiatieven voor zonneweides. Hoe kan zonne-‐energie vermarkt worden? -‐ Windmolenparken (opgelegd door Rijk) in IJsselmeer: Eén van 36 MW in het IJsselmeer een ander aan het begin van de afsluitdijk. -‐ Als er 89 molens op de afsluitdijk komen dan levert dit 320 NW op. Schaal: -‐ Friesland zal ook moeten samenwerken met omliggende provincies, Nederland en/of zelfs delen elders op de wereld, om te kijken wie iets beter kan? Zoals CO2 uitruil, energie opwekken, etc.
